1

DENKFOUTEN 4 problemen, eindeloos veel denkfouten

Maken mensen rationele keuzes? Tot voor kort ging men ervan uit dat mensen in staat zijn om de keuze te maken die het meest in het eigen voordeel is. Dit is nog steeds een belangrijke mythe: als we mensen maar genoeg informatie geven en goed uitleggen waarom iets belangrijk is, dan vertonen ze het gewenste gedrag wel. Je ziet dit bijvoorbeeld bij campagnes om een gezonde leefstijl te stimuleren. Iedereen weet dat het belangrijk is gezond te eten, maar doet iedereen dit ook? En waarom maken we ondanks alle kennis die tegenwoordig beschikbaar is, toch nog zoveel foute beslissingen?

Een denkfout, ook wel cognitieve fout of cognitieve bias, is een irrationele gedachtegang. Conclusies over andere mensen of situaties worden op een onlogische manier getrokken. Zo hebben we de overtuiging dat duurdere producten per definitie beter zijn, terwijl dit natuurlijk helemaal niet zo hoeft te zijn. Op die manier kan een denkfout leiden tot een vertekend beeld van de werkelijkheid. Sommige denkfouten zijn aangeleerd, terwijl anderen zijn ontstaan door menselijke vuistregels (heuristieken) die geëvolueerd zijn om snelle beslissingen te nemen, ook al zijn dat niet altijd de juiste beslissingen. Vooral wanneer we mentaal uitgeput zijn of snel een beslissing moeten nemen, liggen denkfouten op de loer.

VAN ORDE NAAR RICHTING

Hoewel vuistregels ervoor zorgen dat we een keuze maken die ‘goed genoeg’ is, zorgt het impulsieve systeem ervoor dat we de nodige denkfouten maken. Kahneman en Tversky (1996) stellen dat denkfouten desastreuze effecten kunnen hebben in veel verschillende gebieden, zoals een foute klinische diagnose, slecht ondernemerschap, overmoedige beslissingen over financiën en verkeerd management.

In de psychologie is de afgelopen eeuw ontzettend veel onderzoek gedaan naar vuistregels en denkfouten en werd de lijst groter en groter. Het resultaat was een enorme opsomming met een chaos aan denkfouten als eindproduct. Gelukkig structureerde Buster Benson deze enorme lijst aan denkfouten op basis van vier problemen die we proberen op te lossen.

De vier problemen waar onze hersenen mee kampen: 1. De overdosis informatie is vervelend, dus we filteren agressief. 2. Gebrek aan betekenis is verwarrend, dus we vullen de gaten op. 3. We moeten snel handelen zodat we onze kansen op winst en succes niet verliezen. 4. Het leven wordt er niet gemakkelijker op, dus we proberen alleen de belangrijke stukken te onthouden.

Per probleem hebben we een overzicht gegeven van welke denkfouten een rol spelen. Onder elke denkfout staan de specifieke denkfouten met een link naar een Engelstalig artikel voor degene die er meer over willen leren.

2

De overdosis informatie is vervelend, dus we filteren agressief. Er is simpelweg te veel informatie in de wereld, hierdoor hebben we geen andere keuze dan te filteren. Ons brein maakt gebruik van een paar simpele trucs om informatie te halen uit de stukjes informatie waarvan het verwacht dat ze nuttig zijn. Alle andere informatie wordt genegeerd of niet opgemerkt. Hieronder lichten we twee specifieke denkfouten uit:

1| AVAILABILITY HEURISTIC Als we informatie snel kunnen ophalen, ervaren we dat als belangrijker of waarheidsgetrouwer. Zo schat men vaak verkeerd in wat de kans op een dodelijke blikseminslag is, dan een terroristische aanslag mee te maken. Dit komt omdat deze laatste veel aandacht krijgt in de media en dodelijke blikseminslagen niet altijd het nieuws halen. Daarnaast zijn gebeurtenissen die we uit persoonlijke ervaring kennen makkelijker terug te halen dan verhalen die we via via kennen. Stel dat er iemand uit je woonwijk afgelopen jaar door de bliksem is geraakt, dan zal dat je inschatting beïnvloeden.

2 | REPRESENTATIVENESS HEURISTIC Deze heuristiek beoordeelt hoe ‘typisch’ een gebeurtenis, gedraging of persoon voor de categorie is. Daarin kunnen we de verkeerde inschatting maken, kijk naar dit voorbeeld: Carolien is 40 jaar, schrijft gedichten, leest over oude architectuur en gaat met veel plezier elk jaar op vakantie naar Italië. Is Carolien een geschiedenisdeskundige of psycholoog? Het klinkt ‘typisch’ als een geschiedenisdeskundige, maar eigenlijk is ze net als ons een psycholoog!

Wat hier ook bij hoort is dat we soms patronen willen ontdekken in dingen die heel willekeurig zijn. Bijvoorbeeld bij de geboorte volgorde van kinderen: JJJJJJ MMMJJJ JMMJJM. Wat is het meest aannemelijk? Het negeren van deze willekeurigheid kan er soms toe leiden dat we verkeerde informatie meer aandacht geven.

3

1 OVERDOSIS INFORMATIE

ER ZIJN NOG VEEL MEER DENKFOUTEN DIE WE MAKEN DOOR DE OVERDOSIS AAN INFORMATIE…

Hieronder een overzicht van alle denkfouten in deze categorie inclusief link voor meer informatie.

We merken dingen sneller op als we het al eerder hebben waargenomen Dit is de eenvoudige regel dat onze hersenen iets eerder opmerken als het al een relatie heeft met iets dat in ons brein is opgeslagen.• Availability heuristic, • Attentional bias,

• Illusory truth effect, • Mere exposure effect, • Context effect, Cue-dependent forgetting, Mood-

congruent memory bias,

• Frequency illusion, Baader-Meinhof Phenomenon,

• Empathy gap, • Omission bias, • Base rate fallacy

Bizarre en opvallend dingen vallen meer op dan normale dingen Onze hersenen hebben de neiging om ongewone of verrassende dingen belangrijker te vinden dan ze in werkelijkheid zijn. Hierdoor negeren we vaak normale en meer standaard informatie. • Bizarreness effect, Humor effect, • Von Restorff effect,

• Picture superiority effect,

• Self-relevance effect, • Negativity bias

We zijn teveel gefocust op het anker dat we al hebben We vergelijken een verandering altijd met de oude situatie en vinden het lastig om de verandering geïsoleerd en objectief te bekijken. Dit geldt ook als we twee dingen met elkaar moeten vergelijken (zo is een redelijk dure wijn ineens stukken goedkoper naast een nog duurdere wijn). • Anchoring, Contrast effect, Focusing effect, • Money illusion,

• Framing effect,

• Weber–Fechner law, • Conservatism,

• Distinction bias

We worden aangetrokken door details die onze eigen overtuigingen bevestigen Deze denkfout speelt een grote rol. We zoeken bevestiging van datgene wat we al geloven en negeren dus de details die onze overtuigingen tegenspreken.• Confirmation bias, • Congruence bias,

• Post-purchase rationalization, Choice-supportive bias,

• Selective perception,

• Observer-expectancy effect, Experimenter’s bias, Observer effect, Expectation bias,

• Ostrich effect, • Subjective validation, • Continued influence effect,

• Semmelweis reflex

WE MERKEN GEBREKEN IN ANDEREN GEMAKKELIJKER OP DAN GEBREKEN IN ONSZELF Yep, voordat je deze lijst met denkfouten als andermans gebreken ziet, bedenk je dan dat ook jij deze denkfouten maakt.• Bias blind spot, • Naïve cynicism,

• Naïve realism

4

Gebrek aan betekenis is verwarrend, dus we vullen de gaten op. De wereld is erg verwarrend en we zien uiteindelijk maar een klein gedeelte van deze verwarrende wereld. Om te overleven en toch een beetje te snappen wat er om ons heen gebeurd, moeten we de gaten opvullen. Verbindingen leggen tussen de blokjes informatie die we wel hebben zodat we een goed mentaal model van de wereld kunnen maken, ondanks dat we grote delen informatie missen.

1| HINDSIGHT BIAS We denken achteraf vaak dat we een voorspellend vermogen hebben ‘ik zei het toch’/‘ik had niet anders verwacht’/‘ik wist het’. We herinneren selectief informatie die onze overtuigingen bevestigd van wat we nog wel weten en we proberen daar betekenis aan te geven. Denk aan een voetbalwedstrijd, je kunt in principe de uitslag niet voorspellen. Er kan immers vanalles gebeuren, maar toch denken supporters vaak 'ik wist het toch!'. Dit kan wel van invloed zijn op hoe je daarna gaat handelen. Misschien in negatieve vorm omdat je ergens geen vertrouwen meer in hebt. Studenten maken soms de fout dat ze een tentamen zonder te leren bij toeval goed maken en vervolgens zeggen ‘had ik al verwacht’. Gevolg is dat ze voor het volgende tentamen net zo weinig in het leren investeren en wellicht wel met een onvoldoende thuiskomen!

2 | BANDWAGON EFFECT Dit effect zorgt ervoor dat hoe meer mensen een product of dienst afnemen, of aanhanger zijn van een groepering, des te meer mensen zich er bij willen aansluiten. Je wilt immers niet bij een minderheid horen. Denk aan de populariteit van Apple producten of modetrends. Ben je van plan om een dienst te lanceren? Denk dan goed na hoe je dit effect kunt creëren!

5

2 TE WEINIG BETEKENIS

ER ZIJN NOG VEEL MEER DENKFOUTEN DIE WE MAKEN DOOR TE WEINIG KENNIS…

Hieronder een overzicht van alle denkfouten in deze categorie inclusief link voor meer informatie.

Bekende mensen en dingen waarderen we hoger dan onbekende mensen en dingen We schatten de kwaliteit en waarde onrealistisch hoger in wanneer iets van ons is of wanneer we er een band mee hebben. • Halo effect, • In-group bias,

• Out-group homogeneity bias, • Cross-race effect, • Cheerleader effect,

• Well-traveled road effect, • Not invented here,

• Reactive devaluation, • Positivity effect

We projecteren onze huidige manier van denken op het verleden en de toekomst Dit wordt versterkt door het feit dat we bijzonder slecht zijn in voorspellen hoe snel of langzaam veranderingen plaatsvinden. • Hindsight bias, • Outcome bias,

• Moral luck, • Declinism, • Telescoping effect,

• Rosy retrospection, • Impact bias,

• Pessimism bias, • Planning fallacy,

• Time-saving bias, • Pro-innovation bias, • Projection bias,

• Restraint bias, • Self-consistency bias

Wanneer we nieuwe situaties tegenkomen, proberen we de gaten van onze kennis op te vullen Ons brein vult de gaten op door te gokken waar iets of iemand toe behoord of door informatie te knippen en plakken die al in het brein opgeslagen is. Voor het gemak vergeet ons brein dan te checken of die informatie feitelijk gezien wel juist is. • Group attribution error, • Ultimate attribution error,

• Stereotyping, • Essentialism, • Functional fixedness,

• Moral credential effect,

• Just-world hypothesis, • Argument from fallacy,

• Authority bias, • Automation bias, • Bandwagon effect,

• Placebo effect

We vereenvoudigen cijfers en de kans waarmee iets voorkomt zodat we het kunnen verwerken Ons onderbewustzijn is verschrikkelijk slecht in wiskunde en over het algemeen zijn we hopeloos in het herkennen van patronen (“toeval bestaat niet”).• Mental accounting, • Normalcy bias,

• Appeal to probability fallacy, • Murphy’s Law, • Subadditivity effect,

• Survivorship bias, • Zero sum bias,

• Denomination effect, • Magic number 7+-2

6

We denken dat we weten wat anderen denken. In sommige gevallen betekent dit dat we aannemen dat ze weten wat wij zelf weten (“dat weet je toch?!”), in andere gevallen gaan we ervan uit dat ze net zoveel over ons nadenken als wij over onszelf. Eigenlijk plakken we ons mentaal model op dat van die andere persoon. • Curse of knowledge, • Illusion of transparency, • Spotlight effect,

• Illusion of external agency, • Illusion of asymmetric insight, • Extrinsic incentive error

We vinden verhalen en patronen in willekeurige gegevens. Omdat we maar een klein gedeelte van de informatie van de wereld tot onze beschikking hebben, en ook nog eens een groot deel filteren hebben we nooit het complete verhaal. Door patronen te herkennen en verbanden te leggen, probeert ons brein toch nog het complete plaatje te krijgen. • Confabulation, • Clustering illusion, • Insensitivity to sample size, • Neglect of probability, • Anecdotal fallacy, • Illusion of validity, • Masked man fallacy,

• Recency illusion, • Gambler’s fallacy, • Hot-hand fallacy, • Illusory correlation, • Pareidolia, • Anthropomorphism

7

We moeten snel handelen zodat we onze kansen op winst en succes niet verliezen. We zijn beperkt door tijd en informatie, en toch kunnen ons daar niet door laten verlammen. Als we niet in staat waren geweest om snel een beslissing te kunnen nemen in onzekere situaties, was de mensheid allang uitgestorven. Dus met elk stukje nieuwe informatie, moeten we ons best doen zo snel mogelijk te bepalen wat dat voor ons betekent in de toekomst en hoe we moeten handelen.

1| STATUS QUO BIAS Soms hebben we de voorkeur om te blijven waar we zijn. Je hoeft geen keuze te maken en je weet zeker dat er geen consequenties zijn van een verkeerde beslissing. Maar door te blijven waar je bent maak je in principe ook een keuze, alleen omdat je er niets voor hoeft te doen ervaar je dat niet zo.

2 | LOSS AVERSION Het bezitten van iets maakt dat we ergens meer waarde aan toekennen. Daarbovenop vinden we het erg vervelend om iets kwijt te raken. Dit betekent dat we in het dagelijkse leven overdreven veel tijd besteden aan het behouden van wat we hebben. Dat we daardoor andere dingen niet krijgen, vinden we minder belangrijk. Deze denkfout is van toepassing op al onze bezittingen, van geld maar ook om niet tastbare bezittingen zoals vrienden.

8

3 NOODZAAK OM SNEL TE HANDELEN

ER ZIJN NOG VEEL MEER DENKFOUTEN DIE WE MAKEN DOOR TE WEINIG TIJD…

Hieronder een overzicht van alle denkfouten in deze categorie inclusief link voor meer informatie.

Om fouten te voorkomen, zijn we gemotiveerd om onze status te behouden We hebben de neiging om de minst risicovolle optie te kiezen of de status-quo te behouden. • System justification, • Reactance, • Reverse psychology,

• Decoy effect, • Social comparison bias, • Status quo bias

Om geconcentreerd te blijven, geven we de voorkeur aan een onmiddellijke beloning We waarderen dingen meer die we nu kunnen krijgen dan die we in de toekomst kunnen krijgen en voelen ons meer verbonden met verhalen van specifieke individuen dan groepen. • Hyperbolic discounting, • Appeal to novelty,

• Identifiable victim effect

Wij zijn voorstander van opties die eenvoudig of volledig zijn We doen liever iets dat simpel en snel is dan iets dat ingewikkeld is. Zelfs als dat ingewikkelde eigenlijk belangrijker is en meer oplevert op de lange termijn. • Ambiguity bias, • Information bias, • Belief bias, • Rhyme as reason effect, • Bike-shedding effect, Law of Triviality,

• Delmore effect, • Conjunction fallacy, • Occam’s razor, • Less-is-better effect

We zijn gemotiveerd om dingen af te maken, ook als het eigenlijk zonde van onze tijd is De wet van Newton': een object in beweging, blijft in beweging. Het helpt ons om dingen af te maken, maar zorgt er ook voor dat we tijd verspillen aan nutteloze zaken.• Sunk cost fallacy, • Irrational escalation, • Loss aversion, • IKEA effect, Processing difficulty effect, • Generation effect, • Zero-risk bias,

• Disposition effect, • Unit bias, • Pseudocertainty effect, • Endowment effect, • Backfire effect

9

Om te kunnen handelen moet we vertrouwen hebben in onszelf Veel van ons zelfvertrouwen is overmoedigheid, maar zonder deze overmoedigheid durven we niet te handelen. Een beetje misplaatst zelfvertrouwen is dus noodzakelijk. • Overconfidence effect, • Egocentric bias, • Optimism bias, • Social desirability bias, • Third-person effect, • Forer effect, Barnum effect, • Illusion of control, • False consensus effect, • Dunning-Kruger effect,

• Hard-easy effect, • Illusory superiority, • Lake Wobegone effect, • Self-serving bias, • Fundamental attribution error, • Defensive attribution hypothesis, • Trait ascription bias, • Effort justification, • Risk compensation, Peltzman effect

10

Het leven wordt er niet gemakkelijker op, dus we proberen alleen de belangrijke stukken te onthouden. Er is te veel informatie in het universum en onze hersenen kunnen maar een beperkt deel onthouden. Gelukkig filteren ze de informatie die op ons afkomt, maar met filteren alleen zijn we er nog niet. We moeten ook de afweging maken welke informatie nuttig is om te onthouden en welke niet. Om toch zoveel mogelijk informatie op te slaan, maken onze hersenen verschillende compromissen. Zo onthouden we generalisaties beter dan specifieke onderdelen.

1 | PEAK-END-RULE Onze herinnering van een gebeurtenis wijkt af van de daadwerkelijke beleving. We onthouden namelijk vooral de piek en het einde. Denk aan een afspraak in het gemeentehuis om je paspoort aan te vragen. Je wordt verrassend snel geholpen maar de baliemedewerker wijst je er op een onvriendelijke manier op dat de foto onbruikbaar is en je wordt meteen weggestuurd. Je collega moest daarentegen lang wachten en had hetzelfde onvriendelijke contact maar kreeg een tip voor een goede fotograaf. Hoewel voor jullie beiden het gevolg hetzelfde was onthoud jij alleen die vervelende baliemedewerker en is je herinnering erg negatief . Het verzachtende einde van je collega maakt dat haar herinnering een stuk positiever is.

2 | PRIMACY AND RECENCY EFFECT Wanneer het gaat om informatie onthouden of leren onthouden we daarentegen juist het begin en het einde. De laatste informatie wordt echter minder goed in het lange termijngeheugen opgeslagen omdat het eerste deel vaker herhaald kan worden in het korte termijn geheugen.

11

4 BEPALEN WAT WE MOETEN ONTHOUDEN

ER ZIJN NOG VEEL MEER DENKFOUTEN DIE WE MAKEN DOOR TE WEINIG OPSLAGRUIMTE…

Hieronder een overzicht van alle denkfouten in deze categorie inclusief link voor meer informatie.

Wij slaan herinneringen verschillend op, afhankelijk van wat we ervaren en zien Onze hersenen coderen alleen informatie die het van belang acht, maar deze beslissing kan worden beïnvloed door omstandigheden zoals wat er verder nog gebeurt en hoe de informatie gepresenteerd word. • Levels of processing effect, • Testing effect, • Absent-mindedness,

• Next-in-line effect, • Tip of the tongue phenomenon, • Google effect

We bewerken en versterken onze herinneringen achteraf. Soms plakken we ineens details in een herinnering die er eerder niet waren. • Misattribution of memory, Source confusion, • Cryptomnesia, • False memory,

• Suggestibility, • Spacing effect

Als we dingen proberen te onthouden ontdoen we de herinnering van details De algemeenheden die we onthouden werken impliciete associaties, stereotypen en vooroordelen in de hand. • Implicit associations, Implicit stereotypes,

Stereotypical bias, • Prejudice,

• Negativity bias, • Fading affect bias

Als we dingen moeten onthouden, onthouden we vooral de opvallendheden Onverwachte momenten of afwijkende details blijven beter in ons geheugen zitten dan de normale en standaard momenten. Hierdoor herinneren we gekleurd. • Peak–end rule, • Leveling and sharpening, • Misinformation effect, • Duration neglect, • Serial recall effect, List-length effect, • Modality effect,

• Memory inhibition, Part-list cueing effect, • Primacy effect, • Recency effect, • Serial position effect, • Suffix effect

12

13

C O G N I T I V E B I A S C O D E X