(Соңы 5-бетте)

№192 (29173) 6 ҚАЗАН, ЖҰМА 2017 ЖЫЛE-mail: info@egemen.kzwww.egemen.kz TWITTER.COM/EGEMENKZFACEBOOK.COM/EGEMENKZ

1919 жылғы 17 желтоқсаннан

шыға бастады

ЖАЛПЫҰЛТТЫҚ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ГАЗЕТ

ҚАЗАҚТЫҢ ТЫЙЫМДАРЫ

8-бет

Сүлеймен М�МЕТ

МАМАНДЫҚ МӘРТЕБЕСІ

7-бет

Ғалым ОМАРХАН

САЯСАТ

ЗЕРДЕ

8-бет

3-бет

ЕМ АЛУШЫЛАР ТАЛАБЫ БІРІНШІ КЕЗЕКТЕ ЕСКЕРІЛЕДІ

ЕЛ ЕСІНДЕГІ ЕР ТОҚПАНБЕТ

ӘДЕБИЕТ

9-бет

СУРЕТКЕР МЕН КЕЙІПКЕР

EUR/KZT 404.26 USD/KZT 343.61 RUB/KZT 5.95 CNY/KZT 51.65ВАЛЮТАЛАРДЫҢ РЕСМИ (НАРЫҚТЫҚ) БАҒАМДАРЫ:

КӨКЕЙКЕСТІ

Сұңғат �ЛІПБАЙ,«Егемен Қазақстан»

Соңғы жылдары ел басшылығы ауыл шаруашылығы саласының да-муына үлкен көңіл бөлуде. Мұның себебі түсінікті. Біздің елімізде көптеген табиғи ресурс көздері бар. Мұнай, металл, уран, көмір, тағы басқалар. Бірақ үдемелі сипатқа ие өнеркəсіптік əлеуетіміздің қазіргі деңгейімен есептегенде бұлардың барлығы таусылуға жататындықтан жəне аталған өнімдерге халықаралық бағалардың тұрақсыз бола бастауынан халқымыздың болашағы негізінен ауыл шаруашылығымен байланыстырыла-ды. Соңғы жылдары əлемдік рынок-тарда ауылшаруашылық өнімдеріне деген сұраныс тұрақты өсуде. Осы сұранысты қанағаттандыруға Қазақстанның мол мүмкіндігі бар. Мемлекетіміздің иелігіндегі 272 мил-лион гектар жер дұрыс игере білген жағдайда ұрпақтарымыздың алаңсыз өмір сүруін қамтамасыз етуші негізгі табиғи ресурс көзі болып табылады. Ол үшін ең алдымен еліміздің басты саласы – ауыл шаруашылығын заман талабына сай өркендетуіміз қажет.

Міне, осы жағдайды ескере оты-рып, бұл салаға мемлекеттік бюджет-тен жылма-жыл мол қаржы бөлініп келеді. Ендігі міндет – осы қаржыны тиімді пайдаланып, өсу мүмкіндіктері бар қажетті салаларға дұрыс бағыттай білу.

Осындай міндетті алға қойған Ауыл шаруашылығы министрлігі саладағы қордаланған проблема-ларды шешудің нақты жолдарын айқындады. Нəтижесінде жеті бағыт бойынша агроөнеркəсіп кешенін да-мыту жөніндегі жол карталарының жобаларын əзірледі. Аталған жобалар осыдан біраз бұрын ғана министрлікте

өткен Аграрлық саясат жөніндегі кеңестің отырысында талқыланды. Бұл , шамасы, министрл ікт ің былтырғы жылдың соңында əзірлеген агроөнеркəсіп кешенін дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының тұжырымдамасынан кейінгі екінші үлкен құжаты болса керек. Сонымен бұл жол карталарының жобаларында қандай мəселелер қозғалған?

Жол картасы мынадай бағыттар бойынша əзірленген екен: тұқым шаруашылығы, өсімдіктерді қорғау құралдары өндірісі, агрохимия, азық өндірісі (азық теңгерімі), отар-лы қой шаруашылығы, көтерме

сауда орталықтарын дамыту жəне егістік жерлерді игеру. Карталарда осы аталған салалардың жағдайы, олқылықтары мен проблемалары жəне оларды жоюдың жолдары көрсетіліп, осыған сай бөлінетін қаржы көлемі анықталған.

Мəселен, Агроөнеркəсіп кешенін техникалық қайта жарақтандыру кар-тасы негізінде ауылшаруашылық тех-никалары парктерінің жай-күйімен қоса осындай техникалар жасайтын кəсіпорындардың əлеуетіне талдау жүргізіліпті. Талдау нəтижелерінде мына мəселелер анықталған: ауыл шаруашылығы саласында қазіргі қолданыста жүрген тракторлардың

– 65, комбайндардың 46 пайызының пайдалану мерзімі 17 жылдан асқан. Сондай-ақ тракторлардың 15 пайы-зы қазірдің өзінде істен шықса, 26 пайызы есептен шығаруға жатады. Комбайндардың да жағдайы осындай.

Ескі техникаларды пайдалану шығынды көбейтеді жəне егінді толық жинап алуға мүмкіндік бермейді. Осының салдарынан тұқым себу жəне егін жинау кезінде дəнді жəне майлы дақылдардың 14 пайызы шығынға ұшырайды. Бұл дегеніңіз 200 милли-ард теңге желге ұшты деген сөз дейді картаны əзірлеген мамандар.

Ауыл тіршілігін қалай көркейтеміз?Мұның жауабы агроөнеркәсіп кешенін дамытудың жол карталарында айқындалды

Телефон арқылы сөйлесті

–––––––––––––––––––––––––––––––––Қазақстан Пре зиденті Нұрсұлтан Назарбаев Тә жікстан Респуб лика сы ның Прези денті Эмо ма ли Рахмонмен телефон ар қы лы с�йлесті, деп ха барлады Қазақ с тан Рес-пуб ликасы Прези ден тінің бас пас�з қызметі.–––––––––––––––––––––––––––––––––

Əңгімелесу бары сында Нұрсұлтан Назарбаев Эмо ма ли Рах монды ту ған күні мен құттықтап, оған зор денсаулық пен бақ-бе ре ке тіледі. Со ны мен қа тар жоғары мем лекет тік лауазымында табыс қа жете беруіне ниет тестігін білдірді.

Мемлекеттер басшылары екіжақты ынты мақ-тастықтың жай-күйі мен перспективаларын, сон-дай-ақ өңірлік күн тəр тібіндегі өзекті мəселе лерді талқылады.

Ержан БАЙТІЛЕС,«Егемен Қазақстан»

Мемлекет басшысы жұмыс са-пары кезінде Қазақстан мен Ресей арасында қабылданған «Байқоңыр» кешеніндегі одан əрі ынтымақтастық

тұжырымдамасының іске асырылу бары-сымен, сондай-ақ «Бəйтерек» бірлескен жобасына қатысты атқарылып жатқан жұмыстармен танысты.

– Ресеймен жасалған уағдаластықтар аясында кешенді дамытудың стратегия-лық бағыттары айқындалды. Арнайы

құрылған үкіметаралық комиссия мен үкіметтеріміз тиісті жұмысты үйлес тіру-де. Нақты шаралар қабылданып жатыр, – деді Нұрсұлтан Əбішұлы.

Осы орайда Қазақстан Президенті өңірдің экологиялық қауіпсіздігін артты-ру дың маңыздылығын атап өтті. Бұдан бө лек, Мемлекет басшысына Байқоңыр қаласын дамыту перспективалары мен тұр ғындардың əл-ауқатын арттыруға бағыт талған іс-шаралар жөнінде баян-далды.

– Қаланың болашағы зор. Қажетті ин-фрақұрылым дамып келеді. Қала газ бен қамтамасыз етіліп, тұрғын-үй ке шендері

мен əлеуметтік нысандар салынатын болады. Сондай-ақ жергілікті ха лық ты жұмыспен қамту үшін бірлескен кə-сіпорындар құру қажет, – деді Мемлекет басшысы.

Мұнан кейін Елбасы түбі бір түркі жұрт ына ортақ тұлға, əйгілі ойшыл, ұлы қо бызшы Қорқыт атаға арналған сəу лет ке шенін аралап көрді. Мемлекет бас-шысы на мемориалды кешенде жүргізіл-ген жөндеу жұмыстарының нəтиже-сі жөнінде баяндалды. Түркі əлемі-нің рухани тəлімгері Қорқыт ата ның құрметіне арналған бұл кешен 1980-жыл-дары салынған болатын. Ал 2014 жылы

Елбасының тапсырмасы бойынша қайта жаңғыртылып, оған қосымша тəу ету орталығы ашылды. Кешен халықаралық «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» автодə-лізі нің бойында орналасқан. Бұл əсі ре се ЭКСПО-2017 кезінде туристер ағымы-ның артуына ықпал жасады. Жыл басы-нан бері Қорқыт ата кешеніне 10 мың нан астам шетелдік турист келді. Мұн да сал-танатты іс-шаралар өткізетін алаң жаса-лып, орталық аллеяда жаяу жүр гіншілерге арналған қосымша жол салынған, сондай-ақ монумент маңы абаттандырылған.

(Соңы 2-бетте)

Сыр бойындағы сындарлы істер

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Кеше түс әлетінде еліміздің н�мірі бірінші әуе кемесі Байқоңыр қаласына қонды. Ақт�бе облысының тыныс-тіршілігімен танысқан Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Сыр �ңіріне арнайы жұмыс сапарымен келді. Мемлекет басшысының Қызылорда облысына сапары Жұлдызды қалашықтың бүгінгі жай-күйімен танысудан басталды. Адамзатты ғарышқа тікелей аттандырып отырған Байқоңырда соңғы жылдары к�птеген жұмыстар атқарылуда. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

2 6 ҚАЗАН 2017 ЖЫЛСАЯСАТ

Нұрлыбек ДОСЫБАЙ,«Егемен Қазақстан»

Мәжіліс мақұлдаған «Еу ра­зиялық эко но микалық одаққа мүше мемлекеттер арасындағы қызметтік және азаматтық қа­ру ды өткізу туралы келісімді ратифи кациялау туралы» заң жо­басы жөнінде Ішкі істер министрі Қалмұханбет Қасымов баяндады.

Оның айтуынша, бұл келісім қыз мет тік және азаматтық қаруды өткізу мен оның ішкі транзитіне байланысты қатынастарды, сон­дай­ақ Еуразиялық эконо ми­калық одаққа мүше мемлекет­тер дің құзыретті органдары

арасында осындай өткізу мен ішкі транзитті мемлекеттік бақылауға қатысты мәселелер бойынша өзара іс­қимыл жасауды реттеуге бағытталған.

«Сонымен қатар осы келі­сіммен қыз меттік және азамат­тық қаруды өткізу мен оның ішкі транзитіне жүзеге асырыла­тын жағдайлардың тізбесі рег­ла менттелген және Еуразиялық экономикалық комиссия бекі­тетін нысан бойынша бірың ғай құжат негізінде міндетті рұқсат беру тәртібі белгіленген», деді Қ.Қасымов.

Ал аталған заң жобасына қа тыс ты қосымша баяндама

жа саған Сенаттың Халықаралық қаты настар, қорғаныс және қауіп­сіздік комитетінің хатшысы Дар­хан Кәлетаев өз сөзінде мұндай келісімді ратификация лау осы қару түрін ЕАЭО­ға қа тысушы ел дердің аумағында өткі зуді оңай латуға, нақты айтқанда қа­руды әкелу мен әкетуге рұқ сат ете тін құжаттарды беру мер зімін қысқартуға мүмкіндік бере тін­дігін атап өтті.

Сондай­ақ жиын аясында Қа­зақстан Республикасы Бас про­курорының орынбасары Марат Ахметжанов үш заң жобасын та­ныстырды. Олар Қазақстан мен Сербия арасындағы байланыс­тарды реттеуге бағытталған. Атап айтқанда, қабылданған құжаттар екі ел арасындағы қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету мен ұстап беру туралы және сотталған адам дарды беру жөніндегі мәселелерді рет тейді.

«Нақтылай түссек, Қазақстан мен Сер бия арасындағы қыл­мыстық істер бойын ша құқықтық кө мек туралы екіжақты шарт мем лекеттер арасындағы қыл ­мыс тық істер бойынша құқық­тық көмекті іске асырудың ұйым­дастыру­құқықтық те тік терін егжей­тегжейлі реттейді. Мәсе ­лен, иммунитет, банк есеп­шот­тары мен қар жы­қаражат ақпа­ратын айқын дау, заттар мен құ­жат тарды қайтару, ақпарат тарды, шығыстарды ерікті түрде беру, сот тал ғандығы туралы ақ па рат­ты алмасу, құ жат тар мен мате­риалдарды заңдасты рудан боса ту мә селелеріне жекелеген ере желер арналып отыр», деді М.Ах мет­жанов.

Қазақстан мен Сербия арасын­дағы адамдарды ұстап беру ту­ралы шарт аясында қыл мыстық іздестіруден жасырынып жүрген, сондай­ақ жазадан жал тарып

жүрген адамдарды ұстап беру мәселелері бойынша екі ел дің құ зы ретті органдары арасын дағы ынты мақтастықтың құқық тық негіз дерін шешу көз делген. Ал екі ел арасындағы сот талған адамдар­ды беру туралы қабылданған құжатта сот талған адамдарды оңалтуға және әлеуметтік ортаға қайта бейім деуге жәрдемдесу

мақсат етілген. Сонымен қатар құжатта олар ды беру саласындағы ынтымақ тас тықты орнату мен сотталған адам дарға өзінің елінде жазасын өтеуге мүмкіндік жасау бағыт тары нақтыланған.

Айта кетейік, жиын соңында сенаторлар әдеттегідей тиісті ве­домстволардың атына депу тат тық сауалдарын жолдады.

Халықаралық құжаттар қабылданды––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Кеше Парламент Сенатының Төрағасы Қасым-Жомарт Тоқаевтың жетекшілік етуімен жоғарғы палатаның жалпы оты-рысында халықаралық байланыстарды реттеуге бағытталған бірқатар заң жобалары талқыланып, қабылданды.––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

(Соңы. Басы 1-бетте)

Нұрсұлтан Назарбаев жаңа әкімшілік ғимаратты және «Қасиетті арқар» атты мүсінді көрді. Бұдан бөлек, Елбасы кешендегі музейде Қорқыт атаның өмірі мен мұрасына арналған сирек экспонат­тармен танысты.

Елбасының Сыр өңіріне сапары одан әрі Қызылорда қаласында жалғасты. Нұрсұлтан Назарбаев Қызылорда қала­сы ның бас жоспарымен және оны то­лық жоспарлау жобасымен танысты. Қа зақстан Президентіне сол жағалау­да ғы құрылыс алаңы 1532 гектар жерді құ райтыны, соның ішінде аумағы 500 гектар жерге бірінші кезекте құрылыс жүр гізілетіні жөнінде баяндалды. Сон­дай­ақ Мемлекет басшысы сол жаға­лау дағы құрылыстың эскиздері мен инвестициялық жер телімдерінің сыз­басын көрді.

Сырдарияның екі бетін байланысты­ратын жаңа көпірге келген Елбасы онда құрылысшылармен жүздесті. Кездесу барысында «Урбостиль» ЖШС­нің ди­ректоры Любовь Нысанбаева Мемлекет басшысын жаңа қаланың сызбалық нұс­қасымен таныстырды. Облыс әкімі Қы­рымбек Көшербаев Сырдария өзенінің сол жағалауынан бой көтеретін қала жайлы айтып, жүргізіліп жатқан құрылыстың маңызына тоқталды. Сонымен қатар бұл жерге салынатын ғимараттардың макеті арқылы жаңа қаланың болашақ келбеті көрсетілді. Қырымбек Елеуұлы қаланың бас жо­спарына сәйкес сол жағалауда жаңа қала салынатынын, оның елордаға қарап бой түзеп келе жатқанын жеткізді.

Негізінен сол жағалаудағы аумақ 15 ауданнан құралады. Атап айтқанда, тұр ғын дарға арналған 11 аудан, 1 индус­триялық аймақ және 3 ірі парк пен буль вар қарастырылып отыр. Биылдың өзінде 5 қабатты 18 тұрғын үй мен 320 орындық балабақшаның іргетасы қалан­ды. Ең бастысы, бұл нысандар құрылыс компанияларының өз қаражаты есебінен салынады. Бүгінде бұрынғы Қазақ Орта­лық Атқару комитеті ғимаратының нұс қасы бойынша облыстық музейдің құры лысы да басталды. Оның ішінде «Рухани жаңғыру» орталығы да орна­ласады.

Қала әкімі Нұрлыбек Нәлібаев Қы­зыл ор дадағы басқа да құрылыс жұ мыс ­тарына тоқталды. Мемлекет және қо ғам қайраткері Бақберген Досман бе тов сол жағалаудан «Болашақ» универ си те ті нің қалашығы салынатынын айтты.

Президент Қызылорданың Аста­надан үлгі алып жаңа қаланың құры лы­сын бастағанына ризашылығын білді­ріп, сол жұмысты іске асырып жатқан құрылысшыларға алғысын жеткізді.

Бұдан соң Мемлекет басшысы Қа зақстанның индустриялық­инно­ вациялық даму бағдарламасы арқылы

салынып жатқан зауыттың құрылысын көрді. Сондай­ақ Елбасы облыста іске асырылған инновациялық жобалар көрмесіне барды. Нұрсұлтан Назарбаев зауыт жұмысшыларымен, жергілікті та­уар өндірушілермен және өңірде жұмыс істеп жатқан шетелдік компаниялардың өкілдерімен кездесті.

– Елімізде инвесторларды тарту үшін қолайлы жағдай жасалды. Бұл жұмыс­ты жалғастыратын боламыз, – деді Қазақстан Президенті.

Аталған зауыттың өндірістік қуаты жы лына 197 мың тонна жалпақ шы ны өндіруге жетеді. Бұл өнім ішкі на рық қа, сондай­ақ, Ресей, Өзбекстан және Түр­кияға жеткізілетін болады. Зауыт 2018 жылы іске қосылады деп жос пар ланған.

– Қызылордада бұрын­соңды мұндай жоба болған емес. Шыны шығару – ин­дустрияның алдыңғы қатарлы өнді рісі. Зауыт іске қосылған жағдайда бұл жер­де бір ғана облыстың емес, бүкіл Қа зақ­станның сұранысына жауап беретін өнім өндіріледі, – деді Мемлекет басшысы.

«Orda Glass LTD» ЖШС­нің құрылыс жөніндегі директоры Бегалы Тоқаевтың айтуынша, қазіргі кезде зауытта АҚШ, Финляндия, Қытайдан қажетті жаб­дықтың 96 пайызы жеткізілді. Мамандар металл құрылғыларын құрастырып жа­тыр. Отандық мамандар қытайлық әріптестерімен бірге күн батареялары, смартфондар мен планшеттерге арнап өте нәзік шыны шығаратын зауыттың екінші кезеңін жалғастырмақ.

Қ ұ р ы л ы с б а с ы н д а Е л б а с ы Нұрсұлтан Назарбаев жергілікті бизнес қауымдастығының, ауыл шаруашылығы саласының өкілдерімен пікір алмасты. «Таң LTD» ЖШС директоры Имамзада

Шағыртаев күріш өсіру ісіндегі жаңа­лық тармен бөлісті. Кездесуде өңірлік кәсіпкерлер палатасының директоры Ғалымбек Жақсылықов шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту, кәсіпкерлерді қолдау шараларына тоқталды. «Нәти­желі жұмыспен қамту және жаппай кә­сіпкерлікті дамыту» бағдарламасы ая­сында «Бастау­Бизнес» жобасы бойын­ша облыста бүгінде қанатқақты режімде Арал, Қазалы, Қармақшы, Шиелі, Жаңа­қорған аудандарының тұрғындары оқы­тылуда.

Қазіргі күні Қызылордада кәсіп­керлерге қызмет көрсету орталығы жұмыс істеп тұр. Кәсіпкерлер орта­лықтан әртүрлі бағыттар бойынша кон­салтингтік және ақпараттық қызметтер ала алады. Ал ісін енді ғана бастаған кә­сіп керлер бизнестің негізін оқып­үйре­неді. Сонымен қатар мұнда менеджмент тех нологиялары, бухгалтерлік есеп жүр­гізу, қаржы және салықтық есептілік, кедендік рәсімдер туралы кеңестер алуға мүмкіндік бар.

Нұрсұлтан Назарбаев жұмыс са­пары барысында «Арай» спорттық­сауықтыру кешенін аралап көрді. Кешенде аквапарк, SPA орталығы, балаларға арналған ойын павильоны, коттедж қалашығы, аттракциондар­ды қамтитын ашық бассейндер, фит­нес орталығы, сондай­ақ 500 адамға арналған балалар орталығы бар.

Елбасы осы кешенде облыс жаста­рымен және балалармен кездесіп, бей­ресми әңгіме өткізді. Кездесуге бокстан әлем чемпионатының күміс жүлдегері Қамшыбек Қоңқабаев, ауыр атлети­кадан Азия ойындарының чемпионы Әсем Садықова, каратэ­додан әлем

чемпионы Мөлдір Жаңбырбай, тағы басқа спортшылар жиналды. Сонымен бірге «Нұрсұлтан» есімін иеленген үздік оқушылар да Елбасымен жүздесуге об­лыс аудандарынан арнайы келді.

Аралдық Нұрсұлтан Жақсыкелдиев 2­сыныпта оқиды. Ол Мемлекет бас­шысына:

– Мен болашақта ұшқыш болғым келеді. Сосын ұшаққа әжемді, бірге оқи­тын достарымды отырғызып, Астананы ара латсам деп армандаймын, – деп бала лық тілегін айтты. Тәуелсіз елдің азат ойлы өренінің асқақ арманын тыңдаған Елбасы кішкентай аттасының басынан сипап, ата­анасымен бірге Астанаға қыдырып қайтуға шақырды. Облыс әкімі Қырымбек Көшербаев алдағы уақытта Нұрсұлтан мен оның жақындарының еліміздің бас қаласына барып­келуіне жағдай жасалатынын жеткізді.

Елбасымен кездесуге Мәскеуден К.Тимирязев атындағы Ресей мемле­кет тік аграрлық университетінің 3­курс студенті Наргиз Кашапова да келді. Талапты жас болашақта жерге орналас­тыру және кадастр маманы болмақ. Ол 12 жасынан бастап балалар үйінде тәрбиеленген. Қызылордада 2015 жылы балалар үйі жабылып, «Атамекен» ба­лалар ауылына айналғанда ол 11­сы­ныпты аяқтап қалған еді. Сол жылы Қызылордаға келіп емтихан қабылдаған Ресей университеттерінің сынағына қатысып, бағын сынап көрді. Барлық емтиханнан жақсы нәтиже көрсетіп, Санкт­Петербург, Мәскеу, Қазандағы жоғары оқу орындарының грантына ие болды. Әйткенмен талапкердің өз таңдауы Мәскеуге түсіпті.

– Менің Мәскеуден келгеніме бірнеше күн ғана болды. Ондағы өзім құр алыптас жастардың Сізге де­ген сәлемін ала кел дім. Мәскеудегі дос­құрбыларым Сіздің жас ұрпаққа артқан сеніміңізді ақтап, елі міздің өсіп­өркендеуіне үлес қосуға дайын, – деді Н.Кашапова. Елбасы Тәуелсіз елдің болашағы – жастардың, жас мамандардың талабына, армандары на жету жолындағы ынта­жігерлеріне риза­шылығын білдірді.

Соңғы 4 жылда қызылордалық түлек тер өнер мен мәдениет, білім мен ғы лымның орталығы – Мәскеу мен Санкт­Петербургте Ресей үкіметінің гран ты негізінде оқи бастады. Бүгінде аймақ экономикасының сұранысына сай мамандықтар бойынша Ресейдің Мәскеу ұлттық технологиялық зерт­теу уни верситетінде, Тимирязев атындағы Ресей мемлекеттік аграрлық университетінде, Санкт­Петербург мемлекеттік өндірістік технология және дизайн университетінде 500­ден астам студент оқып жатыр. Бұл түлектер аймақтың ІТ, тау­кен, металлургия, мұнай, күрделі қосылымдар, құрылыс, ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу, тағы басқа салаларда еңбек етеді. Алдағы уақытта М.Ломоносов атын­дағы Мәскеу мемлекеттік универ­ситетінің физика­математика маман­дығына 20 грант бөлінбек. Оған қоса, ресейлік университеттерді бітіретін сыр­бойылық студенттердің ең үздіктеріне Сколково ғылым және технология инс­титутының магистратурасына 20 грант тағайындалды.

Жоғары оқу орнын бітіргеннен ке йін кәсіби мамандық алған жастарды жұ­мысқа орналастыру ісі қазірден бастап жүйеленуде. Оларға өндірісте, мем ле­кеттік органдарда жұмыс істеуге жол ашып, өз бизнесін өркендетуге ниетті жас тар дың талабына қолдау көрсеті­летін болады.

Елбасы Аралдың Қосжар ауылынан келген Ерсұлтан Бақтыбаевты да тың­дады.

– 2005 жылы біздің ауылға кел­геніңізде «Балама Сіздің аты ңызды қояйын» деп қолқа салған атама «Нұрсұлтан бар ғой, балаңыз Ерсұлтан бол сын» деп менің атымды өзіңіз қойған екен сіз. Мен Сіз берген есімге лайықты болып, елімнің ержүрек Ерсұлтаны бол­ғым келеді. Сізге мың да бір рахмет! – деді ол.

Елбасы мен жастар арасында жүрек тебірентерлік әдемі әңгіме өрбіді. Мем­лекет басшысының Қызылорда облысы­на сапары осылайша жылы да шуақты рәуіште аяқталды.

Қызылорда облысы

Суреттер Президенттің баспасөз қызметінен алынды

Сыр бойындағы сындарлы істер

6 ҚАЗАН 2017 ЖЫЛ 3САЯСАТ

––––––––––––––––––––––––––Қоғамның алтын арқауы да, берік дің гегі де – адам. Сол адам ден са у- лығын сақтау, жан-жақ ты жағ дайын жасай отырып құ қы ғын қорғау жайы, сонымен қатар саладағы жетістіктер мен алдағы міндеттерге қатысты Ден сау лық сақтау министрі Елжан БІРТАНОВТЫ әңгімеге тартқан едік. ––––––––––––––––––––––––––

– Елжан Амантайұлы, Денсаулық сақ тау министрі болып қызмет ат қарып келе жатқаныңызға біршама уа қыт бол-ды. Осы кезең ішінде түйген ой, жасаған байламыңыз қандай?

– Денсаулық сақтау саласы адами ка­питалды дамытуда, адамның әлеуетін арт тыруда маңызды рөл атқарады. Әр­бір азаматтың денсаулығын сақтау жә­не нығайту Отанымыздың әлемдегі 30 бәсекеге қабілетті мемлекеттердің қатарына кіру жөніндегі мақсатын іске асыру болып саналады. Осы мақ сат­ты және Елбасының биылғы ха лық қа Жолдауында денсаулық сақтау са ла сының алдына қойған міндеттерді орын дау үшін біз бес негізгі бағытты анық таған болатын­быз. Бірінші – ден саулық сақтау жүйесін емделушінің мүд десіне қарай интегра­циялау. Бұл ал ғашқы профилактикалық кезеңнен бас тап, барлық медициналық көмек көр сетудің біріктірілген жүйесін ен гі зуді қарастырады. Саланы циф р лау және ақпараттандыру жөніндегі шаралар өз жалғасын тауып, емханаларға тіркеу ережелері оңтайландырылады. Екіншіден, Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының ұсыныстарына сай стандарт­тарды сәйкестендіру. Бұл шаралар аясында жеке медицинаны дамытудағы кедергілерді жою, мемлекеттік функцияларды тәуелсіз кәсіби ортаға беру, дәрі­дәрмек және медициналық бұйымдардың бағасын рет­теу қажет. Үшіншіден, денсаулық сақтау саласындағы инфрақұрылымдық және кадрлық саясатты қайта қарау. Жеке және шетелдік инвестицияларды тарту, мем лекет­жекеменшік әріптестігін да­мыту, ғылым мен медициналық білімді жетілдіру. Төртіншіден, нәтижеге негіз­делген қаржыландырудың оңтайлы жүйесін қалыптастыру. Бесіншіден, емделушіге есеп беретін және ашықтықты қарастыратын жүйені құру. Осыған байланысты медициналық мекемелерге шаруашылық жүргізу құқын бере отырып, корпоративтік басқару жүйесі енгізілуі тиіс.

Аталған бастамаларды көтерудегі негізгі мақсат медициналық қызметтің ха лық қа қолжетімділігі мен сапасын қамтамасыз ету болып табылады. Мемлекет басшысының Жолдауында белгіленген мін детті әлеуметтік медициналық сақтан­дыру жүйесін енгізу бойынша ел ішінде кең ауқымды ақпараттық­түсіндіру жұмыс жүргізілуде. Ақпараттық жүйелерді инте­грациялау, бірыңғай деректер базасына кіру нүктесін құру бойынша Дүние жү зілік банк жобасының шеңберінде Ин тер операбельдік платформа енгізілуде. Ми нистрліктің қолданыстағы ақпараттық жүйе лерімен платформаны интеграциялау, «Электронды үкімет» порталының же ке кабинетімен және жергілікті медици на лық ақпараттық жүйелерімен интегра ция лау бойынша жұмыстар шешімін табуда. Сондай­ақ министрлік Әлеуметтік медициналық

сақтандыру қорының ақпараттық жүйесін құру бойынша да іс­шараларға ұйытқы болуда.

Дәрілік заттардың бағаларын реттеу үшін Халық денсаулығы және ден сау­лық сақтау жүйесі туралы кодекске жә­не Кәсіпкерлік кодексіне өзгерістер ен­гі зі луде. Тиімді заң жобаларын әзірлеу бойын ша жұмыс тобы құрылды. Жол кар­тасы бекітілді, сондай­ақ заң жобасына тұжырымдама дайындалды.

2020 жылға дейін Қазақстан дамуы­ның стратегиялық мақсаттарына қол жет­кізу үшін саланы дамытудың 2016­2019 жылдарға арналған «Денсаулық» мем ле­кеттік бағдарламасы жүйелі жұмыс жасау­да. Онда ұсынылатын медициналық қыз­меттердің сапасы мен қолжетімділігін жақ сарту басты бағыт болып санала­ды. Сонымен қатар Экономикалық ын­тымақтастық және даму ұйымы елдерінің стан дарттарын кезең­кезеңмен енгізу, ден саулық сақтау жүйесін басқару мен қаржыландырудың тиімділігін арттыру, сондай­ақ қолда бар ресурстарды ұтымды пайдалану қажет. Мұның бәрі Мемлекет басшысының «100 нақты қадам» Ұлт жос­ парында белгіленген шараларды мүлтіксіз жүзеге асыруға бағытталған.

– Міндетті әлеуметтік медициналық сақ тандыруды енгізудің өзекті мәсе­ле лері, азаматтардың МӘМС жүйесі бой ынша емделетін мекемені таңдау құ қығы жайлы да айта кетсеңіз. Бұған Ел басы үлкен мән беріп отыр емес пе?

– Иә, Мемлекет басшысы 2017 жылғы 4 қыркүйекте Парламент палаталарының бірлескен отырысында еліміздің денсаулық сақтау саласын дамыту үшін медициналық сақтандыру жүйесінің үдемелілігін айта келе, Үкіметке МӘМС жүйесіне барлық санаттағы азаматтардың тең дәрежеде қатысуын қамтамасыз етуді тапсырды. Бірінші кезекте Елбасы медициналық көмекке қолжетімділік және «өзін­өзі қамтамасыз ету» санатына жататын 2,7 миллионнан астам қазақстандықтың МӘМС жүйесіне қатысу шарттары ту­ралы мәселелерге ерекше мән берді. Сол тапсырманы дер кезінде орындау мақсатында Парламент депутаттарының, мемлекеттік органдардың, «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының, сая­ си партиялардың, сарапшылардың, жекеменшік медициналық ұйымдардың өкілдерінің қатысуымен «Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыруды

енгізудің өзекті мәселелері» тақырыбында дөңгелек үстел өткіздік. Пікір алмасу алаңында сақтандыру медицинасын енгізу аспектілері туралы, тұрғындардың өзін­өзі қамтамасыз ететін бөлігінің медициналық сақтандыру жүйесіне қатысу тетіктерін қайта қарап, аталған санаттағы тұлғаларды ел экономикасы дамуына қатыстыру, бизнес жүктемесін жеңілдету, барлық мемлекеттік органдардың деректер қорын біріктіру және өзекті қылу, оның ішінде өнімсіз өзін­өзі қамтамасыз етушілерді толық қатыстыру мәселелері талқыланды. Бүгінгі күні сол бойынша нақты ұсыныстар әзірлеп жатырмыз.

Министрлік жүргізіп жатқан дайындық жұмыстары шеңберінде бірқатар нор­ма тивтік­құқықтық актілер, соның ішін­де міндетті әлеуметтік медициналық сақ тандыру жүйесінде медициналық көмек көрсету үшін денсаулық сақтау субъек тілерінен қызметтерді сатып алу қа ғи дасы дайындалуда. Ол әлеуетті медициналық қызметтер ұсынушылардың бірыңғай тіркелімінің (ӘМҚҰБТ) қағи­да ларына сәйкес, келесі жылдың тамыз айында іске қосу ниетінің барын ай­та кетсем деймін. ӘМҚҰБТ тіркелген медициналық ұйымдарға халықты бекітуді (МӘМС жүйесінде медициналық қызметтерді тұтынушылар) облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, денсаулық сақтау басқармалары ағымдағы жылдың қыркүйек­қазан айларында таныс­ тыратын болады.

Амбулаторлық­емханалық деңгейде жос парлы медициналық көмек емделу­ші тіркелген (тұрғылықты жері, жұ мыс, оқу орны бойынша) емханада көр се тіледі. Бұл ретте медициналық­сани тарлық ал­ғаш қы көмек беретін ұйым дар қыз ме ті­нің аумақтық қағидаты аза мат тарға тұр ­ғылықты жері немесе тір кел ген орны бой ынша медициналық жәр демнің қол­жетімділігін қамтамасыз ету мақ сатында оның тіркелген орны сақ та латын болады. Егер емделуші бас қа ел ді мекенге кеткен жағдайда (іссапар ға, қонаққа және т.б.), болмаса ауырып қал ғанда келген жеріндегі меди ци налық ұйым ға жүгінуіне немесе жедел ме ди циналық жәрдем бригадасын ша қыр та алады.

Стационарлық көмекке қатысты ай­та рым: жоспарлы ем алуға жатқызу ме­ди ци налық мекеме ем алуға тілек біл ­дірген азаматтың құқығы ескеріле оты­рып жоспарланады. Жатып ем алатын

күнді анықтап порталға жолдаманы тіркеу арқылы медициналық­са нитарлық алғашқы көмек немесе ем хананың клиникалық­диагностикалық бө лімшесінің бейінді мамандарының бел гілеп берген жолда­масы бойынша іске асы рылады. Шұғыл жағдайларда емделуші ста ционарға же­дел медициналық жәр дем стансасының бригадасы, өте қажет бол ған жағдайда санитарлық авиацияның дә рігерлері жұмылдырылады.

– Өткен жылы шешімін тапқан пе-диатрия мамандығының жайы қалай болып жатыр?

– Жыл сайын елімізде интернатурадан кейінгі шамамен 280 педиатр және рези­дентурадан кейін арнайы педиатриялық бейіндегі 530 маман (неонатолог, балалар хирургі, балалар эндокринологы, гастро­энтеролог және т.б.) оқуды тәмамдап шы­ғады. Медициналық­санитарлық ал ғашқы көмек деңгейінде педиатрдың қажеттілігін толықтыру үшін ағымдағы жыл дан ба­стап педиатрия бойынша интер на тураны бітірген түлектерді жұмысқа орналастыруға рұқсат берілді.

Осы жылдың қыркүйегінен бастап С.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық ме­дицина университетінде жаңа үлгідегі оқу жоспары бойынша педиатрия мамандығын оқыту жүргізіле бастайды. Болашақ педи­атрлар 5 жыл бакалавриатта, 2 жыл интер­натурада оқиды. Педиатриялық бағыттағы кафедралар қайта қалпына келтіріледі. Педагогтар жеткілікті, себебі профессор­оқытушылар құрамы сақталған, олар кезінде жалпы медицина мамандарын даярлауға ауыстырылған болатын.

– Ағза алмастыруда жетістіктер аз емес. Түсіндіру жұмыстары арқылы адам өмірін сақтап қалуды жұрт бо-лып ойластырсақ деген ниетке қалай қарайсыз?

– Бұл бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Адам өмірі, оның ішінде жас ұрпақтың дені сау болудан артық не бар. Жоғары техно­логиялы медициналық көмек көрсетуде сұранысқа ие түрлерінің бірі – трансплан­тология (ағза алмастыру) болып табылады. Қазақстанда трансплантация 1979 жылы бас­ талды. 2012 жылы ағзаларды және тіндерді транспланттауды жетілдіру мақсатында бұл салада еліміз бойынша үйлестіру жүйесі енгізілді. 2012­2015 жылдар аралығында 9 трансплантация орталығы құрылды. Қазіргі таңда Қазақстанда жүрек, өкпе, бауыр, бүйрек, ұйқы безі, тіндердің транспланта­циясы жасалып келеді. Мысалы, 2012 жылы – 65, 2013 жылы – 164, 2014 жылы – 224, 2015 жылы – 298, 2016 жылы – 306, 2017 жылғы 1­ші жартыжылдығында 98 транс­плантация жасалған.

Министрлік Отанымызда трансплан­тология қызметін регламенттейтін заңға қажет актілерді жетілдіру ісін қолға алып, нормативтік­құқықтық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу жұмыстарын ілгері жылжытуда. Сонымен қатар бұқаралық ақпарат құралдарын, еріктілер қозғалысын, қоғам және мемлекет қайраткерлерін тарта отырып, ағзалық донорлықтың рөлі, ерікті өтеусіз донор болудың қажеттілігі туралы да халыққа түсіндіру жұмыстары кең түрде жүргізуде.

– Дәл қазір Қазақстанда сырқатқа шалдығу жөнінен қандай аурулар алда тұр? Әлеуметтік сипаты бар аурулар азайып келе ме?

– Сұраққа жауапты нақты дәлелдермен

берейін. 2017 жылдың басындағы статис­ти калық мәліметтерге сүйенсек, алғаш тіркелген аурулардың ішінде тыныс жолдарының, зәр шығару, асқазан­ішек аурулары мен жарақат пен улану алдыңғы қатарда тұр. Соңғы 10 жылда ресми ста­тистика бойынша туберкулез сырқатына қатысты көрсеткіш – 2,4 есеге, өлім мәселесі 5,3 есеге төмендеді. Елімізде 6 айдың қорытындысы бойынша 15­49 жас арасында АИТВ­инфекциясының та ра­луының көрсеткіші 0,204 пайызды құ рады, яғни денсаулық сақтау саласын да мытудың 2016­2019 жылдарға арналған «Денсаулық» бағдарламасының 0,2­0,6 пайыз белгіленген индикаторларының шегін сақтап тұр деуге болады.

Қатерлі ісік аурулары көрсеткіші ағымдағы жылғы 6 айында республика бойынша 100 мың халыққа шаққанда 191,0 пайызды (17 151 науқас) құрады (2016 жылы – 205,2 пайызды, яғни 18 171 нау қас болған еді). 2017 жылғы 6 айда өлім көр сеткіші 100 мың адамға шаққанда 79,6 пай ызға төмендеді. Ал бұл 2016 жылы 84,6 пайыз еді.

– Сіз бір сұхбатыңызда дәрігер ал-дына келген адамдармен мәдениетті сөйлесуі керектігін, бірақ олар көбіне аппаратпен тексеруге жіберіп, көп уа­қытын карточка толтырумен өткі зе ті нін айтып қалған едіңіз. Жалпы, дәрі гер дің жауапкершілігін арттырудың бас ты қағидасы қандай?

– Медицина қызметкерлерінің жүкте ме сін төмендету және уақытын үнемдеу мақ сатында б і з есепт ік құжаттамаларды 22 пай ызға, денсаулық сақтау ұйымдарының ме дициналық құжаттамасын 30 пайызға қыс қарттық. Құжаттар электронды жүйеге ауыс­ тырылуда. Медицина қызметкері әлемдегі ең күрделі мамандық иесі екені белгілі. Сондықтан адамдарға деген қамқорлық, мейірбандық, мықты білім, жауапкершілік және шеберлік – медицина қызметкерінің бойында осы қасиеттің барлығы болу ке­рек. Осы мамандыққа жүрек қалауымен келу керек. Мен осы жайларға баса назар аударып, ем алуға келген адамның ең ал­дымен жан дүниесіне үңілу керек дегенді әр кез айтып жүремін. Дидарыңдағы мейірім, жылы сөз емнің үлкені емес пе?

– Елбасының сананы жаңғырту жө­нін дегі идеясын денсаулық сақтау са ­ла сында да насихаттай отырып, са ла ­мат ты өмір салтын қа лы п тастыруды ха лықтық іске ай нал дыр сақ деген тұжы­рым ға айтар пікі рі ңіз қандай?

– Елбасы өзінің мақаласында ке мел­дікті қозғады. Төл тарихымызға, ба­баларымыздың өмір салтына бір сәт үңі­ліп көрсек, шынайы прагматизмнің та лай жарқын үлгілерін табуға болады. Нақ ты мақсатқа жетуге, білім алуға, саламатты өмір салтын ұстануға, кәсіби тұрғыдан жетілуге басымдық бере отырып, осы жол­да әр нәрсені ұтымды пайдалану – мінез­құлықтың прагматизмі дегеніңіз де осы. Саламатты өмір салтын қалыптастыру – қазіргі қоғамда өмір тіршілігі қызметінің басты бағыты екені анық. Бүгін әрбір қазақстандық саламатты өмір салтын ұстануы, ол өз денсаулығын сақтау, еңбекке қабілеттілік пен кәсіби өміршеңдікке жету жолы болып табылады.

Әңгімелескен Сүлеймен МӘМЕТ, «Егемен Қазақстан»

МЕМЛЕКЕТТІК МӘСЕЛЕ

Ем алушылар талабы бірінші кезекте ескеріледі

Жақсыбай САМРАТ,«Егемен Қазақстан»

Отырысты Орталық сайлау комиссиясының (ОСК) төрағасы Берік Имашев ашып, жүргізіп отырды. ОСК төрағасы мәслихат депутаттарын­да өз дерінің өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату ди намикасының өсуі көрініс бергенін айтты. Бұл мәселеге саяси партиялар назар аудар­ға нын қалаймыз, өйткені мұндай

үрдіс депу тат тық корпусқа деген сенімді төмендетіп, кан ди дат тардың сайлаушыларға берген уәделе рінің орын далмауына соқтырады, деді ол.

Бірінші мәселе бойынша баян­даманы ОСК қыз метін қамтамасыз ету бөлімінің меңгерушісі Мақсат­қан Анапин жасады. Оның айтуына қара ған да, 29 қазанда еліміздің 15 аймағындағы 105 сай лау округінде шығып қалған депутаттардың ор­нына жаңа кандидаттарды сайлау

болады екен. Тек Астана қалалық мәслихатында ғана шығып қалғандар болмағандықтан сайлау болмай­ды. Соның ішінде 22 облыстық, 19 қалалық және 64 аудандық мәслихаттарға жаңа депутаттар сайланатын болады. Жаңа сайлауда Ақтөбе облысында – 14, Павлодар облысында – 13, Қостанай облы­сында – 12, Алматы облысында – 11 үміткер да уысқа түсетін болады. Бұлар – кандидаттар барын ша көп түсетін аймақтар, ал Жамбыл және Ақ мола облыстық мәслихаттарына сайланатындар 2­3­тен ғана.

Сайлау науқанының барысында 370 үміткер ұсынылып, соның ішінде 93 үміткер облыстық мәслихатқа, қалалық мәслихаттарға 72 және аудандық мәслихаттарға 205 канди­дат тіркелген. Тіркелгендердің 251­і, яғни 74,9 пайызы ерлер, 84­і, яғни 25,1 пайызы әйелдер. Үміткерлердің

орташа жа сы 45­те болған. Тіркелген үміткерлердің 85,4 пай ызының жоғары білімі бар. Соның ішінде 98 адам мұғалім, 61 инженер­техникалық қыз­мет кер лер, 37­сі заңгерлер және т.б.

Баяндамашының айтуына қараған­да, мәслихат депутаттарының өз өкілеттіктерін доғаруының негізгі себебі тұрғын мекенін ауыстыру­да екен. Алайда кейбір облыстарда осындай үрдістердің тым жиілеп кеткендігі алаңдатады. Мәселен, бұл жағдай Павлодар облысында басқа аймақтармен салыстырғанда өткірірек. Сондықтан аумақтық сайлау комиссиялары ұсынылған үміткерлердің жақын уақыттарда тұратын мекенін ауыстырып, көшіп кетпейтіндігіне де назар аударуы ке­рек деген ойлар айтылды.

Сонымен қатар отырыста мәслихат де путаттарының куәлігіне енгізілген өзгерістер бе кітілді.

Абай АСАНКЕЛДІҰЛЫ,«Егемен Қазақстан»

Форумға қатысқан Ақпарат және комму ни кациялар министрі Дәурен Абаев цифрлы тех но ло гияларға қатысты күн тәртібінде тұр ған бірқатар мә селелерге тоқталды. Оның пай ым дау ын ша, қа зір гі таңда цифрлы тех но ло гия ның жағдайын ба ғамдау өте қиын. Қазақстан та рапының осы жаһандық үдеріске ілесуі және он­дағы келелі мә се лелерді талқылауы еліміздің ба ғы ты дұрыс екендігін көрсететінін айтады министр.

Ведомство басшысы қалалар мен ауылдар ара сындағы цифрлы айырмашылықты жою керек ті гі не тоқталды. Министрдің сөзіне сай,

шал ғай ауыл тұр ғындарының циф­рлы техно ло гияға еркін қол жетуі бәсекеге қабілетті болуға мүмкіндік береді.

«Интернет аясы кеңейіп, әлеумет­тік желілер да мып, цифрлы техно­логиялар дәуірі келді. Оған ауы­судың жедел жүргені соншалықты, бәсекеге қабілетті болудың маңызы да арта түскен. Цифрлы Қазақстанның бірінші бағыты – оның іргетасы са­налатын «Цифрлы жібек жолын» құру. Яғни елді мекендерге қажетті инфрақұрылым салып, сапалы оптикалық­талшықты кабельдер ор­натуымыз керек. Қазіргі таңда ауыл­дар мен қалалар арасында цифрлы айырмашылық бар. Бәсекеге қабілетті бо лу үшін бізге жылдам интернет,

сапалы теле жә не радио хабарлары керек. 2021 жылға дейін тағы екі мил­лионнан астам тұрғынның интернетке қосылуына жағдай жасаймыз», деді Д.Абаев.

Форум барысында интернеттегі мемлекеттік тіл ге қатысты мәселелер де сөз болды. Қазақша Уи кипе­дияның негізін салушы Нұртай Әшім би ыл ана тіліміздегі контент­ке сұраныс көбей ге нін келтірді. Аталған жоба алғаш басталған уа ­қыт та қазақша сегменттің қамтитын көле мі қол данушылардың 0,2 пай­ызын ғана құрай тын. Н.Әшім нің сөзіне сүйенсек, бүгінде қазақ ша Уи­ки педияны оқитындар саны жалпы қол да ну шы лардың 35 пайызын құрап отыр. Сондық тан қа зақ тіліндегі контентті көбейту уақыт күттір мей­тін мәселе деп есептейді ол.

«Егер оқушы Google­ден неме­се басқа іздеу жүйе сінен ақпарат іздес е, ең әуелі Уикипедиядағы ақ­па рат шығады. Егер ол қазақ тілінде ке регін тапса, сол бетті оқиды. Егер

оған мүмкіндік болмаса, бас қа тілге ауы сып кетеді», деді ол.

Медиа апталық аясында қазақ тілді бұқаралық ақ па рат құралдарына арналған біліктілік се ми нарла ры өтті. Екі бөліктен құралған шара­да ақпарат тексеру, жаңа медианың тиімді құралдары және конвергенттік журналистика секілді мәселелер төңірегінде сөз болды.

Семинарды «Ұлан» газетінің редак­торы, Factcheck.kz сайты қа зақ бө лімінің редакторы Жұл дыз Әбділда, «Мінбер» жур на лис терді қолдау орталығы жа­нын дағы жаңа медианы зерттеу то­бының жетекшісі Асхат Ер кім бай, Бас редакторлар клубы ның вице­президенті және Сенат тө ра ғасыны ң кеңесшісі Бибігүл Же к сенбай, журналист әрі бло­гер Өр кен Кенжебек жүргізді.

Семинарлар барысында журна­лис тердің жалған ақпаратпен қалай күресуі керек екені де айтылды. Youtube, Google секілді сайттарды пай даланып фейк жаңалықпен кү ре­судің жолдары таныстырылды.

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––«Astana Media Week» апталығы аясында бірқатар маңызды жиын-дар мен семинарлар өтті. Astana Digital Forum деп аталатын шара-дан басталған күн бұқаралық ақпарат құралдары журналистерінің біліктілігін арттыруға арналған семинарлармен жалғасты. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Кеше орталық сайлау комиссиясында мемлекет және қоғам қайраткерлері, саяси партиялардың өкілдері, облыстардағы сайлау комиссияларының мүшелері қатыстырылған үлкен кеңес болып, онда шығып қалған мәслихат депутаттарының орнына 29 қазанда болатын сайлауға кандидаттар ұсыну мен тіркеу қорытындылары туралы ай-тылды. Сонымен қатар электораттық оқытуды ұйымдастыру жөніндегі қанатқақты жобаның қорытындылары және 2018 жылға арналған жос- парлар жөнінде әңгіме болды. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Медиа апталық елеулі шаралармен жалғасуда

Босаған орындарды толықтыруға сайлау болады

Ұстаздар ұлықталды

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––«Елдің дамуы оның білім беру жүйесі арқылы бағаланатын болады», деген Елбасының сөзі жайдан-жай айтылмаса керек-ті. Себебі мемлекеттің мерейін өсіріп, мәртебесін артты-ратын адам болса, сол адамды маман қылып шығаратын, шынықтыратын мектеп. Білім мен тәрбиенің тал бесігі. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Рауан ҚАЙДАР,«Егемен Қазақстан»

Осы бесікті тербетіп, ақылын аямайтын, шәкіртін аялайтын ұстаздар десек жалған болмас. Күні кеше елорданың төрінде еңбегі еленген үздік ұстаздарды Білім және ғылым министрі Ерлан Сағадиев мара­паттады.

Ұлтқа мақтаныш, ұжымға сыйлы болып, ұлағатты ұрпақ тәрбиелеуде талмай талпынып жүрген ұстаздар қауымын марапаттау рәсімінде министрдің өзі де ақтарыла сөйлеп, ағынан жарылды.

«Қай заманда болсын, ұстаздарға құрмет жоғары болған. Ұстазға құрмет көрсету – білімге құрмет көр­сет у. Жақсы ұстазға кезігіп, тәлім­тәрбие алған шәкірт өмір майданында мойымай күресіп, болашақ жолдарда ба ғытынан таймасы анық. Біз қазіргі уақытта жаңар­тыл ған білім мазмұнына кезең­кезеңмен көшудеміз. Бұл орай да мұғалімдердің атқарар рөлі орасан зор. Сондықтан сіз дерге сарқылмас күш­жігер тілеймін», деді Ерлан Сағадиев.

Айта кететін тағы бір жайт, Білім және ғылым мини с­ трлігі ағымдағы жылғы 26 қыркүйек­4 қазан ара лығында мұғалімнің қоғамдағы имиджін қалыптастыру, педагог мәртебесін арттыру, моралдық­материалдық ынталан­дыру мақсатында білім беру ұйымдарында, аудандық бі лім бөлімдерінде, облыстық білім басқармаларында түр лі шаралар ұйымдастырған. Соның нәтижесінде жыл сай ынғы «Үздік педагог» республикалық конкурсы же­ңім паздары анықталған. Аталған конкурс 2012 жылдан бас тап өткізіліп келе жатыр.

Еліміздің ең үздік педагогтерін анықтаған конкурсқа республикамыздың барлық өңірлерінен мектепке дейінгі және орта білім саласында қызмет етіп жүрген 112 ұстаз, сондай­ақ техникалық және кәсіптік білім саласының 44 инженерлік­педагогикалық маманы қатысқан. Ал кешегі салтанатты мерекеде 64 жеңімпазға «2017 жылдың үздік педагогі» төс белгісі, куәлік және 1000 АЕК мөлшерінде сыйақы табыс етілді.

Сонымен қатар білім саласының дамуына зор үлес қосқан еліміздің 20 ұстазы арнайы алғыс хаттармен ма­рапатталды.

4 6 ҚАЗАН 2017 ЖЫЛ

Хамит ЕСАМАН,«Егемен Қазақстан»

Кеңес отырысын Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы «Қоғамдық келісім» Рес публикалық мемлекеттік мекемесі директорының орынба-сары Əзімхан Қойлыбаев жүргізіп отыр ды. Сондай-ақ аталған іс-ша раға өңірлік «Қоғамдық келі сім» коммуналдық-мемле-кет тік мекемесінің басшылары – Достық үйлерінің дирек тор-лары, Қазақстан Халқы Ассам-блеясы, этномəдени бірлес тік-тердің мүшелері жəне этноағарту кешендерінің оқытушылары қатысты. Жиында əуелі Жамбыл облысы əкімінің орынбасары Ерқанат Манжуов сөз сөйлеп, об лыстық Қазақстан халқы ассам блеясының жəне «Достық» үйінің бүгінгі таңда атқарып отырған жұмыстарына тоқталды. Елімізде бастау алған рухани жаңғыру негізінде де бірқатар нəтижелерге қол жеткізгенін атап өтті.

Бұдан кейін Астана қаласынан келген «Өзбек этномəдени бір-лестігі» қоғамдық бірлестігінің төрағасы, «Діндерді зерттеу орталықтары» қауымдастығының сарапшысы Шерзод Пулатов «Рухани жаңғырудың факторы ретінде қазақстандық бірегейлікті нығайту» тақыбырында баянда-ма жасады. Өз сөзінде Шерзод Аббозұлы еліміздің бүгінгі таңда бірегейлік пен татулықты сақтап отырған бірден-бір мемлекет екенін атап өтіп, қазақстандық бірегейлікті нығайту жөнінде ойларын айтты. Сондай-ақ «Вынхуа» Жамбыл облыстық

дүнген мəдени орталықтарының қауымдастығы» қоғамдық бірлестігінің президенті Руслан Исмазов жаңақазақстандық пат-рио тизмді тəрбиелеудегі қоғам-дық ұйымдардың рөлі жөнінде ай-тып өтсе, Батыс Қазақстан облы-сы əкімі аппаратының «Қоғам-дық келісім» коммуналдық-мем-лекеттік мекемесі директорының орынбасары Жамал Ихсанова «Облыстық Қазақстан халқы ассам блеясы қоғамдық келісім кеңесінің жұмыстарын ұйым-дас тыру жөнінде» сөз сөйледі. Ал Алматы облысы əкімі аппа ра-тының «Дом Дружбы – Қоғамдық келісім» коммуналдық-мемле-кеттік мекемесінің директоры Тəңірберген Қасымберкебаев қайырымдылық бойынша жұ мыс-тардың негізгі бағыттары жөнінде əңгімелесе, Маңғыстау облысы əкімі аппаратының «Қоғамдық келісім» коммуналдық-мем-лекеттік мекемесінің директоры Аманкүл Жайылханова Қазақстан халқы Ассамблеясы медиация кабинеттерінің мемлекеттік ор-гандар жəне азаматтық қоғам инс титуттарымен өзара іс-қи-мы лының тетіктері жөнінде ой бөлісті.

Жалпы, бүгінде рухани жаң-ғыру негізінде жастармен жұмыс жүргізудегі инновациялық жо-балар маңызды. Бұл жөнінде Солтүстік Қазақстан облысы əкімі аппаратының «Қоғамдық келісім» коммуналдық-мем-лекеттік мекемесінің директо ры Əсемгүл Есқожа айтып берді. Сон дай-ақ Ақмола облысы əкі-мі аппаратының «Қоғамдық келісім» коммуналдық-мем ле-кеттік мекемесі директорының

орынбасары Манат Исмағұлов, Жезқазған қаласы «Достық жəне мəдениет үйі» мекемесінің көркемдік жетекшісі Ғай-нияш Мергенова жəне Шы ғыс Қазақстан облысы, Боро ду-лиха ауданы Достық үйі ком-муналдық-мемлекеттік қазы-налық кəсіпорнының дирек-торы Александра Шпилькина сөз сөйлеп, өз пікірлерін б ілд ірд і . Сон ымен қат ар отырыс барысында рухани жаңғырудың факторы ретінде қазақстандық бірегейлікті нығайту, жаңақазақстандық патриотизмді тəрбиелеудегі қоғам дық ұйымдар рөлінің мəсе-лелері де талқыланды. Сон-дай-ақ Қазақстан халқы Ассам-блеясын, Достық үйлерін дамы-ту тұжырымдамасының екін ші кезеңіне сəйкес, комму налдық-мемлекеттік мекеме лер мен Достық үйлері қызмет кер лерінің біліктіліктерін арттыру мəселесі де қаралды. Оты рыс та директор-лар Алматы, Батыс Қазақстан жəне Жам был облыстарының мысалын да Достық үйлерінің жұмыс тəжірибесі, облыстық Қазақ стан халқы Ассамблеясы «Қоғам дық келісім» кеңесінің жұмыс тарын ұйымдастыру, сондай-ақ Қазақстан халқы Ассамблеясы қызметінің жаңа бағыттары болып саналатын қайырымдылықты, медиацияны дамыту мəселелері бойынша да пікір алмасты.

Отырыс шеңберінде тілдерді үйретудің инновациялық əдіс-теріне, баршаға арналған ме диа-тивтік технология тақырыбына арналған «Біліктілікті көтеру жүйесі: дəстүрлер мен иннова-циялар», «Қазақстанның 100 жаңа тұлғасы», «Баршаға ар-налған медиативтік технология» тақырыптарында панельдік пі-кірсайыстар мен семинар-тре-нингтер де ұйымдастырылды.

Жамбыл облысы

Мирас АСАН,«Егемен Қазақстан»

Барлық жол Римге апарады десек, сол жолға бүкіл адамзат баласы қазақ да ла сынан аттанған сияқты. Оны біз абыз Ақселеу ағаның пайымы бойынша зер де ле дік. Ақселеу Сейдімбектің қай сөзі бол сын қазақтан бастау алады. Ол жазған құн ды еңбектердің барлығының атауы қа зақ сөзін төркіндейді екен. Қарап отыр сақ, «Қазақ əлемі», «Қазақтың ауыз -ша тарихы», «Қазақтың бейпіл сөз дері», «Қазақтың күй өнері» деп қаламы қаңта-рыл ғанша қайран Ақаң қазақты жырлап-ты. Оны жазушы Оралхан Бөкейдің өзі «Ақ се леу Сейдімбектің қай шығармасы бол ма сын, ойлы, саналы қазаққа ата-ба-ба мыз дың осал болмағанын бұлтартпас дə лел дермен терең түсіндіріп береді», деген.

Сол Оралхан Бөкей бірде Са ры арқаға ат шалдырып, Ақселеу Сей дімбекпен бірге Жаңаарқаға бар ған екен. Сонда жаны да, тəні де нағыз қазақ Ақселеу өзі ту ған топырақтың əр тасының тари хын терең білетін əдетімен жер-су атаула-рын Оралханға таныс тырып келе жа-тып, «Мынау біз дің Иманақ деген тау» депті. Жə не ол таудың Жақсы Иманақ, Жаман Иманақ деп бөлінетінін ай та берейін десе, Оралхан Бөкей жы миып келеді екен. «Ақселеу, мұны бізде жота дейді» депті. Екеуі сол жерде сəл кідіріп, бір-бі ріне ерекше құрметпен жыми са керек. Шынымен де Сары арқаның ұсақ шоқыларын Алтай дың мұз құрсанған биік шың дары ның қасында тау деп атау ың ғайсыз ғой. Бірақ Ақселеудің көзімен ол Иманақ шынымен де заңғар, биік тау еді. Кейін, көз жұмардан бұрын тура сол Има нақ тың етегін өзінің мəңгілік меке-ні болатынын балаларына ама нат тапты. Қазір ол жер Ақс елеу биігі деп атала-ды. Иə, бəрі бір Иманақтың биік екенін дəлел деп жатқандай. Ол төбе шыны мен де уақыт өткен сайын биіктеп барады. Оған көтерілген адам Са ры арқаны тегіс

шолып тұр ған дай болады. Сол кезде жа-ңа ғы əңгіме есімізге түседі. Сон да марқұм Ақаң өзі туып-өскен өл кені мəңгілік жер бесігінде жат са да биік деп жатқандай сезі леді...

Ақын Бағдат Мүбарак Ақ се леу ағасы өмірден өткенде жаз ған өлеңінде «Сарыарқада Ақ сораң ең биік тау,

Жаңаарқада Ақселеу таудан биік» деген еді.

Ақселеудей аңыз да абыз тұл ғаның ойы да бойы да биік еке ніне бұл да ғажап дəлел сияқ ты.

Біз бұл күйді таяуда өткен Қа ра ғанды облыстық тілдерді дамы ту жөніндегі басқармасы ұйым дас тырған Ақселеу Сейдім бек тің туғанына 75 жыл толуына арналған игі шарада кештік.

Елбасы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев «Болашаққа бағ дар: ру-хани жаң ғыру» атты бағдар ла малық мақаласын да ұлттық салт-дəстүрлеріміз, тіліміз бен му зыкамыз, əдебиетіміз, жо-рал ғыларымыз, бір сөзбен айтқанда ұлт-тық рухымыз бойымызда мəң гі қалуға тиіс деп атап өткен еді.

Абайдың даналығы, Əуезовтің ғұла-ма лығы, Жамбылдың жырлары мен Құрман ғазының күйлері, ғасырлар қойнауынан жет кен бабалар үні – бұлар біздің рухани мəдениетіміздің бір парасы ғана. Осы ұлы лардың қатарында əрине Ақселеудің де ай тылары сөзсіз. Себебі Елбасы айтқан салт-дəстүрдің де, тіл мен ділдің де, ұлт тық музыка мен əдебиеттің де бірден-бір жоқ шысы ол Ақселеу Сейдімбек болатын.

Ойы биік, қаламы жүйрік саңлақ қа-ламгердің 75 жылдығына орай лайық ты құрмет Ақселеу биігінен құран бағыш-таудан бастау алып, Ақселеу Сейдім-беков атындағы жас ақындар мен жа-зушылар жəне көсемсөз шеберлерінің əдеби-шығармашылық байқауының жеңімпаздарын марапаттау қорытынды кеші аудандық мəдениет үйінде ұласты. Жиынды Қазақстан Жазушылар одағы басқармасы төрағасының бірінші

орынбасары, ақын Ғалым Жайлыбай бастады. Ақселеу шекпенінен шыққан ақын Ғалым өз сөзінде «Ақселеу ағамыз арамыздан кеткен уақыт алыстаған сай-ын оның мұрасы бізге жақындап келеді. Бұл – ұлы тұлғаларға тəн құбылыс. Қазіргі уақытта көзіқарақты əр қазақтың жүрегінде өз Ақселеуі бар» деді. Сондай-ақ кештің шымылдығын ашып берген ақын келесі жылы Ақселеуге өзі туған өлкеден еңселі ескерткіш орнату идеясын алға тартты.

Қарағанды облысының тілдерді да-мыту жөніндегі басқармасының басшы-сы Гүлнарайым Қаңтарбекова кіріспе сөзінен соң, сахнаға көтерілген Ақаңның үзеңгілес досы, тарих ғылымдарының докторы, танымал қоғам қайраткері Қойшығара Салғараұлы мен қанаттасы, жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың лау-реаты Төлен Əбдік естелікке толы жан толқытар жақсы сөздер айтты.

Салтанатты кеш барысында Қой-шы ғара аға өзінің сүбелі еңбектерінің алды «Алтын тамырды» қалай жазғаны жайлы сыр ақтарды. «1975 жылы бү-гінгі «Егемен Қазақстан» ол кезде «Со-циалистік Қазақстан» деп аталатын га-зетке жұмысқа орналастым. Менен бір жылдан кейін Ақселеу де осы басылымға

келді. Құдайдың қош көргені болар, екеу-міздің кабинетіміз қатар болды. Бір де Ақаң «Біз, қазақ – жазушыларға кенде емес халықпыз. Екеуміз жазушы бол-сақ жақсы жазушы болмаспыз, бірақ жа ман да жазушы болмасымыз анық. Ал, қазір қазаққа тағылым болатын та-рихи танымдық дүние қажет. Егер қош көр сең, бүгіннен бастап əдеби шығарма жаз бауға уəделесейік» деді. Содан араға жыл-жарым уақыт салып, ол «Күмбір-күмбір күмбездерді» жазды, мен «Алтын та мырды» шығардым», деді қазақтың қоңыр тарихының қоңырауындай бол ған Мемлекеттік сыйлықтың иегері Қой шы-ғара Салғараұлы.

Келесіде қазақтың классик жазушы сы Төлен Əбдік сөз алып, тамаша есте лік-термен тамсандырып, қызықты мезет-термен Ақселеу əлемін айшықтап өтті. «Осыдан тура 15 жыл бұрын осы Ақсе-леу Сейдімбек, Дулат Исабеков үшеуміз құрдас болып, алпыс жас мерейтойымыз-ды Астанада бірге өткіздік. Сонда сах-нада сөйлеп тұрған Дулат досымыздың қалжыңы əлі есімде. Дулат тұрып: «Мына отырған екеуінен менің бір ғана артықшылығым бар екен. Қазір бұл екеуі туған облыс жоқ, мен туған облыс əлі орнында» деп елді ду күлдірді. Сөйтсек,

Ақселеу туған Жезқазған мен біз туған Торғай облысы қазір жоқ екен», дейді Төлен ағамыз.

Сахнада күркіретіп өлең оқыған Алаштың ақиық ақыны Серік Ақсұң қар-ұлының да мəнді сөзінде дəнді деректер жатады. Ақын ылғи айтып жүретін бір сөз есімізде. «Ақселеу болмаса мына жарық дүниеде Ақсұңқарұлы деген жұмыр басты пенде болуы мүмкін, бірақ ақын болмас еді» дейді ылғи. Ақселеу шапағатының бір көрініс осы дер едік.

Байқау қорытындысы бойынша поэ-зия жанрында ІІІ орынды облыстық «Индустриальная Караганда» газетінің тілшісі Анна Строкова, ІІ орынды ҚарМУ-дың студенті Ерік Нарынов, І орынды ҚарМТУ-дың оқытушысы Айзада Рахымжанова иеленсе, проза жанры бойынша ІІІ орынды ҚарМУ-дың студенті Гүлден Ерғали, ІІ орынды ҚарМУ-дың студенті Əйгерім Қарабаева, І орынды Қарағанды облыстық жастар ресурстық орталығының ақпараттық қызмет көрсету инспекторы Ерзат Ермағанбетов жəне көсемсөз жанры бойынша ІІІ орынды Жаңаарқа ау-даны Бидайық мектебінің тəлімгері Нəзира Ақаева, ІІ орынды Б.Бейсенов атындағы Қарағанды академиясының оқытушысы Құлынтай Монайұлы, І орынды облыстық «Орталық Қазақстан» газетінің бөлім меңгерушісі Нұрдос Кəрім еншіледі. Ақселеу Сейдімбеков атындағы арнайы 100 000 теңгені жур-налист Дулат Аманжол қанжығалады. Сондай-ақ Ақселеу Сейдімбектің ту-ыстары тағайындаған арнайы жүлдені Qasуm.kz ақпараттық порталының бас ре-дакторы Нұрлыхан Қалқаманұлы иемде-ніп, Қазақстан Жазушылар одағының дип ломымен ҚарМУ-дың студенті Жоламан Айткен марапатталды. Айтулы шараның соңынан Ақселеу Сейдімбектің туған-туыстары құран оқытып, ас берді.

Аталмыш басқарманың бастамасына барлық ел ризашылығын білдірді. Тұл-ғаны туған топырағында дəріптеу бөлек əсер етеді. Ақселеу – қазақтың темір қа зы-ғы дер едік. Оның жұлдызы бізді мəңгілік ұлы мұраттарға жетелей берері сөзсіз.

Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданы

Мұрат ЖҰРЫНОВ, ҚР ҰҒА президенті, академик, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты

Бұл мəселе елімізде 1993 жыл-дан бері талқыланып келе жа-тыр. Көршілес түркітілдес мем-лекеттер бұл мəселені бізбен бірге көтеріп, латын əліпбиіне əлдеқашан көшіп те қойды. Бұл мəселемен 1991 жылы, сонау КСРО кезінде Н.Ə. Назарбаев идеясы негізінде ашылған Қ.А. Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің рек-торы болып қызмет атқара жүріп айналыса бастаған едім. Шетелдік студенттер мен оқытушылар қазақ тілін тезірек меңгеруі үшін оларға қазақ-латын əліпбиін жасадық. Университет ғалымдары көрнекті ғалым Рахманқұл Бердібайдың жетекшілігімен университеттің ішкі қолданысына арнап қазақ-латын əліпбиі мен қазақ-түрік сөздігін жасап шығарды.

Əртүрлі нұсқаларды қа рас-тыра отырып, ғалымдар жаңа əліп биді құрастыру барысында ком пьютерлік техникада қолда-нылатын 26 əріптен тұратын не-гіз гі латын əліппесінің шеңбе рінен шық пау керек деген ұйғарымға келген болатын.

Кейбір түркітілдес мемле кет-тердің əліпбилерінде сериялы түрде шығарылатын компью-терлерде жоқ латын алфавиті – 1 (30 əріп) мен латын алфавиті – А (64 əріп) дейтін базалар-дан алынған жеке əріптер бар, со ның себебінен оны қолдану

бары сында қиындықтар туындай-ды. Сондықтан біз Парламент Мə-жі лісі ұсынған 33 əріптен, оның ішін де 8 диграфтан тұратын əліп-би нұсқасын қолдаймыз. Тал қы-лауға ұсынылған əліпбидің негізгі артықшылығы ол заманауи ком-пьютерге бейімделген. Сонымен қатар біз ешуақытта басқа елдер, соның ішінде Англияның тəжі-рибесіне тəуелді болмауымыз керек. Олар өз əліпбиін орта ға-сырларда қабыл даған. Түркия да өз əліпбиін 1928 жы лы қабыл-дады, ол уақытта еш кім Интернет пен компьютерлік тех ника зама-ны келетінін білген жоқ. Біздің əліп би ең зама науи болуы тиіс, сондықтан тал қы ға ұсынылған əліпбиді жақсар ту ға байланысты келесі ұсы ныстарымыз бар:

1. Ұсынылған əріптерді нөмір-леу ретінен 8-ші орындағы «Н, h» (эйч) əрпіне рет санын бермей, көмекші, дыбыссыз белгі ре-тінде қарастыру қажет. Ол оқыл-мауы тиіс, тек апостроф немесе жұмсақ не қатаң белгі – ь, ъ ор ны-на қолданылуы тиіс. Оның орны-на 8-ші нөмірге латынның «Х, х» (экс) əрпін қойып, оны кирил-ли ца дағы Х, х немесе h əріптері сияқ ты оқылатын еткен дұрыс. Əріп жетіспей жатқан жағдайда 26 əріп тің ешбірін қысқартпау керек.

2. «I, i» (ай) əрпін (9-шы орын) тек қазақша I, i əріптері үшін қал дыру керек, ал И, и əрпін 10-шы орынға ауыстырып, Й, й əр-пімен бірге латынша «J, j» (джей) əрпімен белгілеу керек.

3. 21-ші жəне 23-ші орындар-да ки риллица əріптерінің орын-дарын ауыстыру қажет: «U, u» (ю) – У, у; «W,w» (даб’л ю) – Ұ, ұ болғаны дұрыс. Бұл халықаралық

терминдерге көбірек сəйкес келеді.4. Диграфтар үшін əріптердің

дауысты жəне дауыссыз ды-быстарға бөлінуіне əсер етпейтін бір дыбыссыз белгі «H, h» таң да-ғандықтан, «Ng, ng» - Ң, ң əрпінен басқа əріптерді сол дыбыссыз белгінің көмегімен құрауымыз ке-рек: «Ah, ah» – Ə, ə; «Oh, oh» – Ө, ө; «Uh, uh» – Ү, ү; «Gh, gh» – Ғ, ғ; «Ch, ch» – Ч, ч; «Sh, sh» – Ш, ш; «Zh, zh» – Ж, ж.

5. Сонымен, 42 əріптен тұра-тын қолданыстағы əліпбиден 33 əріп тен тұратын латын əліпбиіне көштік дейік. Ауысу кезінде қыс-қартылған 9 əріптің барлығы нақ-ты белгіленуі қажет. Бұл мəсе ле аудармашылар үшін жəне дəйек-сөз келтіру барысында өте қажет болып табылады.

Қазіргі уақытта елімізде 3 тіл 2 əліп бимен – кириллица мен латын негізінде оқылып, игері-ліп жатыр. Қазақ-латын əліп биі не көшкен кезде де біз сол 2 əліп биді қолданамыз. Бір сөзбен айтқанда, мұның еш қиындығы жоқ, ал пай-дасы мол. Біздің Қа зақ стан 2050 жылға дейін 30 дам ы ған елдің қатарына кіруге ниетті. Сондықтан біз де латын əліп биіне көшіп, ағылшын тілін иге ріп, алдыңғы қатарлы білім, ғы лым мен жаңа технологияларды білім бастаула-рынан алуымыз керек.

Қорытындылай келе, Елба-сы ның даналық басшылығымен көркейіп жатқан жаңа Қазақ-станның жаңа қазақ-латын əліп биін ің авторы Елбасы Н.Ə.Назарбаев болуы қажет дегім келеді. Бұл іс бізді халықаралық өрке ниет кеңістігіне жетелейтін үл кен істердің бірі болады. Осы 2017-2018 оқу жылында Елба сы Жар лығымен қазақ латын əліп биін бекітіп, бірте-бірте тəжірбие жи-най отырып оны қолданысқа енгі -зу қажет. Бұл əліпби əлемдік өрке -ниеттегі қазақ тілі мен еліміз дің жаңашыл ұлт ретінде беделін одан əрі бекіте түсетініне күмəн жоқ.

Sapar ong bolsyn, qurmetti otandastar!

Қазақ-латын әліпбиіне оң сапар

Ақселеу биігі

Қоғамдық сананы дамыту мәселесі қаралды––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Тұңғыш Президентіміз – Елбасы Н.�.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты тарихи мақаласында к�терген латын тіліне к�шу бастамасын қолдай отырып, Парламент Мәжілісі жаңа қазақ-латын әліпбиінің жобасын талқыға салды. �з уақытында, 1929-1940 жылдары латын әліпбиі Қазақстан Республикасында мемлекеттік дәрежеде қолданылғаны баршаға белгілі.––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Тараз қаласындағы «К�не Тараз» тарихи-мәдени кешенінде орналасқан «Достық» үйінде Қазақстан халқы Ассамблеясы «Достық» үйлері директорларының «Рухани жаңғырудың негізі – қоғамдық сананы дамыту» атты республикалық әдістемелік кеңесінің отырысы �тті.–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

6 ҚАЗАН 2017 ЖЫЛ 5ЭКОНОМИКА

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Жамбыл облысының Байзақ ауданында орналасқан «Әулие-Ата Феникс» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің құс фабрикасы жылына 4000 тоннаға дейін бройлер етін өндіреді. Осыдан 9 ай бұрын пайдалануға берілген аталмыш фабрика қазіргі уақытта өнімді жеткізу географиясын кеңейту бойынша жұмыс істеп келеді. Сонымен қатар өндірісті одан әрі дамытуды жоспарлап отыр.––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Хамит ЕСАМАН,«Егемен Қазақстан»

Жобаның жалпы құны 2 миллиард теңгені құрайды. Ал атал ған қаржының 1,2 милли­ард теңгесі «ҚазАгро» хол дингі­нің құрылымындағы ком пания «ҚазАгроҚаржы» ак ци онер­лік қоғамы арқылы қар жы лан­ды рылады. Кәсіпкерлікті қол дау және оны насихаттау мақ са тында «ҚазАгро» холдингі Бай зақ ау­данына журналистер үшін тур ұйымдастырып, оған республикалық газеттер мен телеарналардың Жамбыл об лысындағы меншікті тілші ле рі, сондай­ақ облыстық басы лым дардың тілшілері қатыс­ты. «Әулие­Ата Феникс» жауап­кер ші лігі шектеулі серік тест ігінің ди ректоры Фарида Жүнісова жур­налистерге сұхбат беріп, фаб­риканың бүгінгі таңдағы тыныс­тіршілігімен таныстырды. «Бүгінде кәсіпорын «Халал» стандарты бой­ынша жоғары са палы құс етінің өндірісін жол ға қойды және жыл ба сы нан бері 3 мың тоннадан ас там өнім шы ғарды. Алғашқы экс порт Ре сей мем лекетіне шы ға рыл ды. Ен ді басқа елдерге де экс порт тық мүм кіндіктерді ке ңейту мақ са тында келіссөздер жүр гі зі луде», дейді Ф.Жүнісова. Сон дай­ақ кәсіпорын бас шысы құс өнімі Қазақстанның барлық ай мақтарымен қатар, Астана қа ласын да қамтитындығын айтып өтті.

Өндіріс орны негізінен 1978 жылы салынған. Алайда тоқса нын­шы жылдардағы күрделі кезеңде жұмыс істемей қалған кәсіпорын түйетауық өсіретін ескі құс фабри­ка сының базасында құрылған. Ал жобаны іске асыру барысында 16 тауыққораға, қоймаларға, зертханаға және әкімшілік ғимаратына күрделі жөн деу жүргізілген. Сондай­ақ сою және қоспажем цехтары қай та

қалпына келтіріліп, инкуба тор үйі салынған. Бұл тұрғыда мем лекеттің де қолдауының аса маңызды екенін атап өткен жөн. Мәселен, «Бизнестің жол кар тасы­2020» бағдарламасы шең берінде нысан құрылысы кезінде 547 миллион теңгеге комму­ни кациялық жүйелердің кеңейтілген желісі жүргізілген.

Кәсіпорын басшысы фабри­ка ның болашақ жоспарлары­мен де бөлісті. «Алдағы уақыт та «ҚазАгро» холдингінің қол дау ы­ мен кәсіпорынның қуатын 20 мың тоннаға дейін жеткізу жос парда бар. Құс шаруашылығы ке ше ні өңір де 40 сауда орнын ашу ға мүм­кін дік береді», дейді Фарида Аман­са рықызы.

Жалпы, Қазақстанның құс ша руа шылығы саласында 2010 жыл дан бастап отандық құс фаб­ри к аларының өндіріс көле мі нің өсі мі 136,4 пайызды құрап отыр. Сондай­ақ сала дамуының оң ди­намикасына «ҚазАгро» ұлттық холдингінің инвестициялық жоба­ларды қаржылай қолдауы ық пал еткенін де айтып өту керек.

Жамбыл облысы бойын­ша «ҚазАгро» холдингінің ин­вес тициялық қоржынында құ ­ны 8,4 миллиард теңгенің жо ба­сы бар. Сонымен қатар Бай зақ ауданындағы «Әулие­Ата Фе никс» құс фабрикасы жә не Т.Рысқұлов ауданындағы «Лу г о вой жылқы зауыты» жау ап кер шілігі шектеулі серік тес ті гі облыстағы ең ірі жо­ба лар қа тарына жатады. Айта ке­тей ік, ағымдағы жылы облыс та «ҚазАгро» желісі бойынша 900,1 миллион теңгеге 7 несие се рік ­тес тіктері қаржы лан дырыл ған. Ал дағы уақытта да атал ған серік­тес тіктер Әулие ата ның әлеуетін арт тыратын жобалар қатарынан кө рінетін болады.

Жамбыл облысы

ӨҢІР ӨМІРІ

КӨКЕЙКЕСТІ

(Соңы. Басы 1-бетте)

Осы олқылықтарды жою үшін техникалар жасаушы отандық кәсіпорындарды қолдау шаралары белгіленді. Солардың қатарында отандық техника жасаушыларға өз өнімдерін ауылшаруашылық тауарларын өндірушілерге арзандатып сату үшін субсидиялар беру, қосымша құн салығынан жеңілдіктер жа­сау шаралары бар. Ал отандық өндірістің өздігінен жүретін және аспалы, тіркемелі техникаларын сатып алушыларға жеңілдікті несиелер ұсынылмақ.

Картаны жасаушылардың атап көр се туін­ше, мұндағы негізгі мақсат – ауыл ша руа­шылық тауарларын өндіру ші лердің кірісін 20 пайызға көбейту, еңбек өнім ділігін 1,5 есеге, өндіріс көле мін 2 есеге арттыру және ауыл­ша руа шылық машиналары паркін жаңарту.

Тұқым шаруашылығы картасы да жоға­ры дағыдай проблемаларды шешу үшін әзірленіпті. Бұл картаны жасаушылардың айтуынша, егістік өнімділігінің әлі күнге дейін артпай келе жа туы на ауылшаруашылық дақыл дары тұқымдары сапасының төмендігі, тұқым өсіруші ша руашылықтардың техника­ларымен дұрыс жарақтандырылмауы және тұқымның тиімсіз сорт тары ның пайдаланы­луы әсер етуде. Соңғы 5 жылда орта есеппен егіс алқаптарының 4,6 пайызына ғана эли­талы тұқымдар себілген. Ғылыми деректер бойынша егіс кезінде төменгі репродукциялы

тұқым пайдаланылатындықтан астықтың 20 пайызы өспей жатып­ақ шығынға ұшырайды. Мәселен, элиталы тұқым шаруа­шы лықтарындағы проб лемаларға жүргізілген талдау лар тұқым себу және егін жинау техникаларының жартысы на жуығы, тұқым тазалаушы тех ни калардың үштен екі бөлігі 10 жылдан астам уақыттан бері пайдаланылып келе жатқандығын көрсеткен. Соның ішінде тұ қым себетін техникалардың 83 пайызы, егін жинайтын техни калардың 72 пайызы, тұқым тазалайтын құралдардың 94 пайызы жаңартуды талап етеді.

Тұқым шаруашылықтарында пайда­ланылатын техникалардың ескіруінен ту­ындайтын шы ғын дар да көп. Мәселен, 1,1 миллиард теңгенің электр қуаты мен жанар­жағармайы құмға сіңген су секілді артық жұмсалуда. Сон дай­ақ ескірген тұқым тазалай тын техникалардың пайдала ны луы тұқым дәндеріне зақы мын тигізіп, мұның арты егіске се біл ген кезде олардың дұрыс өсіп­жетілуіне кері әсерін тигізіп, сапасын төмендеуіне әкеліп соғуда.

Тұқым шаруашылығындағы осы олқылық­тар ды жою үшін жол картасы бойын­ ша кешенді шаралар әзірленді. Соның ішінде тұқым шаруашылықтарына суб­сидия берудің тетіктерін жетілдіру, суб­сидияны тек қана жоғары тиімділік, мол өнім беретін сапалы сорттар үшін беру көзделінуде. Сонымен қатар республика бойынша жұмыс істеп тұрған субсидия беру

схемасы да қайта қарастырылуда. Егіннің және өнімнің сапасын арттыру үшін сапасы 1­ші репродукциядан төмен емес тұқымдар пайдаланылмақ. Мұның өзі сорт алмасу мен сорт жаңарту үдерісін күшейтеді деп күтілуде. Мұндай элиталы тұқым себілетін егістік алқаптарының көлемі кезең­кезеңмен ұлғайтылмақ. Мәселен, элиталы тұқым себілетін егіс алқаптарының көлемі 2018 жылы 6 пайызды құрайтын болса, 2021 жылы ол 12 пайызға жеткізілмек. Осы үшін эли­талы тұқым шаруашылықтары мен тұқым шаруашылықтарының желісі кеңейтілмек.

Ауыл шаруашылығындағы малдарды толыққанды азық тан дыру мен олардың өнімділігін арттыру – жол карталарындағы не гізгі бағыттың бірі. Өкінішке қарай, бүгінгі күні мал азығының тапшылығы өткір сезілуде. Мәсе лен, бұл жөніндегі жол карта­сында еліміздегі қазіргі мал мен құс көлемін қажетті деңгейде қам тамасыз ету үшін қатқыл мал азығын 68 пайызға немесе 33,8 миллион тоннаға дейін, шырынды азықтарды 5 есе не­месе 6,4 миллион тоннаға дейін, құрамажемді 2,5 есе немесе 10,8 миллион тоннаға дейін арттыру қажеттігі айтылған.

Мал азығы өндірісін дамыту үшін облыс тарда айналымға жаңа жерлерді қосу және мал азығы өндірісін әртараптандыру шара­лары қолға алынатын болады. Сондай­ақ бір жылдық және көп жылдық шөптердің 1 гек­тарына берілетін субсидияны жалғастыру, құнары мол жем­шөп шығаратын кіші цех­тарды сатып алушыларға субсидия беру, «Азық­түлік келісімшарт корпорациясы» АҚ­тан ішкі қажеттіліктер үшін арпа сатып алу шаралары көзделінуде.

Міне, осындай шаралардың негізінде мал азығы өндірісі жол ға қойылып, мал шаруа шы лығының өнімділігі артады деп күтілуде. Мәселен, бұл бағыттағы картаны жасаушылар осындай қолдау шараларының нәти же сінде мал шаруашылығы өнім дерінің кө лемін 21 пайызға, соның ішінде сүтті мал ша руа шылығының өнімділігін 19 пайызға, мал тұқымдарының түрлерін 21 пайызға арт­тыруға болатындығын айтады. Сөйтіп мал ша руашылығынан 255,6 миллиард теңгенің қо сымша өнімін өндіруге болады.

Шаруаларды дер кезінде тыңайтқыш тар­мен қам тамасыз ету ісінде де проблемалар бар шылық. Егістік алқаптарға жыл сайын 260­290 мың тонна көлемінде тыңайтқыш с е­бі леді екен. Бұл өте аз. Негізгі қажеттіліктің бар болғаны 10 пайызын ғана құрайтын көр­сет кіш. Агрохимиялық зерттеулердің нә ти­желері бойынша топырақ құрамында азот жә не фосфордың үлесі төмен екендігі бай­қа лады.

Кішігірім жер телімдері бар көптеген ша­руалар үшін тыңайтқыштарды зауыттардың өзінен тікелей алып, оларды темір жол арқылы жет кізу тиімсіз болып келеді. Сондықтан олар дың түр­түрін жақын қоймалардан сатып ал ған дұрыс секілді.

Агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың жеті бағыт бойынша әзірленген жол карта­ларында міне, осындай қордаланып қалған көптеген мәселелер қозғалған және оларды шешудің нақты жолдары мен қажетті қар жы көлемі айқындалған. Егер жол карталарының жоба лары нақты шешім ретінде қа былданатын болса, мұның өзі ауыл шаруашылығын дамы­туға мемлекет тарапынан жасалы натын жаңа мүмкіндік бола тын дығы айқын.

Ауыл тіршілігін қалай көркейтеміз?

Құс фабрикасының қарқыны жоғары

Темір ҚҰСАЙЫН,«Егемен Қазақстан»

Бүгінгі күннің басты талапта­ры инфрақұрылымдық жүйелердің тұтастығын қажет етеді. Айталық, жаңа тұрғын үйлер мен әлеуметтік­ тұрмыстық және өндірістік нысан­дар бой көтерген кезде дүниенің бір рахаты іспеттес газды тұтыну жүйе лерін қоса ойластырмаса ал­дың ғы айтқанымыздың бәрі бос әңгіме болып шығады. Бір сөзбен айтқанда, көгілдір отын – өмір сүру сапасын көтерудің басты бір тетігі. Мұндай игі мақсатқа қол жеткізу үшін Ақтөбе аймағында ұлттық оператор «ҚазТрансГаз» АҚ ке шен ді шараларды жүзеге асы­рып келеді. Осы арқылы ай мақ­тағы елді мекендерді газбен жаб­дықтауға және газ тарату же­лілерін жаңғыртуға жаңаша көз­қарас қалыптасқан. Соның нә­ти жесінде аталған іс тұтастай инвестициялық жоба деңгейіне көтерілген. Бұл бағытта Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың Ақтөбе облысына жұмыс сапа­ры кезінде пайдалануға берілген автоматтандырылған газ тарату стансасының (АГТС) жөні бөлек, орны айрықша. Оның өнімділігі сағатына 300 мың текше метрді құрайды. Осы арада мұндай жобалық биік мөлшерді бұған дейін елімізде бірде­бір газ тара­ту стансасы ала алмағанын айтқан жөн. Мұның өзі аталған нысан елі­міздегі ең қуатты газ тарату стан­сасы екенін көрсетеді.

Өткен сәрсенбінің сәтті кү ні Елбасы осы өңірдегі зиялы қау­ым өкілдерімен кездесуі ке зін ­де, Ақтөбенің елордамыз Астана, мегаполис қала – Алматы және елдің оңтүстігіндегі шырайлы шаһар Шымкент секілді ірі қала­лардың біріне айнала алу мүм­кіндігі бар екенін айтты. Осы орайда агломерациялық аймақ орталығы халқының санын келе­шек жылдарда миллионға дейін

жеткізу көзделген. Осынау күр­делі де жауапты міндет өз ке­зегінде бірқатар стратегиялық ше шімдерді қажет етеді. Соның ең басты шарттарының бірі тұр­ғындар саны жылдан жылға өсіп келе жатқанда заманауи қала­ны көгілдір отынмен толықтай қамту болып отыр. Бір сөзбен айт­қанда, қазіргі күні қаладағы ком­муналдық және өнідірістік ны­сандардың табиғи отынға деген қа жеттілігін қанағаттандыру ісінде «ҚазТрансГаз» АҚ қарқынды да қа рышты қадам жасады деуге толық негіз бар.

Жүзеге асқан іс – бір жағынан, ұлттық оператордың Елбасы тап­сырмасына сай қимыл­қарекет таныта білгенінің айғағы. Ақтөбе қаласы іргесінде Қазақстандағы ең қуатты АГТС­тің іске қосы­луы, біріншіден, газ тарату қу­атын одан әрі күшейтеді. Екі н ­шіден, газ тарату көлемі ай тар ­лықтай өседі. Үшіншіден, қол да­ныстағы стансаларға түсіп кел­ген салмақты әжептәуір азай­тады. «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ­тың аға вице­президенті Ибулла Сердиев газет тілшісіне осылай деп мәлімдеді. Тағы бір айта кетерлігі, құрылысты жүргізу барысында

ұзындығы 32 шақырымды құ рай­тын жаңа газ құбырлары тар тыл­ған. Бұған қоса газ реттегіш екі қо сын тұрғызылған.

Аталған газ тарату станса­сы ның ауқымы тек Ақтөбе қала­сы мен шектелмейді. Оның күш­қауқары қала маңындағы елді мекендерді және Қобда, Мәртүк, Алға және Қарғалы аудандары аумағын көгілдір отынмен тұрақты түрде қамтуға жететіні де елеулі іс. Бұлай деудің өзі де аз. Тіпті жаңа стансаның қуаты қазіргі жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды ғана емес, сонымен бірге таяу жылдарда бой көтеретін нысандарды газбен қамтуға да жетеді екен. Мұндайда бәрекелді демегенде, не демекпіз!

Ең бастысы, қазіргі күні сер­пінді жобаның тұрғындарға тигізетін тұрмыстық жеңілдіктері мол. «АГТС 300» арқалайтын әлеуметтік жауапкершілік жоғары. Оның пайдалануға берілуі Ақтөбе өңі рі нің әлеуметтік­экономикалық тұрғыдан одан әрі дамуына белгілі бір деңгейде оң әсерін тигізгені де талассыз мәселе. Осы арқылы инвестициялық тартымдылықтың артқаны да бөлек бір тақырыптың еншісі. Дәл осы тұста соңғы екі жылда өңірді газбен қамту деңгейі

алпыстан сексен жеті пайызға өскенін де айта кетудің реті келіп тұр. Ал жаңа қуатты стансаның іске қосылуы арқылы бұл дерек пен көрсеткіш деңгейі одан әрі өсе түсетініне де сенім мол. «Құтты қонақ келсе қой егіз табады» деген­дей, қатардағы көп қонақтың бірі емес, қуатты станса пайдалануға берілген күні Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың Ақтөбеге жұмыс сапарымен келуінің де жағымды жағы мол демекпіз.

Осы арқылы тағы да келе­шекке көз тігіп, бағдар белгілер болсақ. «ҚазТрансГаз» АҚ алдағы жылдарға арналған инвестициялық жобаларды жүзеге асыру кестесін белгілегенін айтпай кету мүмкін емес. Осы кестеге сәйкес ұлттық оператор өңір тұрғындарының 96 пайызын табиғи газбен қамтуды жоспарлап отыр. Сонымен бірге облыс аумағында газ құбырларын салу ісі де одан әрі жалғасады. Осы күнге дейін облыс аумағында 400 километрге жуық газ құбыры төселсе, газ мамандары алдағы уақытта тағы да 287 шақырым газ құбырын жүргізбек.

Бүгінгі әңгімемізді түйіндей келе, автоматты газ тарату станса­сы қала сыртындағы Жаңа Әлжан элеваторы маңында салынғанын айта кеткіміз келеді. Дәл осы жер­дің таңдалуы да тектен­тек емес екен. Өйткені дәл осы тұста «Жаңа жол­Ақтөбе» және «Бұқара­Орал» магистральды газ құбырлары тартылған. Яғни Ақтөбе облыстық әкімдігі оны қай жерден салу ке­рек тігі жөнінде шешім қабылдар кез де нысанның стратегиялық си патын бірінші кезекке қойған сыңайлы. Өйткені өңірдегі бір біріне тәуелсіз бұған дейінгі қос қуат көзі магистральды газ құбыр­ла рының бірінде апат бола қалған жағдайда да газ үздіксіз әрі тұрақты түрде тарала беретіні жаңа АГТС­тің стратегиялық рөлін айқындай түседі.

АҚТӨБЕ

СУРЕТТЕ: Жаңа автомат­тан дырыл ған газ тарату стан­са сының ашылу салтанаты

Қуатты стансаАқтөбе қаласының іргесінде пайдалануға берілді –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––‑‑‑‑–––

ЭКСПО-2017 көрмесінде Финляндия павильонында ұсынылған экологиялық мониторингтің инновациялық стан-сасы құрылғылары елімізде іске қосылуы мүмкін. Бұл тура-лы осы тақырыпта Үкіметтің баспасөз орталығында арнайы ұйымдастырылған брифингте айтылды. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––‑‑‑‑––––––

Динара БІТІК, «Егемен Қазақстан»

Аталған инновациялық құ­рыл ғыларды «Қазгидромет» ре­с п убликалық мемлекеттік кә сіп­орны қолданысқа енгізбек. Осы­ған байланысты баспасөз мәс ­лихатында «Қазгидромет» РМК лабораториясының басшы сы Дана Аманбаева фин ноу хау ы ның мән­жайын айтып берді.

ЭКСПО­2017 халықаралық көр месінде Қазгидрометтің фин­лян диялық әріптесі AQT­420 атмосфералық ауа сапасының авто­матты датчигін таныстырған бола­тын. Ол автоматтық режімде кон­центрацияны өлшеуді азот дио ксиді, көміртек оксиді, кү кірт диоксиді, озон, өлшенген бөл шектер РМ 2,5 және РМ­10 сия қты алты ластау­ыш зат ар қы лы іске асырады. Ал осындай құ рыл ғының біреуі биыл Ас тана қаласындағы ауа сапасын ба қы лау автоматты постарының бі­рі не алғашқы сынақтан өткізу үшін ор натылған. Яғни финдер өн ді р ген Vaisala датчигі елі міз дің жағ дайына бейімделуді тек серу жә не қазіргі уақытта ауа са па сы ның мониторингі үшін пай да ла нылатын ресейлік өндіріс құр ал да рымен мәліметтерді салыс тыру үшін жұмыс істеп тұр.

«Датчиктер шағын көлемде, мобильді, қаланың кез келген нүк­тесінде оңай орналасады. Мы­салы, бағандарға, дуал немесе ғи­ма раттың шатырына да орналас­тыру мүмкіндігі бар. Сондықтан же ке жер телімін бөлудің қажеті жоқ. Бұдан басқа датчик жоғары дәл дікке ие, ағаттық 1­3 пайыз ды

құрайды. Бұл жақсы көр сет кіш», деді Д.Аманбаева. Соны мен қатар ол энергияны көп шы ғын дамайтынын, энергия ны күн панелінің арқасында ала ты нын жеткізді. «Сондай­ақ біз үшін ауа сапасының дат чик­теріне метеорологиялық пара­метрлердің қосымша жиын ты­ғын алу маңызды, өйткені лас­тануды анықтауда бағытты, жел­дің жылдамдығын және басқа да қоршаған орта параметрлерін білу қажет», деді ол. Сынақ өткізу бары­сында құрылығының кейбір жетімсіз тұстары да байқалған екен. Яғни құрылғының қазіргі құрылымында үлкен қалалардың атмосфералық ау­асын бақылау үшін маңызды компо­ненттер – азот оксиді және күкіртті сутекті анықт ау мүмкіндігі жоқ. Бірақ құ рыл ғыны жасап отырған компа ния біздің ескертпелерімізді на зарға алып, оны қосымша қыз­меттермен толықтыруға уәде бе­ріпті. Сөйтіп Vaisala компания сы 2017 жылдың аяғына дейін осы сенсорларды жетілдіру жұ мы сын аяқтауды жоспарлауда.

Энергетика министрлігі «Қаз­гид ромет» республикалық мем­лекеттік кәсіпорны атмосфералық ауа ның жай­күйіне бақылауды ре с публиканың ірі қалалары мен өнеркәсіп орталықтарында жүр­гізеді. Қазіргі уақытта атмо сфе­р алық ауаны бақылау 49 елді мекендегі 146 бақылау бекетінде жүр гізіледі. Оның 56­сы сына­маларды қолмен іріктейтін, ал 90­ы автоматты бекеттер. Сон­дай­ақ бақылау 14 жылжымалы зертханалардың көмегімен жү зеге асырылады.

Қолайлы құрылғылар қолданысқа енеді

6 6 ҚАЗАН 2017 ЖЫЛПАРЛАМЕНТ

ФОТОКҮНДЕЛІКТАЛҚЫЛАУ ТАҒЫЛЫМЫ

Суретті түсірген Ерлан ОМАР, «Егемен Қазақстан»

ДЕПУТАТ ДАБЫЛЫ

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Бүгінгі таңда құқық қорғау органдары мен судьялардың сот сарабына деген сұраныс үлкен. Оның жыл сайынғы өсімі 6 пайызға жетіп отыр. Ал жасалатын сараптардың түрлері қазір 29-ға жеткен. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Василий ОЛЕЙНИК,Мәжіліс депутаты

Өткен жылдарда сұралған сарап тардың жасалуы туралы ай-татын болсақ, 2015 жылы – 92 пайызға, 2016 жылы 94,4 пай ызға орындалған. Ал биыл 345121 са-рап жасалуы межеленген. Бай­қап отырғанымыздай, са рап­қа ұсынылатын іс тер өте көп, олардың ақ­қарасын әбден ажы­ра ту үшін сарап орталықтары ғы лыми­тех ник а лық прогрестің же тіс тіктерін молынан пайда ла­нып, материалдық­техникалық тұр ғыдан жарақтандырылуы және бі лікті кадр лармен қамтамасыз еті луі бірінші кезекте ше ші летін мә селе. Өкінішке қарай айма­қ тардағы сарап мекемелерінің жағдайы талапқа сай кел мейтініне Парламент депутаттарының осы қыз меттерді аралағанда көздері жет ті. Негізгі проб лемалардың бірі – ғимараттардың ма те риалдық­тех никалық және санитарлық­ги­ги е налық жағдайының төмендігі. Сот­ме ди циналық қызметтер және са рап орындары нор мативтік та­лап тарға жауап бере алмайды. Мә селен, Алматыдағы Қазыбек би көшесіндегі 1930 жылдары са­лын ған сот­медициналық орта­лы ғының ғимараты бүгінгі стан­да рт тарға сай емес. Ал Өскемен қаласындағы Шығыс Қазақстан об лыстық сарап орталығы бір­бі рі­нен бөлек жатқан үш ғимаратқа ор­наластырылып, қызметкерлердің са рап бойынша деректермен ал­масуына қиындық тудыруда. Сол ғимараттардың бірінің тө менгі қабатында мәйітхана орна лас қан, одан шығатын иіс ауаны лас тап, қызметкерлердің түрлі де рт терге ұшырауына әкеліп соқ ты руда екен. Жезқазған қала сын дағы бал­лис тикалық және ав то тех никалық са рап жасалатын ор та лықтың

ғимараты да кеңейтуді қажет етеді.Осының бәрі сарап қоры тын­

дыларының са палы жасал мауына соқ тырып, құқық қор ғау мен сот органдарының, жеке азаматтардың на ра з ылық тарын тудыруда. Соны­мен қатар сот­ме дициналық жә не сот сарабы орталықтары бі рік ­т і рілгенде мәйіттермен жұ мыс іс тейтін қыз мет керлер үшін бұ­рын қарастырылған қо сым ша ақы Әділет министрлігі тара пы н­ан алы нып тасталған. Со н дықтан мәйіттік матери ал дар мен, со ның ішінде жұқпалы ау ру лардан өл ген адамдардың мәй іт терімен жұмыс іс теуге қыз мет кер л ердің ықыласы төмен, білікті ма мандардың жұмыстан кетуі жи і леген.

Саладағы осындай кемшін жағ­дай ларды түзету үшін Әділет ми­нис трлігі төмендегі мәселелерді ше шуі керек деп санаймыз:

1. Сот­сарап орталықтарының ма териалдық­тех никалық және ғы­лы ми­әдістемелік қам сыз д ан ды ры­лу мәселесін бюджет қа ражаты ның есе бінен жедел ше шу;

2. Жергілікті әкімдіктермен бір лесе отырып, Орталықтың фи­ли ал дарына заман талабы мен стан дарттарына сай келетін ғима­рат тар салу, жаңа ғимараттар бө­лін генше қолданыстағыларға күр­де лі жөндеу жасау;

3. Денсаулығына зиян келті ре­тін материал дармен жұмыс істей­тін мамандардың еңбек ақы ла рына өтемақы төлеу мәселесін шешу;

4. Сараптардың қорытындысын жедел шығару мақсатында облыс­тық филиалдармен бір текті ақпа­рат тық жүйе орнату.

Міне, осы проблемалар ше шіл­се, сот­сарап тық жұмыс тардың қо рытындылары да сапалы бо лар еді деген мақсатпен біз мәселені Мә жі ліс тің жалпы отырысында көтеріп, тиісті мем ле кеттік органға сауал жолдадық.

Сот сарабы заманға сай болуы керек

ПАРЛАМЕНТШІ ПАЙЫМЫ

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Президент Нұрсұлтан Назарбаев үстіміздегі жылғы Жолдауында Үкіметке мемлекеттік кәсіпорындарды жеке-ше лендіруді жылдамдату туралы тапсырма берген, ал ақпан айында болған кеңейтілген отырыста бірде-бір трансұлттық компанияның осы іске тартылмағандығын сын тезіне алған еді. Елбасы Үкіметтің осы бағытта жүйелі жұмыс жасай ал-май отырғандығын да атап өткен. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Екатерина НИКИТИНСКАЯ,Мәжіліс депутаты

Бүгінгі таңда Үкіметтің жаса­ған тізі лі міне қарағанда, 903 кәсіп­орын жеке ше лендіруге қойыл ған, соның ішінде «Самұрық­Қазына» ҰӘҚ» АҚ енетін 68 ірі компания мен 168 кәсіпорын бар. Бұ лард ан басқа 440 коммуналдық мен шік ны саны және 52 ұлттық холдинг­тер мен ком паниялар және т.б. же ке ше лендірілуге шы ғарылып отыр.

Қаржы министрі Б.Сұл та нов­тың үстіміздегі жыл дың шілде айындағы хабарлауына қарағанда, жекешелендірудің кешенді жоспа-ры 47 пайызға орындалған. Пре­зиденттің тапсырмасы 2018 жыл­дың аяғында толық орындала ды де-ген мақ сат пен жергілікті ат қарушы

органдар, ұлттық хол дингтер және компаниялармен бірлесе оты-рып біршама жұмыстар атқарды. Соның нәтижесінде 2019­2020 жылдары сатылуға тиісті 131 ны-сан 2017­2018 жылдарға аударыл-ды. Сөйтіп 2017 жылы 488, ал 2018 жылы 101 нысан сатуға қойылған. Ал жекешелендірудің кешенді жоспары бойынша «Самұрық­Қазына» АҚ­тың 216 ак тивін сату көзделген. Осы қор дың 17 аса ірі компанияларын сату 2019­2020 жылдарға бел гі ленген. Сатудың алдын ала дайын дық тарын аяқтау 2018 жылы бі ту ге тиісті. Сон­да «Қазақстан те мір жолы», «Са мұрық­Энерго», «Қаз атом­өнер кәсіп», «Қазпошта», «Қаз­МұнайГаз», «Тау­Кен Са мұрық», «Эйр Астана» компаниялары си яқ­ты аса ірі кәсіпорындардың акция­лары ІРО­ға шығарылмақ.

Алайда осы әрекеттердің бәрі де жеке ше лендіру процесінің са-пасын арттырмай отыр. Кон ку рс­тарға негізінен 1­2 үміткер ғана қатысады. Тіпті сол сатуға қой­ылған ЖШС қатысушылары да үлес ала алмайды. Қорыта айт­қанда, осы ком мерциялық сау­даға әлеуетті үміт кер лер дің қа­ты суының жолы кесілген. Көп жағ дайларда жекешелендіру ақша түсіру дің орнына басқару құқын беріп, ны сандар біртіндеп сатып алу арқылы бү гінгі басшыла рына тегін беріледі. Мұн дай жағ дайда кәсіпорындар сырттан ке ле тін қаражатқа емес, өздері тапқан ақ­ша ға сатылатыны аян. Нәтижесінде же ке шелендірудің төмендегідей мақсаттары іс ке ас пай отыр:

– Мемлекет жекешелендірілген нысандардан нақты қаражат таба алмайды;

– Жекешелендіру нысандары өзінің да муына мүмкіндік беретін инвестициялар мен ресурстар ала алмайды;

– Жекешелендіру процесіне азамат тар дың көптеп қатысуы шектеліп, нысан бүгінгі таңдағы басшыларының өзі не тұтастай бұйырып, оларды байыту арқы лы қоғамдағы тұрғындар арасындағы

әлеу мет тік алшақтықты одан әрі тереңдете тү седі.

Міне, осындай іс­әрекеттер се бебі нен Президенттің жеке ше­лен діру бағы тын дағы ашықтық пен тиімділік турал ы талаптары орын далып отырған жоқ. Оның үстіне аса ірі компанияларды же­ке шелендіру бойынша IPO/SPO шы ғару процесі де ұзаққа со­зылып кетті. Ны сан ның бүгінгі күнге қа рағанда тиімді, өнім ді жұмыс істеуіне мүм кіндік беретін ше телдік әлеуетті инвесторлар-ды тарту про цесі де орындалмай отыр.

Бүгінгі таңда жаппай жеке ше­лендіруге ғылыми­зерт теу, жо­балау институттары, ме ди ци налық орталықтар, ауру ха на лар және басқа да әлеуметтік ны сандар қойылған. Осы ны са ндардың бәрі тех никалық және бас қа да жағдайларының жақ сартылуына зәру. Сондықтан олар нақ ты қаражат құя алатын әлеуетті сатып алу шыға бе рі­луі керек. Алайда сатудың та ­лабы конкурсқа қатысатын үміт­керлердің осы міндеттерді ше шуіне бағыттамаған. Ал дағы уа қытта Үкімет жекешелендіру мә се лесінде осы проблемаларға на зар аударуы керек.

Жекешелендіру сапасы назардан тыс қалмасын

САУАЛЫ МЕН ЖАУАБЫ

Үстіміздегі жылдың сәуір айында сена-тор Мұрат Бахтиярұлы Премьер­Министр Бақытжан Сағынтаевтың атына депутаттық са-уал жолдап, Қазақстандағы аң мен құстың азай-ып бара жатқанына байланысты дабыл көтерген еді. Соның ішінде депутат «Ресми мәліметке сүйенсек, жерімізде мекендейтін аң мен құстың 300­ден астам түрі толық жойылып кету қаупінің алдында тұр. 2015 жылмен салыстырғанда, 2016 жылдың көктемінде Қазақстандағы құстар саны 2 миллионға кеміп кеткен. Осыған орай Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті 2017 жылғы 16 ақпан мен 14 мау­ сым аралығында көктемгі аң­құс аулау маусымы-на тыйым салды», дей келіп, оған аңшылық жа-сау мақсатымен құрылған шаруашылықтардың қарсы шыққанын жеткізеді. Депутат соңғы бірнеше жыл көлемінде елімізде 300­дей аңшылық шаруашылығы құрылғанын ай-тып, пайда таппаса осыншама шаруашылық құрылмас еді дейді. Демек миллиондаған киіктің жоғалып жатқаны осылардың әрекеті екені айдан анық деген ой түйеді. «1991­1999 жылдар аралығында елдегі 1 млн 200 мың киіктің 150 мыңы ғана қалған. Ал 2003 жылы Қазақстандағы киіктердің саны небәрі 21 мың ғана болған. Ерке киік терге қатысты мұндай қылмыс тек қас көй адамдардың қолымен жасалған деуге негіз бар», дейді ол. Үкіметтің киік аулауға тыйым салғанына қарамастан, заңнамалар өрескел бұзылып, қарда жүретін техниканы, автоқұралдарды пайдалану арқылы заңсыз аң аулау жүйелі және үдемелі сипат алуда. Мысалы, Батыс Қазақстан облысы прокурорының мәліметі бойынша, осы аймақта 2014­2016 жылдар ішінде осы санаттағы қылмыстың саны 5 есе өскен, алынған киік ұшасы 4 есе өскен, мүйізі 8 есеге артқан. Келтірілген зиян 423 млн теңгені құраған. Ал еліміз бойынша 2013­2016 жылдар аралығында 312 киік ату фактісі тіркеліп, 1397 киік ұшасы, 6285 мүйізі тәркіленгенін жеткізе келіп, сауалының қорытындысында М.Бахтиярұлы «ықылым заманнан бері қазақтың ұлы дала-сын мекендеген киелі киік тұқымы соңғы жи-ырма шақты жыл ішінде жер бетінен жойылып кетудің алдында тұр», деп Премьер­Министр Ба қыт жан Сағынтаевқа «бұл мәселе дереу жә не түбегейлі шаралар қабылдауды қажет етеді. Киіктерді сақтау және олардың санын көбейту мәселесі бойынша елімізде «Киіктерді қорғау» жоспары жасалуы тиіс және бұл мәселені шешуге мемлекет, қоғам атсалысуы керек деп санаймыз», деген ұсыныс айтады. Бұл сауалды қолдап М.Бақтиярұлынан басқа бірқатар сенаторлар қол қойған еді.

Осы сауалға Үкімет басшысы Б.Сағын­та ев тан төмендегідей жауап келді. Жа­

у апта: «Сіздердің киіктерді сақтауға және са-нын көбейтуге, «Киіктерді қорғау» іс­шаралар жоспарын әзірлеуге және осы мәселені шешуге мемлекет пен қоғамның белсенді қатысуына қатысты депутаттық сауалдарыңызды қарап, мынаны хабарлай мын. Қазіргі кезде киіктерді қорғау үшін республикада АШМ Орман ша­руа шылығы және жануарлар дүниесі ко­митетінің «Охотзоопром» ӨБ» РМҚК жұ­мыс істейді. Оның киіктерді және бас қа да жануарлар түрлерін қорғаумен айна лысатын Астана, Ақтөбе, Қызылорда және Орал қалаларында орналасқан төрт өңірлік фи-лиалы бар. «Охотзоопром» ӨБ» РМҚК­нің материалдық­техникалық базасын нығайту және браконьерлікпен тиімді күрес жүргізуді ұйымдастыру мақ сатында 2016­2017 жылдары ғана 81 бір лік жол талғамайтын автокөлік са-тып алын ды. Ауыл шаруашылығы министрлігі жыл сайын киіктерді сақтауға және бра­ко ньерлікпен күресуге бағытталған ша ра­лар әзірлеу мақсатында, сондай­ақ мүдделі мемлекеттік органдармен (ІІМ, БП, ҰҚК, Қаржымин) бірлескен қыз мет ті үйлестіріп отыру үшін жұмыс бабын да ғы кеңестер өткізіп тұрады. Киіктерді сақ тау ісінде қоғамдық ұйымдар да ау қым ды жұмыстар атқаруда. Мәселен, Қазақстан биоәртүрлілікті сақтау ассоциа ция сы (бұдан әрі – ҚБСА) АШМ Орман ша руа шылығы және жануарлар дүниесі ко ми тетімен, Қаржы министрлігінің Мем ле­кеттік кірістер комитетімен және ҰҚК Шекара қызметімен бірлесіп, рес пуб лика шекарасын-да киіктер мүйізін заң сыз алып өтуді анықтау үшін із кесетін ит тер жаттықтыру жұмысын жүргізді. Үйретілген иттердің алғашқы тобы Қа зақстанның кеден органдарына беріліп, жұ мысқа кірісіп те кетті. Ал қазір ҰҚК Ше­кара қызметіне беру үшін иттердің екін ші тобы дайындықтан өтуде. Қазіргі кез де ҚБСА Каспий құбыр консор ци умымен бірлесіп,

жануарлардың қоныс аударуына тұрақты мо-ниторинг жүргізу және қорғау іс­шараларын жүзеге асыру үшін Жайық және Үстірт тара-лымдары киіктеріне 30 спутниктік радиошам (қарғыбау) орнату жұмыстарын жүр гізуде. Спутниктік шамдарды пайда ланып киі к­ терге мониторинг жүргізу тех но ло гиясы ре-спубликада 2009 жылдан бе рі жүргізіліп келеді. Осы уақыт ішін де ки іктерге 140­тан астам спутниктік қар ғы баулар тағылды, олар киіктерді қор ғау ды ұйымдастыру шараларын жедел қа былдауға мүмкіндік береді. Осының нә ти жесінде киіктер саны 2009 жылғы 81,0 мың бірліктен 2015 жылы 295,4 мың бір лік ке дейін көбейді.

Киіктер санына кері әсер ететін фак­тор лардың тағы бірі жұқпалы аурулар бо­лып табылады. Жабайы жануарлар та ра­лымындағы жұқпалы аурулар дүм пу лері өзінің эпизоотиялық әлеуетіне, кейде тым жоғары дәрежедегі ажал құштыру коэффициентіне, емдеу мен алдын алудағы проблемаларға және басқа да болжап болмайтын зардаптарға байланысты елеулі қиындықтарды туғызуда. Бетпақдала таралымы киіктерінің 2015 жылы пастереллезден жаппай қырылуы ки іктерді аурулардан қорғау жөнінде ғы лыми негізделген шаралар қабылдауға ш а қырып, үрейлі дабыл болды. Киіктерді сақ тауды ғылыми тұрғыда қамтамасыз ету олардың таралымына әсер ететін бар лық факторларды қамти отырып, кешен ді зерттеулер жүргізу бойынша ғы лыми бағдарлама әзірлеу және іске асыру арқылы ғана мүмкін болмақ. Қазіргі кез де АШМ Білім және ғылым ми ни стр лігінің Биологиялық қауіпсіздік проб лемалары ғылыми­зерттеу институ тымен (БҚПҒЗИ) бірлесіп, киіктерді сақ тау бойын-ша 2018­2020 жылдарға ар нал ған ғылыми бағдарлама әзірледі, оны Жо ғарғы ғылыми­техникалық комис сия ның кезекті отырысында қарау жос пар ланып отыр. Бұдан басқа АШМ Ор ман шаруашылығы және жануарлар дү ни е­ сі комитетінің ұсынысы бойынша ки ік тердің жаппай қырылуының алдын алу мақ сатында Бетпақдала және Жайық та р а лымдарының киіктері төлдейтін орын дар да мониторингтік іс­шаралар шең берінде өсімдіктерді, топырақты, су д ы және ауаны зерттеу және талдау жүр­гізілуде. Бұл іс­шараларға Зоология инс ­титуты және БҚПҒЗИ өкілдері, «Охот зоопром» ӨБ» РМҚК, ҚБСА және Ұлыб ри тания мен Германиядан келген ха лық аралық сарапшылар қатысуда. Осы лай ша Үкімет тұрақты түрде бұл мә се ле лер бойынша қажетті шаралар қол да­нуда», делінген жауапта.

ДайындағанЖақсыбай САМРАТ, «Егемен Қазақстан»

Жәндіктің киік деген баласы бар...

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Парламент Сенатының депутаттары Андорраның Андорре-ла-Велья қаласында өтіп жатқан ЕҚЫҰ Парламенттік Ассамблеясының күзгі отырысына қатысуда, деп хабарлады Сенаттың баспасөз қызметі. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Парламент Сенатының де-путаттары Д.Құсдәулетов және М.Бортник құрамына енген Қазақстан Республикасының пар­ла менттік делегациясы Ан дор­радағы Андорре­ла­Велья қа ла­сын да ұйымдастырылған ЕҚЫҰ Пар ламенттік Ассамб лея сының күз гі отырысына барды.

Шара аясында Қазақстан

Парламенті Сенатының депутат­тары Жерорта теңіз і фо ру­мының жұмысына, сондай­ақ ки бер қауіпсіздік, экологиялық қау іпсіздік және білім беру мә­селелерін талқылауға арналған «ЕҚЫҰ аймағындағы қауіпсіздік: жа ңа қатерлер, жаңа міндеттер» парламенттік конференциясына қатысты.

Сенаторлар – Андоррада

Қару саудасына қатыстызаң жобасы қаралды

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Сенаттың Халықаралық қатынастар, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің кеңейтілген отырысында «Қару саудасы туралы шартты ратификациялау туралы» заң жобасы қаралды, деп хабарлады Сенаттың баспасөз қызметі.––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

2013 жылғы 2 сәуірде Нью­Йоркте жасалған Шарт мынадай санаттар шеңберіндегі кәдімгі қару­жарақтың барлық түрлеріне қолданылады: жауынгерлік тан-ктер, жауынгерлік брондалған м ашиналар, үлкен калибрлі артил­лериялық жүйелер, жауын гер лік ұшақтар, жауынгерлік тікұшақтар, әскери кемелер, зымырандар мен зымырандық ұшыру қондырғылары, атыс қаруы мен жеңіл қару­жарақ.

Осы Шарттың ережелерін жүзе ге асыру үшін әрбір қатысушы мем лекет ұлттық бақылау тізімін қо са алғанда, ұлттық бақылау жүйе сін құ рады және пайдаланады, сон дай­ақ осы Шартқа қатысты мә­се лелер бойын ша ақпарат алмасу үшін ұлттық бай ланыс орталығын та ғайындайды.

Шарттың қатысушы мемлекет­те рі кәдімгі қару­жарақтың экспор­тын немесе экспорты бойынша

нақты операцияларды жү зеге асыруға рұқ саттар беруді, ұлт тық есепке алуды жүргізеді және кә­дімгі қару­жарақ тың рұқсат етіл ген немесе нақты экс порты мен импор-ты туралы ақ па ратты қам ти тын алдыңғы жыл бо йынша баяндама­ны жыл сайын ұсы нады.

Шартта кәдімгі қару­жарақты, оқ­дәрілер және зақымдау құ рал ­да рын, бөл шектері мен ком по не­нт терін бе ру ге тыйым салу жағ­дай лары да жазы лады.

Осы Шартты ратификациялау кәдімгі қару­жарақтың халық ара­лық саудасына бақылауды бел гілеу және күшейту арқылы халық ара­лық қауіпсіздікті нығайтуға, сон­дай­ақ олардың заңсыз қайта ба­ғыт та луы ның және заңсыз айна­лы мының жо лын кесуге ықпал ететін болады.

Заң жобасы Палата қарауына ұсы нылды.

ӘРІПТЕСТІК ӘЛЕУЕТІ

6 ҚАЗАН 2017 ЖЫЛ 7ҚОҒАМ

Мамандық мәртебесі

Өндірісі өркендеп, индустриялан­дыру бағдарламасы ойдағыдай жүзеге асып, жаңа жұмыс орындары көптеп ашылып, құрылыс жұмыстары қар ­қын ды жүргізіліп жатқан Қа зақстанда еңбек күші жеткілікті бол мағандықтан, жұмысшыларды шет мем лекеттен әкеліп жатқан компаниялар көп.

Олардың еңбекақысы қазақстандық­тар мен салыстырғанда біршама жоғары болып, осыған байланысты наразылықтар аракідік болса да бой көрсетіп қалады. Сонда дей міз­ау, ішкі нарықтағы жұмыс кү шін реттеуге, жұмысшы мамандар­мен жеткілікті қамтамасыз етуге елі­міздің мүмкіндігі жетпей отырғаны ма? Жоқ әлде алып құрылыстарды са­лу ға қазақстандықтардың шама­шар қы мен білім­тәжірибесі жетпей ме? Осы жағдайды жақсарту үшін қандай іс­ шараларды қолға алған жөн? Осы жө­нінде ой бөліссек.

Мемлекет басшысы қарапайым еңбек адамдарын асқақтатып, оларды үлгі етіп, жұмысшы мамандықтарына жас­тарды көбірек тарту керектігін ұдайы айтып келеді. Жасырып керегі не, қара жұмысқа араласуға арланатындар да, на­мыстанатындар да бар. Мектеп бітіріп жат қан түлектердің көбі уақыт оздыр­май жоғары оқу орнына түсіп, жылы кабинет пен креслоға жайғаса қалатын жайлы жұмысқа тұруды қош көреді. Ата­аналарының да ойлайтыны осы. Әл­бетте жастардың еңбек жолының даңғыл болып, үлкен мамандық иесі атануына ешкім де қарсы емес. Жолдары ашық болсын. Бірақ сол жоғары оқу орнын бі­тіріп, қолына табақтай диплом тиген ма­мандардың барлығына бірдей көңілі қа­лайтындай жұмыс табыла қояр ма, сірә?

Қазір, жасырып керегі не, еңбек на­ры ғында жоғары оқу орындарын бітір­гендермен салыстырғанда, жұмысшы ма мандықтарына сұраныс өте жоғары. Мұны санаулы жылдардан соң еңбекке араласатын бүгінгі мектеп оқушылары да жақсы біледі. Олардың арасында «Қазіргі уақытта Қазақстанда қандай мамандық мәртебелі деп ойлайсыңдар?» деген сауалнама жүргізілген кезде көбі баса көрсеткен мамандықтар: аспаз, көлік жөндеу шебері, сәнді шаш үлгісін жасайтын шаштараз, даяшы, электр механигі. Рас, бұл бір ғана қаланың жоғары сынып оқушылары арасында жүргізілген са­уалнама қорытындысы. Мүмкін Қазақ станның басқа өңірлерінде мектеп партасында отырған оқушылар жоғарыда келтірілген мамандықтардан басқа да кәсіптерді атайтын болар. Бірақ осы сауал намаға қарағанда, үлкен құрылыс пен өн діріс орындарындағы мамандықтарды мәртебелі санайтын жас­тар аз. Оның сыры неде? Оларға қажетті ақпараттың жетпей жатқандығынан ба, жоқ әлде ауыр қа ра жұмысты қала­майтындығынан ба? Әлде мектеп бітір­гелі отырған түлектерге жұмысшы ма ман дықтарына байланысты бағыт­бағдар, керекті кеңес бере алмай отыр­мыз ба? Жалпы, ауқымды құрылыс пен өндіріс саласындағы мамандықтарды мақтаныш санап, осы мақсат­мұратқа ұмтылатын жастар қатарының сирек болуының себебі не? Осыны тиісті ма­мандар саралап, зерттеп көрсе артық бол­мас еді. Мәселен, Астанада дәл қазіргі сәтте сарапшылардың тұжырымына қа ра ғанда, тас қалаушылар және элек­трмен дәнекерлеушілерге, аспалы кран машинистері мен сылақшы­сыршыларға, автокөлік слесарьлары мен сантехник­терге, медбикелер мен байланыс опе­раторларына және басқа да жұмысшы мамандықтарына сұраныс өте жоғары. Осы салаларға бай ла нысты білікті ма­мандарды өте қажетсініп отыр. Тіпті қала билігі қажетті мамандықтарға мем­лекеттік тапсырыс бойынша оқытуды биыл мықтап қолға алды. Елорданың ең бек нарығын сараптай келіп, 2017­2021 оқу жылдарында астаналық кол­ледждерге берілген мемлекеттік тапсы­рыс 3207 орын. Егер қажетті жұмысшы мамандықтарына сұраныс артатын болса, бұл көрсеткіш жоғарылауы әбден мүмкін. Керек десеңіз, Астана колледждерінде бұған дейін даярланбаған жаңа мамандық­тар ашыла бастады. Биылдың өзінде осын дай 6 мамандыққа талапкерлер қабыл данған. Оның ішінде «Көпір жә не көлік тоннельдері», «Өндірістегі элек­трмеханикалық құрал­жабдықтар», «Ме­дицина техникаларын монтаждау, тех­никалық қызмет көрсету және жөндеу» ма мандары бас қалада бүгінгі күні ең қа жет болып отыр. Алдағы уақытта да осы ба ғыттағы жұмыс жалғаса беретін тү рі бар. Барлығы да еңбек нарығына бай ланыс ты. Соны сараптау арқылы қан­дай кәсіп түрлеріне қажеттілік бар, кол­ледждер со ған қарай бейімделіп, жаңа мамандықтар бойынша кадрларды даяр­лайтын болады.

Ең құптарлық және жұртшылық үшін жа ғымды жаңалық – жаңадан қолға алын­ған «Жалпыға бірдей тегін кәсіптік­тех­никалық білім беру» мемлекеттік жо­басы. Осының аясында табысы аз от­басылардың балаларына және арнаулы интернаттардың тәрбиеленушілеріне, ата­ананың қамқорлығынсыз қалғандар мен жетімдерге, бала жасынан мүмкіндігі шектеулі мүгедек балаларға айрықша жағдай жасалмақ. Сонымен бірге бұл жоба мемлекет тарапынан тегін кәсіптік­техникалық білім алуды ниет еткен барлық жігіттер мен қыздар үшін үлкен мүмкіндік. Олар ең бастысы, ертеңгі күні жұмысшы мамандықтарын игергенін мақтаныш ететін болуы тиіс. Сонда ғана мамандықтың мәртебесі артады.

Ғалым ОМАРХАН,«Егемен Қазақстан»

Ғалымжан ЕЛШІБАЙ,«Егемен Қазақстан»

Елбасы Н.Назарбаевтың «Қазақстан ­ 2050» Стратегиясы мен оны кезең­кезеңмен жүзеге асырудың жолын көрсеткен «100 нақты қадам» Ұлт жоспа­рында елдің әлеуметтік ахуа­лын айтарлықтай жақсартудың межелері көрсетілген бола­тын. Ұлт жоспарына жүгінсек, тұрмысқа қажетті таза ауыз су, көгілдір отын, тұрақты электр энергиясы халыққа қолжетімді болуы тиіс. Бұл мақсатта судың сапасы барлық белгіленген санитарлық нормаларға жа­уап беруі қажет екендігі, со­ны мен қатар жерасты сула­рының әлеуетін кеңінен пай­далану, сумен қамтудың жа­ңа желілерін салу кезінде жүйелілік қағидатын қолдану керектігі айтылып, «2020 жы ­лы орталықтандырылған су­мен қамтуға қол жеткізу қа­лаларда 100 пайызды құрауы тиіс. Ал ауылдық жерлер­де бұл көрсеткіш 2 есеге ар­тып, 80 пайызға жетуі керек», делінген еді. Алайда, Мақ­тарал ауданы Құрбан ата ауы лы тұрғындарының ша­ғымына зер салсақ, Елбасы тапсырмасына сәйкес атқа­рылатын міндеттемелердің жер гілікті жерде сапасыз орындалып жатқанын аң ға­рамыз. Өкініштісі, бұл ке­леңсіздік аудандағы сайлау­шы лар қолдап дауыс берген Оңтүстік Қазақстан облыс­тық мәслихатының депута­ты Шералы Қаныбеков бас­қа ратын «Мақтарал­Сер­вис» кәсіпорнындағы жа­у а п с ы з д ы қ т ы ң с а л д а р ы ­нан орын алып отыр. Арыз ­шағымның азаюына соң ­ғ ы ж ы л д а р ы ж а ң а ф о р ­матта жұмыс істеп жатқан жерг іл ікт і әк імдіктердің өңір де көрсетілетін мем­лекеттік қызметтердің сапа­сын жақсарту, әкімшілік ке­дергілерді жою мақса тындағы «Ашық әкімдік» қызметі де септігін тигізуі тиіс еді. Алайда Мақтарал ауданы әкімдігі с а й т ы н д а ғ ы а қ п а р а т т ы ң кейбірі күмән тудырады. Аудан әкімдігінің ресми сайтында «Еліміз тәуелсіздік алған 25 жыл ішінде 182 елді мекеннің 60 елді мекені (33%), 165 мың халық (54%) табиғи газбен қамтылса, 350 мың халық 100% ауыз су­мен қамтамасыз етілген» деген ақпарат бар. Бірақ аудандағы елді мекендердің тұрғындары әлі күнге ауыз суды көрші ауылдардан тасып ішетінін айтады. Мақтарал аудандық прокуратурасы анықтаған де­ректер де тұрғындардың ауыз сумен толық қамтылмағанын айғақтайды. Яғни аудан халқы 100% ауыз сумен қамтамасыз етілгені жөніндегі мәлімет көзбояушылық, тек қағаз жү­зіндегі көрсеткіш болып отыр. Мақтарал ауданы Құрбан ата ауылы тұрғындарының сапа­лы ауыз суға зәру екені жүз пайыздық көрсеткішке кү­мән келтіріп тұр. Ауыл тұр­ғындары бұған дейін де құ­зырлы органдарға, атқарушы билікке арызданғанымен, одан

еш нәтиже болмағанын айтады. «Сапасыз су берген басшылар халықтың денсаулығын неге ойламайды? Кейбір жерлер­де сол сапасыз судың өзі де жоқ. Мақтарал ауданындағы ауыз судың жағдайы тиісті талаптарға жауап бермейді. Биыл 19 мамырда аудан про­куратурасы біздің жазған ары­зымыз бойынша тұрғындарды ауыз сумен қамтамасыз етуге жауапты «Мақтарал­сервис» мекемесінің жұмысындағы заңсыздықтарды анықтап, аудан әкімі Ғ.Исмаиловқа ұсыныс хат жолдаған бола­тын. Алайда арада төрт ай өтсе де кінәлі азаматтарға ша ра қолданылмай келеді», дейді шағымданбасқа шарасы қалмаған тұрғындар.

Мақтарал ауданы про­ку рорының міндетін атқа­рушы А.Досаевтың аудан әкі мі Ғ.Исмаиловқа 19 ма­мыр күні жолдаған ұсыныс хатында Құрбан ата ауы­лы тұрғындарының жазған арызы бойынша «Мақтарал­ Сервис» кәсіпорнына тексе­ру жұмыстары жүргізілгені, бірқатар фактілердің анық­талғаны баяндалған. Құзырлы орган анықтағандай, Абибулла, Құрбан ата, Алғабас, Таубай ата, Қазыбек би, Жамбыл, А.Оспанов елді мекендеріне судың берілу уақыты 12 са­ғат тан аспайды. Ал ауыл тұр­ғындарының айтуынша, су 8­10 сағат қана беріледі. Судың сапасы төмен, тұзды. Құрбан ата ауылындағы жағдай тіптен нашар. Тексеру барысын­да Т.Мергенбаев көшесінде орналасқан су мұнарасының тесілгені, нысанның есігі жоқтығы, ішінде сиырлардың жүргені анықталған. Ауыз су ауылдағы 323 абоненттің 150­ге жуығына ғана жетеді. Қалған абоненттерге су жетпегендіктен, олар көрші жатқан Алғабас, Абибулла елді мекендерінен тасып ішеді. «Мақтарал­сервистің» қызметі сапасыз болғанымен төлемақысы қымбат. Адам ба­сына 220 теңгеден белгіленген. Ал кейбір отбасылардан айына 500­1000 теңгеден жинап ала­ды. Ауыз су қызметіне жауап­ты оператор бақылаушылардың жалақысы да мардымсыз. Бір оператор 23 мың теңге, ал

келесісі айына бар­жоғы 12 мың теңге жалақы алады. Ауылда екі «Омега» су қондырғысы жұмыс істейді. Бір литр су 1 теңгеден сатылады екен. Сонда тұрғындар 1 тек ше метр су үшін қанша ақша төлейтінін есептей беріңіз.

Облыстық мәслихат де­путаты Шералы Қаныбеков бас қарып отырған «Мақтарал­Сервис» кәсіпорнының жұмы­сын бұған дейін аудандық тұты нушылардың құқығын қор ғау басқармасы да тексеріп, кемшіліктерін көрсеткен. Тек­серу барысында Құрбан ата, Жам был елді мекендеріндегі су нысандарының санитарлық жағдайы талапқа сай еместігі анықталды. Судың сапасын бақылау, су құбыры желілеріне дезинфекциялау жұмыстарын жүргізу үшін лицензиялық құқығы бар арнайы мекеме­мен келісімшарт түзілмеген. Бұдан басқа да көптеген ке­лең сіздіктерді көрсете келе, тұ тынушылардың құқығын қор ғау басқармасы Әкімшілік кодекстің 462­бабының 3­бөлі­гімен хаттама толтырады. Бірақ хаттамада көрсетілген ескер­тулер орындалмаған. Ес кер­тулерге құлақ аспаған соң басқарма сотқа жүгінген.

Мақтарал аудандық со­ты «Мақтарал­Сервис» кәсіп­орнына қатысты арнайы қау­лы шығарып, әкімшілік айып­пұл салады. Қаулыда 2016 жылдың 21 қазанына дейін бұзушылықтарды жою тура­лы 13.09.2016 жылғы №206 санды нұсқаманың орын­далмағаны, яғни Қазыбек би ауыл дық округінің Құрбан ата, Жамбыл елді мекендері, Жаңа ауыл ауылдық округінің Ынтымақ, Жаңа ауыл елді мекендері, Жылысу ауылдық округінің Байқоныс, Баққоныс елді мекендері, Ділдәбеков ауылдық округінің Күрішті елді мекені, Жаңа жол ауылдық округінің Фердоуси елді мекені су ұңғымаларында су жинағыш мүкаммаларының санитарлық қорғаным аймағы толығымен қор шалмағаны, жөндеу жұ­мыс тары жүргізілмегені жа зыл­ған. Барлық елді мекен дердегі жабдықтау көзінің бірінші бел­деу аумағы са ни тарлық талапқа сәйкес көгал дандырылмаған, күзетпен қам тамасыз етілмеген.

Ауыз су сапасының гигиеналық нор маларын сақтауды және қауіп сіздігін, санитарлық­тех­никалық жағдайын бақылауды қамтамасыз ететін іс­шара жос­пары жасалмаған. Құзыр лы ме­кемелер анықтаған кем шіліктер жетерлік. Қыс қарта айтсақ, көптеген бұзу шылықтарды на­зарына алған сот «Мақтарал­Сервис» кәсіп орнына 100 айлық есептік көр сеткіш көлемінде (212 100 теңге) айыппұл сала­ды. Кәсіпорынның жұмысы екі күнге тоқтатылады. Тұтыну­шылардың құқығын қорғау басқармасы әкімшілік хатта­маны кәсіпорынның басшысы Ше ралы Қаныбековтің үстінен толтырған. Демек кәсіпорын бас шысы Ш.Қаныбеков жауап­кершілікке тартылуы тиіс еді. Бірақ жұмысты ұйымдастыра алмаған, өз міндетіне жауапсыз қараған басшы емес, кәсіпорын «кінәлі» болып шы ға ды.

Ақпанда шыққан соттың қау лысынан кейін де «Мақ­тарал­Сервистегі» жағдай оңал маған. Мамырда тексеру жүргізген прокуратура жағдай­дың бәз­баяғы қалпында екен­дігіне көз жеткізеді. Мұн­дай жауапсыздық ауыл тұр­ғындарын ашындырып, жер­гілікті биліктің жұмысына қа­тысты күмәнді ойларға жетелеп отыр. Осы арада айта кетелік, тұрғындардың арыз­шағымына негіз болған кәсіпорын басшы­сы әрі облыстық мәслихаттың депутаты Шералы Қаныбеков кезінде сайлаудың үгіт­насихат шаралары басталмай жатып басы дауға қалғанымен, дода­дан сол жолы шеттетілмеген еді. Шеттетілмегені былай тұр сын, сайлауда тағы да бағы жа нып, кезекті рет депутаттық мандатты иеленді. Ал депу­таттық мандат дегеніңіз ха­лықтың аманаты емес пе? Алай да ауыл тұрғындары ха лық қалаулысының ама­натқа адалдық танытпай, өзі басшылық ететін «Мақтарал­сервис» кәсіпорны жұмысына жауапсыз қарап, жұрттың на­разылығын тудырып отыр­ғанын айтуда. Қайбір жыл­дары жергілікті ақпарат құ­рал дарында Мақтарал ауда­нындағы елді мекендерді ауыз сумен қамтамасыз ете­тін «Мақтарал­сервис» кәсіп­ор ны ауыз су жүйелерін

ағым дағы жөндеуден өткізу үшін бюджеттен қомақты қар­жы алғаны, қаржының бір бө лі гінің құрдымға кеткені жазылған еді. Нақты цифрларға тоқ талсақ, «Мақтарал­Сервис» құ бырларды жөндеуден өткізу үшін бюджеттен 2012 жылы 192 миллион теңге, 2015 жылы 273 миллион тең ге алған. Бірақ қазынадан алын ­ған қомақты қаржының нә­тижесі байқалмайды. Ауыз су ға зәру ауыл тұрғындары Ш.Қаныбеков депутаттық ман­датты жауапкершіліктен жалта­ру үшін де пайдаланып отыр, сайлаушыларының талап­ті­легін орындаудан қызмет ор­нын сақтауды көбірек ойлайды деп есептейді.

– Жергілікті атқарушы би­лік тегілер Ш.Қаныбековті шек­тен шыққан кемшіліктер үшін жұмыстан босатудың орнына оған қолдау көрсетіп келеді. Шералы Қаныбеков былтыр 5 қарашада зейнеткерлік жасқа толды. Аудан әкімдігі оны­мен арадағы келісімшартты 1 жылға ұзартты. Бір қызығы ке лісімшарт арада екі айдай уақыт өткенде 2017 жылдың 5 қаң тарында жасалады. Бұл жер­де де заң талаптары бұзылып тұр. Оған қоса мемлекеттік ме кемелерде басшылық қыз­мет атқаратын талай адам зей­неткерлік жасқа тола салы­сымен қызметімен қош айты­сып жатқанынан хабардармыз. Ендеше баршаға ортақ дейтін заң күші Қаныбековке келген­де пәрменсіз болып қала ма? – дейді Құрбан ата ауылының тұрғындары. Жоғарыда ай­тыл ған мәселелер бойынша хабарласқанымызда, аудан әкімінің орынбасары Бақыт Асанов ауылды ауыз сумен қамтамасыз ету мақсатында жерасты суларын іздеу­бар лау жұмыстары жүргізіліп жатқанын айтты. Сондай­ақ келесі жылы жобалау­сме талық құжаттарын жасауға қар жы қаралмақ. Демек ауыл тұр ғындарына сапалы ауыз суды тағы екі жылдай күте тұруға тура келеді.

Тұрғындар ауыз суды көр ші ауылдан тасымалдап, амалдай тұрар. Алайда ауыл­дағыларды ашындыратын жә­не арыздануға мәжбүр еткен – тиісті органдар анықтаған кемшіліктердің жойылмауы, заң бұзушылықтарға жол бер­гендерге шара қолданылмауы дер едік. Егер кемшіліктер бо­йынша жұмыс атқарылып, шара қолданылғанда, ауылдағылар Астанаға арыздануға құмбыл бол мас та еді. Елбасы Н.Назар­баев тамыз айының соңын да Ақордада өткен Ұлттық ко­миссия кеңесінде халықтың Президент Әкімшілігіне арыз­ша ғымы азаймай тұрғанына қатысты сын айтқан болатын. Ал арыз­шағымның азаймауы­на елдің жанайқайына қыз­меттің құлағын ұстаған адам­дардың еті өліп кеткендіктен елең етпеуі, бұған жергілікті атқарушы биліктегілер жете назар аудармауы, дер шағында шара қолданбауы септігін тигізуде. Жоғарыда айтылған халықтың жанайқайы осыған дәлел.

АЛАҢДАТАРЛЫҚ АХУАЛ

Ауыз судың азабынемесе сайлаушылар аманатына адалдық танытпаған депутат

Бақтияр ТАЙЖАН,«Егемен Қазақстан»

Өзбекстанда ресми емес де ректерде бір миллионнан астам этностық қазақтар тұ­рады делінеді. Ал өзбек хал­қының бес жүз мыңға жуығы Қазақстан жерін жайлап жа­тыр. Бар тұрмыстық жағдайы келіскен, өзбек тілінде мектеп­тері, драма театры бар диаспора өкілдері осындай мемлекеттік қамқорлық үшін Елбасына үнемі рахметін айтып отырады.

Жақында Қазақстан хал қы Ассамблеясы Оңтүс тік Қазақ­стан облыстық филиа лының ұйымдастыруы мен Өзбекстанға жол тартқан «Достық керуені» оңтүстікке оралды.

– Бұл сапар Өзбекстан Республикасының президенті Шавкат Мирзиёевтің наурыз айында Қазақстанға жасаған

ресми сапары кезінде Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Өз­бек стан интернационалды мәдени орталығының арасын­да түзілген ынтымақтастық туралы меморандум аясын­да ұйымдастырылып отыр. Меморандум екі ел ара сын­дағы мәдени ықпал дастықты арттырып, Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Өзбек стан ин тер националды мәдени орталығының әріптестігін ны­ғайтуды көздейді. Соның ая­сында этносаралық бірлікті қамтамасыз етіп отырған ұйым дардың қос елге этно­сая хат ұйымдастыруына мүм ­кіндік беріп отыр. «Дос тық керуені» Оңтүстік Қазақ­стан облысы Қазақстан хал қы Ассамблеясының ұйымдас­тыруымен Өзбекстанға екінші рет жол тартты. Достық ниет­тегі өзбекстандық делегаттар да

Оңтүстік Қазақстан облысы ның тарихи орындарына саяхат­тар ұйымдастыруда, – дейді керуенді бастап барған облыс әкімі аппаратының «Қоғамдық келісім» КММ басшысы Ербол Байқонақов.

Құрамында облыстың зия­лы қауымы, еңбек ардагерлері, этно­мәдени орталық төраға лары мен БАҚ өкілдері бар керуен Өзбекстанда көр ші елдің тарихи­мәдени орындарын аралады. Сапар басын Ташкенттегі Төле

би кесе несіндегі ұлы әруақтарға зиярат етуден бастаған азаматтар Самар қан дағы әйгілі Регистан тари хи­сәулеттік кешенімен танысып, Шахи­Зинда тарихи кешенінде жерленген Өзбек­станның экс­президенті Ислам Каримовтің рухына Құран аят­тарын бағыштады. Бұхарадағы Бахауаддин Накшбанди мавзо­лейін аралап көрді.

– Өзбекстан жерінде қазақ­тың айтулы екі биі Төле би мен Әйтеке бидің әз денесі

мәң гі демалып жатыр, – дейді Қазақ стан халқы Ассамблеясы Оң түстік Қазақстан облыстық филиалы төрағасының орын­басары Мұратәлі Қалмұратов. – Екі туысқан елдің тамыры бір алып бәйтеректен та рай­тындығы Қадыр ақын айтқан­дай «тарихы қалың болса да оқу лығы жұп­жұқа» өткен дәуір лерден белгілі. Сапар ба­рысында өзбек ағайындардан түбі бір туысқанға деген жы­луды айқын сезіндік. Олар Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың әлемде орны ерек қайраткер екендігін, дүние жүзінде бейбітшілікті сақтауда ерен еңбек етіп жүргенін сүй­сінішпен айтады. Біз де өз кезе гімізде бауырларымызға жақ сы тілектер тіледік. Бір кез­дері Өзбекстанның алғашқы президенті Ислам Каримов «Қазақпен бірге жүрсең адас­пайсың» деген ғибратты сөз айтып еді. Сол ізгі тілек екі ел арасын бұрынғыдан бетер жақындатып келеді.

«Достық керуені» осылайша жақсы ниетке қызмет етіп жатыр. Оңтүстік Қазақстан облысы

«Достық керуені» – терең байланыстар дәнекері––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Қазақ пен өзбек халқының тамыры ортақ. Сондықтан да қазақ «Өзбек – өз ағам» деп әспеттейді, ардақ тұтады. Әйтсе де замананың ұйытқып соққан желімен туысқан екі халықтың арасындағы алтын арқау үзілмегенімен, жіңішкерген уақыт болған. Екі ел Президенттерінің күш салуымен осы жағдай жақсыға реттеліп келеді.––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

ТУЫСТЫҚ ТУЫ

8 6 ҚАЗАН 2017 ЖЫЛЗЕРДЕ

ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА

Қазақтың тыйымдары

Бір замандары қазақтың қате бас­пауына халық тыйымдары өлшеусіз септігін тигізгені рас. Тіпті тұрмыс­салт тәрбиесінде заң орнына жүрді де­сек те, қателесе қоймаймыз. Үлкен­кі­ші пенделікпен теріс сөз айтып, теріс қа рекет жасағанда артынан тыйым ұғым дарын есіне түсіріп отыратын болған.

Тыйым сөздерді ескермеген адамның хай уан тірліктен бас тартпайтынын, сөй­тіп, адамға тән кие мен құттан айыры­лып, кү нәға батып, күнәһар болатынын айтып отырған. Тыйымды орындамаса тәрбиенің қиын болатынын тұспалмен де, төтесінен де еске салған.

Қазір сол тыйымдарды түкке тұрғы­сыз еткеннен тапқан пайдамыз шама­лы. Есе сіне, ата­ананы ардақтап, ту ған жердің қа сие тін ұқпай есіргендер кө­беймесе азаймай тұр.

Тыйым сөздер де ұлттың ұлы бай лы­ғы. Бабаларымыздан жеткен, даналардың ақыл­ойынан туған тұнып тұрған құн ды­лық. Қатпар­қатпар асыл қазына, фило­софиялық байлам пайымдар.

Кей де өзіміздің өнегемізді ысырып қойып, талғап талдамай, таразы басын­да текшеп алмай, өзгенің бір өресізіне өрек піп барып жабысатынымыз бар. Одан тапқан пайдамыздан гөрі зияны­мыз шашетектен. Соның бір мысалы, азат қазақтың ұлттық киім үлгілерін әлі күнге бір қа лыпқа келтіре алмай біріміз батыстың, екіншіміз шығыстың, үшіншіміз тағы біреудің қызыл­жасылын киіп, үлкеніміз жасарсақ деп, кішіміз әдемі болсақ деп әурелікпен күн кешіп жүрміз.

Енді жаман әдет, жат пиғылдан, теріс мінез, тексіздіктен, жөнсіз сөзден, жолы жоқ істен сақ болуға үйрететін тыйым сөздерден дәлел дәйек келтіріп көрелік. Бұл – тәрбие құралы ұрпақтан ұрпаққа жал ғасқан, бүгінгінің оқыған кітабындай, тоқыған өрмегіндей дүние деп білеміз.

«Бетіңді баспа, жағыңды таянба», дейді қазақ. «Бетті бастым, Қатты састым, Тұ ра қаштым, жалма­жан», демейтін бе еді Абай? Ұяттан безіп, жасаған арсыздық ісі ашылғанда, не күнәға батып, ол жария түс кенде пенде бетін басады. Жақты таяну да, жақсылықтың нышаны емес. Амалы құрып, айласы таусылған адам сол күйге түседі. Бұл арада жақсы ырым – әркімге бақ, теріс ырым – жат дегенді ұқтырады. Соны есіңе сақта дегенді де алға тартады.

«Жерді сабама, жерді тепкілеме, күлді шашпа», депті бұрынғылар. Анаға теңейтін жердің киелі екенін, оны тепкілеуге болмайтынын, күлді шашу жақсылыққа апармайтынын, оның үстіне бұрқырап үстіңді шаңдататынын, тынысыңды тарылтатынын айтады. «Оттан шыққан күлмен кет», деген сөз бар емес пе?

«Құдыққа түкірме, ыдысқа түкірме, көкке қарап түкірме, көк шөпті жұлма», деген де қағида бар. Құдық суын былғасаң, елге кесел келтіресің, ыдыс­ты былғайсың, көкке түкірсең түкірігің төбеңнен түседі, көк шөпті жұлу да көрегендік еместігін еске салады. Халық арасында «көктей жұлын» деген ауыр сөз бар.

«Мойныңа жіп салма, пышақтың жүзін жалама, таңдайыңды қақпа, басыңды шайқама, ішегіңді, табаныңды тартпа» – бұл сөздердің де тамыры тереңде жатыр. Мойынға жіп салу арам өлімге итер мелейді десе, пышақтың жүзі тіліңді ке сіп кетеді, таңдайыңды тақылдатсаң, ба сыңды шайқасаң оқыс оқиғаға тап бо ласың, бұдан аулақ бол деген емеурінді есіңе салады.

«Жалғыз ағашты кеспе, құстың ұясын бұзба, атқа теріс отырма, ұрлық қылма, зорлық жасама, үлкеннің бетінен алма, шашыңды, тырнағыңды өсірме» – мұның бәрі де балаларға таптырмас ақыл. Егер осыны ұл мен қыздың санасына сіңірсек, теріс қылық, жат іске олар бармайды.

Қыз – ұлттың ұйытқысы, ұрпақтың – анасы дейміз. Бұрынғы әжелер: «Қызға қырық үйден, қала берсе қара күңнен тыйым», дегенді мәнімен, мәнеріне келтіріп айтып, соңын ер­азаматтарға тіреп қоюшы еді. Себебі әйел ерге қарайды, ер жерге қараса не болатынды майдан қыл суыр ғандай етіп жеткізіп жататын. Мұны кемеңгерлік демей не дерсің?

Текті ұрпақ осы тыйым сөздерді бұл­жыт пай орындаса, оны алдыңғы ұрпақ елеп­ескеріп, бабалар тағылымы деп ойы на орнықтырса сымдай түзу болып өсетініне біздің иманымыз кәміл. Мұн дай аталы ұғымдарды атан түйеге жүк деп ая­сын тарылтпай, бұрынғыдан қалған дана ойларды жүйелеп, том­том кітап жазсақ, ұрпақ үшін тәрбие құралы болары сөзсіз. Осы жағынан келгенде, қазақтың тыйым сөздері мен сол сөздерден та­мыр тартатын ордалы ойларын заман ағымына қарай таңдап алып кәдемізге жаратсақ, тіпті ұл­қыз өсіріп отырған әр ата­ананың қолындағы құралына айнал­са, қане. Тіпті төрткүл дүние елдерінің жақсы қағидаларымен қабыстырып, тың идеяларды туындатып, тұғырын мықтасақ құба­құп. Біз көбіне ұлттық жәдігерлерімізді айтуға бармыз да, оны қолдануға келгенде салақтық таныта­тынымызды жоққа шығара алмаймыз. Мысалмен сөйлегенде де, өзімізден гөрі басқалардың ақылдыларына, не тыйым сөздеріне жүгіну жағынан жүйріктік та­нытамыз. Ендеше, ұлттық құндылықтың бір саласы саналатын тыйым сөздерді де қажетке жаратып, жастардың көкейіне қондырсақ, ұтылмаймыз, ұтамыз.

Сүлеймен МӘМЕТ,«Егемен Қазақстан»

Бұл бағдарламада жас ұр пақ ты патриотизмге тәр­биелеуге, қазақтың негізгі ру­хани құндылықтарын сақтап, қастерлеуге ерекше көңіл бөлу қажеттілігі атап көрсетілді. Атал мыш мақала өскелең ұр­пақтың туған жерге деген сү­йіспеншілік сезімін арттыра­тын іс­шараларға жаңа қарқын берді. Сөйтіп ол қызу қолдау тауып, туған жердегі тарихи орын дарды зерттеу, насихат­тау, олардың тәрбиелік мән­маңызын анықтау арқылы ұлт­тық код пен ұлттық сананы ұрпақтар бойына сіңіру ба­ғытындағы жұмыстардың кең­етек алуына жол ашты.

Алға қойылған мақсат тар ды жүзеге асы ру жолын да 1705­1801 жылдары өмір сүрген ба­тыр Ер Тоқпанбет Тұң ғат ұлы­ның 1724­1756 жыл дар дағы қал мақ басқын шы ларынан елі­мізді азат ету дегі ерен ерлік­терін зерттеу қарқынды жал­ға сын тапты. Зерттеулер ба­рысында батырдың тікелей ұр пақ тарының бірі, журналист Жеміс бек Дулатбекұлы 2012 жылы «Төлегетай Матайдың ше жіресі» атты танымдық кітап жазып шы ғарып, Ер Тоқпанбет Тұңғатұлының та рихи тұлғасын алғашқылардың бірі бо лып көрсетіп берді. Осы жылы «Әзірет Сұл тан» мемлекеттік тарихи­мәдени қорық­мұра­жайы Ғылыми кеңесінің 2012 жылғы 28 ақпанында өткен №2 отырысының ше шімімен Ер Тоқпанбет батыр Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде жерлен­ген тарихи тұлғалар тізіміне енгізілді. Одан соң Алматы облысы Ақсу ауданының 80 жылдығына орай шыққан «Абыз Ақсу, аңыз Ақсу, нағыз Ақсу» кітабында Тоқ панбет Тұңғатұлының өмірбаяны, ер­лік жолдары ресми жүйеленіп түзілді. 2013 жы лы тарих ғы­лы м дарының докторы, профес­сор Б.Берлібаев республикалық «Қа рыз бен парыз» газетіне «Абы лай ханнан ба та алып, түмен басқарған батыр» де­ген та қы рыпта мақала жария­лады. Сондай­ақ профессор Б.Берлібаев Ақжан Маша ни білім беру институты мен Қазақ ұлт тық техникалық уни вер­ситеті 2013 жы лы бірігіп өткіз­ген республикалық ғы лыми­тәжірибелік конференцияда «Ба тыр көбейді деп байбалам салудың қа жеті жоқ немесе ер Тоқпанбет мысалы нан» деген баяндама жасады. Ол баян дама ғылыми конференцияның мате­риалдары жинағына енді. 2011 жылдан кү ні бүгінге дейін Ер Тоқпанбет туралы ма териалдар «Жұлдыз» журналында, «Қа зақ әдебиеті», «Қазақ елі», «Қарыз бен парыз», «Жетісу», «Ақсу өмірі» газет терінде жарияла­нып келеді.

«Болашаққа бағдар: руха­ни жаңғыру» идея лары жүзеге асырыла бастауына байланысты Ер Тоқпанбет Тұңғатұлының

тарихтан алар орнын туған өлке тарихында бедерлеу жұмысы жаңа серпін алды.

Мұндағы мақсат – Ақсу ауда ны ның орта лығы Жансүгі­ров кентіндегі Мәде ниет үйінің алдындағы гүлзар алаңында Ер Тоқпанбет Тұңғатұлына ескерт кіш қою ға қол жеткізу. Осы мақсат ты жүзеге асыру үшін құрыл ған «Ер Тоқпанбет» қо ғамдық қоры біршама іс­шаралар бел гіледі.

Осынау негізгі іс­шаралар ішін де бел гі ленген экспедиция бір ғана мүддені көздейді, ол – «Туған жер» бағдарламасы бойынша Ер Тоқпанбет Тұңғат­ұлының қазіргі ұрпақтары тұра­тын Ақсу ауданы ның орта лы­ғын да ескерткіш қою үшін та­рихи негіздеме жасауға жаңа де рек тер жинау.

Ұлы жазушымыз Мұхтар Әуе зовтің «Абай жолы» рома­нында (1­кітаптың 57­ бетінде) «Тоқпанбеттің төсі, шыңы, қыс ­тауы» деп суреттеген жерлер­мен та ны сып, олардың шын мәнінде бар еке нін, атаулардың ел аузын да сақталып кел генін тарихи негіздемеге қосуды ға на мақсат ететін экспедиция өз мис­сиясында классик қаламгердің осы ро мандағы «Тоқпанбеттің қыстауы – қалың шалғынды, мол тоғайлы, ең бір құйқалы қыстау» деген сөздеріне сү­йе неді. Экспедицияны Тоқ­пан бет ба тырдың ұрпағы ре­тінде демеушілік жасап, қар­жыландырдым. Ұлы Абай өмір сүр ген өлкеде Ер Тоқпанбет есімімен байланысты жерлер­дің болғанын анық тау қоры­тындысы Ер Тоқпанбет Тұңғат­ұлы ның тарихи тұлға екенін дәйектеуші дерек ретінде ға на ақпараттық сипатта пай дала­нылатын болады.

Сонымен «Ер Тоқпанбет» қоғамдық қоры ның төрағасы ретінде өзім басшылық ет­кен, құрамында ҰҚК құрметті арда гері, отставкадағы полков­ник, Абай ауданы ның тумасы Серікбол Нұрахметов; полков­ник, Абай ауданы аймағының жер жағ дайын жетік білетін азамат, жолбасшы Бауыржан Арғынбеков, әдебиетші Сәбит Дүйсебаев бар экспедиция Тоқ­панбет атымен аталатын жерлер бар делінетін қарт Шыңғыстауға жолға шықты.

Алдымен Семей қаласын­дағы Абай дың тарихи­мәдени әде би­мемориалдық қо рық­мұ ра жайына соғып, ондағы М.Әуезовтің «Абай жолы» ро­ма нындағы жер атауларының картасымен таныстық.

Одан әрі Қарауылға жеткен­де аудан әкі мінің міндетін уа­қыт ша атқарушы Бауыржан Тә­тібеков пен мә де ниет саласын басқаратын Ердар Ора залин сынды азаматтар қарсы алып, Кең гірбай би (жергілікті халық Биата деп атайды) ауылдық округі ардагерлер ал қасының төрағасы Асқар Аманбайұлы Жа расбаевты жол көрсетуші

етіп қосып, біз ді Шыңғыстауға аттандырды.

Шыңғыстау ішін армансыз аралап, жер біткеннің құ ты, елінің сарқылмас ырысы екеніне көз жеткіздік.

Жол көрсетушіміздің жер­шіл дігіне қай ранбыз: әр биікті, әр кезеңді, әр өзен ар насын, әр қыстауды, әр қорымды олар­дың ескі атауын айтып, жазбай таниды, бірінен­бірі аумайтын қисапсыз жота­шо қыларды емін­еркін айналып өтіп, бір­де қиялай тартып мүлтіксіз бастап, біз із деген Тоқпанбет жұртына да алып келді. Бұл жерде Тоқпанбет қыстауының басына темір баған орнатып, оған бекітілген едәуір аумақты темір тақтаға үлкен әріп термен «Бөжей қыстауы. Тоқпанбет» деп жазылған белгі бәз­баяғы қалпында тұр. Асқардың айту­ынша, бұл белгіні жа зып, қойған кісі Серікқазы Шабдаров бол­са керек. Ол кісінің өзі «Абай жолы» ро манындағы Бө жейдің ұрпағы болып келеді екен. 1990 жылдары Абай мен Мұх тар мерейтойларына дайындық қар саңында екі ұлы тұлғаға қатысты жерлер ге осындай белгілер қойып шығу тапсырма­сы болғанға ұксайды. Қайткенде де ел есінде Ер Тоқпанбет есімі құрметпен сақталып келгені анық екенін осы белгі айғақтап тұр. Осы белгі бұл қыстаудың о бас та Ер Тоқпанбеттікі болғанына, ке йі ніректе за­ман ағымымен Бөжей ие лігіне өткеніне – даусыз дәлел. Ең кө ңіл аударарлығы – осы жер атаулары М.Әуезовтің «Абай жолы» романындағы жер атау­ларымен сәйкес ке ле тіні, тіпті: «Кең гірбай тобық тыларға жер бөлгенде, Бө жей ге Тоқпанбеттің қыстауы тиеді» де ген роман сөзімен де дәлме­дәл келуі. Ро­мандағы қыстау суреттемесі тап бүгін жа зылғандай: расында да, бұл қыстаудың шал ғыны қалың, құйқалы екен, топырағы жонда­нып, семіз көрінеді.

Тоқпанбет қонысының тау­дың тақ татастарынан қаланған іргетабаны ғана сақталған. Тақ­татастардың өзара байланысты­рылып жымдасуы оған беріктік берген. Ал құлаған қыш қабырға топыраққа айна лып, батыс іргесін басып қал ған. Қоныстың ұзындығы жиыр ма қадамнан артық, ені он қадамнан кем емес. Қыстау ат пен шоқытып шыға беруге де болатын үлкенді­кішілі жатаған шоқылар тіз­бектей сақиналай қоршаған

жазықта. Ай наласы – шұрайлы беткейлерді іргелей ақ қан өзен арнасы. «Ел мұны Тоқпанбет өзені деп атайды», – деген Асқардың сөзін негіз ге алып арнаның бойымен жүр генімізде, өзеннің тау аралы ғындағы ке­зеңдердің табандарын қуалай аққаны кө рініп тұр ды.

Осы қыстаудан аса қашық емес жер дегі бейітті де ел Тоқ­пан бет бейіті деп атайтынын ай тып, бізді сонда алып бар­ды. Дұға оқылып болғаннан соң біраз үнсіздіктен кейін тебірене ой қозғадым: «Әрине, елдің бұл бейітті Тоқпанбет бе­йіті деп есімін әлі күнге дейін еске сақ тап келуі жанымыз­ды толқытпай қой майды. Дей­ тұрғанмен, Тоқпанбет сүйегі Түркістандағы Ясауи әулие мазарында ғой. Өзі 1801 жыл қыста қайтыс бо лар алдында: «Менің мәйітімді аманаттап уақытша жерлеңдер. Немерем Құлтай батыр жорықтан аман оралса, тұрағымды сол шешеді», – деген екен. Батырдың мәйітін елі Шыңғыстаудың етегіне уақытша аманаттап қойған. Немересі Құлтай жорықтан орал ған соң, Түркістандағы Ахмет Ясауи мазарынан қозы­жаурын алтынға жер сатып алып, мәйітті түйенің терісімен қап тап, 19 күн жол жүріп, әулие орынға апарып жерлепті. Қалай болғанда да, елдің ықы ласы ешқашанда артықтық етпейді. Біз ел ниетіне құрметпен бас имей тұра алмаймыз. Тегінде, бұл қорық – Тоқпанбеттің әулеті ғана емес, Сыр бойынан еліне қайт қан Тоқаң бастаған матай елінің қо рығы. 1750 жылдардың орта шенінде қал мақтан боса­ған Шыңғыстау өңіріне Ер Тоқ панбет матай жұртын жи­нап қо ныстандырады. Ш.Құ­дайбердіұлы мұны растап, Еңлік­Кебек поэмасында «Бос тұрған Шыңғысқа матай қонған. Біз әрі­бері деп жүргенде» деп жазған. Ал тобықтыларды 1780 жылдардан кейін Мамай ба­стап Шыңғыстауға әкелген. Жо­ғарыда айтылғандай, осы қорым ішін де батыр мәйітінің уақытша аманаттап қойылуы да мүмкін деген ойға келіп тұр мын», – деп, ықылас қойып, қайыра зия рат еттім.

Тоқпанбеттің тікелей ұрпа­ғының тол ға нысына құлақ түр­ген экспедиция мү шелерін сан алуан ой баурап алған сәтте ор­наған тыныштық тау тылсымы­мен тұтасып тұрғанда, сөзімді жалғай түстім: «Шәкәрімнің

шежіресі бойынша айтсақ, бұл жерді матай елі ғасырға жуық уақыт мекен еткен. Қорымдағы бейіт санының молдығы соған меңзейді. Жоңғар соғы сының соңына қарай 1750 жылдары «Ақ­табан шұбырындыда» жаудан ығып барған Сыр өңірі мен Арқа аралығынан үш ата матай (аталық, қаптағай, кенже) елін жинап алып келіп, осы Шыңғыстауға орнық­тырған Тоқпанбет батыр бола тын. Шәкәрім: «Біздің то бықты мұн да келген кезден бұрын қалмақты қуған найман­матайлар екен... То бықтыларды Мамай батыр бас­тап, Шыңғыстауға 1780 жыл ға тақағанда әкелген», – деп анықтап жазған. Шәкәрім де регінен тари­хи мәлімет табамыз».

Үш ата матай қоныс қылған сол ал қапты Ер Тоқпанбет қо ны­сы деп атайды. Тоқ панбет бейіті деп аталатын алқаптан көзкөрім жерде ақ кірпішпен өрілген үл кен мазар көрінеді. Жолбасшымыз оның Жиренше бейіті, яғни «Абай жолы» ро манындағы бай Жиреншенікі екенін айт ты. Бейітті оның ұрпақ тары жаңалап қай та көтер ген екен.

Осылайша заманның жақсы­лығына шү кіршілік еткен ме­рейлі елдің көмегімен өл ке үшін маңызды құнды­құнды тарихи деректер жинақтап Семейге қайыра орал дық. Мұнда да бізді жергілікті ел ағалары күтіп отыр екен. Олардан да Тоқ панбет елінің Шыңғыстауға келіп­кетуіне қатысты ой қозғарлық әңгімелер олжаладық.

Әсіресе Жарма аудандық ақ са қалдар алқа сының төра­ғасы Нұрлыбек Оспан бек­ұлы Есболов мәнді мәлі мет­терге қа нық тырды, оның өзі түпкі шежіресінде әйгілі Мо­лық бай қобызшының (Ілияс Жансүгіровтің «Күй» даста­нының кейіпкері) шөбересі бо­лып келеді. Ол Тоқпанбет елінің Шыңғыстаудан Қалба таула­рына қарай қоныс аударуының қоғамдық сипатының да жоқ емес екенін нанымды айтып берді, атап айтқанда, ол ұлы көш Абылай ханның ұйғарымымен басталған сыңайлы. Әңгіме ара­сында: «Қазақтың құдандалық салты да көп жағдайда ел ішін татулыққа ұйытып отыр ға­нын, матайдың кенже атасы­нан тобықты Өскенбайға ұза­тылған Тоқбала қыздың (то­бықтыларға келген соң, кілең зер қондырылған бұйымнан құ­рал ған жасауына қарап ел Зере атап кеткен) ма тай­тобықты татулығына септігі көп тиген», – деп құрметпен еске ал ды. Сол Зе реден Құнанбайдай ке­меңгер туады. Кейінде, Өскен­бай ел билеген шақта, үл кен бәйбішесі Зеренің ықпалында болуы кәміл. Тіпті кемел жара­тылысты Құнанбай да ел арасы істерінде анасы Зе ре ақылынан шыға қоймағаны белгілі. Екі елдің достығының кепілдігі болған сол Тоқбала­Зере әже хакім Абайдың да ұлылық бесігі болды ғой.

Сонымен сапарымыз хал­қаде рінше сәтті болып, көздеген мақсатқа қол жет кізілді. Тоқпан­бет өзені, Тоқпанбет бейіті, Тоқ пан бет құдығы дейтін жер­лер шын мәнінде бар. Олар бүгіндері де солай ата лады.

Ақшамбек БАРЫСБЕКҰЛЫ, «Ер Тоқпанбет» қоғамдық

қорының төрағасы, ҰҚК ардагері,

Сәбит ДҮЙСЕБАЕВ, Қазақстан педагогикалық

ғылымдар академиясының мүшесі

Ел есіндегі Ер Тоқпанбет––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Өзінің мемлекеттігін мейлінше нығайтып, әлем таныған елге айналған Қазақстан Республикасы даму жолында әлеуметтік-экономикалық саланы, өндірістік және ақпараттық-коммуникациялық технологияларды дамытуға басымдықтар берумен қатар, рухани салалардың да көкейкесті мәселелерін алға шығарып отыр. Осыған орай Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2017 жылдың 12 сәуірінде «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты тарихи мақаласын жариялап, онда ХХІ ғасырдағы ұлттық санаға қатысты прагматизм, білімнің салтанат құруы, Қазақстанның эволюциялық жолмен да-муы, сананың ашықтығы сияқты бағыттарды көрсетіп берді. Сондай-ақ рухани жаңғыру ұлттық кодты сақтаудан баста-латынын айрықша атап өтті. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Осындай азаматтың бірі Еміл байұлы Омарғали 1897 жы­лы қазіргі Кабанбай ауылдық окру гінің аумағындағы Еміл өзе нінің бойында кедей отба­сында дүниеге келген.

Бала кезінен тұрмыс тар­шы лы ғын көріп өскен ол өзі­нің еті тір ілігінің арқасында он үш жасында сол кездегі Көк ­тұма (Бақты) ауы лына барып бай орыстарға жал данады. Он алты жасында Қы тайдың Шә­уе шек қаласындағы орыс кон­сулдығына ат бағушы болып жұмысқа кіреді. Оның бұл жұ­мысқа орналасуына бола шақ ірі, дүние жүзіне әйгілі түр колог ғалым Әмір Нәжібтің сол кезде Ресей консулдығында кыз мет іс тейтін әкесінің көп көмегі тиеді.Әмір Нәжіб 1899 жылы

туған, Омар ғалидан 2 жас кіші, болашақ ғалым екеуі жақын қарым­қаты нас та болады.

1916 жылы ақ патшаның июнь жар лы ғына сәйкес Ре сей азаматы болғандықтан Омар­ғали қара жұ мысқа, окоп қа­зу ға алынып орыс пен не міс со ғысып жатқан Батыс май­дан ға тап болады. 1917 жыл­ғы ақ пан төңкерісінен кейін ақ пат ша тақтан құлап оның әй гі­лі июнь жарлығы кү шін жой­ған нан кейін қара жұ мыс қа алын ған бұ ратаналар ел ге қай­тарылады. Міне, сол кез де Әли­хан Бө кейхановтың жұ м са уы ­мен қазақтарды топ тас ты рып, ұйымдастырып елге аман­есен алып қайтуға барған, өзі заңгер Отын шы Әлжанов Омар ғалимен танысады. Орыс, қытай тілдеріне

судай азаматты Отыншы бұдан былай жанынан тастамай өзіне көмекшілікке алады.

1917жылы желтоқсанда, Орын борда Алашорда үкіметі жа сақталған соң оның мүшесі болып тағайындалған Отыншы Әлжанов Же тісуда атап айт­қан да сол кездегі 12 болыс Қа ра керей орналасқан Леп сі уе зінде Алаш әскерін жа сақ­тай бас тайды.12 болыстың әр ­қай сысына мініс аттарымен, әс кер ге керек­жарақтарымен қам тамасыз етілген 100 атты сар баз, жасақтау міндеттеледі. Бұл істі бо лыстар бір ауыздан мақұлдап, қысқа уақыттың ішін ­де 11болыс тан 1100 сарбаз ал Қабанбай ба тыр дың ал тыншы ұрпағы Қанағат 200 сар баз жа­сақтап, барлығы 1300 атты сар­баз Жетісу Алаш полкі болып құ рылады. Қа нағат қосымша 100 сарбазды Кытайдағы дүнген жігіттерінен жасақтап, барлық шы ғы нын өз мойнына алады.

Әскерге басшы болып Лепсі қа ла сын дағы уездік әскери гар­ни зон ның офицерлері Кеңсаба Муха рабов пен Керім бай Аса­нов тағайындалады. Алаш пол кі қызылдармен соғысып

жатқан атаман Анненковтың ар мия сының құрамына кі ріп, со ғыс өнерін үйренеді.Әс ке­ри жат тығулар Үшарал қала­сын да өтеді. Алаш әскерін қа зақ ша тілге судай жүйрік, кейін 1933 жылы Шәуе шекте дүн ген көтерілісін қан ға бояп басқан капитан Хи ловский жат­тықтырады.

Айта кететін бір жайт, 1918 жы лы Ахмет Байтұрсынов пен Мір жақып Дулатовтың Шәуе­шек қаласында өткізген жи на­лысына барар жолда Омар ғали бастаған Алаш жүз дігі олар­ды Лепсі уе зінің шека расынан күтіп алып, қы зыл дардан қорғап Шәуешекке алып барады. Жиын біткен соң олар ды қайтадан Семей жаққа шы ғарып салады.

1920 жылы Ресей кұрамында Қа зақ автономиясы құрылып Ле нин бұрынғы болшевиктер­ге қарсы күрескендерге толық кешірім берген соң Омарғали да ел ісіне кіріседі.1920 жылдан 1925 жылға дейін Қарағаш бо­лысында милиционер,1925­1927 жылдары Қарағаш болысының бас қарушысы.1927 жылдан 1937 жылға дейін Шығыс шека ра округі Еміл комендатурасында

аудармашы(тілмәш) болып жұмыс істейді .1937жылы жергілікті белсенділердің көр ­сетуімен Омарғали «халық жауы» ретінде ұсталып, Үржар­дың абақ тысына қамалады.Омар ғалидың ба ғына орай тер ­геуші татар кезінде Ан нен ков­тың әскерінде болған, оның үстіне Омарғали ажалдан құт­қар ған азамат болып шы ғады. Ол Омарғалиды ақ тап, бо сатып қоя береді. Бұл жағдай Омар­ғалиға жайсыз тиеді. Ол аудар­машылық жұ мысынан босап қалады да шекара отрядының қосалқы шаруа шылығының қой фермасына мең геруші бо­ла ды. Бұл жұмысты 1942 жыл­дың қазан айына дейін қашан со ғысқа кеткенше істейді. 1944 жы лы 9 наурызда фашистер­мен со ғыста Белоруссия же рін ­де ер лікпен қаза болады. Сүйегі Мо ги лев облысындағы Чауссы ауда нының Скварск селосын­дағы бауырлас тар зиратына жер ленген.

Мұхаметкәрім ОМАРҒАЛИЕВ

Шығыс Қазақстан облысы

АЛАШ-100

Алаш сарбазы ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Биыл еліміздің тарихындағы елеулі оқиғалардың бірі Алаш үкіметінің құрылғанына 100 жыл толды. Осы айшықты датаға орай, Алаш арыстарының жанында жүрген, олардың азаттық жолындағы ерен істеріне қолынан кел-генше қолғабыс жасаған азаматтар туралы да айту парыз. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

6 ҚАЗАН 2017 ЖЫЛ 9ӘДЕБИЕТ

ҚАЗ-ҚАЛПЫНДА

ҮКІЛІ ҮМІТ

СайыпқыранСақтың ұлымын! Арқыраса тарпаң күреңім, Бал-бұл да жанар түр-өңім. Көнеден қалған көзімсің,Күміс көмкерген жүгенім. Өмілдірігім де дін аман.Өн-бойын ою құраған. Омырау тұсы шашақбау, Астары – қызыл шұғадан. Көшпенді елміз көшелі. Маңдайбақ біткен бес елі. Құйысқаным да – құйма алтын, Өркениетім ғой кешегі. Жаратып мінген күлігін, Сайыпқыран Сақтың ұлымын! Үзеңгімен-ақ үзгенбіз, Қарсы шапқан қасқыр жұлынын. Тақым қажамас таралғым, Зерленген шеті – сары алтын. Былғары-бекзат тоқымым, Осы күнге аман оралдың. Шөлдесем қымыз ішкенім. Шипасы қандай күшті едің! Ат терін адал сімірген, Жабағыжүнді ішпегім. Қайыңнан шапқан қапталым, Жəдігерімдей сақтадым. Іңірге тізгін қаңтарып, Ізгінің күттім ақ таңын! Қанжығам – құтты қайыстан. Шыңдалғам көкпар-сайыстан. Бес жастан шауып бəйгеге, Жанарымнан жасыл жай ұшқан. Қамшым да – қызыл тобылғы. Соққызба, тағдыр, санымды. Келер ғасырға аттандым, Оңғарса Тəңір жолымды!

Жанның түнгі тылсымыАйға лақтырып шылбыр ұшын,Айдалада түн қаттым.... үкідауыс үңгір ішінҮр қызына тыңдаттым!

Ол сұлудың төсенішінСалдым балғын аршадан.Сезім шоғын көсеу үшін,Ертекті ерен аңсағам!..

Ойымдағы оттың күшінСанадан тыс лаулаттым!..Көңіл үшін – Шегірте үнінАлақаныма аунаттым!

Майын да ішіп тасбұлақтың,Марту қызын құшып ем!..Қара жоннан қасқыр аттым,Қара сөздің күшімен!

Жындар ғашық бəлкім маған?..Жырдан асқан бар ма дін?.. Жапалақ көзімен жарқылдаған,Жылан дəтін арбадым!

Соңына ердім шұбар лақтың!..Ат жалынан шоқ үрлеп!..Бұлт ішінде бұлан бақтым!Құлан көзі – шегіркөк!..

Құздармен де қауқылдастым. Елірдім жел есерге!Жұлдыздармен аңқылдастым,Өзге əлемге көшерге!..

Адастырды бір мұң сары!..Қайда болдым?!..Аң-таңмын!..Құланиек құлқұнсəрі...Қиялымды қаңтардым!

ҚамшыШабандоздан шыға қоймас серт жұтаң,Атқа шапсам жалын құшып, өрт жұтам.Сəйгүліктің көз сорасын сүртетін,БƏЙГЕ ҚАМШЫМ тобылғы сап, төрт тұтам.

Жылқы мінсем көңіл аумас күйбеңге.Ыстық қаным тамырымда билеуде.Талыс тері қақ айырылып кетеді,ДОЙЫР ҚАМШЫМиіріліп тигенде.Торыменен топқа кірсең ду аңсап,Абырой ғой салым салып қуансақ!Айбат берген, қайрат қосқан бойыма,КӨКПАР ҚАМШЫМ,жылан тері, жуан сап.Арба шегіп, желісіне шалқымау,Пай-пай деусіз, өткен өмір олқылау.Дəрте басын үш айналып орайды,СОПЫ ҚАМШЫМұзын құлаш, жалқы бау.Жылқы сырын бір адамдай түсінем,Таңдап мінем тарланбозды ішінен.Иіремін асауы көп үйірді,Үш шығыршық ҮЙІР ҚАМШЫ мысымен.Жанға қуат сəйгүлікке бай далам,Тектілері тұғырынан таймаған.Асау мінсем бас бермейтін, бағынбайБАПТАУ ҚАМШЫМборбайында ойнаған!Өмір мынау қысқа қамшы сабындай,Арғымақ күн өтіп жатыр сағымдай,Қара өлеңім бəйге бермес - Қара кер,Келеді əне,ауыздыққа бағынбай!

* * *Тастан да тəлім тыңдаппын. Тамшының үні – жұмбақ мұң, Түйежапырақ бүркеніп, Жапалақ сынды түн қаттым.

Даусымды естіп əр қырдан,Жартас та жарқын жаңғырған. Бұлақ та , шөп те жыр оқып, Есімнен талай тандырған.

Амал не... жаздың соңғы айы. Құстар да кетер... шалғайы... Менің де жаным суыйды-ау, Судың да қатып тоң майы.

Тамыздың түбі – қапырық. Маңыранған – нендей мақұлық?!.. Дуалап бұлтты көрсем бе, Жындарымды шақырып!..

Жан сырын жөндеп оқымай, Адастым, сірə, апыр-ай!. Ақылыңды айтшы сен маған, Тəңірге, Күнге жақын Ай!.

Адасу... Көңіл де, Бесқасқам да ала қашып, Тау ішінде адастым, қара басып. Ай тумаған. Айнала – тасқараңғы. Суық үрей түнетті санама шық…

Жыны өргенде ат жалын желдің кəрі, Тақым қызып,Тебініп…Жанның қамы. Қия кесіп, көл кешкен секілденем… Құзға барып тірейді жолдың бəрі!

Темірқазық бұғынып бұлт ішіне, Түн үңілер бозарған түр-түсіме. Обалар ма ұлыған қасқыр болып?.. Құмар ұрған Мартудың күлкісі ме?!..

Жаңылысып əдеткі ізгі ойымнан… Қайың – қыздан айнымай!.. Қыз – қайыңнан!.. Есімді бір жиғанда, Жапалақтар Жарқыл-жұрқыл кетті ұшып

құз қойнынан!..

… Мен солайша тау түнеп, Таң асқанмын.Арша иісімен ақылды аластадым. Азап емес, кəдімгі ғажап екен – – ат үстінде, Ай іздеп адасқаның!..

Нұрғали ОРАЗ,«Егемен Қазақстан»

«Біз соғысты көрген жоқпыз» (Д.Иса беков). Əйтсе де, соғыс туралы, тыл туралы жазылған туындылар əлі күнге дейін көңілімізді толқытып, көзі-міз ге жас үйіреді. Себебі, ол – өмір. Кеше гі шындық, бүгінгі тарих.

Сол секілді, соғыстан қашып жүр ген дезертирлерді де көрген жоқпыз. Бірақ, олардың атының өзі жиіркеніш туғыза-ды. Өйткені, елді, жерді қорғау – бəрі-міздің перзенттік парымыз.

Дегенмен пенде болған соң оның да кім екенін, кейінгі өмірі қандай болғанын білгіңіз келеді. Бұл да адам баласына тəн табиғи əуестік.

Міне, сондықтан да, əлем əдебиетінің классигі Шыңғыс Айтматовтың «Бетпе-бет» повесіндегі өз кейіпкері, дезертир Ысмайыл туралы айтқан əңгімесі қалың оқырманның үлкен қызығушылығын туғызғаны рас.

Бұл екінші дүниежүзілік соғыстың адамзат жүрегіне салған жарасын Уақыттың өзі емдеп жазғанының белгісі ме, əлде сол бір қанды қырғынды өз көзі-мен көрмеген ұрпақтың кешірімі ме, кім білсін, əйтеуір, Ысмайылға іштей жаны-ңыз ашығандай болады.

«Қайткен күнде де, ол – хайуан емес, адамның баласы ғой!», деген ой ке леді басыңызға. Ұлы суреткер өзінің «Балалық шақ» атты кітабында Ысма-йыл туралы мынадай бір қызықты əңгіме шертеді:

«Еркіндікті сүйетін, жүйрік ат десе жанын қиюға дайын тұратын бір қызық жан еді. Ішіп-жеп, ырлап-жырлап, кең дүниені шарлап жүргенді жақсы көретін. Жүрегінің түгі бар, ханға да, қараға да бас имей, кез келген жерде айтысып-тартысып, тіпті жұдырықтаса кетуден тайынбайды.

Содан ба екен, біздің айылдағы со-ғыс тан қашқан алғашқы дезертир сол болды. Оның неге бүйткенін анық біл-мей мін, бірақ қасындағы бір серігі екеуі майданға бармай, қашып-пысқаны шын -дық. Оның тау-тасты паналап, жасы-рынып жүргені туралы əңгімелерді бала күнімізде көп естідік. Ел оған ыза боп, еркек кіндіктінің бəрі соғысқа кеткенде,

бұл Ысмайыл жанын сақтап қашып жүр деп ренжіп отыратын.

Бірнеше əңгімелерімнен кейінгі алғаш қы повесім «Бетпе-бет» болды. Оны Мəскеудегі Максим Горький атын-дағы əдебиет институтында оқып жүр-генде жаздым. Жалпы, менің шығар-машылығымды кең дүниеге танытқан «Жəмила» да сол бір студенттік шақта қағазға түскен-ді.

Қырғыз əдебиетшісі К.Асаналиевті мен өте жоғары бағалаймын. «Кассандра таңбасы» атты кейінгі жазылған шығар-мам туралы ол кезінде тəуір сын жаз-ды. Екеуміз жиі-жиі кездесіп, шығар-машылық жайында кеңінен əңгіме-дүкен құрып тұратын жақын достармыз. Кеңесбекпен болған осындай кездесулер маған үлкен шығармашылық қуат, нəр беріп, оның жемісін де көріп жатамын.

Жаңағы «Бетпе-бет» повесі жазылған кезде Кеңесбек Асаналиев Мəскеуде тұратын-ды. Əлі сиясы кеуіп үлгермеген жаңа шығармамды біреуге оқып, пікірін білгім келген. Бірақ ол қырғызша жа-зыл ғандықтан, мəскеуліктерге қалай оқып бермекпін?

Кеңесбекке телефон шалып, осы бір істің жайын айттым. «Мəскеу» мейманханасының алдында жолығуға келістік. Екеуміз айтылған уақытта ұшы ра сып, тынышырақ жер іздеп, ішке кір дік. Сөйтіп, əлгі мейманханадан бір оңа ша, у-шудан алыстау орын тауып алып, біріміз орындыққа, ал екіншіміз ди в ан ға құйрық бастық. Көп сөзге уақыт шы ғын дамай-ақ, мен бірден шығармама кірістім.

Екі сағаттай үзбей оқыдым. Кеңесбек мені бір рет те тоқтатпай, ондағы оқиға-ны көз алмай бақылап отырғандай ұйып тың дады. Оқып біткен кезімде бірден повес тің жақсы жазылғанын айтып, біраз мақтау сөздер жаудырды. Содан соң, күт пеген жерден:

– Сол Ысмайыл əлі бар ма? – деп сұрағаны.

– Иə, ол əлі тірі. Дезертир ретінде ұс та лып, қамауда болып қайтты. Түрме-де он жылдай жатты. Шамасы, қырық төртінші, не қырық бесін ші жылы кесілді ғой деймін, əйтеуір, елуінші жыл дар дың ортасында босап келді. Ең қызығы, ол кісі сонысына бір намыс танып, иə

болмаса, қайғырып көр-мепті. Керісінше «Менің жа-ным аман қалды. Не десеңдер, о деңдер. Иə, май дан нан қаштым, он жыл түрмеде жатып шықтым. Бірақ сау-саламат, тірі жүр мін. Басқалардай кеудемді оққа тосқан жоқпын», дейді екен.

«Бетпе-бетті» жазғанда менің əдеби тəжірибем əлі аз еді, сондықтан да болар, оның өмірдегі Ысмайыл деген шын атын сол қалпында алдым. Мен үшін ол кісі бір жанды, тірі бейне еді. Бəл кім, сол үшін де есімін өзгертпейін деп шеш кен болармын. Бұл шығарма таулы аймақта, əсіресе Шекерде бір ерек ше оқиға ретінде қабылданды. Ол кез де Ысмайыл əлі Сібірде қамауда жат қан. Айылда оның балалары жəне аға йын-туыстары көп еді. Олар қашқын Ысма йыл дың үстінен қозғалған істен қорқып, əр нəрседен шошып, үрейленіп жүретін.

Иə, кейін Фрунзедегі (қазіргі Бішкек – ред.) қырғыз драма театры сол «Бетпе-беттің» бір бөлімін сахналады. Ойын көруге келген жұрт бұны ерекше қызы-ғу шылықпен тамашалады. Содан соң оны театр əр тарапқа гастрольге алып шықты. Сөйтіп, күндердің бір күнінде Шекерге де жетеді. Айыл тұрғындары «Бетпе-беттің» болатынын алдын-ала біліп, колхоз клубына түгел жиналған екен. Сонда Ысмайылдың рөлін ойнаған актер Арсен Өмірəлиев кейін маған мынадай бір қызық əңгіме айтып берді.

Ойын басталғанда клубтың іші лық толған. Содан спектакль жүріп жатқанда біреулер сахнадағы Ысмайылды таспен атқылап, əлгі жерде отырған туыс-ту-ған дарын келеке-мазақ етіп: «Ей, мына Ысмайылдарыңа қараңдар! Дезер тир, қашқын, елін сатқан опасыз!» деп ай-қай лайды. Сөйтіп ойынның дəл орта-сына жеткенде қып-қызыл шатақ бас-талыпты. Ысмайылдың ролін жанын сала ойнаған Арсен Өмірəлиев үшін бұл бір өте қиын сын сағаты еді. Ол жаңағы жерде асып-сасып, не істерін білмей қалады да, бір кезде қатты бақырып, сахнадан залға секіріп түседі. Сөйтеді де, қым-қуыт боп жанжалдасып жатқан-дардың қақ ортасына кірісе кетеді. «Ол – менмін! – дейді артистік зор даусымен айқайға басып. – Ысмайыл деген мен боламын! Осы айылдан шыққанмын! Тоқтатыңдар жанжалды! Ешкімнің мені айыптауға да, ақтауға қақысы жоқ! Бəріне соғыс кінəлі! Соғыс қана айыпты! Қазір мен сендерге өзім туралы бар шындықты айтып беремін!» Сөйтіп, сахнаға қайтадан атып шығады.

Өкіріп, бақырып, өзінің Ысмайыл екенін, майданнан қашуға не себеп болғанын елге түсіндіріп, аузын жаппай сөйлей береді, сөйлей береді. Ақыры көрермендерге өзінің енді оңалып, түзеліп, адам болғанын айта келіп: «Мен – Ысмайылмын! Қазір түрмеде жатырмын. Еркіндікке қайта шығып, атамекеніме қайтып келіп, сіздер-ді, жақындарымды, туған-туысқан-дарымды, айылдастарымды бауырыма тартып, қатты қысып құшақтағым келеді. Сол күнді міне, сағат санап, күн санап күтіп отырмын мұнда. Бостандыққа шығуды аңсаймын. Барлық ісіме өкініп, күнде зарлаймын», дейді.

Колхоз клубына жиналғандар осы-дан кейін көпке шейін басылмай, қол шапалақтап тұрып алады. Кейін Ысмайыл жазасын өтеп, туған айылына қайтып келгенде, осының бəрін бүге-шігесіне шейін қалдырмай, жыр қылып айтып береді.

Ысмайылдың Сібірден қайтып кел-гені туралы хабарды мен де естідім.

Соғыс жылдарында айылда хатшы, салық жинаушы болып істеген, кейін-нен оны өзінің шығармасына басты кейіпӨкер етіп алған, сөйтіп əйгілі жазу шы болған мен туралы да ел оны құлағ дар етеді. Ал ол болса, өзінің құр дас тарына: «Жазу шы ға ырза мын. Бұрын мені Шекер ден басқа ел білмеу-ші еді. Міне, енді, жер лес інім нің жазу-шы лығының арқасын да бү кіл дүниеге танылдым», деген көрінеді.

Кейін өзі маған бір хат жолдады. Онда: «Менің қашқын болғаным туралы шығарма жазған екенсің. Екі ұлым қазір əскер қатарында, өз қызметтерін өтеп жүр. Біреуі – əскери-теңіз флотында, ал екіншісі, ол да сол төңіректе болса керек. Екеуі де – сарбаз. Түсіндің бе? Енді бəрі өз жөніне келді», деп екі ұлының суретін конвертке қоса салып жіберіпті.

Міне, ақиқатында мен көріп-білген шын Ысмайыл осындай кісі еді».

Владимир НАБОКОВ

Бүгінгі алмағайып уақытта біреулер үшін əдебиетпен шұғылдану, сөз құры-лымы мен стилін зерттеу – уақыт пен ең-бек тің зая кетуі болып есептелетін шы-ғар. Əркімнің сана-сезімі əрқандай бол са да, бəріне ортақ бір түсінік барын анық білемін. Сөз бен стильді зерттеу зая еңбек деп ойлайды. Бірақ мен қан дай адам бол-сын, көркем ойласын, я ой ла масын, мына дүниеде күнделікті тір ші ліктен басқа да ұғымдар бар екенін бір сəт болса да ой-лайтындарына сенгім келеді.

Мен оқуға шақырған, осылай түсіну-ге болады деп шамалаған романдар сіз-дер дің күнделікті тұрмыстарыңызға қажет ілімді үйретпейді. Офистік қыз-ме тіңізде де, əскери жиындарда да, ас үй мен балалар бөлмесінде де кəде-ңізге жарамауы əбден мүмкін. Сіздер

қабылдауға, мен түсіндіруге тырысқан білім – əсемдік. Саясатты да, əйел мен боз ба ланың жүре гін түсінуге де сеп бола алмайтын əсем дік. Бірақ менің айт қан ережелерімді сақ та саңыздар шын өнер-ден туған шабыт қуанышын сезіп, эсте-тикалық лəззат алуға қол жет кізер едіңіз-дер. Əлем əдебиетінің классик тері тура-лы лекцияларым арқылы мен ғажайып ойыншықтардың тетігін тапқым келді. Сіздер нағыз оқырман болса деп ар ман-дадым. Кітапты бала сияқты қаһар ман-дармен жарысу үшін емес, уни верси -теттен я өмірден жалығып, басқа əлем ді қыз ықтағысы келетін студенттерге тəн қия лилықпен де емес, өмір мен өнердің ара-қатынасындағы нəзік тін дерді сон-шалықты терең түсініп, түйсі нетін қа-бі летпен оқитын дəрежеге жет кізгім кел ді. Сіздерге кітаптың фор масын, маз мұнын, жазу өнерін түсін діруге

ты рыс тым. Кітаптың айналасы туралы айт қан жоқпын. Əр роман ның жүрек қа-ғы сы туралы жырладым. Біреуі ңіз бұл сө зімді ұғып, біреуіңіз тың да май тын да шы ғарсыздар. Үлкен өмірге аралас қан сəт тен біріңіз ұлы романдарды оқу ды жал-ғас тырып, енді біріңіз мүл де кітап бетін аш пайтын боласыздар. Ал сөз шебер лері-нің кітаптарын ешқа шан түсін бей өте тін шығармын деп ойлай тын дары ңыз, мүл де кітап оқымай-ақ қойған дары ңыз аб зал. Одан қызық тауып, лəззат алма са ңыз дар бəрі бекер. Басқа да сала лар дың өз қызығы бар ғой. Бірақ ғылым мен өнер дің қызығы ешқа шан тең келе ал май ды. Өнер – биік. Егер соны сезіне алма сақ, өмірдің бір ғанибе тін ен құрала қан қаламыз.

Аударған Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ,

«Егемен Қазақстан

––––––––––––––––––––––––––––М е р е й Қ а р т 1 9 8 9 ж ы л ы Шығыс Қазақстан облысы Тарба ғатай ауданы Үшт�бе ауылында дүние есігін ашқан. Филология ғылым дарының магистрі . Семей дег і Абай атындағы мемле кетт ік қазақ музыкалы драма театрының әдебиет б�лім меңгерушісі. ––––––––––––––––––––––––––––

Суреткер мен кейіпкер

Сыр ашу(Әлем әдебиеті туралы лекцияларына қосымша)

болмаса, қайғырып көр-мепті. Керісінше «Менің жа-ным аман қалды. Не десеңдер,

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––�міршең шығарма деп �мірден ешқашан алыстамайтын туындыларды айта-тын болсақ керек, сірә. Себебі қаламгер қоңыз туралы жазса да (айталық, Ф.Кафканың «Құбылу» әңгімесі), �з шығармасына адам тіршілігін, әлеуметтік мақсат-мүдделеріміз бен арман-қиялдарымызды арқау ететіні ақиқат. Олай болмаған күнде оқырман жүрегіне жол таба алмайды. Себебі адам кітаптан ең алдымен �зін, содан соң �зіне таныс-бейтаныс кейіпкерлерді к�ргісі келеді. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Арнұр АСҚАР,«Егемен Қазақстан»

Қаламгерді салтанатты марапаттау рəсімі алдағы 10 желтоқсан күні Сток-гольм қаласында өтеді. Биылғы жылы Нобель сыйлығының сыйақысы 9 мил-лион швед кроны, яғни 1,12 миллион дол лар екенін айта кетейік.

Кадзуо Исигуро Жапонияның Нагаски қала сында дүниеге келіп, Ұлыбри тания-ның Гилфорд қал асында өскен. Бүгінде

Лон донда тұратын жазушының «Жібер мені», «Жерленген алып», «Біз жетім бол ғанбыз» романдары əлем нің 30 тіліне аударылған. Бірқатар бедел ді халық-аралық журналдар оның туын ды ларын ағылшын тіліндегі ең үздік роман дар дың қатарына қосқан. Жазушы 1989 жылы Букер сыйлығын иеленген.

2016 жылы Əдебиет бойынша Нобель сыйлығын америкалық қаламгер, танымал əнші əрі көптеген əндердің авторы Боб Диланға берілген болатын.

Әдебиет бойынша Нобель сыйлығының лауреаты анықталды�дебиет бо-йынша Нобель сыйлығына ұлыбританиялық қаламгер Кадзуо Исигуро лайық деп танылды. Бұл жаңалық мәртебелі сыйлықтың рес-ми сайтында жарияланды.

10 6 ҚАЗАН 2017 ЖЫЛ10 СПОРТ

ҚОЛ КҮРЕСІ

Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,«Егемен Қазақстан»

Қыранның бас сыны. Қазақ құсбегілері құстың басын: жылан бас, кешкіл бас, жалпақ бас деп үш түрге бөледі.

Жылан бас – құстың екі шекесі қушық, төбе сүйегі ықшам, күн қағары тарлау келеді.

Кекшіл бас – құстың да төбе сү-йегі ықшам, тұмсығындағы сары те-рі сі мен тұмсық сүйегінің ара сы сəл ояңдау, тұмсығы кішілеу болады.

Жалпақ бас – құстың екі шық-шы ты торсықша томпақ сүйекті келеді. Жалпақ бас құстардан денесі шағын болады. Көбінесе бұқатана мен сарша бүркіттер осы жалпақ бастардан тарайды.

Қыранның тұмсық сыны. Қазақ құсбегілері бүркітті тұм сы -ғына байланысты: қылыш тұм сық, құзғын тұмсық, қалың тұм сық, сүйір тұмсық, т.б. түрге бөледі.

Алғыр қыран құсты тұмсығы-на қарап тануға болады. Оның тұм сы ғы басқа бүркіттердің тұм-сы ғы нан бір жарым есе ұзын жəне ар тық шығып тұрған үшкір име гі болмайды. Екінші сипаты – үс-тіңгі тұмсығының имегі астың-ғы тұмсық имегін жарып артық шық пай бір қалыпты өседі. Тағы бір ес ке рер жайт: қолдағы бүркіт-тер дің имек тұмсығы өсіп, ұзарып кете т ін діктен құсбегілер əркез оны өткір пышақпен жонып, қырнап отырады.

Қылыш тұмсық – қыран ның танау сетігі кең болады. Оның ал-дынан қарағанда, тұмсығы көк-ке қарата ұстаған қылыш по-шым дас көрінеді. Егерде қы лыш тұмсықты құстың езуінің сырт-қа қараған көмкеруі пышақ тың қырындай болса, əрі тұм сы ғын-дағы мүйізгекпен жапсар лас-қан терінің арасы көзге шалы нар мөл шерде жіліктеніп тұрса, бұл нағыз қыран. Қылыш тұм сық ты құстың бет қылшығы имек тене

қайқайып танау сетігін жауып тұрады. Танауын жауып тұрған бұл қылшық құс тыныс алғанда ауадағы шаң-тозаңды сүзу мін-детін атқарады. Бұл құстың қылыш тұмсық атануына себеп осы. Қыл-шық ты қырандардың көбін де та-науы ның қос қапталынан тұм сық -тың ұшына қарай ырылған су ағары болады. Бүркіт жем тартқанда танауынан ағатын су осы арқылы тамшылайды.

Құзғын тұмсық – құс деп қы-лыш тұм сықты бүркіттерді атай береді.

Қалың тұмсық – бүркіттің тұм-

сығы қошқар мұрындас келеді, əрі үсті имек-дөңестеніп, қоңқиып көрі неді. Астыңғы жақ сүйегі үсті-не қарай бейім бітеді. Мұндай құс тым бапшыл болады əрі қыран шықпайды.

Сүйір тұмсық – бүркіттің тұм сы ғы қарақаздың тұмсығына бейім дес, қоңқы емес, аздап сүйір ше келеді. Атақты құсбегі Жалайыр Шора қартайған

шағында «қарға тұмсық құс салма дым, қашар бітімді ат мінбе-дім» деп өкініпті дейді. Осы Шора армандаған құс осы сүйір тұм-сық ты бүркіт. Қазақ құсбе гі лері «қылыш тұмсық қайтпас, қалың тұмсық байытпас» деген екен.

Қыранның танау сыны. Қазақ құсбегілері бүркітті танау біті міне қарай: кең танау, жалпақ танау, қысық танау деп үшке бөлген.

Кең танау – бүркіттердің танауы кең, əрі дөңгелек пішіндес, ты нысты келеді. Мұны қылыш жүн ді мұрт деп атайды.

Жалпақ танау – бүркіттердің

танау тесігі үшкілдеу болғанымен бітімі кеңірек болады.

Қысық танау – бүркіттің тұм-сы ғының екі жағы қайқайып, алдынан қарағанда, қаншырдай қабысып көрінеді. Мұндай құс-тар дан алымды қыран кездес-пей ді. Көп жағдайда сарша бүр-кіттер қысық танау келеді. Егер де, кең танау бүркітке бейім бұқатана құс кездессе, оның сан

жілігін өлшеп көру керек. Жілігі бір тұтамнан асса, ондай құсты қайырып, салуға болады.

Қыранның көз сыны. Қазақ құс бегілері бүркітті көзіне қатыс-ты: көрқабақ, шүңгірек көз деп бөлген. Егер бүркіттің қабағы жай-дақ, жұқалтаң, жаудыр көз бол са жалтақой, қорқақ келеді. Бүркіт тің көзі кіші қысықтау келсе қыран-дықтың белгісі. Мұндай құс тар ды құсбегілер «қызға бер мес қысық көз» деп мақтайды. Бүр кіт тің көзі қиықшаланып құй рық ша созылып бітсе, бұл не кезіксе соны алатын айтулы қыран болады.

Бүркіттің көзі табиғи жараты-лысына байланысты: қара шегір, ақ шегір, сары шегір, қызыл шегір жəне қара мөлдір болады. Құсбе-гілердің айтуынша, Зайсан-Сауыр тауын мекендейтін құстардың бала панының көзі қара мөлдір болады. Құсбегілер мұны күйкен-тай көз деп те атайды.

Қыранның қанат-қауырсын сыны. Бүркіттің қанатындағы ең шеткі ұзын қауырсындарын қылыш шалғы (сабау шалғы) дейді. Ол 5-7 қауырсынды болады. Одан кейін ара қанатта 10 шақты доғал қауырсын, ірге қанатта 20-дай қанат-қауырсын болады. Ірге қанатқа жалғасқан, қомдап отырғанда бірінің астында бірі тұратын ірі жапырақ жүндерді болат жүн деп атайды.

Қылыш шалғыларының ал-дын д а жалпақтығы пышақтай, ұзын ды ғы сүйемдей бірнеше пышақ шалғы лары болады. Қы-лыш шалғыларының қауыр-сыны шынашақтай жуан келеді. Бүркіт тің жүні тарақтай қа лың болатындықтан, отырғанда ірге қанатқа ирек қалта түспей, жым-дасып тұрады.

Бүркіттің құйрығындағы қауыр -сы ны 12 тал болады. Балапан, тү лек, тас түлек, ана жасына дейін құй рық пен қанатының асты ақ не ме се ақ-шыл түсті болады да, ана жа сы нан өткеннен кейін қарая ды. Қа зақ тың «адам қартайса ағара ды, бүр кіт қар-тайса қараяды» дейтіні осы.

Қазақ құсбегілері бүркітті қана ты на айланысты: құзғын қанат, құмай қанат, шіл қанат деп үш түрге бөледі.

Құзғын қанат – бүркіттің белгісі екі шалғысының ұшы имектелмей түзу айқасып тұрады.

Құмай қанат – бүркіттің белгісі екі шалғысының ұшы орақталып, имектеліп айқасады.

Шіл қанат – бүркіттің белгісі шалғысы қысқа болады, əрі екі үші зорға айқасады. Шіл қанат бүркіт балапанда көк бөрі, тірнегінде қу бөрі аталады да, тек тастүлекке толғанда барып, толысып жетіседі. Қыран құстар осы құзғын қанат пен шіл қанат-тан шығады. Құмай қанат құс шабан əрі жалқау келеді.

Бұл спортқа кезінде АҚШ-тың əйгілі сенаторы Джон Маккейн қарсы шығып, кейіннен өзінің оң бағасын берген. UFC-дің қазіргі басшысы – Дэйна Уайт. Бас кеңсесі АҚШ-тың Лос-Анджелес қаласында орналасқан. UFC – аралас жекпе-жек ұйымы. Ал «файтер» – шаршы алаң да жұдырықтасушы. Кейде ережесіз деп атал ғанымен өзге спорт түрлері сияқ-ты өзіндік ережелері, қолдануға бол май-тын іс-əрекеттері де бар.

Мысалы, шаршы алаңда спорт-шылар бір-бірін тістеуге, көзден шұқуға, баспен соғуға, тырнауға, шаш тан тартуға,

желкеден, омыртқадан жəне кіндіктен төмен соққы жасау ға тыйым салынған. Сайыс қарсы лас тардың белгі беруі жəне жаттық тыру шылар тарапынан рингке сүлгі лақ тыру бойынша тоқтатылады. Спорт шылар чемпиондық белбеуге талас кезінде бес минуттан тұратын бес раунд, титулды кездесулерде үш раунд жұды-рықтасады. «Файтерлердің» бұған деген қызығушылығы бойынша аралас жекпе-жектегі нөмірі бірінші тұжы рым. Мақсатқа жету жолында спорт шылар барын салады, ештеңеден тайынбайды. Бұған олар танымал болу, ақша табудың көзі ретінде

неме се елдің атағын шығарудың жолы ретінде қарайды.

UFC тұжырымында қалай жұды рық-тасуға болатынын білу үшін «Astana Fighters» клубының жекпе-жек шебері, панкратионнан əлем чемпионы, Астана қаласында өткен Fight Nights Global-65 турнирінің жеңімпазы Жасұлан Əкімжанды əңгімеге тартқан едік.

«UFC-ге шығу үшін спортшының танымал , рейтинг і жоғары жəне жанкүйерлері көп болуы керек. Соны-мен қатар, WSOF, Bellator, ACB сияқты рейтингі жоғары тұжырымдармен келісім шартқа отырып, сегізбұрыш алаңында өзін жақсы қырынан көр сетсе немесе чемпион атанса ғана өтуге мүм-кіндік бар. Қазір промоутерлік қыз-метте қазақстандық жігіттер жоқ емес. Атап айтар болсам, ACB тұжы рымында Арман Оспанов жəне One Championship додасында Қайрат Ахметов бар», деді чемпион.

Арман Оспанов, Қайрат Ахметов-тен өзге əлемдік додаларда бақ сынап

жүрген Ермек Тлауов, Қуат Хамитов, Ержан Естанов, Асулан Тоқтарбаев, Əділ Боранбаев, Ерлан Тілеуімбетов сынды қазақстандық танымал спорт шылар да бар. Ал промоутермен тіл табысып, дұрыс келісім жасайтын – менеджер. Ол – қарсылас табу, ұйым дармен келіссөз жүргізу сияқты қыз метті атқарады. Барлық мəселе сол менед жер арқылы шешіледі.

Дүние жүзінде Əли Абдул Əзиз, Михаил Любимов, Ризван Маго медов сынды танымал əрі беделді менеджерлер бар. Қазақстандық белгілі ММА «файтері» Ержан Естанов еліміздегі бір басылымға берген сұхбатында «Бəрінен де UFC-ге Арман жақын болған. Егер Оспанов АҚШ-та төрт-бес кездесу өткізіп, WSOF чемпи-оны атанса, оны UFC-ге алар еді. Қазіргі таңда, əлемнің ең мықты ұйы мымен келісімшартқа отыруға жақын тұрған қазақ спортшысын кесіп атай алмаймын», деген еді.

Естеріңізге сала кетсек, Арман Оспанов допинг дауына байланысты дебю т тік

жекпе-жегін өткізбей, аралас жекпе-жектен рейтингте үшін ші орында тұрған америкалық WSOF ұйымымен келісімшартын бұзуға мəжбүр болған еді. Одан кейін төртінші орынға жайғасқан ACB ұйымымен келісімшартқа қол қойды. Қазақстан ММА федерациясының президенті Анатолий Ким бір сөзінде «Бізде талантты спортшылар өте көп, бірақ біз UFC-ге шығуға асықпаймыз. Оған шығу оңай, бірақ дəрежеңді ұстап тұру қиын. Түсінесіздер ме, біз оған шығудың жолын тапсақ та, спортшының деңгейі сəйкес келмей жатса, онда бір-екі жекпе-жектен кейін шегінуге тура келеді. Біз мұны қаламаймыз», деген еді.

Айта кететін жайт, бұған дейін UFC-де қытайлық қандасымыз Жұма бек Тұрсын бір мəрте жұдырық тас қан. Өкінішке қарай, сол айқаста амери калық файтер Маркус Бримэджден жеңіліп қалған болатын.

Азамат М�УЛЕНҰЛЫ, Л.Н.Гумилев атындағы

ЕҰУ-дің студенті

Турнирде 66 кило салмақта кіл мықтылар белдесті. Алмат Кебіс баев, Данияр Каленов сияқ-ты көптеген халық а ра лық тур-нир лерде олжа салған еліміздің балуан дарын айтпағанда, жақын-да ғана Парижде өткен əлем чем-пио натында жеңімпаз атанған оңтүс тіккореялық Рю Хан Су да Болат Тұрлыханов атындағы тур-нирге арнайы келген екен.

Аталған салмақта бас жүлдеден бірден-бір үміткер де корей елінің осы балуаны болатын. Бірақ турнир деңгейінің жоғары болғандығы

соншалықты, əлем чемпионы деген атағы бар Рю Хан Судың өзі еліне жүлдесіз қайтты. Əлем чемпионын жартылай финалда Данияр Қаленов 1:0 есебімен жеңді. Данияр өткен аптада ғана Ашхабадта аяқталған жабық кешендегі Азия ойындарында жеңімпаз атанып қайтқан болатын. Болашағынан зор үміт күттіретін балуан осы турнирде алдына жан салған жоқ. Финалда ол еліміздегі тəжірибелі балуандардың бірі Алмат Кебісбаевты жеңді. Есеп – 5:3. Алмат та осы турнирде жаман

күреспеді. Көп күш жұмсады. Тіпті 1/8 финалда Польшадан келген Роман Поцрковскиден 1:7 есебімен есе жіберіп жатып, соңғы бір минут қалғанда поляк балуанын таза жеңіп кетті. Бұл салмақта қола жүлдені ресейлік балуандар Павел Салеев пен Арсен Мирзоян жеңіп алды. Соңғысы əлем чемпионы Рю Хан Суды қола жүлдесіз қалдырды.

Өкінішке қарай, 85 кило сал-мақта қазақстандық балуан дар жүлдесіз қалды. Украиналық Жан Беленюк шешу ші сында грузин балуаны Роберти Коб лиаш вилиден 5:1 есебімен айла сын асырып, турнир жеңім пазы атанды. Қола жүлде Нико лай Стадуб (Беларусь) пен Лаша Гобад зенің (Грузия) қанжы ғасында кетті.

Аса ауыр салмақтағы алыптар арасындағы бəсекеде Грузия балуандары дес бермеді. Финалда Леван Арабули мен Звиади

Пата рид зенің арасындағы белдесу 3:1 есебімен алғашқысының пайда-сына шешілді. Грузия құрамасы бұл турнирге бірінші жəне екінші нө мірлі балуандарын алып кел ге-нін айта кетейік. 130 килода үміт артқан балуанымыздың бірі Нұр -ма хан Тінəлиев болатын. Өк ініш ке қарай, Нұрмахан жарты лай фи нал-да Звиади Патаридзеден же ңіліп қалды. Бірақ қола медаль үшін болған белдесуде оңтүстік ко рея-лық балуаннан айласын асырды.

Сонымен екі күнге созылған ж а рыс мəресіне жетті. Алты салмақ дə ре жесінде өткен халықаралық тур нирдің бас жүлдесі алты ел дің ен ші сіне бұйырды. 59 кило сал мақ-та Оңтүстік Корея, 66 кило да Қа зақ -стан, 75 килода Түркия, 85 ки л о да Украина, 98 килода Ре сей бал уа-ны топ жарса, аса ауыр сал мақ т ың алтын медалі Грузияға жол тартты.

«Егемен-ақпарат»

Ауылда тұрса да ұзақ жылдар қол күресі мен гір спортының Қазақ станда өркендеуіне өлшеу-сіз үлес қосқан, талай чем пион-дарды баптаған атақты ұстаз өзін қолпаштап қарсы алған аға лары мен достарын көргенде қатты толқыды. Ұлан аудандық мəс ли-хатының депутаты Нұртай Тілеу-жан жырмен шашу шашқан сəт ерекше əсерлі болды.

– Отыз жылда мұндай құрметті тұң ғыш рет көріп тұрмын. Өз ба-сым мақтанғанды ұната бер мей -мін. Дүбірлі жарыстарға бара жатқанда елеусіз аттанып, қай-тарда да басқаларға сал мақ сал-май келетінмін. Ұлан елі, жері де бай ғой. Адамдары қан дай жарқын, достыққа адал. Сіз дер -ге ерекше алғысымды біл дір гім келеді, деді Мұқан Сағидоллаұлы.

Шіркін адал достыққа не жет-сін! Айшылық алыстан табыс пен оралған, ел намысын абырой-мен қорғаған азаматтарға қандай құрмет көрсетсе де жарасымды ғой. Мұқанның достары ақ дас-тар қан жайып, Мажарстанда қол кү ресінен өткен 39-шы əлем чем -пионаты жайлы сұрады.

– Будапештегі əлем чемпио-наты на 55 мемлекеттің 1600-ге жуық ығай мен сығайлары жи-налды. Олардың арасында бір-неше дүркін əлем чемпиондары болды. Қазақстаннан бапкерлер мен қол күресінің 84 шебері барды. Əлем чемпионатының тəртібі бойынша, жарыстың бірінші жəне екінші күні 18 бен 23 жастағы спортшылар сынға түсті. Одан кейін, 40-50, 50-60, 60 жастан асқан ардагерлер арасында бірнеше топ болып жүлделерді сарапқа салдық. Сенесіз бе, жас тарымыз жарады. Финалда тек қазақ спортшылары өнер көр сеткен кезде, шетелден келген мамандар мен жанкүйерлер «Бұл əлем чемпионаты ма, жоқ əлде Қазақстанның біріншілігі ме?», деп таңданыстарын жасыра алмады. Ұлан ауданынан барған əлемнің екі дүркін чемпионы Ораз Басаров бұл жолы оң жəне сол қолмен кездесуде күміс медаль иеленді. Аға жаттық тыру шы Ерлан Уəлиевтің тағы бір шəкірті чемпион атанды. Семей лік екі жігіт те жеңістің биік тұғы рына көтерілді. Жерлесіміз, Күршімнің тумасы, қазір Аста нада тұратын Еркін Əлімжан чем пион, ақтөбелік, бұл күндері Алматыда тұрып жатқан Əділ бек деген азамат күміс жүлдегер атанды. Еліміздегі қол күресі федерациясының президенті, əлем, Азия чемпионы, менің шəкіртім – Марат Асайынов

ерледі. Чемпиондарды баптаған, дүбірлі додаға зор əзірлікпен, 12 бапкер бастап барған команда жастар арасында бірінші, ал ересек тер арасында екінші орын-ға табан тіреді. Əттең мүгедектер, арбаға таңылғандар, мылқау, көзі көрмейтіндер арасындағы жарыс-қа толық құрамда команда апара алмадық. Егер толық құрамда барғанда ересектер арасында да бірінші орынды бермес еді. Қол күресі ерекше дамыған Оңтүстік Қазақ стан облысы Шардара қала-сының əлем чемпионы Арман Қарсыбаев басқаратын клубында жаттығатын алты баланың төр-теуі алтын, ал екеуі күміс жүл-де иеленді. Алпыс жастан асқан ардагерлер арасындағы бірін ші-лікке 17 спортшы қатысып, өзім жүлдегер атандым. Рас, бұл жолы бабым келіспеді. Оның үстіне ауылда тұрамын, бірге жатты-ғатын адам жоқ, басқа жұмыстар да бастан асып жатыр. Келер жылы Анталияда өтетін əлем біріншілігінде топ жарсам деген ой бар», деп ағынан жарылды Мұқан Ағзамов.

Қол күресі спортын өрге өгіз-дей сүйреп келе жатқан Мұ қан Сағидоллаұлы елімізде феде-ра цияны 1992 жылы құрды. Содан бері оның жетекшілігімен елімізде бірнеше əлем, Азия чемпионаттары өтті. Қазір Қазақстанның қол күресі жəне гір спорты құрамасы əлемдік рейтингте екінші орында тұр. 2011 жылы Алматыдағы Балуан Шолақ атындағы спорт сара-йында Мұқан Ағзамовтың 60 жасқа толуы құрметіне қол күре-сі нен əлем чемпионаты өтке ні-нен көпшілік хабардар болар. Сол жолы 48 мемлекеттен 1300 саңлақ келіп, жеңімпаздар атақты спортшының қолынан кубок пен марапатқа ие болған. Ауылда тұрса да, еліміздегі қол күресінің өсіп-өркендеуіне үлес қосып келе жатқан, ғалым, өнертапқыш азаматтың есімі еліміздегі Гин-нес тің кітабына енбеуі қалай деген сауал туындайды? Еш тен кеш жақсы, деген емес пе, Мұ-қан сияқты азаматтарды қалай құр меттесек те лайықты.

Оңдасын ЕЛУБАЙ,журналист

�СКЕМЕН

СУРЕТТЕ: Мұқанды (оң жақтан үшінші) жерлестері қарсы алды.

Суретті түсірген автор

Жастар – бірінші, ересектер екінші орында

АРАЛАС ЖЕКПЕ-ЖЕК

КҮРЕС

UFC жайлы не білеміз?

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Алматыда грек-рим күресінен «Болат Тұрлыханов Кубогы» атты халықаралық турнир аяқталды. Екі күнге созылған дәстүрлі жарыста 17 елдің балуандары бақ сынап, Олимпиада бағдарламасына енген алты салмақ дәрежесі бойынша жеңімпаздар мен жүлдегерлерді анықтады. Турнир қорытындысы бойынша Қазақстан балуандары 1 алтын, 2 күміс, 3 қола медаль жеңіп алды. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

––––––––––––––––––––––––––––––––––А р а л а с ж е к п е - ж е к с п о р т т ү р і н е н әлемдік рейтингте «Ultimate Fighting Championship», яғни UFC к�ш бастап тұр-ған тұжырым. Бұл спорттың негізін 1993 жылы Америкада джиу-джитсу ше бері Рорион Грейси мен Арт Дейви есім ді биз-несмен қалаған. UFC 2006 жылдан бері жанкүйерлердің қызығуы бо йын-ша телевизиялық сатылымда кәсіпқой боксқа бақталас болып келеді. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Қыран құсОның бас, тұмсық, танау, көз, қанат-қауырсын сыны

Қыранның дене мүшелері: 1. Тұмсық, 2. Мойын, 3. Керме иық, 4. Топшы, 5. Би буын, 6. Жетім алғы, 7. Жемсау, 8. Аяқ, 9. Балақ жүн, 10. Қанаттың қылыш қыры, 11. Пышақ шалғы, 12. Шалғының сыдырғы ұшы, 13. Кіруке жүндері, 14. Құйрық, 15. Құйрықтың қасқасы (көбе қауырсын), 16. Май сауыт, 17. Шонты, 18. Ірге қанат, 19. Ара қанат, 20. Бес шалғы.

Сурет этнограф Б.Қинаятұлының архивінен алынды

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Венгрия астанасы Будапешт қала сында �ткен армрестлингтен әлем чемпионатында Қазақстан Ұлттық құра масы табысты �нер к�рсетті. Таяуда Ұлан ауданының бір топ ақсақал-дары �скемен әуежайынан Ұлан және К�кпекті аудандары-ның құр метті азаматы, қол күресінен әлем нің үш дүркін чемпионы, Азияның 10 дүркін чемпионы, елімізде және Азия-да да қол күресі мен гір тасын к�теру спорты феде ра цияларын басқарған, қазір құрметті президент Мұқан Ағзамовты қарсы алды.––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Тұрлыханов турниріндеҚаленов қарсылас шақ келтірмеді

6 ҚАЗАН 2017 ЖЫЛ 11ЖАРНАМА

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Апат айтып келмейді. Техногендік сипаттағы төтенше жағдай бола қалса, оған қаншалықты дайын быз? Жедел құрам апат­тық­құтқа ру жұмыстарын жүргізуге қауқар лы ма? Инно­вациялық техно ло гияларды тәжірибеде пайда лану қандай нәтиже беріп жүр? Инвес тициялар және даму министрлігі Ин­дус триялық даму және өнер кәсіп тік қауіпсіздік комитеті «Кә­сі би әскерилендірілген апат тық­құтқару қызметінің» Аты рау ­да өткізген оқу­жаттығу шарасы осы сауалдарға жауап іздеді. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––«Ауылыңда қартың болса жазып қойған хатпен тең» дейді халық даналығы. Шымкенттегі Орталық саябақта саламатты өмір салтын қалыптастыру мақсатында «Алтын жас» атауы­мен Қарттар күні аталып өтті. Шараға облыс әкімі Жансейіт Түймебаев арнайы келіп, ардагерлерді құттықтады, сый­сияпат тапсырды. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Егер сіз «Егемен Қазақстан»

газетіне жарнама бергіңіз келсе,

мына телефондарға хабарласыңыз:

Астана 37-64-48, 37-60-49.

Электронды пошта: advert@egemen.kz

Алматы 273-74-39, ф. 341-08-11.

Электронды пошта: adv@egemen.kz

«Банк ЦентрКредит» АҚ акционерлерінің назарына

«Банк ЦентрКредит» АҚ 2017 жылғы 28 қыркүйекте 050059, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы, 38-үй мекенжайы бойынша өткізілген акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының қорытындысы ту-ралы хабарлайды.

Күн тәртібі:1. «Банк ЦентрКредит» АҚ акционерлерінің кезектен тыс жалпы

жиналысының күн тәртібін бекіту.2. «Банк ЦентрКредит» АҚ-тың Қазақстан Республикасы Ұлттық

Банкі Басқармасының 2017 жылғы 30 маусымдағы № 129 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы банк секторының қаржылық орнықтылығын арттыру бағдарламасына қатысуы туралы.

3. Акционерлік қоғамдар туралы заңның 41-бабының 1-тармағына сәйкес «Банк ЦентрКредит» АҚ-тың жарияланған акцияларының санын арттыру туралы.

4. «Банк ЦентрКредит» АҚ-тың үшінші облигациялық бағдарламасы шегінде жай акцияларға айырбасталатын қамсыздандырылмаған атау лы купондық реттелген облигацияларды шығару арқылы «Банк ЦентрКредит» АҚ-тың міндеттемелерін банктің меншікті капиталы мөлшерінің он пайызынан асатын шамаға, 60 000 000 000 (алпыс мил-лиард) теңге сомасына арттыру туралы.

5. «Банк ЦентрКредит» АҚ-тың үшінші облигациялық бағдарламасы шегінде жай акцияларға айырбасталатын қамсыздандырылмаған атаулы купондық реттелген облигацияларды айырбастау талаптары мен тәртібін, сондай-ақ оларды шығару талаптарын бекіту.

6. Атаулы купондық реттелген облигацияларды «Банк ЦентрКредит» АҚ-тың жай акцияларына айырбастайтын жағдайда, Директорлар кеңесіне «Банк ЦентрКредит» АҚ-тың жай акцияларын орналастыру жөнінде шешім қабылдауды тапсыруды бекіту.

Жиналысқа 145 977 454 дауысты иеленетін акционерлер мен олардың өкілдері қатысты, бұл қоғамның дауыс беруші акцияларының санының 91,12% құрайды және осы жиналыстың кворумына сәйкес келеді.

Жиналыста төменде көрсетілген шешімдер бірауыздан қабылданды: 1. «Банк ЦентрКредит» акционерлік қоғамы Акционерлерінің кезектен

тыс жалпы жиналысының Күн тәртібі бекітілсін. 2. «Банк ЦентрКредит» АҚ-тың Қазақстан Республикасы Ұлттық

Банкі Басқармасының 2017 жылғы 30 маусымдағы № 129 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы банк секторының қаржылық орнықтылығын арттыру бағдарламасына қатысуы бекітілсін.

3. Жай акциялардың 735 126 008 (жеті жүз отыз бес миллион бір жүз жиырма алты мың сегіз) данасын қосымша шығару арқылы «Акционерлік қоғамдар туралы» заңның 41-бабының 1-тармағына сәйкес «Банк ЦентрКредит» АҚ-тың жарияланған акцияларының санын 1 035 126 008 (бір миллиард отыз бес миллион бір жүз жиырма алты мың сегіз) данаға дейін арттыру бекітілсін.

4. «Банк ЦентрКредит» АҚ-тың үшінші облигациялық бағдарламасы шегінде жай акцияларға айырбасталатын қамсыздандырылмаған атау лы купондық реттелген облигацияларды шығару арқылы «Банк ЦентрКредит» АҚ-тың міндеттемелерін банктің меншікті капиталы мөлшерінің он пайызынан асатын шамаға, 60 000 000 000 (алпыс мил-лиард) теңге сомасына арттыру бекітілсін.

5. «Банк ЦентрКредит» АҚ-тың үшінші облигациялық бағдарламасы шегінде жай акцияларға айырбасталатын қамсыздандырылмаған атаулы купондық реттелген облигацияларды айырбастау талаптары мен тәртібі, сондай-ақ оларды шығару талаптары бекітілсін.

6. «Банк ЦентрКредит» АҚ-тың реттелген атаулы купондық облига-цияларын жай акцияларға айырбастаған жағдайда, «Банк ЦентрКредит» АҚ-тың Директорлар кеңесінің немесе «Банк ЦентрКредит» АҚ-тың осы мәселе айрықша құзыретіне жататын басқа органының Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасының аясында «Банк ЦентрКредит» АҚ-тың реттелген атаулы купондық облигацияларын жай акцияларға айырбастаған сәтте «Банк ЦентрКредит» АҚ-тың жай акция-ларын орналастыру жөнінде шешім қабылдау қажеттігі туралы ақпарат мәлімет ретінде қабылдансын.

Вниманию акционеров АО «Банк ЦентрКредит»

АО «Банк ЦентрКредит», настоящим информирует об итогах Внеочередного общего собрания акционеров, состоявшегося 28 сентя-бря 2017 года по адресу: 050059, г.Алматы, проспект Аль-Фараби, 38

Повестка дня:1. Утверждение повестки дня Внеочередного общего собрания акци-

онеров АО «Банк ЦентрКредит».2. Об участии АО «Банк ЦентрКредит» в Программе повышения

финансовой устойчивости банковского сектора Республики Казахстан, утвержденной Постановлением Правления Национального Банка Республики Казахстан №129 от 30 июня 2017г.

3. Об увеличении количества объявленных акций АО «Банк ЦентрКредит» согласно п.1. статьи 41 Закона об акционерных обще-ствах.

4. Об увеличении обязательства АО «Банк ЦентрКредит» на величину, составляющую более десяти процентов размера собственного капита-ла, путем выпуска именных купонных субординированных облигаций без обеспечения, конвертируемых в простые акции в пределах третьей облигационной программы АО «Банк ЦентрКредит», на сумму 60 000 000 000 (шестьдесят миллиардов) тенге.

5. Об утверждении условий и порядка конвертирования именных ку-понных субординированных облигаций без обеспечения, конвертиру-емых в простые акции в пределах третьей облигационной программы АО «Банк ЦентрКредит», а также условий их выпуска.

6. Утверждение поручения Совету директоров принять решение по размещению простых акций АО «Банк ЦентрКредит» в случае конвер-тирования именных купонных субординированных облигаций в про-стые акции АО «Банк ЦентрКредит».

Присутствовали акционеры и их представители, владеющие 145 977 454 голосами, что составляет 91,12% от числа голосующих акций общества, что соответствует кворуму данного собрания.

Собранием единогласно приняты следующие решения: 1. Утвердить Повестку дня Внеочередного общего собрания акцио-

неров АО «Банк ЦентрКредит».2. Утвердить участие АО «Банк ЦентрКредит» в Программе повы-

шения финансовой устойчивости банковского сектора Республики Казахстан утвержденной Постановлением Правления Национального Банка Республики Казахстан №129 от 30 июня 2017г.

3. Утвердить увеличение количества объявленных акций АО «Банк ЦентрКредит» согласно п.1. статьи 41 Закона об акционерных обще-ствах до 1 035 126 008 (один миллиард тридцать пять миллионов сто двадцать шесть тысяч восемь) штук путем дополнительного выпуска 735 126 008 (семьсот тридцать пять миллионов сто двадцать шесть ты-сяч восемь) штук простых акций.

4. Утвердить увеличение обязательства АО «Банк ЦентрКредит» на величину, составляющую более десяти процентов размера собственного капитала, путем выпуска именных купонных субординированных об-лигаций без обеспечения, конвертируемых в простые акции в пределах третьей облигационной программы АО «Банк ЦентрКредит», на сумму 60 000 000 000 (шестьдесят миллиардов) тенге.

5. Утвердить условия и порядок конвертирования именных купон-ных субординированных облигаций без обеспечения, конвертируемых в простые акции в пределах третьей облигационной программы АО «Банк ЦентрКредит», а также условий их выпуска.

6. Принять к сведению информацию о необходимости принятия реше-ния по размещению простых акций АО «Банк ЦентрКредит» в случае конвертирования именных купонных субординированных облигаций в простые акции АО «Банк ЦентрКредит» Советом Директоров АО «Банк ЦентрКредит» или иным органом АО «Банк ЦентрКредит» к исключительной компетенции которого будет отнесен данный вопрос в рамках действующего законодательства Республики Казахстан на момент конвертирования именных купонных субординированных об-лигаций в простые акции АО «Банк ЦентрКредит».

ВНИМАНИЮКАЗАХСТАНСКИХ ПРОИЗВОДИТЕЛЕЙ

И ДЕЛОВЫХ АССОЦИАЦИЙ

АО «Национальная Компания «KAZAKH INVEST» объявляет о проведении обучающих тренингов для представителей казахстанских компаний по вопросам регулирования внешне-экономической деятельности.

Место и время проведения тренингов:23 – 27 октября 2017 г., г.Астана

30 октября – 3 ноября 2017 г., г.АлматыУчастие в обучающих тренингах –

БЕСПЛАТНО!По окончании тренинга выдается

сертификат.По всем вопросам обращаться по тел. +7 (7172)

620 535, e-mail: d.andabayeva@invest.gov.kz

Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі (бұдан әрі – ҚР ДСМ) денсаулық сақтау саласында

2018-2020 жылдарға конкурс өткізетіндігі туралы хабарлайды«Өмір және денсаулық туралы ғылым» атты ғылымның басым да-

муы бойынша келесі бағдарламалық – нысаналы қаржыландырудың мамандандырылған ғылыми бағыттары бойынша:

«инфекциялық аурулардың профилактикасы, диагностикасы мен емдеу әдістерін әзірлеу және жетілдіру»;

«онкологиялық және басқа да созылмалы инфекциялық емес аурулар профилактикасының, диагностикасы мен терапиясының инновациялық технологиялары»;

«халық денсаулығына және қоршаған ортаның жай-күйіне жағымсыз әсер етудің алдын алу үшін экологиялық техногенді, эпидемиологиялық және кәсіби қауіптерді төмендету технологияларын дамыту» конкурс өткізеді.

Конкурстық құжаттама ҚР ДСМ www.mz.gov.kz сайтында орналас-тырылған.

Конкурстық құжаттама түсініктемесі және өтінім даярлау мәселелері бой-ынша мына телефон арқылы кеңес беріледі: (8-7172) 74-32-04.

Бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру конкурсына қатысу үшін конкурстық құжаттаманың талаптарына сәйкес қалыптастырылған қажетті құжаттар конвертпен (тиісті орындағы оның беттік жағында көрсетіледі: жолдаушының мекенжайы, заңды тұлғаның атауы немесе жеке тұлғаның Т.А.Ә, конкурстың және ғылымды дамытудың басымдығы мен ғылыми зерттеулердің бағытының атауы), ҚР ДСМ Ғылым және адами ресурстар департаментінің Медициналық ғылым және жаңа технологиялар басқармасына Астана қаласы 010000, Есіл ауданы, Мәңгілік ел даңғылы 8, 5 кіреберіс, 1011 кабинетіне қабылдау туралы хабарламамен пошта арқылы ұсынылады.

Өтінімдер ұсынудың соңғы мерзімі хабарландыру берілген күннен бастап күнтізбелік 30 (отыз) күн ішінде қарастырылады.

«AMF Group» акционерлік қоғамы 2017 жылғы 30 қыркүйекте өткен кезектен тыс жалпы жиналыста сырттай дауыс берудің қорытындыларын қоғам акционерлерінің назарына жеткізеді.

Алынған бюллетеньдердің негізінде, олар қоғамның жиынтығы 41 309 250 дана акциясын ұсынады, бұл дауыс беруші акциялардың жалпы санының 86,39 % құрайды, мынадай шешімдер қабылданды:

1. Акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының күн тәртібі бекітілсін.

Дауыс беруге қатысқан барлық дауыс берушілердің 100%-ын құрайтын, «Жақтап» 41 309 250 дауыс. «Қарсы» – жоқ. «Қалыс қалған» – жоқ. Шешім бірауыздан қабылданды.

2. Қоғамның 2017 жылғы аудитін жүзеге асырушы аудиторлық ұйым болып – «ALMIR CONSULTING» ЖШС анықталсын.

Дауыс беруге қатысқан барлық дауыс берушілердің 100%-ын құрайтын, «Жақтап» 41 309 250 дауыс. «Қарсы» – жоқ. «Қалыс қалған» – жоқ. Шешім бірауыздан қабылданды.

«Ақ-Нұр-Темір» ЖШС-ның жабылғандығын хабарлаймыз.

2018-2020 жылдарға арналған ғылыми, ғылыми-техникалық бағдарламалар бойынша бағдарламалық-нысаналы

қаржыландыру конкурстың мерзімін ұзарту туралы хабарландыру

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі 2017 жылғы 12 қыркүйекте жарияланған 2018-2020 жылдарға арналған ғылыми, ғылыми-техникалық бағдарламалар бойынша бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру бойынша конкурстың мерзімін 2017 жылғы 18 қазанға дейін (қоса алғанда) ұзарту туралы хабарлайды.

«RG Brands» акционерлік қоғамы (бұдан әрі мәтін бойынша – «Қоғам») Қоғам акционерлерінің Жалпы жиналысының «Шинхан Банк Қазақстан» АҚ-пен және «RG Brands Kazakhstan» ЖШС-мен оны жасауға мүдделілік бар ірі мәміле жасасу туралы шешім қабылдағаны туралы хабарлайды.

Толық ақпарат алу үшін келесі мекенжайға хабарласуды сұраймыз: Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы, Райымбек даңғылы, 212 – «Б», телефон: +7 (727) 2505-740, факс: +7 (727) 2501-355.

Акционерное общество «RG Brands» (далее по тексту – «Общество»), информирует о принятии решения Общим собра-нием акционеров Общества об утверждении заключения крупной сделки, в совершении которой имеется заинтересованность с АО «Шинхан Банк Казахстан» и ТОО «RG Brands Kazakhstan».

За получением подробной информации просим обращаться по адресу: Республика Казахстан, г. Алматы, пр. Райымбека 212 – «Б», телефон: +7 (727) 2505-740, факс: +7 (727) 2501-355.

АО «АИФН «RETAM», юридический адрес: г. Алматы, ул. Сатпаева д.90/28,р/с KZ28826A1KZTD0005638 в АФ АО «АТФбанк», с 6 октября 2017 года будет производить дополнительную выплату дивидендов по итогам 2 квартала 2017 года по простым акциям денежными средствами в безналичной форме. Размер дивиденда на 1 акцию 12 000 тенге. с 13 октября 2017 года будет производить дополнительную выплату диви-дендов за 2 квартал 2017 года по привилегированным акциям денежны-ми средствами в безналичной форме. Размер дополнительной выплаты дивиденда на 1 акцию 20 000 тенге. И дивиденды за 3 квартал 2017 года по привилегированным акциям денежными средствами в безналичной форме. Размер дивиденда на 1 акцию 60 000 тенге.

«Страховая компания «Салем» акцио нерлік қоғамының Ақтөбе облысы бойынша филиалы БСН 091041017256 мына сериядағы сақтандыру полистерін ОСВТ 0934456, 0934457, 0934458, 0934459, 0934460, 0934461, 0934462, 0934463, 0934464, 0934465, 0934466, 0958491, 0958492, 0958493, 0958494, 0958495, 0958496, 0958497, 0958498, 0958499, 0958500, №00011350 ДГАТ сериясын жоғалуына байланысты жарамсыз деп есептеуді сұрайды.

Филиал Акционерное общество «Страховая компания «Салем» по Актюбинской области БСН 091041017256 просит считать стра-ховые полиса серии ОСВТ 0934456, 0934457, 0934458, 0934459, 0934460, 0934461, 0934462, 0934463, 0934464, 0934465, 0934466, 0958491,0958492, 0958493, 0958494, 0958495, 0958496, 0958497, 0958498, 0958499, 0958500, серии ДГАТ №00011350 недействитель-ными в связи с утерей.

Бақытгүл БАБАШ,«Егемен Қазақстан»

Мұнай-газ саласындағы «Ат-қыла ма-2017» арнайы так тикалық аумақ тық жат ты ғуына Атырау, Маңғыстау, Батыс Қазақ стан, Қызылорда, Ақтөбе облыстарынан кел ген құтқарушылар қатысты. Маман дар дың түрлі апаттық жағдайдағы әрекет ету ше берліктері сарапқа салынған шараны Аты рау облысының әкімі Нұрлан Ноғаев та ар найы келіп көрді. «Апаттық жағдай мұ най-газ, химия өнеркәсібі салаларында да кез десе ді. Сол апатты ауыздықтап, адам дар-дың өмірлерін сақтау, жағ дайды қалпына келтіру – құтқарушыларға жүктелетін үлкен міндет. Шартты түрде орындалатын жаттығулар осы мен шектеліп, нақты өмірде апатты жағдай болмасын», деді аймақ басшысы.

Арнайы қызмет құры лымдары қандай жағдайда да атқыламаларға қарсы тұруға дайын. Бұл рет-те «Кәсіби әс керилендірілген апат тық-құт қару қыз меті» ме-ке месінің жұ мы сын айрықша атауға болады. Кәсіп орын ның 13 бөлім шесі Қазақстанның бар-лық өнер кә сіптік аймақ тарында ор на лас қан. Мекемеде 2800-ден ас там жоғары білік ті кәсіби құт -қарушы, 600 бірлік апаттық-құт-қару техникасы, 6700 бір лік ар-найы таға йындалған жабдық бар. Құры лым бас шысы генерал-майор Диханбек Сатыл ғанов мұнай-газ саласындағы қараусыз қал-ған нысан дардағы апаттарды жою ға да қаты са тындарын

айтады. Мысалы, Ақтөбе облы-сы «Қаратөбе» кен орнындағы, Атырау облы сы «Күмісбек» кен орнындағы қараусыз қал ған ұң-ғымаларда болған апаттарды жою жұмыс тарын жүргізген. «Өткен мамыр айында Атырау облысының жер қойнауын пай да ланушылар ерікті апаттық-құтқару қыз меті нің күштері мен құралдарының қыз-мет көрсету нысаны болмауынан апатқа ұшы ра ды, облыстағы бөлімшенің көме гіне жүгініп, біздің құтқарушыларымыз қыс қа мерзімде апатты жойды», дейді Д.Сатылғанов.

Мекемедегі оқу орталық-та рында жыл са йын 1800-ден астам адам оқиды. Жыл басы -нан бері апаттық-құтқару жұ-мыстарын орын дау кезінде 185 адам құтқарылып, апат ты жою орындарында 319 адамға меди-циналық көмек көрсетілген.

Бес облыстың құтқару шылары бас қос қан жатт ығу шарасында апаттан зардап шек кен адамды құтқару, магистралды мұ най құбы-рында болған ақауды жою, үйін-ді ас тында қалып қойған адамды алып шы ғу, мұнай құйы латын ыдысқа түсіп кет кен жұ мыс шыны аман алып қалу, мұнай атқылаған ұңғыманы ауыздықтау секіл ді жауапты да қиын тапсырмалар орындал ды. Құт қару шылардың бәрі де мамандық тары ның нағыз майталмандары екендерін көр-сетті. Ал оқу-жаттығу шарасы ның екінші күні кіші аяқ доптан өткен жарыспен жалғасты.

АТЫРАУ

Құтқарушылар төтенше жағдайға қашанда дайын

Бақтияр ТАЙЖАН,«Егемен Қазақстан»

Бұл күні саябаққа келген қарттарды облыстың таңдаулы дәрі герлері диагностикалық тек -серулерден өткізіп, емделу жолда-рын айтты. Оларға сто ма тологтар, кардиологтар, тера певтер, эн-докринологтар мен окулистер қызмет көрсетті. Зей неткерлер қан қысымдарын өлшетіп, көздерін көрсетіп, УДЗ аппа ратының көмегімен ағзасын тексертіп, экс-пресс-анализдер тапсырды.

Саябаққа жиналған жұрт концерттік бағдарламамен қатар ардагерлер арасында өткен шахмат турнирінің куәсі болды. Кө теріңкі көңіл-күй сыйлауға ұмтылған мың бұралған кәсіби бишілер, әншілермен жарыса облыстағы

ынтымағы жарасқан барлық этнос өкілдері ән шыр қады.

– Қарттар – біздің баға жет-пес қазынамыз, – дейді облыстық денсаулық сақтау басқармасының басшысы Мұхан Егізбаев. – Олар осындай жақсы өмірге жету үшін бар күш-жігерін жұмсады, қажырлы еңбек етті. Енді оның өтеуі қайтуы керек. Біз қарттар үшін облыс көлеміндегі ауру-хана, емханаларда «Ашық есік» күндерін ұйымдастырған бола-тынбыз. Ал 1 қазаннан бастап ме-дицина қызметкерлері Ұлы Отан соғысына қатысқан арда герлердің үйіне өздері барып, дәрігерлік көмек көрсетеді.

Бұл шара алдағы уақытта да жалғасын таба береді.

Оңтүстік Қазақстан облысы

Қарттардың саламаттылығына арналған шара

Қазақ ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру ғылыми-зерттеу институтының ұжымы, мекеменің бас директорының ғылыми жұмыстар нәтижелерін коммерцияландыру бойынша орынбасары Талғат Кеңесұлы Омаровқа анасы

Адиша Аманқызы ҚАЛИЕВАНЫҢқайтыс болуына байланысты ауыр қайғысына ортақтасып көңіл айтады.

Қазақ ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру ғылыми-зерттеу институтының ұжымы, «Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығы» коммерциялық емес акционерлік қоғамының директорлар кеңесінің төрағасы, академик Ғани Әлімұлы Қалиевқа қарындасы

Адиша Аманқызы ҚАЛИЕВАНЫҢқайтыс болуына байланысты ауыр қайғысына ортақтасып көңіл айтады.

«Академик Б.Жарбосынов атындағы урология ғылыми орталығы» АҚ-тың ұжымы профессор, Акушерия, гинекология және перинатология ғылыми орталығының акушер-гинеколог дәрігері

Талғат Анапияұлы ПАТСАЕВТЫҢжәне профессор, Кардиология және ішкі аурулар ғылыми-зерттеу институ-тының реаниматолог дәрігері

Жәнібек Төкенұлы АРТЫҚБАЕВТЫҢқайғылы қазаға ұшырауына байланысты марқұмдардың отбасыларына, туған-туыстарына орны толмас ауыр қайғыларына ортақтасып көңіл айтады.

12 6 ҚАЗАН 2017 ЖЫЛДИДАР

––––––––––––––––––––––––––––––––––Сексен алты жылдық тарихы бар облыстық «Ор талық Қазақстан» газетінде әр жыл сайын басылымның туған күніне орай «Бал бөбек» арнайы бетінің кіш кентай оқырмандарын, жас тілшілерін марапаттайтын дәстүр сақталған. Яғни, аталмыш бетке өзінің қала мынан шыққан туындыларын жариялаған жас оқырмандар газеттің туған күнінде редакцияға арнайы шақырылып, естелік сыйлықтармен марапатталады. ––––––––––––––––––––––––––––––––––

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––М.Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма теа-тры Ұлыбританияның астанасы Лондон қаласында өтіп жатқан III Қазақстан өнерінің фестивалінде Дулат Исабековтің «Жаужүрек» драмасын сахналады. Қойылымның режиссері – Қазақстанның халық әртісі, профессор Есмұхан Обаев. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Атырауда «Атаулар тарихы» атты ғылыми экспедиция жұмысын бастады. Аймақтағы жер-су, физикалық-географиялық нысандар мен елді мекендердің атауларының шығу, қалыптасу тарихын зерттеп, мәліметтер базасын жасақтау мақсатында облыстық тілдерді дамыту басқармасы қызметкерлері мен жергілікті ғалымдар жолсапарға шықты. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Жалпыұлттық республикалық газет. 1919 жылғы 17 желтоқсаннан шыға бастады.

Меншік иесі:«Егемен Қазақстан» республикалық газеті» акционерлік қоғамыБасқарма төрағасыДархан ҚЫДЫРӘЛІБасқарма төрағасының орынбасарыАйбын ШАҒАЛАҚБас редакторҚуат БОРАШ

Газет мына қалалардағы:

Астана қ., Сілеті к-сі, 30, «Ernur» Медиа холдингі» ЖШС,Алматы қ., Гагарин к-сі, 93 А, «Дәуір» РПБК ЖШС,Қарағанды қ., Сәтбаев к-сі, 15, «Типография Арко» ЖШС,Қостанай қ., Мәуленов к-сі, 16, «Қостанай полиграфия» ЖШС,Ақтөбе қ., Смағұлов к-сі, 9/2 «Хабар-Сервис» ЖШС, Атырау қ., Ж.Молдағалиев к-сі, 29 А, «Атырау-Ақпарат» ЖШС,Шымкент қ., Т.Әлімқұлов к-сі, 22, «Ernur prіnt» ЖШС,Павлодар қ., Ленин к-сі, 143, «Дом печати» ЖШС,Тараз қ., Төле би д-лы, 22, «ЖБО «Сенім» ЖШС,Орал қ., Достық-Дружба даң., 215 А, «WESTA» ЖШС,Өскемен қ., Абай д-лы, 20, «Печатное издательство-агентство Рекламный Дайджест» ЖШСбаспаханаларында басылып шықты.

Индекс 65392. Аптасына 5 рет шығады.«Егемен Қазақстан» республикалық газеті» АҚ компьютер орталығында теріліп, беттелді. Көлемі 6 баспа табақ. Нөмірдегі суреттердің сапасына редакция жауап береді. «Егемен Қазақстанда» жарияланған материалдарды сілтемесіз көшіріп басуға болмайды. Газетті есепке қою туралы №01-Г куәлікті 2007 жылғы 5 қаңтарда Қазақстан Республи касының Мәдениет және ақпарат министрлігі берген. «Егемен Қа зақ стан» республикалық газеті» АҚ ҚР СТ ИСО 9001-2009 Сапа менеджменті жүйесі. Талаптар» талаптарына сәйкес сертификатталған.

Таралымы 202 360 дана

Нөмірдің кезекші редакторыАрнұр АСҚАР

Mекенжайымыз: 010008 АСТАНА, «Егемен Қазақстан» газеті көшесі, 5/13 050010 АЛМАТЫ, Абылай хан даңғылы, 58аАнықтама үшін:Астанада: АТС 37-65-27, факс 8 (7172) 37-19-87; Электронды пошта: info@egemen.kz Интернет-редакция: portal@egemen.kz Алматыда: 8 (727) 273-07-87, факс 8 (727) 273-07-87; Электронды пошта: almaty@egemen.kz Маркетинг бөлімі: Астанада – 8 (717 2) 37-60-49, 37-64-48, advert@egemen.kzАлматыда – 8 (727) 273-74-39, факс – 273-07-26, adv@egemen.kzА Материалдың жариялану ақысы төленген. Жарнама, хабарландырудың мазмұны мен мәтініне тапсырыс беруші жауапты.Газеттің жеткізілуіне қатысты сұрақтар үшін байланыстелефоны: 1499 («Қазпошта» АҚ)

Меншікті тілшілер:Астана – 8 (717-2) 37-54-21;Ақтау – 8 (701) 593-64-78;Ақтөбе – 8 (775) 336-47-57;Талдықорған – 8 (701) 236-76-99;Атырау – 8 (701) 553-36-53;Көкшетау – 8 (707) 778-01-72;Қарағанды – 8 (701) 375-74-34;Қостанай – 8 (701) 150-94-43;Орал – 8 (702) 886-01-87;Өскемен – 8 (777) 355-41-14;Павлодар – 8 (777) 449-74-78;Тараз – 8 (705) 915-60-04;Шымкент – 8 (701) 362-63-76; 8 (702) 608-91-98;Петропавл – 8 (777) 197-14-06.

ФОТОЭТЮД

Суретті түсірген Сәрсенбек ҚЫЗАЙБЕКҰЛЫ

Бақытгүл БАБАШ,«Егемен Қазақстан»

– Экспедиция әзірге

Құрманғазы, Исатай, Ин­дер аудандарында зерт­теу жұмыстарын жүргізді, – дейді басқарма басшы­сы Әсия Қыстаубаева. – Соның өзінде бұрын есті­меген біраз мәліметтер бел ­гілі болды. Мысалы, Құр­ман ғазы ауданындағы Бір­лік ауылында Бағлани де­ген шағын төбе бар екен, шығу тегі белгісіз, ел ара­сында кезінде алма бағы болған деген әңгіме бар. Бұл ғылыми­зерттеуді қажет етеді. Сол сияқты Кінаша өзені атауының шығу тегін анықтау қажет. Осы ауданға қарасты Булгачинск өзенінің жағасында Булгачинский деп аталатын ауыл болыпты,

қазір жоқ. Ауыл ер теректе Бұлғақты өзенінің жа ға­лауында орналасқан бо­лып шықты. Содан Бул га­чин ский деп аталып кет­кен екен. Бұрын шыққан жинақтарда Ақкөл ауылдық округі бойынша бір көлдің атауы енгізілсе, экспедиция жұмысының нәтижесінде бұл өңірде кезінде 30­ға жу­ық көл болғандығы анық­талды және олардың 18­інің атауы нақтыланды.

Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласында көрсетілген тапсырмалар ая­сында жүзеге асырыла тын бұл жоба 2020 жылға дейін жа л ғасады. Жинақталған мә ­лі меттер негізінде анық та ­малық кітаптар шыға ры лады.

АТЫРАУ

Мирас АСАН,«Егемен Қазақстан»

«Балбөбектің» де өзін дік тарихы бар. Қарымды қаламгер, дарынды журналист, кезінде «Орталық Қазақстан» газетінің редакторы қызметін атқарған Рымқұл Сүйлеменов тұ сауын кескен осы арнайы бет әлі күнге жалғасын тауып келеді.

Биыл да ұжымның ұйымдастыруымен бір топ жас тілшілер газеттің туған күні қарсаңында ра­дак цияға арнайы ша қы рылды. Атап айтар болсақ, Қарқаралы ауда ны, №3 Ынталы мек тебінің оқушысы Шалқар Cү лейменов, Балқаш қа ла сы, С.Сейфуллин атын дағы №7 мек теп­гим на зиясының «Кәу сар» орталығының жас тілшісі Әнуар Искаков, Қара ғанды қаласындағы №53 мектеп­лицейінің оқу шы сы Фариза Құрман ғалиева, Ақтоғай ауданы, К.Байсейітова атындағы мектеп оқушысы Әминә Зекен, Шет ауданы, Ю.Га гарин атындағы мектеп оқушысы Айсаным Қай ратова, Жаңаарқа ауданы, Б.Амалбеков атындағы мектеп оқушысы Мәди Пазыл, Бұқар жырау ауданы, Көкпекті орта мек­тебінің оқушысы Диль наз Жаңбырбаева, Оса каров ауданы, №1 қазақ орта мектебінің оқушысы Ақбота Әбдуова, Қара ғанды қаласы, №77 мектеп оқушысы Еркежан Са ғынтай арнайы дипломмен марапатта­лып, «Балбөбектің» естелік сый лығына ие болды. Со нымен қатар газет жан а шыры және ұрпақ тәр­биешісі болғаны үшін бүл діршіндердің ұс таздары да алғыс хаттармен марапатталды.

Басылым басшысы Мағауия Сембай жас тіл­шілерге ұлтының жоғын жоқтар, абыройын асқақ­татар азаматтары болуына тілегін білдірді.

Қарағанды облысы

Қазақтың балуаны, әнші­ком позитор, сері, халық арасын да Балуан Шолақ атанған Нұрмағанбет Баймырзаұлының өмірінен сыр шертетін қойылымды театр ұжымы 1 қазан күні Стокуелл театрының (Stockwell Playhouse) сах­насында жиналған көрерменге ұсынды. Күрескер тұлға Балуан Шолақтың сахналық бейнесін театрымыздың та­лантты актері, сахна шебері Ерлан Біләл сомдады.

Лондондағы бұл фестиваль бел­гілі қазақ жазушысы, драматург Дулат Исабековтің 75 жылдығына орай ұйымдастырылып отыр. Биыл үшінші мәрте өткізіліп отырған фес ­тивальдің ұйымдастырушысы – Лон­дондағы Айтматов академиясы. 2011 жылы Лондон қала сында профессор, философия ғылым дарының док­торы Рахима Абдувалиева негізін қалаған Айт матов академия сы – әй­гілі жазушының шығармаларын әлем тілдеріне аударумен және ұлы

жазушы қалдырған мол мұраны дәріптеумен айналысады.

Елімізде өткен ауқымды, ма ңызды жобалардың бірі – ЭКСПО­2017 халықаралық маман дан дырылған көрмесінің мәдени бағдарламасы аясында көптеген іс­шаралардың атқарылғандығы баршамызға бел гілі. Әртүрлі ба ғыт та өткен театр және кино фести вальдері, әр қандай концерттер мен көрмелер қазақстандықтар мен шет елдік қо нақтарға ерекше әсер қал дырса, өз саласының ма мандары үшін тә жірибе алмасу мектебі бол­ды. ЭКСПО­2017 көрмесі негізінде өт кен мәдени және спорттық шара­лар дың жо ғары деңгейде ұйым дас­тырылуы – Мәдениет және спорт минис тр лігінің қажырлы еңбегінің жемісі. Халықаралық көрменің Ұлы британия павильонында өткен ағылшын тіліндегі шығармалардың тұсаукесерінде жазушы­драматург Дулат Исабековтің шығармаларын

алыс­жақын шетелден келген мейман­дар жоғары бағалаған болатын.

Англия парламентінің жоғарғы Лордтар палатасындағы Дулат Иса­бековпен кездесу өте әсерлі болды.

Мәдениет және спорт ми нис­трлігінің осы келелі іс­шараны

мойнына алып, қазақ театр өнерінің әлем сахнасында салтанат құруына атсалысуы – ұлт руханиятының әлем ­дік кеңістікте еркін көсілуіне өз сеп­тігін тигізді.

Гүлзия СӘДУАҚАСОВА

Нәзира ЖӘРІМБЕТ,«Егемен Қазақстан»

Жыландар, әсіресе, сұр жыландар Торғай өңірінде жиі кез деседі. Көнекөздердің айтуынша, тың жерлерді игер генге дейінгі уақытта жыланның көптігі сондай, қалың шыққан бұталардың үстімен жорғалайды екен. Ал Тобыл бойында бұл бау­ырымен жор ғалаушылардың дала сұр жыланы және кәдімгі сұр жылан деген екі түрі бар. Бірақ биологтар олардың си­реп кеткені туралы дабыл қақпаса да, жиі еске салатын. А.Байтұрсынов атындағы Қос­танай мемлекеттік универ­сите тінің профессоры Любовь Кулакованың айтуынша, Қос­танай­Торғай өңірінде жылан­ның 19 түрі мекендейді, соның алтауы улы жыландар. Бірақ Тобыл бойында улы жылан­дар кездеспейді. Десе де, жыланның түсі суық. Биыл сұр жыландардың ауыл ішіне, үйлердің ауласына кіріп кеткен оқиғалардың қайталанғаны жөнінде Қара балық ауданы­нан жазғанбыз. Енді Қостанай ауда нындағы Ульянов село­сында тамызда шөп жинап

жүрген әйел басып кеткен жы­лан оны шағып алған. Дәрігер көмегінен кейін үш күн бойы өзін ауыр сезініп, денсаулығы бірте­бірте дұ рыс талған. Қыркүйек, қазан айларында да ауылда, кө шеде тас жолдың үстінде жатқан сұр жыландар­ды көріп, ауыл тұрғындары санитарлық­эпидемио логия­лық станса мамандарына, ветеринарларға хабарлаған. Олар ауыл ма ңында жиілеген жыланға ешқандай шара қолдана алмаған. Ал облыстық тари хи­өлкетану музейінің қызметкері, биолог Ан дрей

Андрющенконың пікірі жұбат­қандай болды.

– Қостанай облысының Тобыл өзені аймағын улы жыландар мекендемейді. Дала сұр жыланы мен кәдімгі сұр жылан шаққанмен, одан адам өлмейді. Оның зәрі аз уы кішкентай бала мен денсаулығы нашар адамдарға ғана қауіпті болуы мүмкін. Ал жыланның тас жолда жа­татыны, олар қыздырынады, асфальттың үсті жылы бо­лады. Оны адамдардың жиі байқайтыны сондықтан. Ж ы л а н д а р ұ й ы қ т а у ғ а

кеткенде одан ауыл адамдары да құтылады, – дейді Андрей.

Бір қызығы, жыландардың көбеюі, одан адамдардың зар­дап шегуі Ресейдің Қостанай­мен көрші Челябі облысында да байқалған. Ұзынқұлақтан естуімізше, сол облыстағы Қыш тым қаласының үш тұр­ғы нын жылан шаққан. Тіпті саяжайға барғанда жылан шаққан 25 жасар қыз ауру­хананың жан сақтау бөлімінен бір­ақ шыққан. Бұл оқиға қыркүйек айында болыпты.

Жыландардың ауыл айна­ласына жиі келуінің себе бін

сұрағанымызда ғалым дар пікірі де әртүрлі шықты. Профессор Любовь Кулакова жы лан дардың бұрынғыдан жиі ұшыра суына биылғы жаз­дың салқын болып, жылудың кеш келуі, яғни ауа райы ның, климаттың өзгерісі әсер етуі мүмкін екенін айтса, биология ғылым дарының кандидаты Нина Валяева:

– Жылан ауыл маңына тышқан іздеп келеді. Қазір ауыл дарда астық сақтайтын орындар, қыр мандар бар, ал ондай орындарды кеміргіштер торуыл дайды. Бұры нғы уа­қыт та кеміргіштерді сан эпи­демиологиялық станса ма­мандары дәрілеп, құр тып отыратын. Қазір сол жұ мыс жеткілікті және үздік сіз жүр­гізіледі деп айта ал май мын. Сұр жыландар елді мекендерге жақын жүруі сондықтан болуы әбден мүмкін, – дейді. Қалай бол ғанда да, сұр жылан дардың ауыл ішіне кіруі адамдардың көзі үйренбеген құбылыс болып тұр. Қазір Қостанай өңірінде алғашқы қар ұш­қындап, күн суып қалды. Био лог мамандар жыланның ұйқыға кететін уақытының бол ғанын айтып отыр. Ал келесі жылы олар биылғы әдетін қайталар ма екен?

ҚОСТАНАЙ

ЖЕРІҢНІҢ АТЫ – ЕЛІҢНІҢ ХАТЫ

Атырауда атаулар тарихы анықталады

БАЙҚАУ ӨНЕР

ТАЛБЕСІК

«Балбөбектің» жеңімпаздары анықталды

«Жаужүрек» Лондонда жүр

Сұр жыландар неге сумаңдайды?