iSTANBUL ÜNİVERSİTESİ

EDEBİYAT. FAKÜLTESİ

Türkiyat Araştırma Merkezi .

BEŞİNCİ MİLLETLER ARASI · ·

·. TÜRKOLOJİ I<ONGRESİ '/stanbul, 23-28 Eylül 1985

Tebliğler 1

il. TÜR!< EDEBIY ATI cilt 2

EDEBİYAT FAKüLTESİ BASIMEVİ İSTANBUL - 1988

. .

SULTAN II .. ABDULHAMİD'İN DİNİ VE MİLLİ KONULARDAKİ HASSASİYETİ. FRANSA, iNGiLTERE VE iTALYA'DA

OYNANMASINI YASAKLATTIGI PİYESLER .

Ziyad EBÜ~ZİYA

Sultan II. Abdülhamid, batı memleketlerinde gerek dini, gerekse milli hislerimizi incitecek · yayınlara karşı son.· derece hassas davranır ve icap eüen tepkiyi şiddetle gösterir, riıüdahale~inde ısrar eder ve müspet netice almad.an işin ucuıiu bırakmazdı: . . . - .. . . .. _.. . .

: · . Dışişleri Bakanlİğı- arşivlerinde, . Si.ııtan ·_Abdülhamid'in, bu .. k_on!11at­daki hassasiyeti kadar, "sözünü kabul . ettirmekt~ki ~udretini ispatlayan dikkate değerı belgeleı.- vardİr .. örnek olarak bu belgelerden birkaç tane- . sini :takdim . edeceğim: · _..... . · · · · . · . · · · ··. ·· · · " . . ·. · · · · ·

Fra.nSa'da II. · Cumhuriyet devriİıde · Sadi Carnot'nun ·cumhurb3:Ş­kanlığı sırasında, Fransaiıın tanınmış yazatların~çı.n: ve Fransız Akade­ı:riisi üyelerinden, Marki de· Bornier «Muhaınmed» i.smiyle manzum . bir a:ra.m: yazmış;. bunu Komeiu Franseze (Comedie ·F~aı;_çaise) kabui . ettir- · İniş . (1888}, .. programın8: aldırtmış ve sahne provalarına ba:şıattirmiştır . (1890) . . .

' . Piyes, Hazret.:i- Muhammedi sahnede belirttiği gibi, Resul-:ü Ekrem' -

in şahsiyetini ve isl.anı dininiı aşağılata11 bölümleri içermektedir. Sultan . AbdülliiLİri:id'-in . riiÜd3.hale8i,: :piyesi, . sadece Komedi ·. Fransez'de . yasaklat: · niakla · kalmamış, Frıansadaki bütün· tiyatrolarda da sahnelenmesini me­

·.- nettiı:miştir. İsl&.miyete karşı besWıii,ği ·düşmanlık hisleı:ini ·ve diiıi taas:-,, .:· . subunu, edebi bir· kıliğa büİiiyerek · açlğa ·~ak · isteyen yazar, Marki de ·· .' ·

Bornier, emeline nail olamayınca, piyesini İngiltere'de oynatmak yolunu : . ~mış, o devrip. (1890) tanınmış İngiliz aktörlerinden irving'le aiılaş­. mış _ve oyun L0ndra'mn · «Lyce~» · tiyatrosunda sahnelenmek hazıı;lı­. ğına: girişilmiştir. İngiltere'de, KraliÇf?: Victoria devr-idir ve Lord Salis­. · bury Hariciye Nazındır. Sultan Abdülhamid derhal buraya da müdahale

etmiş ve piyesin bütün İngiltere tiyatrolarında da oynatılmasını ·yasak-lattırmıŞtı.t. · ' · . · · · .

328

Üç yıl sonra, Lord Salisbury yerine hariciye nezaretinde Lord Ro­. sebery'nin gelmesini fırsat sayan piyesin yaz~rı de Bornier başka bj.r

Londra tiyatr:osuyla a.nJıaşarak eserini sahneletme yolunu aramış, takat yine Osmanlı Sefaretinin müdahalesiyle karşılaşmış emeli~e erememiştir.

Yıl 1900. Paris'te bir tiyatroda ~<Muhammedin cenneti» isimli bir piyes oynanmak istenmiş, Paris Sefaretimizin müdahalesiyle piyesin is­mi değiştirilmiş, islamiyete karşı, telmih sayılabilecek hususlar da eser­den çıkarılmıştır.

1893 de Roma'da «2. Mehmed» isimli bir piy~sin oynanacağı haber alınmış, İtalyan Hariciyesine yapılap. müracaatla eserde, gerek Fatih Sultan Mehmed'in şahsı, gerekse islamiyeti küçültücü bir husus varsa, piyesin oynanmasının yasaklanacağı teminatı alınmıştır.

Bu arz ettiğim hususlara ait, Dışişleri Bakanlığı arşivlerindeki belge­leri takdim etmeden evvel, şu hususu hatırlatmak isterim. Malfun olduğu üzere, Dışişleri Bakanlığı «Reis-ül Küttab» lık ismi altında faaliyet gös­terirken, 1836 da ismi «Umur-u Hariciye Nezareti>me çevrilmiş ve bu tarihten itibaren, 1914'e kadar, nezaretle sefaretleri arasındaki bütün rnuhaberat Fransızca· olarak cereyan etmiştir. Bu itibarla konumuzla ilgili sunacağım bütün belgelerin asılları fransızcadır. Burada bunları Türkçeye te~cüine ederek verirken, belge hüviyetlerini de ·korumak ga­yesiyle asılları olan fransızcalarını da sunmayı uygun buldum1 •

Takdim edeceğim belgeler, Hariciye Vekaleti (Dışişleri Bakanlığı)

arşivinde, «TS - Tİ» 68 rümuzlu 68 no.lu dosyadadır. Dosya, 12 Numaralı fihrist defterinin 61. sahifesinde şu kayıda yazılıdır :

«Hazret-i Muhammed ~eyhisselam Hazretlerinin Nam-ı Kudsi­yetlerine dair tertib olunan oyuna dair.»

Sultan Abdülhamid'in oynatılmasını yasaklattırdığı piyese ait ilk belge, Dahiliye Nezaretinin, Hariciye Nezaretine yazdığı ikaz tezkeresi­dir. Bu yazı Dahi1iye Nezaretinden geldiği için Türkçedir :

. ı <\'Hariciye Nezareti» nin kurulması ile beraber Avrupa Devletleri nezdinde

daimi elçiliklerin de tesisine geçilmiştir. İyi yabancı dil bilen Türk elçi, konsolos, memur bulmakta sıkıntı çekilmiş ve azınlıklar •göreve alınmıştır. Bunlar da gereğ.ı · gibi türkçe bllemedi:kleı,lnden, o yıllarda :diplomasi dili de fransızca olduğundan hari­ciyemiz bu dili bütün muha'beratına e~s almıştır. Balkan felaketinde, azınlıklardan

bir çoğunun hıyanetlerinin bel4:mesi ile .bunlar nezaretten uzaklaştırılmış, 19-14'de de hariciyemizin dili türkçeye çevrilmiştir.

329

Dahiliye Nezaret-i ·Celilesinden. Fi 28 zilkade sene 305 ve fi 25 temmuz sene 304 tarihiyle Hariciye Nezareti Ce­

. lilesine mevrud .tezkreniri. suretidir.

Devletlfı Efendüm ·Hazretleri «İndependance Belge» ·gazetesinin bu hafta gelen nüshalarının birinde münderic olduğu üzere is­lamiyet aleyhinde tertib edilmiş bir tiyatro risalesinin .Pariste vaki Comedie Française nam tiyatroda oynattırılacağı anla­şılarak bilcümle müslimince su-i tesiri mucib olacak olan böyle bir oyunun i_cr~sına Fransa Devleti tarafından ruy-u rıza gös­terilmiyeceği bedihi bulunduğundan Sefaret-i Seniye· vasıtasıy­la bu bapta Devlet-i Müşarün ileyha Hariciye Nezaretine teb­ligat-ı lazime ifası . esbabının istihsali Matbuat İdaresinden ba müzekkere ifade kılınmış ·.olmakla .icabının müsaraaten icrasına himem-i aliye-i düsturileri derkarı buyrulmak babında . emr-ü ferman Hazret-i miri leh-fil emrindir2

•

Hariciye N~zareti tezkereyi alınca, aynı gün, ~onuylı telgr~fla Paris Sefaretine intiJ!al :.~ttirmiştµ· .. :

Said Paşadan Esad Paşa'ya telgraf (7 Ağustos 1888)" . .

Gazet_eler Mr. de Bornier'nin:ı «Muhammed» is~mli btr .eserinin -Oo:-medie 'França~'de s~eye konulmaya ~azırlandığını bil~mektedir.

B.u .eser . islamiyet aleyhtarı ·bir düşünceyle yazılmış olduğundan meİıolup.ması için gerekli teşebbüste bulunmanız ricasıyla;ı. ·,

Paris Sefiri Esad PaŞa, hemen ertesi günü telgrafla cevap .vermiştir: .•. - " .. · • 1 1 : . . ..

· Esad Paşa'dan Said Paşa'ya, Telgraf. Paris 18 Ağustos 1888 148 sayılı telgraf alınmıştir.

Nezdinde gerekli teşebbüslerde bulunduğum Har~ciye Nazırı ko­. nuyu kabine arkadaşı Maarif Nazıİ'ı ile görüşmek vaadinde bu-

- . 2 Dosyada eski. yazılı bu gelgenin kaıyıd ve işlem numarası yoktur. 3 BORNIER, Vicomte Henri de \1825 - 1901). Manzum tar-illi konulu piyesler!

ile tanınmış Fransız yazarı. En önemli eseri «lıa fıllle de Roland (Rola.nd'm ·kızı) dır.

1893'de Fransız Akademisine seçilmiştir .. Hariciye belgelerinde ·!tendisinden ·«Marki> diye ııöz ediliyorsa · da payesi «Vikontıu~clır. -

4_ Na. Gl. 90.357, No. Sl. 116, Kayıd tar. 20 Vill 88, No. 24.292.

330

lunmuş. ise de, Ekselansları, piyesin oynanmasının yasaklanma­sının mümkün olabileceğini sanmadığını belirtmiştir. Nazırdan alacağım kesin cevabı Zat-ı Devletlerine telgr~la arz . edeceğimn .

Esad Paşa, altı .gün sonra, Said Paşa'ya FI'ansız ~ariciye Nazırın-.

dan aldığı cevabı tellemiştir :

Esad ·Paşa'dan Said Paşa'ya telgraf. Paris. 18 Ağustos 1888. 148 sayılı telgrafıma ektii. ·

Hariciye Nazırı, Maarif Nazırının Bornier ile temas ettiğini, pi­yeste bazı değişiklikler yapm3.k vaadini aldığını ve eserin bu yıl oynanmayacağını söylediğini . bildirmiştir6 •

Aradan bir yıl yedi ay geçmiştir. 1890 Martındayız. Komedi Fransez piyesi programına- almış ve provalarına başlatmıştır. Bu müddet zarfında Sultan Abdülhamid'in, bizzat, Fransız Sefiri Kont Montebella ile me­seleyi görüştüğünü ve -piyesin oynatılmasının yasaklanması hususunda ısrar ettiğini, Fransız Sefirinin de, Hünkar'ın arzusunun yerine getiril­diğini ve piyesin hüküm.et kararı ile, yalnız Komedi Fransez de .değil,

bütün Fransız tiyatrolarında sahnelenmesinin yasaklandığını, Hariciye Nazırı Said Paşa'ya yazdığı özel mektuptan anlıyonuz :

22 Mart 1890 Cumartesi akşamı tarihini ta~ıyan mektupta, Fransız Sefiri, şunları yazmaktadır . ·

«Muhterem Nazır Hazretleri

«Hünkar Hazretlerinin, Pariste pek yakında oynanmasına başlana­

cak olan Mr. de Bornier'nin «Muhammed» isimli (l.ramının men edilmesi hususunda girişimlerde bulunmam için, nezdinde vaki müteaddid müra­caatlarının is'afı, hususunda, hükümetime ikrazlarda bulunmuştum. Şu anda aldığım bir telgrafda, hüküm.etin bu sabahki toplantısında bu pi­yesin, bütün Fransız tiyatrolarında oynatılmasının y_asaklanması kara­rım aldığı bildirilmektedir. Müdahalemin müspet neticesinin, vakit kay­bedilmeden, Hünkar Hazretlerine iblağ edilmesini bilhassa istirham eder­ken, bu haberin kendilerinin yüce ~atlarına Ulaştırılması hususunda, siz

5 No. Gl.-, No. SL 148, Kayıd tar. 3.0 VIlI 88, No. 24.294. 6 No. Gl. -, No. Sl. 152, Kayıd tar. 4 De 88, No. 24.294 Eki olan Montebello'

nun mektubunun ayrıca Rayıd No. su ıyoktur.

331

Ekselanslarıından da.b,a uygun bir mütevassıt olamayacağı kanaatimi arz­ederim.

«Hüküm.etimin, Hünkar Hazretlerinin şahsen izhar buyurmuş ol­dukları isteklerini yerine getirmek için aldığı bu kar~la, Devlet-i .Aliye ile en kalbi münasebatıni idame ettirmek a.rnusunu beslediğini, Sultan Hazretlerinin takdir buyuracaklarından eminim.

«İhtiramlarıının kabulü .... E. Montebello7

Fransız Sefirinin, Hariciye Nazın Said Paşa'ya özel mektubuyla bil­dirdiği bu haberıin ertesi günü, Paris Sefiri Esad Paşadan da aynı haberi veren telgraf ge1.ij'.liştir .

Esad Paşadan, Said Paşa'ya . telgraf. Paris 23 Mart 1890.

Dün gece sarayda verilen bir suvarede, Cumhurbaşkanı, bana bu sabahki kabine toplantısında, hüküm.etin «Muhammed» tra­jedisinin Fransa'da hiçbir tiyatroda oynatılmaması hususunda karar aldığını bildirmiştir8•

• - •• •• l • ' .-!·:.. • . ··.···':"~:~ki

Said Pa~a bu kararın alınmasına duyulan memnuniyetin Fra:İısız Hüküm.etine bildirilmesi hakkında Esad Paşa' ya talimat vermiştir · :

Said P~a'dan, Esad Paşa'ya 27 Mart 1890.

Za.t-ı Alilerinin, Fransız Hüküm.etinin «Muhammed»in oyna­tılmasının, bütün Fransız tiyatrolarında, men edildiğini bildiren 23 Mart tarihli, 64 sayılı telgrafını aldım.

Aynı haber bana Ko?\t Montebello tarafından verilmişti. Fran­sız Hüküm.eti, bu çok makul vd basiretli kararıyla f eraseti~in yeni bir .örn~ğini vermiş bulunmaktadır.

Zat-ı Alilerlnin teşekkürlerimizi iblağ etmiş bulundukları mu­hakkak olmakla beraber, ilk fırsatta kendilerine bir kere daha kararlarından ne derece mutmain olduğumuzu lütfen bildiriniz. Hürmetler .... 9

l

7 Montebello'nun mektubu 6 No. da verdiğimiz belgeye ekMdir ayrıca bir ka-yıd numarası taşunamaıktadır.

8 No. Gl. -, No. Si. 64. Kayıd tar. 25 IV 90, No. 26.746. 9 No. Gl. 96.578, No. Sl. 50 Kayıd .tar. 25 IV 90, No. 26.746.

332

Komedi Fransez gibi Fransanın Devlet Tiyatrosu mesabesinde bu­lunan birı müessesenin· programına alındığı Han olunmuş ve provalarına başlanmış bir piyesin yalnız sahnesinden kaldırılmasile iktifa olunmaya­rak Fransanin bütün tiyafrolarinda da oynatılmasının yasaklanması, Av­rupanin 'birçok memleketinde, leh ve aleyte, yor~lara, tenkidlere yol aç­mıştır. Hariciyenin a~şivlerinde bu konuqa ras~ladığımız pir belge vardır. İtalya Sefaretimizin Roma ·gazetesinde çıkan tenkidi bildiren tahriratı . .

Yüzyıllar boyunca, müslümanları ve bilhassa biz Türkleri daima · koyu bir taassubun esir.i acayip mahlfıklar halinde -göstermeyi vazife edinmiş; Batının, ilim adamı, yazarı ve gazetecisi geçinen· insanı, pek çoktur. Bunlar kendi aralarında yaşayan ve kara taassublarını islam düş­manlığı halinde açığa vur8:ll gerçek mütaasıpları görmezler.

Roma Sefiri Ziya Beyin tercümesini yolladığı bu gazete makalesi, · bu çeşit çir~klerin bariz örneklerinden bwi olduğu kadar, Fransız Hükümetinin kararına · karşı bu çeşfd insanların ne derece menfi · tavır aldıklan.nı da göstermektedir.

Roma Sefiri Ziya Bey'den Hariciye Nazırı Said Paşa'ya. Roma, 18 Nisan 1890.

Devletlfı Nazır Hazretleri . .

Zat-ı Devletlerine ilişik olarak ·«Capitan Fracassa» gazetesinde Hen;ri de Bornier.'nin piyesi hakkında yayı_nlanan bir m~k_ale ile «Le Moniteur de Rome» gazetesinde çıkan bir haberin teı:-cümelerini takdim ediyorum. ·

15 Nisan 1890 tarihli Roma Gazetesi, Capitan Fiacassa'dan­alınnılştır.

« ~debi yorum Muhammed.

«İçinde yaşadığımız devirde, edebi bir eser, nerede ise si­yasi b4' hadise olmak garabetini göstermekte ve sanki tarafsız, ta'Qii, artistik bir telekki karşısında bul,unulmayıpaa bir ·namus­suzluk, siyasi pi.İ- ş?Xlatanlık .teşebbüsünde bulunuluyormuş gibi, şaşılacak bir davranış içine girilmektedir. Halbuki Mr. de Bon: nier'nin manzum dramı -şahane ve şairane bir eser olduğu halde­bugünlerde, sfyasi mahafilde bi'r. sarsıntı vücuda getirdi. ve .se­faretler, sanki, milli menfaatler söz konusu imiş gibi, notalar teati- ettiler. Bu dramın sahneleneceği haberi üzerine, Sultan,

. 333

kendisine, bir Rus fHosunun Boğaziçine doğru har.eket halinde bulunÇluğu blldirilmiş gibi, heyecana ka~ıldı, İmparator Vilhel,m de ofayla ilgilenmiş göründü. Büyük bir İmparatorluğun karşı gelmesine ve bir Hükümdarın vetosuna sebep ola.n dı;'ama, şairin neler koymuş olabileceğini öğrenmek merak olunacak bir husus­tur.

«Le Correspondant» gazetesi Mr. de Bornier'nin piyesini ya­yınlamakla., bize, eseri tanıtmış oldu ve böylece bu "kasidenin sah­lenmesinin yasaklanmasına yol açan s.iyasi itirazların mahiyeti hakkınd~, bilerek, .. bir ·hükilm verebilm~ı:wze imkan sağlad~. «KesinHkle söylendiğine göre, Osmanli Sefiri, Fransa Hariciye N~ina, Sultan namına,.itirazlarını bil<ilı-İnek üze~ muracaat etti~ zaman: «Hazreti lsa'nın sahneleriniıe çı.karılmasina · mü- ·· saatle eder mi idiniz?» demesi ~erine, 1'Ir. Spuller11 de: ·«Ama, Hazreti İsa Allahtır ( !) ha:lbuki Muhammed birı insandır ( !) » cevabını vermiş . .

«Bu cevabın kafi gelmesi gerekirken, müslüman siyaseti, pro­te8tolarınd.a direnmiş ve galip gelmiştir! Bir hayli yazışmadan sonra Nazır Ribot12 «Allah yüce ise Muhammedin onun peygam­beri» olduğunu kabul ederek, dramın oynanmasını yasaklanuş­tır. - Aricak müminlerin başkanının (Halifenin) bu derece inat etmesinin sebebi nedir?

«Söylendiğine göre Müslümanlarca son d~rece sevilen Peygam­berlerinin evlilik durumuna temas edilerek bir çeşit Sganarella13

10 Bu gazetedeki. makaleye göre Alman karışnuş görünüyorsa .da Hariciye

1 Arşivinde,

yoktur.

İmparatoru Vilhelm de bu meseleye bu dosyada, teyid edecek bir belge 1 .

ıı SPULLER, Jacques Eugene (1835 - 1896). Fransız ·siyaset adamı, 1887 ve 1893 (iki .defa) de Maarif, 1889 - 1890'da Hariciye Vekilliği etmiştir. · 12 RİBOT, ·Aiexandre Felıx Joseph (1842 - 1922). Fransız siyaset adamıdır. 1890' da Spuller'in yerine Hariciye Vekili 1892'de Başvekil olmuştur. Çarlık Rusya - Fransa ittifakını, Hariciye Vekilliğinde, sağlaıyan ~edir. Hz. Muhammed piyesinin yasa·k­lanması teşebbüsüne, selefi Spuller zamanında başlanmış, bu zatın vekaletinde netice alınmıştır.

13 SAGANARELLE, Moliere'in piyeslerinde yarattığı, saflığı ile her şeye . he­men inanıvermesi ile, .gülünç mevkil~re düşen bir tipdir. ~u tipi ilk defa «Saganarelle veya vesvesli boynuzlu koca»oisimli piyesi i!e ortaya atmıştır (1660). Makalede de bu telmih .yapılmaktadır. Daha sonra, Moliere, bu gülünç tipini «Kocalar mektebi» (1661)" «Don Juan» (1665), «Sevda Hekimb (1665), «Zoraki tabib» (1666) isimli eser-!er-inde "de kullanmıştır.

334

yaratılması ihtimali karşısında Müslüman hissiyatı heyecana kapılmıştır.

«Halbuki bütün bunların aslı astarı olmadığını, dramın özetini yayınlayarak piyesin mahiyetini · açığa vuracak ve, Bab-ı Alinin alınmasına ma.kiı.l görülebilecek bir husus bulunup bulunmadığı anlaşılaq'aktır. Eğer böyle bir ·J;ı.usus varsa, bu eserin felsefi ve .. dini kısmında mevcud olmalıdır»1·1 •

Makalenin devamı eserin hülasasıdır. Bunda, İslamiyeti aşağılamak . isteyen bütün batı yazarl3:1'ının adet edindikleri yola başvurulmuştur. Hazreti Muhammed .önce medhedilmekte, sonra batırılmaktadır. Resu­lullahın evlilik hayatı ve müba.rıek eşleri hakkında çok çirkin masallar uydurulmakta, Hazreti Hatice'ye dil uzatılmakta, bunlarla da yetinilme­yip Hazreti Muhammedi sahnede vefat ederken gösteren son parçada, karşısında görünen Hazreti İsa'ya sığındığını belirten «ya İsa!» sözü ile bitirilmektedir!

Bütün bu çirkin kısımları nakletmiyorum, ancak, bu gazete Hz. Mu- · hammed'in bir çeşit «tanasur» anlamına gelen Hazreti İsa'ya sığınması sahnesiyle son buluşu üzerine piyes hakkında şu cümleyi yazarak, ma­kalesini bitirmektedir :

«Dramın tümünün özeti, esrarlı ilhamı, muhteşem felsefesi ve şiiriyeti, perde inerken, (Hazreti) Muhammedin ağzından çıkan «Ya İsa Aleyhiselam» haykırışıyla· ifadesini bulmaktadır».

Ziya Beyin raporunda, aynı konu hakkında bulunmuş olduğunu bil­dirdiği, Roma'-da Fransızca yayınlanan «Moniteur de Rome» gazetesi, Pa­ris'te çıkınakta olan «Correspondanb> gazetesinden naklen Marki de Bor­nier'in eserinden bölümler alarak verdiği geniş özeti sütunlarına aktar­makta ve şu cümle ile sunmaktadır :

«Le CORRESPONDANT publie dans son dernier numero le drame de M. Henri de Bornier, MAH01'IET, dont la censure a interdit la representation sur la scene ·de la Comedie Française par egard pour le Grand-Turc.

14 No. GJ. 16.812, No. Sl. 94. Kaıyı.d ·tar. 24 IV 90, No. 26.884 Bu belgeye ekli bu­lunan gazete makalesinin tercümesi ile Mo.niteur de Rome yazısının aslına ayrıca

numara verilmemiştir. ·

335

«Le drame comprend cınq · actes en vers dont un prologue . . Au prologue nous sommes a la Mecque,. dans la maison de Ha­didja, la riche mauchande, qui sera l'une des plus ardentes pro­sely~ du prophete.»

Bu yazinın Türkçe tercümesini veriyorum :

«Correspoıida.İıt» gazetesi son nüshasında Mr. Henri de Bor­nier'nin Muhammed isimli eserinin «Muhteşem Türk»e15 riaye­ten, sansürün, Komedi Fransez'de oynanmasının yasaklandığını bildirdiği dramını yayınlamaktadır.

«Dram manzum beş perde ve bir; gidşten mürekkeptir. Giriş kısmında Mek.ke'de Peygamberin en hararetli tara:ftarı, zengin tüccar, Hatice'nin hanesinde ·bulunuluyor .. »

Gazetenin dörtte birini kaplıyan ve bura:ya nakletmediğimiz özeti şu cümle ile bitiyor :

«(Ölüm döşeğine uzanmış olıan) Mumammed vücudunu ve me­zar.ını örtmekte olan bayrakları, mecalsiz bir haldeki eliyle ara­lıyor, bitkin gözleriyle göğe doğru . bakıyor ve ruhunu teslim ederken şu yüce haykırışta bulunuyor : . İsa A,leyhisselam»

«Piyesi nihayete erdiren bu söz, yukarda da belirttiğimiz gibi, eserin ruhunu ve mesajını teşkil etmektedir.»

Yazının bu kısmının fransızcasını da veriyorum :

«Mahomet alors, ecarte d'une main defaillante les drapeaux qui recouvrent son tombeau. Il regarde yaguement vers le ciel et laisse echapper, av:ant de mourlr, ce crıi supreme: Jesus-Christ !

{~L'oeuvre finit sur ce mot, · qui en resume; comme nous l'avons dit, la donnee fondamentale.»

Buraya birkaç parçasını naklettiğimiz satırlar, Sultan Abdülhamidin eseri menettirmekte ne derece haklı olduğunu ve batının mütaasıp taba­kasının buna ne kadar öfkelendiğini göstermektedir.

. ( . 15 17. yüz y1l ortalarına kadar Imparatorluğumuzu ifade etme'k için batının

<~Muhteşem Türk» karşılığı ·kullandığı bu «Le Grand Tut'C» sözü, 19. yüz yılda yerini «Hasta Ad8.1ID>a ·bırakmıştır. Gazete burada «Muhteşem Türk» deyimini ·istihfaf maksadile kullanmakta dır.

·.

336

Sultan Abdülhamid'in islam dininin tezyif edilmesini önlemekte gös­terdiği duyarlılık, islam aleminÇle de büyük bir memnuniyet uyandırmış­tır. Bu hususta Hariciye .ArŞivinde bulunan ve Hint Müslümanlarının memnuniyetini bildiren bir belgeyi örnek olarak verelini :

. ·'

Lonclı'a Sefiri Rüstem Paşa'nın Hariciye Nazırı Said Paşa'ya ta.hriratı. Londra 18 Hazirıan 1890.

- Devletlü Nazır. Hazretleri.

«Diplomatic Fly Scheets mevkut!'!sinin ya:yımçısı Mr. Coll~tt:in «Kalküta Müslümanları Edebiyat Cemiyeti» Genel Sekret'eri Ab­dili-Latif Bahadır Handan almış olduğu ve bana gönderdiği bir mektupta, Yuce Hünkarmuz Sultan Hazretlerinin, Peyyamberi- · mizin şahsını sahnede belirtmeye kalkışan bir piyesin oyiıatıı-·

masını yasaklatmak için, Fransız Hükümeti iıezdindeki girişim­lerinin Hind Müs1ümanları arasında son derece müspet bir· teSir hasıl ettiğini belirıtmektedir . .Abdili-Latif Efe~di.,· bu girişimle­.rin _müspet ~ir netice vermiş olmasının, Hindistandaki ·bütün müslüman topluluklarında son derece memnunluk yarattığını

. belirtmektedir.

«Ekselanslarına ilişik olarak takdim ettiğim Abdül-Latif Efen­dinin mektubunun Diplomatic Fly Scheet'i:p. gelecek nüslialarm­da yayınlanacağını :tahmin ediyorum.»16•

Rüstem Paşanın Hariciye Nazırına yolladığı Abdili-Latif Efendinin · Diploniatic Fly · Scheet dergisine göndermiş bulunduğu «Mektup» denilen y'azısı~ uzun bir makaledir .ve matbudur. .

Makale şu başlığı taşımaktadır :

«A Ma.homedan grievance _Redressed

To the editor of the Diplomatic Fly Scheet : Calcutta, 13 May 1890.

Bu yazının başlığı; «Müsli.lmanların incinmesi önlendi»dir.

Marki de Bom.ier, piyesinin komedi Fransez'de oynanmak üzere iken yasaklanmasını, ayrıca bu yasağın bütün. Fransız tiyatrolarina teşmil

. . 16 No. Gl. 12.369, No. Sl. -143. Kayıd tar. 25 VI ·90, No. 26.676 Bu belgeye bağlı

olan Aobdül-latif Efendi'nin matbu mektubunun ayrı kayıd Nosu yoktur. ·

337 .

- edilmesini hazmedı;ımemiş, es~ni İngiltere'de . sahneletmek yolunu ara­mıştır. ·

. Yasaklanma olayindan dört ay sonra, piyesin Lo:q.dra'da oynanacağı haberi İngili~ gazetelerıinde yazılı.nca, ~ariciye - Nazırı Said Paşa, hemen, Londra Sefiri Rüstem Paşayı telgrafla ikaz etrİ:ıiştir ;

(Bu ve bundan sonraki belgede; konumuz dışında kalan hususlara dair yazışmaları nakletmiyor, biı.n.Iarı : . . . . ile belirtiyorum)

«Said Paş?-dan Rüstem· Paşa'ya. Telgraf. İstanbtil, 11 Temmuz 1890» . ................

Eğer bilctirlıdiği gibi,: Mr. Marki de Bornier'riin, müracaatımız üzerine F!ansız Hüküm.eti tarafından tem.sili yasaklanmış bulu­nan Muhammed isfmli trajedisinin Londra'da sahneleneceği ha­beri doğru ise, ·Zit~-ı .Alinizden, Zat-ı Asilaneleri (Lord S~lizbury) . nezdinde, aynı yasağı ·temin etmek hususund~ teşebbüste bu­lunmaı:iızı rica ederim. Burada, İngiltere Hükümetinin takdir edeceğl dpstane münasebat h~lısu bulunduğu kadar, tabaası meyanında .binlerle müslümanın da mevcudiyeti gerçeği vaz:dır11•

Londra Sefiri Rüstem .Paşa, aldığı talimatı üç gün sonra telgrafla cevaplamıştır .. :

Rüstem Paşa'dan, Said Paşa'ya Telgraf. Londra, 14 Temmuz 1890. 97 ve 98 nolu telgraflarınız alınmıştır .

.. : ........ M~~ed i·s~i piyese ~elince, burada bulunmayan Lord Salisbucy'ı göremedim, ancak, kendisine iletilmek üzere sözlü bir nota tevdi ederek, meseleyi müsteşara anlattım. Lord Salis­bury, konunun ehemmiyetini takdir ettiğini ve ne yapılabilece­ğini araştırmakta olduğunu bildirtti. Bu hususta teşebbüslerime devam edeceğim1s.

Hariciye Naiırı· Said Paşa sabırsızdır.. Rüstem Paşa'ya tekid tel- · (

grafı çekiyor :

17 No. Gl. 97:656, No. Si. 98. Kayıd tar. 12 vm 90, No. 26.652. 18 No. Gl. -, No. Sl. 176. ~ayıd - tar. ?, No. ?.

338

Said Paşa'dan Rüstem Paşa'ya. Telgraf. 17 Temmuz 1890. 176 sayılı teliniz alınmıştır.

Lord Salisbury nezdinde yapmanızı rica ettiğim teşebbüslerini­zin neticelerini ·bekliyoruz. Size, azaı:ı:~.i sürat ve son derece tayak­kuzla hareket etmenizi tavsiye ediyorum19•

Rüstem f>aşa aldığı talimata bir gün sonra telgrafla .cevap vermek­tedir:

Rüstem Paşa'dan Said Paşa'ya. Telgraf. ~ondra, 18 Temmuz 1890. 100 no. ,lu teliniz alınmıştır.,

Muhammed isimli piyes hususunda yaptığımız müracaat müs­pet karşılanmıştır. İcabı halinde piyesin yasaklanacağını sanı­yorum teferruat kurye ile yollanmıştır20•

Filha:ki'ka Rüstem Paşa yukarıdaki teli · çekişinden. bir gün evvel, kurye ile yola çıkardığı raporunda, vaziyeti teferıruatıyla anl!atmaktadir:

. , Rüstem Paşa'dan Hariciye Nezaretine rapor. Londra 17 Temmuz 1890. .

Devletlu Nazır Hazretleri, bu .ayın 14'ünde yolladığım 166 nolu Şifreli telgra:fımda, Muhammed isimli Fransızca dramın, Londra da oynanması ihtinialinin önlenmesi için, Hariciye. Nezareti nez­dinde yaptığım teşebbüsü, Zat-ı Devletlerine arz etmiştim. Lord Salisbury, son zamanlarda, Londra'da arada bir bulunmakta olduğundan, kendilerini şahsen göremediğim için, isteğimizi,

sözlü bir. nota ile kendisine iblağ etmiştim. Ayrıca araştırma­larım neticesinde -Londra'da «Lyceum»2 1 tiyatrosunun müdürü, tanınmış aktörlerden", Mr. İrving'in22 piyesi sahnelemek istedi-

19 No. Gl. 97.729, No. Si. 100. Ka,yıd tar. i2 VIII 90, No. 26.652. 20 No. Gl. - , No. Si. 180. Kayıd tar. 12 VIII 90, No. 26.652. 21 Bu tiyatro İngiltere Devlet Tiyatrosu mesa:besindeQ.i.r, ismi de «Lyceum Krali­

yet Tiyatrosu»dır.

22 IRv!NG, John Henry. Brodribb (1838 - 1905). İngilterede devı-inin en ta­nınmış a·ktörlerinden ve 1890 yıllarında İngiltere «Lyceum Kraliyet T-iyatrosu» nun hem Müdürü hem de ·baş aktörüdür.

339

ğini, kendisinin de başlıca rolü oynamayı tasarladığını öğren­dim ve bu malfı.matı da Zatı Asilanelerine ilettim.·

Bu temaslarıma cevaben, Lord.Salisbury, hususi katibi vasıtasıy­la bana verdiği cevabında, bu dramın oynanmasının mahzurlarını takdir etmekle beraber, bu konuda beı:iimle doğrudan doğruya görüşmek yerine, yapacağı bütün girişimleri, benin:ı. müracaa- . tım üzere değil de kendi düşüncesi neticesi imiş gibi görünmenin daha uygun olacağını bildirmiştir. Zat-ı Asilaıielerine verdiğim cevapta bizim talebimiz üzerine harekete geçmiş gözükmek is­tememesiıiin faydasını takdir ettiğimi ve bu meselede ön planda gözükmek gibi bir arzumun bulunmadığını bizim için tek isteğin, piyesin oynanmasının yasaklanmasından ibaret bulunduğunu bil­dirdim.

Zat-ı Asilanelerinin talimatı gereğince benimle ikinci defa görüşen, Lord Salisbury'nun hususi katibi, Mr. Baringtons'dan, aktör İrving'le tasavvuru hakkında görüşüldüğünü öğrendim. Mr. İrving, piyesin kendisine teklif edildiğini, evvela eserin is­minin ve peygamberin hayatına telmihlerde bulunan birçok sah­neyi kaldırarak dramın oynanabileceğini zannettiğini, '. fakat daha sonra, eseri son derece kötü bulduğu için, fikrinden ta­mamen vazgeçtiğini söylemiş.

İrving yönünden bu izahatın kafi · olduğunu, ancak, İrtving'e yapıldığı gibi, başka tiyatroların müdürlerine de oynanmasının teklif olunabileceğini, bu itibarla böyle bir ihtimali önlemek için, peşinen tedbir alınmasını ve Peygamberimiz Hazreti Mu­hammed'in, sahnelenecek hiçbir piyese mevzu edilmemesini is­tedim. Buna cevaben, Mr. Barington, Lord Salisbury'nin ko­nuyu Lord Chambellan23 ile göri).ştüğünü, ikazlarımızın no.t ·edil- · diğinL bu makamın müsaadesi olmadan İngiltere'de hiçbir pi­yesin sahnelenemiyeceğini, bu itibarla, gerektiğinde, temenni­lerimizin dikkate alınacağım bildirdi.

Zat-ı Devletlerine, daha evvel de arn · olunduğu gibi Lord Salis­bury'nin kendi düşüncesi neticesi harekete geçmiş görünmek arzusuna uymak için, İstanbul basınının ve yabancı ·basın mu-

(

23 «Lord OHAMBELLAN», Saray Nazırlığı ve Baş Mabeyincilik denebilecek makamı işgal eden kimseye verilen paye ve ismidir. Sarayla ve Kralla ilgili bütün hususat onun görevi içindedir. Ayrıca, o yıllarda, !ngllterede sahneye konacak Uyatro eserleI'inin bu makamdan izin almadan oynatılması yasaktı.

340

habirlerinin, bu meselede hasıl olan neticenin müracaatımız üze­rine elde edildiğine temas etmemeleri temenni olunur.

Hürmetler ..... 24

Rüstem Paşa :ım raporundan iki. gün sonra, Hariciye Nazırı Said Pa­şaya konuyla ilgili bir tahrirat daha · yazmış ve buna Lord · Salisbuı)r'ni.n, · İngiltere tiyatrolarında Hazreti Muhammed'in sahnelere konu teşkil edil­meyeceğine ·dair verdiği. yazılı taahüdü eklemiştir :

Rüstem· Paşa' dan Said Paşa'.ya ·tahrirat. Londra, 19 Temmuz 1890. . . . . .

Devletlu Nazır .Hazretleri, . . - .

Bu ayın 17'si ·tarihli· 13936/17~ sayılı raporumda Zat-ı Devlet-lerine, Lord Salisbury'nin «Muhammed» isimli piyesin, Lond­ra'nın herhangi ·bir tiyafrosundı:ı. sahnelenmesinin .önlenmesi hu­susunda vaki mür.acaatun üzerine, hususi kal:em müdürü vası- · tasıyla . bana vermiŞ olduğu cevabı arız etmiştim. Lord Saliş­bury tarafından sözlü olarak ·verilmiş bulunan, iyi niyet eseri bu teminatı kafi saydığımı belirtmekle beraber müracaatıma yazılı bir cevap almak arzusunda bulunduğumu, 1\ıir. Barington'a ·

· bildirmiştim. ·

Bu görüşmemizi n:ı.üteakip, Lord Salisbury'den Zat-ı. Devletle­rinin; ilişik olarak tercümesini bulacakları mektıubu aldım. Lord S;ılisbury'nin bana dana evvel bildirmiş olduğu husus­ların özetini ihtiva etmekte olan bu mektup, günün birinde, bu konu tekrar ortaya çıkarılacak olursa, İngiliz Hü,kümetinin bu hususta bize vermiş olduğu vaadi hatırlatmakta faydalı olabilir . . Hü.mıet..... .

Rüstem Paşanın tahriratına eklediği Marki de Salisbury'nin mek­tubunun tercümesi şudur :

Marki de Sahlsbury'den Rüstem Paşa'ya: 17 Temmuz 1890. . . Muhterem Sefir Hazretleri,

1;3u ayın ondÇ>rdünde yaptığınız ziyareti müteakip, vakit kay­betmeden, _Majestelerinin Hükümeti, bir Londra gazetesinin bil-

24 No. Gl. 13.936, No. ~l. 179. Kayıd tar. 12 VIII 90, No. 26.678.

341

dirdiği, Muhammedin hayatıyla 'ilgili bir dramın Londra ti­yatrolinında sahnelenmesini menetmesi hususundaki Sult~'ın talebi hakkında Lord Chambellan ile temasa geçtim. Majestele~ rinin Hü.kümeti--l. I(raliçenin tebaaları ar~ında da, büyü_k bir kütle teşkil eden müslümanların dini inançlarında infial uyan­raca'k davranışların önlenmesi hususunda, Su'.tan'ın düşüncesini paylaştığından, Lord 'Chambellan'ın yaptığı araştırma netice­sinde, Londra;da bir tiyatronun temsil hakkını satın aldığı söz konusu piyesi, oynatmak niy~tinden vazgeçmiş olduğunu, esa­sen eğer ·P~ fikre varmamış olsaydı bile, piyeste lazım gelen değişikliği yaparak, Muhammed'e ·telmih sayılabilecek hiçbir hu­susu bırakmamaya düşünmüş olduğunu, memnuniyetle öğren­miş oldum. Artık bu hususta Loro Cbambellan'ın dikkati çe­kilmiş olduğuna göre, bu kabll bir pjyesin sah.nelenmesi için, kendisinden müsaade talebinde bulun~duğunda, cevap · verme­den evvel, Hariciye Nezareti ile temasa geçeceğinden emin bulu-nulmalıdır. ·

Zat-ı Alinize en samimi hislerimi takdim ·ederim. Azizim. Sefir Hazretleri.

Salisbury2~

Bu ikinci darbe, islam düşmanı Fr3:nsız yazarını çaresiz bırakmışşa da, yine ümidini kaybettirmemiş, · fırsat kollamaktan vazgeçirememiştir .. Bomier peklediği .fırsatın · ı~93'de ~ransız Akademisine. seçilmesiyle geldiğini · S?-nmıştır. Bu sırada, eserinin Londra'da sahnelenmesini ya­~aklatan Lord Salisbury, Hariciye Nazırlığından _ayrılmış, yerine Lord . Rosebery geçmiştir. Marki' de Bornier, Frarisiz Akademisi üyesi olmak sıfatı ile öneminin arttığıru düşünerek, piyesin! 'Lçmdra'da oynatmak için tekrar harekete geçmiştirı. O yıllarda tngittere siyasi aleminde sözü geçen İngiliz Liberal s~yaset adamı Wiİliam Sproston CA!NE ile anlaşmış, kendisinden eserinin oynatılmasında yardımcı olmak vaadini almış, yine devrin tanınmış İngiliz aktörlerinden Edward Smith WILLARD'ı da pi-

~5 No. Gl. 13.943, No. Sl. 181. Kayıd ıar. 12. VIlI 90, No. 26.678 Bu belgeye ilişik olan Salisbury'~il:ı mektubunun tercümesine ayrı bir kayıcİ" numarası verilıne­miştlr. Mektubun aslı Londra Sefareti arşiviıfde muhafaza edilmiştir. Sefaretin bu devrelere aid arşiv-inin teµıamı, .bundan. 30 yıl kadar evvel, merhwn Suad Hayri üR­GÜPLÜ'nün Londra Büyük 'J.lllçiliği sırasında özel yaptırılan sandıklara konulara:k !stanbul Dışişleri Arşiv deposuna nakledilmiş, ancak ogün bugün (1988) bunlara el sürülmemiştir.

342

y_esini sahneletmek i.izere ikna etmiştir. De BorrıJer bu çabalarını Londra basınına aksettirmekten geri kalmamıştır.

Hariciye Arşivimizde «SUN» gazetesinin 20 Ekim 1893 de bu hu­susta çıkan haberin kupürü vardır. Haber aynen şudur ·:

· «ln Connection whit the announcement that Mr. Willard intends shortlıy to produce Mr. · W. S. Caine's drama of «Ma­homet» it will be interesting to see whether any protest comrnes from the Tı.ırkish Am.bassy. When last. year Heİıri de Bornier, · the eminent French dramatist and academician, was about to mount at the Comedie Frıa.nçaise a drama having for hero the great Mussulm.an prophet, so wigorous were the expostulations from the Turkish Am.bassador at the threatened offence to the faith of a friendly Power, that tl].e piece was peremporily, withdrawn, and: nothing more has been heard of it. Good taste certainly would seem to dictate a similar course of action· to Mr. Willard.» .

. Londra gazetelerinde bu yazılar görülün görülmez, İmparatorluğu­muzla ilgili herbir haber ve hareket hakkında son derece hassas dav­ranan Sefaret, derhal hariçiye Nezar.etimizi uyarmış, Rüstem Paşa, te­şebbüsü · Said Paşa'ya tellemiş ve aynı gün de SUN gazetesinde yayın­lanan haberin kupürünü tahriratına ekleyerek yollamıştır.

«Mr. Willard'ın, «Muhammed» isimli dramı sahneye koymak niyetinde olduğuna dair Mr. Keene'nin verdiği haber üzerine, . Türk Sefaretinden he!' hangi bir tepki gelip gelmeyeceği merak edilmektedir. Tanınmış Fransız dram yazarı ve Fransız Aka­demisinin şöhret~ üyesi, Marki de Bornier, bu eseri ile, yüce İslam Peygamberinin hayatını, Komedi Fransez'de oynatmağa başlamak üzere iken, Türkiye Sefaretinin, piyesin, dost bir Devletin dini inançlarına tecavüz mahiyeti taşıdığı iddiası ile, şiddetli protestolarına maruz kalmış ve oyun derhal sahneden kaldırılmış, hadise de kapanmıştı. Herhalde bu makul anlayış ve d'avranışa benzerı bir. harel.rntin, Mr. Vlillar'a karşı da gös­terileceğini beklemek lazımdır».

Hariciye Arşivinde 471 no'lu olması lazım gelen bu telgrafa rast­layamadık. Tahrirat ise, :hıgilizcesini ve Türkçe tercümesini sunduğumuz ekli SUN kupürü ile mevcutdur : ·

343

Rüstem Paşa'dan Hariciye Nazırı Said Paşa'ya Londra 20 . Ekim 1893.

Devletlu Nazır Hazretleri

Bu_gün 47i sayılı ta}grafımla arzettiğim Muhammed isimli dra­mın Lop.dra'da sahnelenmesinin düşünüldüğüne dair SUN ga­zetesinde çıkan haberin kupürünü . ilişik olar.ak Ekselanslarınıza takdim etmekle mübahiyim.

Bu hususda daha geniş p:ı.alümat elde eder etmez Zat-ı Devletle­lerinin bilgisine arzeqeceğim.

Hürmet .... . 26

. Said Paşanın 471 No.lu tele ve bu tahrlı'.ata 22 Eltim-tarihi ile ver­diği cevap, Hariciye arşivinde yoktur. Rüstem Paşa, Nezaretin mahiye­tiıii bilmediğimiz bu teline aşağıki tahriratı ile cevap vermiştir :

Rüstem Paşadan · Said Paşaya. Londra, 27 Ekim 1893. Muhterem Nazır Hazretleri,

Z~t-ı Devletlerince, bu ayın 22'si. tarih ile ·gönderdikleri ve müslümanların dini hislerini rencide edecek mahiyette bir piye­sin sahnelenmesi düşünüldüğü konusunu bildiren ve almakla şeref duyduğum telgrafları üzerine, bu tasavvuriın önlenmesi hakkıiıda, derhal Lord Roseberry ile görüştüm ve gereken teşeb­büslerde · bulunulmasını taleb ettim.

Mülakatımızın bidayetinde Zat-ı Asilaneleri, konuyu cid­diye almak temayülünü göstermediler ve hınstiyan . peygam­berlerin27 sık sık sahnelerde temsil edildiklerini ve bunun hiçbir

I hissiyatı infiale uğratmadığını söylemeleri üzerine, Zat-ı Asi-lanelerine cevaben, bu iki hususun arasında bir berizerlik bulun­madığını, eğer Avrupada umumi efkar, dini inançları ile ilgili hususatı tiyatro sahnelerinde gördüğünde kayıdsız kalıyorsa,

bu kendilerıi.ni ilgilendirir, ancak, müslüman toplumunun son derece kuvvetli olan · dµıi hisleri, bu kabil halleri inançlarına karşı sayg~sızlık olarak karşıladıklarından, son derece müteessir

26 No. Gl. 17.730, No. Sl. 472,t Kayıd tar. 29. X 1893, No. 677. 27 Belgenin fransızca .metninde görüleceği ıgibi <~Hıristiya.n Peygamberler» de­

nilmiştir, ki her halde bu .raporu yazanın •hatası -0lmalıdır, zira Lond Rosebery'n-in, böyle bir söz kullanmış olabilmesin_e ıilıtimal vermek güçtlir.

344

olur. Bu itibarla onların bu hissiyatını dikkate almak gerekir dedim. Ayrıca üç yıl evvel,. seleflerinin, buna benzer bir hadi­sede yapmış olduğum talebi dikkate aldıklarını ve gösterdikleri anlayışı, Devlet-i Aliyye Hükfımetinin memnuniyetle karşıladı­ğını, Zat-ı Asilanelerine hatırlattım.

Buni.ın üzerine Lord· Rosebery, bundan evvelki durumu ted- . kik ederek ne yapma:k ·lazım geldiğine karar vereceğini bil<p.rdi.

Daha sonra görüştüğüm Bakanlık Müsteşarı, konu husu­sunda Lord Ros.ebery'yi tenvir edeceğini ve talebimizin is'afı için e~den geleni yapacağını vaad etti. ·

Bu itibarla, bahis. konusu dramın sahneye konması ciddi­leşirae ~ki halen bunu sanmıyorum- Hariciye Nezareti piyesin oynatilınam~ı için bize y,ardırr_ıcı olacaktır .

. Hürmet ..... ~s

Rüstem Paşanın bu t~maslarından bir hafta sonra, İngiliz Hariciye Nazırı Lord Rosebery, kendisine yapılan talebe v~rdiği yazıJ.ı cevapta, ica­bında istenileriin yerine getirileceğini resmen bildirmiştir. Rüstem Paşa Lordun bu taahhüd mektubunun t~rcümesini, bir raporla Said Paşa'ya yollamıştır : ' ·

. .

Rüstem PaŞadan Said Paşaya. Rapor . . Lo!ldra 4 Kasım 1893.

Geçen . 2: Ekim tarihli 17 .7 42/ 480 sayılı raporumla maruz, · -ı.;on(lra'da sahnelenmesi söz konusu olan Mu,ha~ed isimli· dra­matik . bir eserin oynanmaya kalkışılması halinde yasaklanma­şını teminen vaki müracaatım üzerine, Lord · Rosebery'tıin . yol­ladığı cevabi notanın tercüniesini, l~ffen, Zat-ı Deyletlerine tak­dim etmekle .mübahiyim. Bu notanın kıı:ıaati ile Zat-ı D~vletl~-

1

rinin de tesbit buyuracakları gibi, Hariciye Nezaretince ma­lfımatına müracaat edilen Lord Chambellan (Saray Nezareti) dairesi, piyesin oynatılacağ1na ·dair malfımatları olmadığını, sahnelenmek istenmesi hallıide -ki bun11 şimdilik t~ . etmi­yorlar- gerekli müsaadeyi almak üzere yapacakları müracaat­la.rinda izin verilmemesi için karar alıİıacağını bildirmiştir.

B;ürmet. . . . . . Rüstem

28 :No. Gl. i7.742, _No. Sl. 480, Kayıd tar. 4. XI 93, No. 678.

Lord Rosebery'nin bu . rapora eklenen mektub:u şudur :

«Tencüm.e

«Lord Rosebery'den Rüstem Paşa Hazretlerine, «Londra, 4 Arlık 1893

« Muhterem Sefir Hazretleri

345

« Geçen ayın 25'inde b~a vaki ziyaretiniz üzerine, vakit kaybetmeden, Muhammed isimli bir dmmın bir Londra tiyat :ı;osunda sahnelenmek tasavvurunda bulunulduğuna dair dola- · şan rivayet hakkında, malfımat almak üzere, Lord Cha.mbellan'­ın Dairesi ile temasa geçtim.

« Selefim. tara".fından daha evvel verilmi.ş bulunan ve Ma­jestelerinin Hükfımetiriin, Kraliçenin tebaaları ar.asında da bü­yük bir nisbette bulunan müslüm.anların d_a dini hislerini ren­cide etmemek kararında olduğu hususlındaki teminatını teyid etmeğe bilmem lüzum. var mıdır?

« Bu itibarla, Lord Chambellanın Dairesinden, bu piyes hak­kında 1890'dan ·beri her hangi bir şey zuhur etmediğini memnu­niyetle öğrenmiş bulundum. Yapılmayacağı kanaatinde bulu­nulmakla oeraber, şayed piyesin sahnelenmesi için gerekli mü7

saadeyi alın.ak üzere müracaat olunduğunda, oynatılmasının

men'i için gerekli karar verilecektir.»

«Hürmet .. . .... 29

Tabii, Marki de Bonnier de kendisini desteklemek vaadinde bulunan Mr. · Cai~e de, aktör Willard da, uynanacak piyeslere gerekli müsaadeyi

1 .

veren Lord Chambellan Dairesinin bu tutiımunu haber alıp, r.esmen bir yeni red cevabı ile karşılaşmaktan ise teşebbüslerini niyet safhasından ileri götürmemişlerdir. ·

Aradan yedi YJ:l geçmiştir. 19. asrın son aylarındayız. Pariste bir tiyatronun «Muhammedin Cenneti» isimli bir piyesi oynamak hazırlığın­da bulunduğunu gazeteler yazmıştır. Hariciye Nazırı Tevfik Paşadır. Bu

29 No. Gl. 17.776, No. Sl. 500, Kayıd tar. 14. XI 93, No. 679 Lord Rosebery' nin mektubunun tercümesi bu belgeye eklidir ayrı bir nwnara ver-ilınemiştlr. Bu mek­tubun -da aslı arş"iv deposunda İ..ondra Sefareti.ırden getirilmiş, Sefaret arşivi sandık­larında olmalıdır.

346

havadis kendisine ulaştırılınca derhal Paris Sefirıi Nabi Beye aşağıki tel-. ·grafı çektirmiştir :· . · ·

. . Hariciye Nazın Tevfik Paşadan Paris Sefiri Nabi Beye. Telgraf. 21 Ekim 1900.

H;:ı.len · Parisin bir tiyatr~sunda «Muhammed'in Cei:ıneti» isimli. bir piyesin provaları yapılmakta olduğunu haber. almış bulunu­yoruz. Eğer bu haber doğru ise, daha şimdiden böyle bir piyesin oynatılmasının önlemri~i için gerekli teşebbüslere geçilmelidir. Nasıl d.~a evvel, Sefaret-i Seniyye, ısrarlı müracaatları neticesi bu ayar bir piyesin oynanmasÜıı yasaklatmış ise, sizin de bu ha­dise karşısında ·aynı ~~ticeyi elde edeceğinizden eminim.

Bu husustaki teşebbüslerinizin ·neticesini mümkün ol~uğu kadar serian bil~30•

Nabi Bey cevabını t.elgrafla vermiştir : .. .

Nabi Beyden Tevfik .Paşa'ya .Telgraf. Paris, 26 Ekim 1900. 233 sayılı telgrafınız alınmıştır ..

Zat-ı Devletlerinin 'telgraflarını almadan· evvel, Sefaret-i Se­. niyye söz k~nlısµ. piyesin y~arlar1J. . ile temasa geçmişti. Uzun

. · süren müzakerelerden sonra, bunlar piyesin ismini değiştirerek «Rosine'nin evlenmesi» ~apmışlar ve dinimize aid J;ıer türlü tel­

. mihi de hazf etmişler.dir31 • ·

Piyesin-mahiyeti hakkında, arşivde bir belge. olmamakla beraber Sul­tan Abdülhamid'in, Resul-Ü Ekremin isminin bile sahneye konu yapılma­sına ~~ vermeyecek bir hassasiyetle davrandığını bu belge açıkça gös­termektedir ...

Yine Hariciye arşivinden aldığımı.z Cliğer bir belge de, Sultan Abdül­hamid 'in hassasiye~i_nin, sadece dini konulara inhisar ·etmediğini, tarihi mefahirimiz ve ecdadımız hususunda da aynı titizlikle davrandığını gös­termektedir. Bu belgede görülen hususa aid ol'ay, !talya'da cereyan et-miştir. . .

.. 30 No. Gl. 39.693., No. Sl. 233, Kaıyıd tar. 16 XI 1900, No. 355 Şifre kalemi

21 ekim 1900. 31 No. Gl. -, No. Sl..406, Kayıd tar. 16 111 900, No. 355 Şifre ·kalemi 26 Ek.im

1900.

·-

347

Roma'da «İkinci Mehmed» isimli lirik bir dramın sahneye konaca­ğının haber alınması üzerine; Hariciye Nazırı Said Paşa; derhal Roma Sefiri ' Mahmud Nedim Paşaya tahrirat yazarak, konu ile ilgili talimatı vermiştir: Elimizdeki cevap belgesine na.zaren, 26 Ağustos (1893) tarihli ve 5763/103 sayılı bu tahrirat, Hariciye arşivinde mevcud değildir .. An~ak Roma Sefiri Mahmud Nedim Paşanın cevabından tabriratın mahiyeti belirmektedirı :

Roma Sefiri Mahmud Nedim Paşadan Hariciye Nazırı Said PaŞa'ya Roma; 26.~.-893. ·

' . Devletlu Nazır Hazretleri,

Zat-ı Devletlerinin bana göndermekle şeref veı:roiş olduk­ları 26 Ağustos tarihli ve 57631103 tahriratları üzerine «İkinci Mehmed» isimli lirik dram hakkında bilgi edinmeğe uğraştım. Öğrenebildiklerime göre bu piyes hayli evvel yayınlanmış ol­makla beraher tanınmamış, bu. itibarla:. ne Romada ne de arat­tığım ekseri büyük şehir kütüphanelerinde buldurulamamışbr. Bununla beraber bir nüshasını temin edeceklerini vaad etmiş­lerdir.·

Bu arada, )rendisi ile temas etmekten geri kalmadı~ Ha-· riciye·Na.zırı, piyesin sahneye kqnulması halinde, eser gerek mu­kaddes dinimize, ger.ekse eserin ·ismini taşıdığı mufahbam ve şanlı Hünkanmıza karşı, herhangi muhkirane veya rencide edici bir husus ihtiva .. ediyorsa, o~anmasıı:İ.ın ıtlen edileceğini temin etmiştir. ·

Hürmet ..... Mahmud Nedim32

* ** · Takdim edeceğimiz belgeler bu kadardır. Osmanlı Devletinin tem­

silcisinin, dini konulara karışı yapılan saygısızlıklara karşı, ·müsamaha­sız, tavizsiz ve kararlı tutumu sayesinde, o. yıllardan beri, Fransız ve İngiliz sahnelerinde, gerek Hazret-i Muhş.mme~ sahnede temsil ettiril­mesi, gerek İslimiyeti tezyif edici bir piyesin oynandığı görülmemiştir.

Bütün dünya müslüına.n.1.apnın dini inançlarını koruy~, bir islam «Eüyük Devlet»'ini.n, Osmanlı İmparatorluğunun, parçalanıp ortadan

32 No. Gl. 1~.190, No. Sl ~ 32~; Kayıd tar. 3 X 93, No. 499.

348

kalkmasından sonra geçen yıllarda; kurulu~ yasalarında din ve devlet iş­lerini birbirµıden ayırmamış olan birçok müslllinan devlet meydana çık­

mıştır. Billl;ların içinde isla.miyete ve isla.m inançlarına karşı yöneltilen, telmihlere, hatta tezyiflere şöyle dursun, açıkça yapılan hareketlere karşı bile, en ufak bir tepki gösteren, resmi bir müdahelede bulunan yoktur. Hem de, bu müslüman devletlerinin bazılarının elinde, s ·ultan Abdülha­mid'in sahip olamadığı bir kuvvet, devrimizin en kudretli silahı «PET­ROL» bulunduğu ha.lde! SöyJemek istediğim şudur: Son on yıldır,. Lond­ra'nın arka sokaklarında mevcud bir çok «batakhane» denebilecek, ne ol­duğu beJirsiz bodrum katı kumarhanelerinin, tripolarının kapıla;n yeşile boyanmış ve üzerlecine «M E ~ K E » levhası asılmıştır! Bu harekete karşı da, «İslam Devleti» olduğunu söyleyen bir tek Devlet'in aldırdığını :tepki . gösterdiğini ne gördüm ne de duydum.

BELGELE.R

Türkçe tercümeleri sunulmuş olan bu 21 belgenin Fran­sızca asılları da, Türkçe ter.cümelerinin sırasile takdim edilmiştir. Fransızca belgelerin altına ayrıca, belge arşiv

.. referanslarını tekrarlamak lüzumu görülmedi. Fransızca verilen her belgenin sonunda bulunan dip notu numarası, aynı belgenin Türkçesinin , dip notu numarasının aynı ol­duğundan, Türkçe dip notlarında veri).miş 3.!şiv referans­ları Fransızca belgenin arşiv referansı demektir.

1

S.E. Said Pa:cha,· a SJE. Essad Pacha. Paris. 7 Aofıt 1888.

Les journaux annoncent qu'on prepare la representation ala Comedie · Française d'une oeuvre d~ Mr. Boıinier i.n:titulee «Mahomet».

Cet o~uvre etant ecrit dans un esprit hostite a l'islamisme, veuillez faire !es demarches necessaire~ pour qu'il soit interdit~.

2

S.E. Essad Pacha, a S.E. Said Pacha. Reçu telegrn.mme N o. 116.

Paris le 9 Aofıt 1888.

MÖnsieur le Ministre des Affaires Etrangeres aupres duquel j'ai fait les demarches necessaires ni'a promis d'en entretenir son Collegue .de l'Instruction Publique. Cepep.dant ·Son Excellence· m'a fait entendre que l'intertliction demandee ne lui paraissait pas possible.

Je telegraphierai a Votre Excellence la reponse definitive du Mi-.nistre5. ·

350

3

S.E. Essad. Pacha a S.E. Said Pacha. Suite a .mon telepamm~ No. 148.

Paris le 15 Aoüt 1888.

.. Le MiniStre des Affaires :$trangeres ı;rı'a dit que son · collegue .,de l'Instruction _Publique. a eu un entrectien. avec Bornier· et que celiıi-Ci a

. promis de faire certaines rriodifications dans · sa piece ·qui ne sera . pas d'ailleurs repres~ntee cette annee-ci4

•

4

· .Ambassade de France pres d~ la Porte Otto~ane . .. 22 Mars 1890. Samedi soir. Particuliere.

. Mon cher Ministre, . .

. Sa Majeste Imperiale ayant bien voulu faire, aupres de moi, a plu-sieurs reprises, des · demarches au sujet de la repr.esentation qui devait avoir lieu prochainement a Paris d,u . drame de Mr .. de Bornier, intitule «Mahomet», j'ai adresse· des recomm.andations tres - p~essantes a Mon Gouvernement:- Je reçois, a l'instant un telegramme m'annonçant que le Conseil des Ministres, dans sa seance de ce matin, a decide d'interdire, sur tous les theatres de France, la representation de cette piece.

Je tiens t~ut particulierement a ce que Sa Majest~ soit avisee .sans retard, du reŞultat de mon intervention, et je ne puis choisir de meiıieur. intermediaire que celui de Votre Excellence pour faire .parven.ir cette nouvelle a Sa Haute destination, ·

. . J e suis persuade que le Sultan ver.ra, dans la decisi on que vient de

pred:re mon gouvernement, up.e nouvelle preuve de l'empressement que nous mettcins a un voeu prsonnellement exprime par Sa Majeste, ainsi que notre vif desir d'entr~tenir, avec le Go1:J.vernement_. Imperial les plus cordiales relations. .

Veu;nez agreer, Mort Cher Ministre, l'assurance de :ıµa haute ·consi­deration et de mes sentiments les plus devoues.

Montabello7

\ .

351

5 .

S.E. Essad Pacha a S.E. ·Said Pacıia. Paris le 23 Mars 1890.

Hier soir, a_ une. soiree au Palais, le Presi4ent ·de ıa· ~publique m'a annemce que .. dans le Conseil des: Miriistres tenu· le ıiıa:.tin il avait·ete . . . decide que la tragedie ·. ~<Mahomet» ne· serait repres~ntee· . sur aucun theatre8• · • ·

•,

6

Son Excellence Said Pac4a Miılistre des Aff aires Etrangere.s de Sa Majeste Imperiale 1e Sultan, Constantinople. · Rome le. 18 Avril 1890.

Monsieur le Ministre,

J 'ai l'honneur de transmettre ·ci-joint, a Votre Excellence la tra­duction d'un arıticle paru dans «Capitan Fracassa» ainsi qu'un entrefilet du journal «le Monite-qr de Rome» rendant compte du drame de Henri Bornier .

. J e prie Votre Excellence de vouloir bien agreer les assurances de ma wes-haute cons~deration Zia

7

Extrait du journal de Rome «Capitan Fracassa». du ·15 Avril 1890.

Cronique Litteraire . · Mahomet .

« Une oeuvre litterair~ qui menace de devenir une question d'etat parait, dans le temps oiı nöus v'ivons une chose bien· etrange et si extmordinaire, que l'on croirait se trouver en face d'un ten­tatif de diffamation, de quelque ·acte de ·charlatanisnie politique, et no??- ·ç.ı•une conception artistique sereine et objective ·~t cepen­dant il n'y a rien de .tout cei?-. Le drame en vers de Mr. de Bor­nier - tout en etant une oeuvre magistrale de po~sie a produit en ces jours; une commoti.on. curieuse parmi les cercles politiques, et les chancelleries ont echange ·des ı:ıotes, comme .s'il s'etait agi des plus graves. interets nationaux. · .

A la nouvelle de ce drame le Sultan s'est trouble, comme si on lui ava.it annonce une flotte Russe venant contre le .Bos-

352

phore; et FEmpereur Guillaume, lui aussi, semble s'etre occupe de cet incident.

Il est curieux de connaitre ce que le poete a pu mettre dans ce drame, qui a provoque l'opposition d'un grand Empire, et le veto d'un souverain.

«Le Correspondant», en publiaiıt le drame de Mr . . Bornier, s'est chaııge de nous le faire connaitre, et nous pouvons ainsi juger savamment, la valeur ~es objections diplomatiques; qui ont abouti a interdire la representation de ce P.Oeme. . . .

«On assure que losque, pour la premiere fois, l'Ambassadeur Ottoman, au nom du ·Sultan, est alle fai.ı:e des observations au Ministre des Affaires Etrangeres de France, et lul a dit: «Per­mettriez -vous jamais que Jesus Christ passe sur vos scenes,» Mr. Spuller aurait repondu: «Mais, pour nous, Jesus Christ est un Dieu, tandis que Mahomet est un homme ... »

«Ceci pouvait suffir; mais la diplomatie Musulmane a in­siste dans ses protestations,' et elle a vaincu! Apres un echange de · depeches assez nombreuses, le ministre Ribot, reconnaissant que si Allah est grahd, Mahomet est son Prophete, a prohibe la representation du drame. - Mais quel est le motif pour lequel le Commandeur des Croyants a montre une si grande obstina­tion?

«On dit qu~ l'emotion Musulmane a ete excitee par un senti­ment paııticulier, touchant l'etat conjugal du Prophete, trop aime par les croyants car on atirait pu faire une espece de Sganarel.

«Il n'y a rien de vrai dans tout cela, et nous le verront en faisant sommerement l'exposition du drame, ~~ lequel, s'il y a quelques motifs plausibles de soulever la susceptibilite de la Porte, ce motif doit se trouver, uniquement, dans la partie philosophique et religieuse de l'ouvrage1 ·1• .

8

S.E. Said Pacha a S.E. Essad Pacha. Paris. le 27 Mars 1890.

J'ai reçu: le telegramme que V.E. a bien voulu m'adresser le 23 Mars No. 64, pour m'annoncer que le Conseil des Ministres avait decide d'in­terdire sur tous les theatres de Frances la presentation de . «Mahomet».

353

La meme nouvelle m'a ete donnee par le Cte. de Montabello. Cette mesure si sage et si-prevoyante preuv~ une nouvelle fois la haute pers­picacite du G-Ouvernement français, V.E. a dfı certainement lui en expri­mer nos remerciements, mais des que l'occasion se presenterait elle vaudra bien lui temoigiıer encore tou:te la satisfaction que nous en avons eprouvee9 •

9

S~E. Said Pacha, Ministre des Affaires Etrarigeres. Londra le 18 Juin 1890.

Monsieur le Ministre,

Mr. Collet,. editeur du receuil periodoque le «Diplomatic Fly Scheets» M'a envoye une lettre qu'il a reçue dernierement de Abdul Latif Baha­dour, Secretaire de la Societe Litteraire Mahometane de Calcutta et qui · . porte .temoignage de l'excellent effet produit su.rı les populations masul-manes de l'Inde par les observations que Sa Majeste Imperiale notre Auguste Souverain avait fait presenter au Gouvernement français en vue de :f;aire interdirıe la rep:r:esentation d'une piece de theatre qui mettait en scene la personn.e du ·prophete. Abdul Latif Ef f eİıdi constate que la nouvelle de l'heureuse issue de ces demarches a ete reçue ·avec la plus vive satisfaction pat toı:ıtes les communautes. Musulmanes du pays.

. . A ce propos Abdul Latif Effendi fait remarquer que, il y a quelques annees une ·difficulte de meme nature avait surgi a Calcutta a l'occasion d'un drame compose et publie par un Hindou, et ayant pour titre «Le heros religieux Mahomed». Sur les observations des notables musulınans, les autorites de Bombay interdirıent la representation du drame sur le tıieatre; mais ıes .lois sur la liöert~ de ıa,presse ne leur donn3-ient pas le pouvoir de supprimer · la publi~ation sous forme de livre. Cette derniere difficulte ffı.t reanmoins aplanie par des negociations ariıicales entre les representants d·e la communaute musulmane et l'auteur et l'edition entiere de l'ouvrage fut aneanti.

Je crois ·que le texte de la lettre d'Abdul Latif Effendi, dont j'adresse ct-joint deux exemplaires a votre Excellence, sera publiee dans la proc-haine livraison des «Diplomatic Fly Sheets». ·

. !

Veuiliez agreer, Monsieur le Ministre l'assurance de ma tres haute consideration.

Rustem6

354

10

de .S.E: Tevfik Pacha a .Naby Bey,. P~ris. Le 21 Octobre 1900.

Il nous revient qu'.on essaie en ce moment dans uiı des theatres · Çl.e Paris une piece intitulee «Le paradie ·de Mahomet>~. Si cette nouvelle est exacte, il· importe d'aviser des a present. aux dispositions propres a em­pecher la repnesentation d'une pa.İ'eille piece. Comm.e l' Am?a8sade y etait precedemment parvenue, grace a ses instances, a ne pas faire mettre en scene un ouvrage analogue, je ne _doute point que vous 'n'arriviez pas a. obtenir le meme resultat dans le cas actueı. "· ·

Veuillez me faire connaitre a,u .. plutôt l'issue de vos demarches a ce sujet30•

11

de Naby Bey a ·S.E. Tevfik Pacha. Reçu tel~gramme No. 233.

Paris. Le 26 Octobre· 1900.

Bien avant reception teleegramme· de V.E. Ambassade ava.it engage pourparlers avec auteurs de la piece y mentionnee. Apres longs polµ'­parlers ceux-cj changerıent titre_ de la piece ·qui s'appelera «Mariage .de Rosine» et suprimerent toutes allusions· a notre ·religion31:

12

de S.E. Said Pacha a S.E . .Rustem Pacha. Londres. 11 Juillet 1890.

· ..... ~ ·: · Si, Coİnme on l'annonce, il est vrai qu'il soit 'questi~n de repre­sen,ter a Londres la tragedie «Mahomet» de Mr. de Bornier qtie l~ Gouver-

. nement Français a, sur notre demande, interdit dans tous les theatres en Fı:ance, je prie V.E. de faire aussi aupres de Sa Seignerie une de­marche pour obtenir la meme interdiction en Angleterıre .. Il y a ıa une question de convenance ·que ·le . Gouvernement Britannique appreciera d'autant mieux qu'il coriıpte panni se5 sujets des· milliers de Musulmaiıs.

13 ·

de S.E. Rustem Pacha-a S.E. Said Pacha. Reçu telegramme N os. 97 et 98.

"

. . . Londres, Le 14 Juilet 1890.

. . . . . . . . Quant a la piece intitulee «Mahomet»,. je n'ai pas pu voir Lor.d Salisb~y 'qui etait absent; mais je lui ai fa.it ~.emettre une note ver-

355

bale, et j'ai parle de Paffaire a~ Sous Secretaire d'Etat .. Lord Salisbury m'a fait dire qu'il se rendrait compte de l'interet de la question, et qu'il alla.it voir ce qu'il y avait moyen O.e faire. Je continuerai mes demarches a ce. sujet1_8 • • . .

14

de S.E. Said' Pacha a S.E. Rustem P·acha Reçu telegramme No. 176. :

Londres. ·Le 17: Jı~illet 1890.

. . . . . . . . . N ous attendons le resultat de vos investigations et des demarche5 que je v~us ai. prie de faire aupr.es' de Lord Salisbury. Je vous resommande la plus grunde vigilance et la plus grande . celerite1~ ••

de S.E. Rus tem. Pacha a -S.E. Said Pacha. Reçu telegramme No. 10.0 .

Londres, Le 18 Juillet 1890.

. . . . . . . . ·. Notre ·demande relative a la piece intitulee «M~omet» a ete favorablement .acceuillie et .je crois que le cas echeant la piece sera interdite. Details par courrier20

•

15

Son Excellence Said Pacha; Ministre de Affaires· Etrangeres. Londres, Le 17 Juillet 1890.

Monsieut le Mini.stre,

Par mon tel~gram.nıe chiffre du 14 de ce mois, No. 176, j'ai i~orme votre Excellence ·. de la demarche que j'avais faite aupres. de Foreign

. Office en vu de ta.eh er de faire in terdir~ . la . representation· eventuelle a Londres d'un drame français intitule «Mahomet». N'ayant pu voir Lord Salisbıµ-y lui meme, car Sa Seignerie a ete absente de Londres en c~s derniers temps et n'y a fait que de courtes apparitiorıS, je lui ai fait part

. de votre desir au moyen d'une note verbale. Ayant appris, en outre, a · la suite de mes recherches, qıie l'on attribuait a. un acteur Anglais assez connu Mr. Irving qui .dirige le theatre du Lyceum, le projet de mon:ter la pieçe et de· prendrıe lui-meme le P!incipal rôle; j'ai · egalement porte ce renseignement a la connaissıuıce de Sa. Seignerie.

En reponse a ma communication Lord Salisbury m'a fait dire par son secreta.ire particuli.er, .qu'il comprenait les inconvenients que la r:ep­resentation du drame pouvait avoir; mais qu'il prefera.it ne pas avoir

356

d'entrevue avec moi au sujet de cette affaire et qu'il valait niieux que toute action qu'il pourırait prendre e~t l'apparence .d'etre due a:sa propre initiative. J'ai fait repondre a Sa Seignerie que je compreµais l'interet qu'il pouvait avoir a ne pas paraitre avoir agi a notre suggestion; que je ne tenais p·as, de mon côte, a me mettre en avant et que l'important pour nous etait que le .drame füt interdit

Dans une seconde conversation ·que j'·ai eu avec Mr. Barington, sec­retaire particulier de Lord Salisbfil.y, et que Sa Seignerie avait charge de me ·voir, j'ai su que Irving avait ete interroge sur l'intention qui lui etait pretee. Mr. Irving a dit que· la piece lui avait ete offerte, et qu'iJ avait crti d'abord· qu'en changeant le titre et en modifiant plusieurs scenes, de façoİı. a faire disparaitre les aliusions sur. la vie· du Prophete, il serait possible d'utiliser le drame; mais qu'ensuite il avait trouve l'oeuvre trop mauvaise ·et avait renonce a son idee.

J'ai dit que cela etait satisfaisant en ce qui con~ernait Irving, mais qu~ des propositions semblables pourraient etre faites a d'autres direc­teurs de theatre et qu'il serait bien dE'. prendre," des a present, des me­sures pour empecher que toute espece de piece ayant pour sujet le Pro­phete Mahomet ne put etre representee.

. . A cela Mr. Baringtop. a repondu que Lord Salisbury avait cause de

l'affaire avec le Lord_ Chambellan; qu'il avait ete pris note de nos ob­servations, et ·que, comme aucune piece de theatre ne pouvait etre rep­resentee sans l'autorisation de ce dignitaire, on etait dispose, le cas ecMant, a tenir compte de nos voeux.

Votre Excellence comprendra, par ce qui est rapporıte plus haut du desir de Lord Salisbury de sembler a~r de lui-meme, qu'il serait a desirer . que les journaux de Cons~an~ople et les correspqndants etrangers. s'a;bstiennent de panler de l'affaire et de la demarche a laquelle elle a donne lieu.

Veuiliez agreer Monsieur le Ministre l'assurance de ma, tres-haute coiısideration21 •

a Son Excellence Said Pacha.

Monsieur le }Jlinistre,

16

Ministre des Affaires Etrangeres Londres Le 19 Juillet 1890.

Par mon rapport du 17 dece mois, No. 13936/179, J'ai communique a votre Excellence les explications que Lord Salisbury m'avait donnees,

357

par l'entrernise de son secretaire pa.rticulier, en reponse a ma demarche concernant la representation eventuelle du drame intitule «Mahomet» sur une scene de Londres. Tout en conciderant les asswances verbales de bon vouloir, transmises par Lord S;ı.lisbury, comme satisfaisantes j'avais exprime a Mz:. Barington le desir de recevoir une reponse ecrite a ma communication.

Posterieuremerit a cet entretien, j'ai reçu d~ Lord· Salisbury la lettre dont Votre ~cellence trouvera la traduction ci-annexee. Cette lettre contient le resume de ce que -Lord Salisbury m'avait ·fait dire; et elle pourrait peut-etre devenir utile en nous fournissant le moyen de rappeler au cabinet anglais la promesse qu'il nous a faite si, a une epoque future la question revenait de noıi~eau sur le tapis.

Veuillez agreer Monsieur le Ministre, l'assurance de ma tres-haute consideration.

Rustem

«Traduction «Le Marquis de Salisbury a Rustem Pacha «Foreign Office, le 17 Juillet 1890.

«Mon cher Ambassadeur,

«A la suite de votre visite du 14 · de ce mois, je n'ai pas perdu de temps·pour me mettre en communicatinn avec le Lord Chambellen en ce qui . concerne la demande du Sultan que le Gouvernement de Sa Majeste interdise la representation sur les theatrıes de Londres d'un drame base sur la vie de Mahomet, fait dont un journal anglais av~it donne la nouvelle.

«Le Gouvernemnt . de. Sa Majeste est en pleine sympathie avec le Sultan dans son desir d'eviter ce qui peut offenser les susceptibiliMs religieuses des mahometans, dont un si grand İıombre sont sujets de la Reine; et c'est avec plaisir que j'ai· appris que le resultat de l'enquete faite par le Lord Cham­bellan a constate que le dil'!ecteur d'un theatre de Londres qui avait achete le droit de produire la piece en question. avait renonce a toute idee de le f aire; - bien q'ue dans le cas contraire, il aurait introduit les changements necessaires pour empecher que la piece ne fut recbnnue comme faisant en quoi que ce soit allusion a Mahomet - . Maintenant que l'attention du Lord Chambellan a ete appelee sur ce sujet, votre Excellence peut-e_tre

358

assuree que .si on lui demande, a une epoque future, de permettre la . ~presentation d;ıine piece de ce genre, il ne manquera pas au prealable, de se mettre en communication avec le secretaire d'Etat pour les Affaires Etrangeres.

« Veuillez croire, mon cher Ambassadeur, tes sincerement · a vous. Salisbury25

17 : .

Son Excellençe Said Pacha, Mi.nistre des Affaires Etrangeres de . ~.M. I. le SUl.fan Loıidres, .le Octobre 1893 ..

· Monsieur le Ministre,

J'ai l'honneur de transmettre ci-joint, a votre ·Excellence le parag­raphe du.journa1.le «Sun» que je Lui ai deja signaJ.e par-mon telegramme d'aujourd'hui No. 471 et dans _ leque1 ·u est question du projet qui aurait

.ete ~onçu de representer a Londres un drame i:ntitule «Mahomet» ..

Aussitôt que j'aurai recewJli de plus ample8 införmations· a ce sujet­je m' enpresserai :.de les. poııter a fa connais~ance de Votre Excellence. ·

Veuillez· agreer Monsieur le· Ministre l'assurance de ma tres-haute consideration20

•

Rustem

. 18

Son Excellence Said. Pacha, Ministre des Affaires Etrangeres de S.M. I. le Sultan. ~ondııes le 27 Octobre 1893.

Monsleur İe Ministre,

J'ai eu l'honneur de recevoir la dep~che telegraphique . de Votre Excellence du 22 de ce mois, relative a la mise en scene pr9jetee d'une oeuvre dramatique de nat1:11'e a bİesser les sentimen_ts rıeligieux Çle la na~ tiön musulmane, et je me .suis empresse. d'ntreteni,r le Comte de Rosebery

· de ce projet, ·et de lui demander de vouloir bien, le cas echeant, prendre des ·m.esur.es pour faire interdire la representation. dont il s'agit. · ·

. Au debut de notre eıitretient, sa seignene n'a pas paru disposee a prendre l'affaire tres au serieui, et elle m'a repondu que les prophetes clıretiens etaient assez frequemment mis ·surı la scene sıws que ceıa blessat

...

359

aucune stisceptibilite. J'ai fait · observer a Sa ·Seignerie que les deux cas ne presentaient aucune an3.ıogie; qµe si en Europe, l'esprit public demerait· indifferent en ce -qui . regarde la · repr!fısentation sur· theatre d'episodes touchant a la foi, la nş.tırre profond~ment religieuse des populations

. musulmanes les p~rtait a y voir un manque d~ resp~ct a l'egard de leur croyances et a en etr.e profondement aff ectees; qu'il. y avai t done ~ tenir compte de ce sentiment. Jlai, en outre, .rappel~ a Sa Seignerie que son eminent predecesseur avait pris en consideration nos observations a ce sujet, et qu'a l'occasion d'une d~marche identique que. j'ş.vais faite aupres de lui il y -a. trois ans; il m'avait donne un temoi~age de bön · vouloir dont le gouvennement Imperia~ avait pris note. avec satisfaction. . . . . .

Iprd Rosebery m'a alors dit qu'il examinerait les precedents et verrait ce qu'il lui serait pbssible de faire. . ·

J'ai ensuite cause ·avec· le sous-secretaire· d'Etat, qui m'a promis de mettre Lord Rosepery: au colırant de la question, et de faire ce qui serait en son pouvoir pour repondre a notre desir. · · ·

J'ai done lieu d'esperer que quand il sera .serlewiemenfquestion de monter le drame dont il· s'agit .ce qui ne parait pas etre encore le c·as, le Foreign Office ~ous. pretera son concours pour tacheı; .de frure en sorte . · que la representation n'ait .pas lieu ..

. " Veuillez agreer, Monsieur le Ministre, l'assurance de ma tres-haute

consideration 28• ·

Rus tem

19

Son Excellence Said Pach,a, Ministre des Aff aires Etrangeres de S.M. I. le Sultan. 1 Londr~, · le 4 Novembre 1893·.

Monşieur le Ministre,

Pour faire suite a nion rapport du 27 Octobr;e dernier, .No . . 17742/-480. r elative a une. ~emarche que j'avais faite aup.ı;es du Foreigiıe · Of­fice pour essayer de faire interdire, le cas echeant la :rıepresentation d'u,ne oeuvre dra.niatique intitulee «Mahomet» qu'il etait qu~tion de nionter sur un theatre de Londres, j'ai 1'honneur de transmettre, ci-joint a votre Excellence la traduct!on d'une ·note que Lord Rosebery vient de m'ad­resser au sujet de cette affaire. Ainsi que Votre Excellence le relevel'a. de la lecture de cette note, le D~partement du Lord Chambellan, interroge

360

a ce prqpos par le Foreign . Office, a repondu qu'il n'avait pas entendu parler de la representation projetee et que, dans le cas oiı la piec lui.. serait · soumise en vue d'obtenir ~·autorisation de la jouer, ce ·qui, pour le mo­ment parait improbable, des mesures seront prises pour ·que la repre­sentation n'ait pas lieu.

Veuillez Agreet> ..... Rus tem

20

«Lord Rosebery a S.E. Rustem Pacha. Londres, le 4 Novembre 1~93

«Mon cher Ambassadeur, . .

«Je n'ai pas perdti de temps a la suite de la visite que vous m'avez faite le 25 du mois deriıier, de prendre des renseignements au bureau du Lord Chambellan en ce qui touche le bruit que la representation d'un drame intitule «Mahomet» aurait lieu ·prochainement sur un theatre de

· Londres.

«J'ai a peine besoin \fe reiterer les assurances deja donnees par mon predecesseur en ce qui touche le desir du Gouvernement se Sa Majeste d'eviterı d'offenser les susceptibilites religieuses des musulmans, dont la Reine compte un si grand nombre parmi ses propres sujets.

«C'est par consequent avec satisfaction que j'ai appris du Bureau du Lord Chambellan que l'on n'avait plu.s rien entendu au sujet de piece depuis 1890. Dans le cas oiı elle lui serait soumise pour obtenir l'autori­sation de la jouer, ce que l'on considere comme tres impropable, des mesures seront prises ·pour empecher la representation.»

«Veuillez ete ..... »ı9•

21

Son Excellence Said Pacha, Min.i,stre des Affaires Etrangeres de ·Sa Majes~ Im.periale le Sultan. Rome le 26 Septembre 1893 . . Monsieur le Ministr.e,

Au reçu de la . depeche du 26 Ao-fıt dernier No. 5763/103 que Votre Excellence ·m'a fait l'honneur de m'adresser, je suis alle aux informa­tions au sujet du drame lyrique «Maometto Il». D'apres les renseigne­ments que j'ai pu ııecueillir, .cette piece a ete deja depuis longtemps pub-

361

liee. Elle est restee .cependant inconnue; car elle n'est pas en librairie ni a Rome ni dans la plupart des grandes villes oiı. je l'ai fait .chercher. On a cependant promis de riı.'en procurer un exemplaiİe.

En attendant, je n'ai pas manque d'en s~~r le Ministre des Affaires Etrangeres qui m'a promis de faire son possible pour empecher la rep­resentation de la piece, si toutefois elle etait GOnçue . s.ous une forme blessante et injurieuse soit a l'egard de notre .sainte religion soit a celui du Souv:erıain d'auguste et glorieuse memoire au nom dµquel le libretto se trouve intitule.

J e prie votre Excellence .. .... 32 Mahmoud Nedim

Konumuza aid, Fransızca asılları ile Türkçe ·tercü­melerini takdim etmiş olduğumuz belgelerden, İngi­liz Hariciye N~zırı Marki de · Salisbury10 ile halefi

· Lord Rösebery2.0 'niri, Londra Sefirimiz Rüstem Paşa­ya yazdıkları mektupların tercümelerinin ve Fran­sa'nın Türkiye Sefiri Kont Montebella4'nın, Hariciye Nazırı Said Paşaya yazdığı özel mektubun aslının fotokopilerinin ilk sahifelerini sunuyorum.

BELGELER Londra'nın ve İngiltere'nin bir çok şehrinde adi tripo mahiyetindeki

Jrumarhanelere, İslam aleminin en mübarek şehri MEKKE iSminin

ta~ş olduğunu esefle bilmrnuştik. Bunlardan Londra'da bulunan

üçünün resmini, İslam Devletlerine ibret olmak üzere, sunuyorum.

Her türlü kuman, içkiyi, .eğlenceyi sunan ve İngiltere'nin en iyisi oldµğunu bildiren batakhane : · M EK K E

~ O) ~

364

365

..... ~ ......

366

. q-' ./-.. · -···m dtt Ot(#... .

_........_~·--··---

--=-4c. <iel'-Otıt~~ ..;f fi .'M 'p .U ~I<- de__ '/iitiµ

d /a_ .,,f,ut/e:-de_ fa_ ~ "leu-~ ''" <a.,..eL.

ı~'li: k ~dl.. ~ ~~,...., ~?.ruc-de_ . ~~M/4~ ~ ı.:;>~IU<... ~ ·~ cg~ AA. t:. ~ ;:;z«-' ~olu. /t- ~~h Cftl(/_. tz '2~?~ d 0rı... d'J•IHlu... ~/ .A..<.iLHfu./_ ~ aqk dL _/i't;,_ .,cfrr.~t.UIU~ .

"~r ,,;,_ tie~~e- d~ ~tjJu;t,..u . '-Y' ~ 4, p tü;,~ ·~Ukİ"' de. ~,,

.i'u ~1-~u·4-~ t:U-t_:U/w pa.,,. nı.~ ~;du.e,i~· e~ u. ~: ~'-e..· le..4:4,,....

.d'7 gr~~ * ?n'f/:~~ ~ ~

.:/l ~//Ur- ~ ~~ ~ kl':;#a(~ ~e..ltJı~ıtd; cb.td. ../tt. ~;k_ Ct77n,h'(;::_·

.Ufl .;lf':pr,eıc.L 'lu-r;ıhe.~~'"' ~~6/

.t,ı/f'~ı4ıl.1, 7;~,,·;• . "'"'! ,;;

. i,:,;, .. /f //,•111(1,111>:

do.. v!v ~. vı.,,t ~ a,/<) v.J...v- f ~ .. I

{f """ d "" c..Nc-~ .

O.. Ur~,.

ı ..

! . ..

. I

9a'Vv>!v,;v., Vvv>.<,..,J-, - /ı.. '.~t.,t.~.;,' {;.

,J1ı, ... ( .. c.<-U. ........ c..... . ı,.:.:oe. . .. l . \,\A •• ~ c;:~. ~ ·..,. 3 f,.~ ..... ......

367

368

·4~~: J:,, ./;" /~ef/ftl.

~~7#de.&.~/~

~~_r~~~ ·- ~~~~~­~4~ ~t!!?v&.-/~ .

~~~

~~/~--0 -.

J~~~~-

#/'u-a~~.r~ -~ . ~~~& ~de-~d~

~~~~