Editör: Satılmı TEKİNDAL EĞİTİMDE ÖLÇME VE … · iii Dördüncü Baskının Ön Sözü Bu kitabın amacı eğitimde yapılan ölçme ve değerlendirme yöntemlerini açık-lamak

Editör: Satılmış TEKİNDAL

Editör: Satılmış TEKİNDAL

Genişletilmiş ve Gözden Geçirilmiş4. Baskı

EĞİTİMDEÖLÇME VEDEĞERLENDİRME

Devrim ALICISafiye BİLİCAN DEMİRMehtap ÇAKANNeşe GÜLERAdnan KANErol KARACAÖzlem Yeşim ÖZBEKMetin YAŞAR

Editör: Prof. Dr. Satılmış Tekindal

EĞİTİMDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

ISBN 978-605-5885-16-8

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2014, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Ekim 2008, Ankara4. Baskı: Kasım 2014, Ankara

Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül EroğluDizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan

Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı

Baskı: Yorum Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti.İvedik Organize Sanayi Bölgesi Matbaacılar Sitesi

35.Cadde No: 36 - 38 06370(0312-395 21 12)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13651

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: [email protected]

iii

Dördüncü Baskının Ön Sözü Bu kitabın amacı eğitimde yapılan ölçme ve değerlendirme yöntemlerini açık-lamak ve bu yöntemlerle ölçme ve değerlendirmenin nasıl yapılacağını ve onla-rın nasıl kullanılacağını öğrencilere (lisans, lisans üstü, doktora), öğretmenlere ve öğretim elemanları ile diğer ilgililere sunmaktır. Bilindiği gibi ölçme ve de-ğerlendirme sadece bir teori olmayıp, eğitim kurumlarında değişik amaçlarla sürekli yapılan bir iştir ve zorunlu olarak da yapılır. Bu zorunluluk, eğitimin tüm öğeleri için karar verme gerektirdiğinden ve karar vermede bilgi toplamak için ölçme ve değerlendirmeye ihtiyaç olduğundandır. Diğer taraftan araştırma-cıların da ölçme ve değerlendirmeye gereksinimleri vardır. Eldeki kitabın dördüncü baskısı için, bölümler yeniden gözden geçirilmiş; ihti-yaç duyulan bazı bölümler güncellenmiştir. Ayrıca öğretmenlerin ve diğer ilgili-lerin kazanım, içerik ve soru arasındaki ilişkiyi doğru bir şekilde kurmalarını sağlamada yardımcı olacak yeni bir bölüm eklenmiştir. Diğer taraftan, bana göre bu kitapla ilgili sevindirici yönlerden birisi, yazarlar yardımcı doçent ola-rak bölüm yazmışlar; bugün ise bunlardan bazıları doçent, ikisi ise profesör olmuştur. Onları kutluyorum. Son olarak, bu kitabın yazımında, daha çok uygulama ve örneklere ağırlık veri-lerek ölçme ve değerlendirme dersi alan öğrencilerin konuları daha iyi anlaması ve derse karşı olumlu bir tutum geliştirmesi amaçlanmış ve eldeki kitabın iyi bir ders kitabı olmasına çalışılmıştır.

Editör: Prof. Dr. Satılmış TEKİNDAL

Kasım, 2014 İzmit

v

M. Fuat Turgut,

Yaşar Baykul ve

Tüm Ölçme Ailesine

vii

Bölümler ve Yazarları

1. Bölüm: Ölçme ve Değerlendirmenin Önemi Yrd. Doç. Dr. Metin YAŞAR Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi

2. Bölüm: Ölçme ve Değerlendirme ile İlgili Temel Kavramlar Yrd. Doç. Dr. Metin YAŞAR Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi

3. Bölüm: Ölçme Araçlarında Bulunması İstenen Nitelikler Yrd. Doç. Dr. Özlem Yeşim ÖZBEK Çankırı Karatekin Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

4. Bölüm: Eğitim Sistemimizde Yaygın Olarak Kullanılan Sınav Türleri

Prof. Dr. Mehtap ÇAKAN Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi

5. Bölüm: Öğrenci Performansının Değerlendirilmesinde Kullanılan Diğer Ölçme Araç ve Yöntemleri

Doç. Dr. Devrim ALICI Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi

6. Bölüm: Ölçme Sonuçları Üzerinde Yapılabilecek İstatistiksel İşlemler

Yrd. Doç. Dr. Erol KARACA Eskişehir Anadolu Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi

7. Bölüm: Değerlendirme Yrd. Doç. Dr. Safiye BİLİCAN DEMİR Kocaeli Üniversitesi Eğitim Fakültesi

8. Bölüm: Ölçme Aracı Geliştirme Prof. Dr. Adnan KAN Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi 9. Bölüm: Eğitim Sürecinde Hedef Davranışlar ve Hedef

Davranışların Ölçülmesi Doç. Dr. Neşe GÜLER Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi

ix

İÇİNDEKİLER

Önsöz ...................................................................................................................... iii Bölümler ve Yazarları ............................................................................................. vii İçindekiler ................................................................................................................ ix Tablolar Listesi ...................................................................................................... xiv Şekiller Listesi ....................................................................................................... xvi

1. Bölüm

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRMENİN ÖNEMİ

(ss: 1/8)

Giriş ......................................................................................................................... 2 Eğitimde Ölçme ve Değerlendirmenin Önemi .......................................................... 2 Özet ......................................................................................................................... 7 Kaynakça ................................................................................................................. 7 Sorular ..................................................................................................................... 8

2. Bölüm

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

(ss: 9/41)

Giriş ....................................................................................................................... 10 Ölçme .................................................................................................................... 12 Değişken ................................................................................................................ 14 Sürekli ve Süreksiz Değişken ............................................................................. 15 Nicel ve Nitel Değişkenler .................................................................................. 15 Bağımsız ve Bağımlı Değişkenler ....................................................................... 16 Ölçme Türleri ......................................................................................................... 18 Ölçme İşlemine Ait Sonuçların Gösterilmesi ...................................................... 20 Ölçmede Birim .................................................................................................. 20 Ölçmede Kullanılan Ölçekler .................................................................................. 22 Ölçmede Sıfır ..................................................................................................... 23 Ölçmede Ölçekler .............................................................................................. 24 Değerlendirme ....................................................................................................... 29 Değerlendirme Türleri ............................................................................................ 31 Özet ....................................................................................................................... 36 Kaynakça ............................................................................................................... 38 Sorular ................................................................................................................... 39

x

3. Bölüm

ÖLÇME ARAÇLARINDA BULUNMASI İSTENEN NİTELİKLER

(ss: 43/91)

Giriş ....................................................................................................................... 44 Güvenirlik .............................................................................................................. 44 Hata Türleri ............................................................................................................ 46 Güvenirlik İndeksi ve Ölçmenin Standart Hatası .................................................... 47 Gerçek Puan Teorisi ............................................................................................... 47 Güvenirliği Hesaplamak İçin Yöntemler ................................................................. 53 Güvenirliği Etkileyen Faktörler ............................................................................... 63 Geçerlik ................................................................................................................. 68 Geçerliği Etkileyen Faktörler ................................................................................... 82 Kullanışlılık ............................................................................................................. 84 Özet ....................................................................................................................... 86 Kaynakça ............................................................................................................... 87 Sorular ................................................................................................................... 89

4. Bölüm

EĞİTİM SİSTEMİMİZDE YAYGIN OLARAK KULLANILAN SINAV TÜRLERİ

(ss: 93/129)

Giriş ....................................................................................................................... 94 Çoktan Seçmeli Maddeler ...................................................................................... 96 Doğru / Yanlış Maddeleri ...................................................................................... 109 Eşleştirme Maddeleri ............................................................................................ 112 Kısa Cevaplı Maddeler ......................................................................................... 113 Yazılı Yoklamalar ................................................................................................. 118 Sözlü Sınavlar ...................................................................................................... 124 Ödevler ................................................................................................................ 125 Özet ..................................................................................................................... 126 Kaynakça ............................................................................................................. 128 Sorular ................................................................................................................. 128

xi

5. Bölüm

ÖĞRENCİ PERFORMANSININ DEĞERLENDİRİLMESİNDE KULLANILAN DİĞER ÖLÇME ARAÇ VE YÖNTEMLERİ

(ss: 131/174) Giriş ..................................................................................................................... 133 Öğrenci Performansının Değerlendirilmesi ........................................................... 134 Öğrenci Performansını İzlemeye Yönelik Çalışmalar ............................................. 135

Performans Görevleri ...................................................................................... 135 Portfolyo(Öğrenci Ürün-Seçki Dosyası)........................................................... 139 Araştırma Projeleri .......................................................................................... 143

Gözlem ................................................................................................................. 147 Görüşme ......................................................................................................... 148

Öğrencilerin Değerlendirme Sürecine Katılımı ...................................................... 151 Öz Değerlendirme ................................................................................................ 152

Akran Değerlendirme ...................................................................................... 155 Grup Değerlendirme ....................................................................................... 157

Öğrenci Performansının Ölçülmesinde Kullanılan Araçlar ..................................... 158 Kontrol Listeleri (Çeteleler) ................................................................................... 159

Dereceleme (Yargılama) Ölçekleri ................................................................... 161 Özet ..................................................................................................................... 166 Kaynakça ............................................................................................................. 168 Sorular ................................................................................................................. 170

6. Bölüm

ÖLÇME SONUÇLARI ÜZERİNDE YAPILABİLECEK İSTATİSTİKSEL İŞLEMLER

(ss: 175/222)

Giriş ..................................................................................................................... 177 Verilerin Düzenlenmesi ......................................................................................... 177 Veriler Üzerinde İstatistiksel İşlemlerin Yapılması .................................................. 184

Merkezî Yığılma Ölçüleri ................................................................................. 184 Aritmetik Ortalama ......................................................................................... 184 Dağılım Ölçüleri .............................................................................................. 191 İlişki Ölçüleri ................................................................................................... 212

Özet ..................................................................................................................... 218 Kaynakça ............................................................................................................. 219 Sorular ................................................................................................................. 220

xii

7. Bölüm

DEĞERLENDİRME

(ss: 223/258) Giriş ..................................................................................................................... 225 Değerlendirmenin Amaçları .................................................................................. 227 Değerlendirme Türleri .......................................................................................... 229

Kullanılış Amacına Göre Değerlendirme Türleri .............................................. 229 Tanıma ve Yerleştirmeye Yönelik Değerlendirme ...................................... 229 Sürece Yönelik Değerlendirme .................................................................. 229 Sonuca Yönelik Değerlendirme ................................................................. 231

Kullanılan Ölçüte Göre Değerlendirme Türleri ................................................ 232 Mutlak Değerlendirme ............................................................................... 232 Bağıl Değerlendirme .................................................................................. 233

Notlar ............................................................................................................. 234 Eğitimde Notların Gerekliliği ..................................................................... 235 Not Verme Sistemleri ................................................................................ 236

Mutlak Ölçüte Göre Not Verme ........................................................... 241 Bağıl Ölçüte Göre Not Verme .............................................................. 245 Ağırlıklı Not Verme .............................................................................. 250

Öğrenci Başarısının Değerlendirilmesinde Diğer Yaklaşımlar .......................... 251 Değerlendirme Sürecinin Temel İlkeleri .......................................................... 252


8. Bölüm

ÖLÇME ARACI GELİŞTİRME

(ss: 259/296)

Giriş ..................................................................................................................... 260 Test Geliştirme ..................................................................................................... 260

Testin Amacının Belirlenmesi .......................................................................... 260 Ölçülecek Özelliğin Tanımlanması, Kapsamının Belirlenmesi ve Belirtke Tablosunun Oluşturulması .............................................................................. 261 Test Maddelerinin Oluşturulması..................................................................... 262 Denemelik Maddelerin Gözden Geçirilmesi (Qualitative İtem Analysis) .......... 262 Denemelik Test Formunun Hazırlanması ........................................................ 265 Denemelik Test Formunun Uygulanması ve Puanlanması .............................. 267 Madde Analizi (Quantitative Item Analysis) .................................................... 269 Madde Güçlük İndeksi .................................................................................... 269 Madde Ayırıcılık Gücü İndeksi ........................................................................ 271 Madde Analiz Yönteminin Seçilmesi ............................................................... 276 Çeldirici Seçenek Analizi ................................................................................. 278

xiii

Diğer Madde İstatistikleri ................................................................................. 279 Madde Varyansı ve Standart Sapması ............................................................ 279 Madde Güvenirlik Kat Sayısı ........................................................................... 280 Test İstatistiklerinin Belirlenmesi ..................................................................... 283 Testin Aritmetik Ortalaması ............................................................................. 283 Test Varyansı ve Standart Sapması ................................................................. 284 Testin Ortalama Güçlüğü ................................................................................ 285 Testin Güvenirliği............................................................................................ 286 Testin Standart Hatası .................................................................................... 287 Nihai Test Formunun Oluşturulması ve Nihai Testin Psikometrik Özelliklerinin Kestirilmesi ................................................................................ 288


9. Bölüm

EĞİTİM SÜRECİNDE HEDEF DAVRANIŞLAR VE HEDEF DAVRANIŞLARIN ÖLÇÜLMESİ

(ss: 297/334)

Giriş ..................................................................................................................... 299 Hedef Alanları ve Hedef Alanlarının Aşamalı Sınıflandırılması .............................. 301

Bilişsel Alan Hedefleri ..................................................................................... 302 Duyuşsal Alan Hedefleri ................................................................................. 303 Devinişsel Alan Hedefleri ................................................................................ 304

Hedef Davranışların Yazımında Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar ...................... 306 Belirtke Tablosu ................................................................................................... 310 Duyuşsal Alanla İlgili Ölçme Durumları ................................................................ 320 Devinişsel Alanla İlgili Ölçme Durumları ............................................................... 323 Özet ..................................................................................................................... 328 Kaynakça ............................................................................................................. 330 Sorular ................................................................................................................. 331 EK A-Standart Normal Dağılım Tablosu ............................................................... 335

xiv

TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo 2.1 Değişik Ölçek Türleri ve Bu Ölçeklerden Elde Edilebilecek Olan Ölçümlerin Anlamlılık Dereceleri ............................................................................ 29 Tablo 3.1 11. Sınıf Öğrencilerinin Puan Dağılımları ............................................... 56 Tablo 3.2 Matematik Dersindeki Öğrencilerin Puanlarının Dağılımları ................... 61 Tablo 6.1 60 Öğrencinin 40 Soruluk Kimya Sınavından Aldıkları Ham Puanların Sıralanmış Hali ..................................................................................... 177 Tablo 6.2 60 Öğrencinin 40 Soruluk Kimya Sınavı Puanlarının Frekans Tablosu ................................................................................................................ 178 Tablo 6.3 60 Öğrencinin 40 Soruluk Kimya Sınavından Aldıkları Gruplandırılmış Puanların Frekans Tablosu .......................................................... 180 Tablo 6.4 60 Öğrencinin 40 Soruluk Kimya Sınavından Aldıkları Gruplandırılmış Puanların Frekansının Çetele ile Gösterilmesi .............................. 180 Tablo 6.5 60 Öğrencinin 40 Soruluk Kimya Sınavı Puanlarının Aritmetik Ortalamasının Hesaplanmasıyla İlgili Çalışma Tablosu ......................................... 185 Tablo 6.6 60 Öğrencinin 40 Soruluk Kimya Sınavı Puanlarının Gruplandırılmış Hâline Ait Aritmetik Ortalamasının Hesaplanması İçin Çalışma Tablosu .............. 186 Tablo 6.7 15 Öğrencinin Fizik Sınavından Aldıkları Puanların Standart Sapmasının Hesaplanması ................................................................................... 193 Tablo 6.8 60 Öğrencinin 40 Soruluk Kimya Sınavı Puanlarının Standart Sapmasının Hesaplanması ................................................................................... 195 Tablo 6.9 60 Öğrencinin 40 Soruluk Kimya Sınavından Aldıkları Gruplandırılmış Puanların Standart Sapmasının Hesaplanması ............................ 197 Tablo 6.10 60 Öğrencinin 40 Soruluk Kimya Sınavı Puanları Dağılımının Çarpıklık ve Basıklık Katsayısının Hesaplanması ................................................... 207 Tablo 6.11 Çarpıklık Katsayısı ve Sınavın Güçlük Düzeyi ..................................... 208 Tablo 6.12 Pearson Momentler Çarpımı Korelasyon Katsayısı ve Değişkenler Arasındaki İlişkinin Düzeyi ................................................................ 214 Tablo 6.13 15 Öğrencinin Fizik Sınavı ile Matematik Sınavı Puanlarının Pearson Momentler Çarpımı Korelasyon Katsayısının Hesaplanması ................... 215 Tablo 6.14 15 Öğrencinin Fizik Sınavı ile Matematik Sınavı Puanlarının Spearman Brown Sıra Farkları Korelasyon Katsayısının Hesaplanması ................ 217 Tablo 7.1 Başarı Notlarını Harf Notuna Dönüştürmede Kullanılan Aralıklar ......... 236 Tablo 7.2 Ham Puanlara Karşılık Gelen Betimsel Tanımlar .................................. 238 Tablo 7.3 MEB Tarafından Kullanılan Not Verme Sistemi .................................... 238 Tablo 7.4 PISA’da Kullanılan Yeterlik Tanımları .................................................. 240 Tablo 7.5 En Çok 100 Puan Alınabilen Matematik Sınavından Öğrencilerin Aldıkları Ham Puanlar .......................................................................................... 241 Tablo 7.6 Dörtlük Sistemde Harfli Notları Ayıran Başarı Notu Sınır Değerleri ...... 242 Tablo 7.7 En Çok 40 Puan Alabilen Sınavdan Öğrencilerin Aldıkları Ham Puanlar ....................................................................................................... 242 Tablo 7.8 Öğrenci Başarı Notları ve Mutlak Başarı Yüzdeleri ............................... 243 Tablo 7.9 Mutlak Başarı Yüzdelerine Uygun Verilen Notlar ve Karar .................... 244 Tablo 7.10 Değerlendirme Ölçeği Kategorisine Bağlı Olarak Güvenirlik Değişimleri ........................................................................................................... 245

xv

Tablo 7.11 Normal Dağılım Aralıklarına Göre Verilecek Harf Notları ................... 246 Tablo 7.12 Z Puanlarına Göre Not Vermede Kullanılabilecek Aralıklar ................ 247 Tablo 7.13 Aritmetik Ortalama ve Standart Sapmaya Göre Verilecek Puanların Sınırları ................................................................................................ 248 Tablo 7.14 Ortalama Başarı Seviyesine Göre Bağıl Değerlendirme Sistemi ......... 249 Tablo 8.1 Çoktan Seçmeli Test Maddelerini İnceleme Formu............................... 264 Tablo 8.2 KPSS’ye Ait Test Yönergesi .................................................................. 265 Tablo 8.3 ÜDS’ye Ait Test Yönergesi ................................................................... 266 Tablo 8.4 Teste Ait Bazı Biçimsel Özellikler .......................................................... 267 Tablo 8.5 5 Maddelik Bir Teste Ait Madde Puan Matrisi ....................................... 268 Tablo 8.6 1 No’lu Maddeye Ait Madde Cevap Frekans Tablosu .......................... 276 Tablo 8.7 Madde Test Korelasyonlarına Göre Madde Seçme Ölçütleri ................. 281 Tablo 8.8 5 Maddelik Bir Teste Ait Madde Puan Matrisi ve Madde İstatistikleri .... 282 Tablo 8.9 Denemelik Teste Ait Madde İstatistikleri ............................................... 288 Tablo 8.10 Nihai Teste Ait Madde İstatistikleri...................................................... 290 Tablo 9.1 Bilişsel Alan Hedefleri, Hedef Davranışlar ve Davranış/Eylem İfadeleri ................................................................................................................ 307 Tablo 9.2 Belirtke Tablosu ................................................................................... 311 Tablo 9.3 Sunu Yapma Kontrol Listesi Örneği ..................................................... 326 Tablo 9.4 Sunu Yapma Dereceli Puanlama Örneği .............................................. 327

xvi

ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 2.1 Açık Bir Sistem Olan Eğitimin Öğeleri ...................................................... 11 Şekil 2.2 Ölçme Sürecinin Aşamaları ...................................................................... 16 Şekil 2.3 Ölçme Türleri ........................................................................................... 19 Şekil 2.4 Değerlendirmenin Öğeleri ........................................................................ 30 Şekil 2.5 Ertürk’e Göre Değerlendirme Türleri ....................................................... 33 Şekil 2.6 Yapılış Amacına Göre Değerlendirme Türleri ........................................... 33 Şekil 6.1 60 Öğrencinin 40 Soruluk Kimya Sınavından Aldıkları Puanların Gruplandırılmış Halini Gösteren Bar Grafiği ......................................................... 181 Şekil 6.2 60 Öğrencinin 40 Soruluk Kimya Sınavından Aldıkları Puanların Gruplandırılmış Halini Gösteren Histogram Grafiği .............................................. 182 Şekil 6.3 60 Öğrencinin 40 Soruluk Kimya Sınavından Aldıkları Puanların Gruplandırılmış Halini Gösteren Çizgi Grafiği ....................................................... 183 Şekil 6.4 60 Öğrencinin 40 Soruluk Kimya Sınavından Aldıkları Puanların Gruplandırılmış Halini Gösteren Frekans Poligonu ............................................... 183 Şekil 6.5 Normal Dağılım Eğrisi ............................................................................ 202 Şekil 6.6 Sağı Çarpık veya Pozitif Kayışlı Bir Dağılım ........................................... 204 Şekil 6.7 Solu Çarpık veya Negatif Kayışlı Bir Dağılım ......................................... 205 Şekil 9.1 Eğitim Sürecinin Öğeleri ........................................................................ 300

1. Bölüm

ÖLÇME VE

DEĞERLENDİRMENİN ÖNEMİ

Metin YAŞAR

Pamukkale Üniversitesi

Kazanımlar

Bu bölümün sonunda aşağıdaki kazanımları edinmiş olmanız beklenmektedir.

Ölçme ve değerlendirmenin bilgisi Ölçmenin eğitim sistemindeki önemini açıklayabilme Değerlendirmenin eğitim sistemindeki önemini açıklayabilme Ölçme ve değerlendirme arasındaki ilişkiyi kavrayabilme Değerlendirmenin öğeleri arasındaki ilişkiyi açıklayabilme Eğitim sisteminde bireylerle ilgili isabetli kararların nasıl

verilebileceğini örneklerle açıklayabilme

Konu Başlıkları

Giriş Eğitimde Ölçme ve Değerlendirmenin Önemi Özet Kaynakça Sorular

Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme

2

Giriş Bugün, milli eğitim sistemi içinde yer alan eğitim kurumları (okullar) ve

eğitim kurumlarında görev yapmakta olan eğitimciler sistem içinde birçok alanda karar vermek zorunda kalmaktadırlar. Bu kararlar davranış değişikliğine maruz kalan öğrencilerin akademik başarıları (öğrencilerin güçlü veya eksik yanları) ile ilgili olabilir veya onların ihtiyaç duydukları rehberlik hizmetleri hakkında, öğrencilerle ilgili olarak velileri bilgilendirmek, uygulanmakta olan öğretim programlarının uygulama aşamalarında karşılaşılan problemlerin tespit edilmesi ve çözümü için karar vermek durumundadırlar. Bu durumlara ilişkin verecekleri kararların doğruluğu eldeki ölçme sonuçlarının doğruluğuna ve kıyas için seçilen ölçütün uygunluğuna bağlıdır. Ölçme sonuçları ne kadar güvenilir ve geçerli ise verilecek kararlar da o denli doğru ve geçerli olacaktır. Tutarlı ve geçerli kararlar verebilmek için ölçme sonuçları önemli görünmekle beraber asıl olan ölçme sonuçlarının elde edildiği ölçme araçlarının güvenilir, geçerli ve kullanışlılık özelliklerine sahip olmasıyla ilişkilendirilmektedir.

Hakkında değerlendirme yapılacak özelliklerin var olan büyüklüklerine ait miktarları belirleyebilmek için onların ortaya çıkarılmasında kullanılacak ölçme araçlarının oluşturulması, uygulanması ve uygulamadan elde edilecek sonuçların yorumlanması ölçme ve değerlendirme alanına ait uzmanlık ve becerileriyle çok yakından ilişkilidir.

Eğitimde Ölçme ve Değerlendirmenin Önemi

Eğitim, kişinin davranışlarında kendi yaşantıları yoluyla değişmeler meydana getirme sürecidir (Ertürk,1972. s.12). Ertürk’ün eğitime ilişkin tanımına bakıldığında en can alıcı noktanın davranış değişikliği olduğu görülmektedir. Davranış değişikliği bireyin kendi yaşantılarına bağlı olarak meydana gelmektedir. Yaşantı ise bireyin içinde bulunduğu ve etkileşimde bulunduğu sosyal çevrenin bireyde meydana getirdiği kalıcı olma özelliği gösteren iz/ler olarak düşünülebilir. Birey belli bir zamana kadar aile içinde etkileşimde bulunmakta ve bu etkileşimlere dayalı olarak geçirmiş olduğu yaşantılara bağlı olarak bir takım davranış değişikliği meydana gelmektedir. Bir bireyde davranış değişikliğinin meydana gelmesi demek bireyde öğrenmenin meydana gelmesi demektir.

Bireylerdeki öğrenmeler öncelikle içinde yaşadığı ailenin ve daha sonra da bir üyesi olduğu toplumun, toplumsal yapılarına paralel davranışlar kazanmaktadır. Bu duruma birey açısından bakıldığında “sosyalleşme–kültürlenme” toplum açısından bakıldığında ise “sosyalleştirme–

Ölçme ve Değerlendirmenin Önemi

3

kültürleme” olarak nitelendirilebilir. Aslında bu bir süreci ifade etmektedir. Ve bu süreç birey açısından öğrenme, toplum açısından ise öğretme sürecidir.

Bu süreç belli bir süreye kadar informal (informal eğitim) olarak, belli bir süreden sonra ise formal (formal eğitim) olarak devam etmektedir. İnformal eğitim, gelişigüzel kültürlenmeyle gerçekleşen eğitimdir (Demirel ve Kaya, 2001.s.7). İnformal eğitim, belli bir noktada kendiliğinden gelişen bir süreç olarak kabul edilebilir. Formal eğitim ise okullarda veya kurumlarda bir plan bir program uygulanarak gerçekleştirilen eğitimdir (Demirel ve Kaya, 2001.s.8).

Eğitimin temel özelliklerinden biri belki de en önemlisi, bireyin karşılaşacağı problemleri çözebilecek düzeyde bilişsel, duyuşsal ve devinişsel özelliklere sahip olmasını sağlamaktır. Mademki bireylerin yaşadıkları süreç içerisinde karşılaşacakları problemleri çözebilecek düzeyde bilişsel, duyuşsal ve devinişsel özelliklere sahip olması bekleniyorsa bu özelliklerin gelişigüzel bir eğitim sürecinde meydana gelmesini beklemek kabul edilebilir bir durum değildir. Bundan dolayı bireylerin karşılaşacakları problemlerin çözümünde kendi kendilerine yeterli hale gelebilmeleri için belli bir plan ve program uygulamaya konularak, bu plan ve program çerçevesinde istenilen özelliklerin davranışsal olarak oluşturulması mümkün olabilsin.

Bireylere yukarıda belirtilen özelliklerin kazandırılması görevini okul denilen eğitim kurumları üstlenmektedir. Okul bu görevi üstlenirken belli bir plan ve program dahilinde ele almaktadır. Yani kasıtlı davranış değişikliği meydana getirme süreci oluşturmaktadır. Okul bu kasıtlı süreci oluştururken toplumsal gereksinimleri dikkate almaktadır. Bunun anlamı okulun üstlenmiş olduğu görev, toplumun farklı alanlarda ihtiyaç duyduğu nitelikli bireylerin yetiştirilmesi görevidir. Okullar anılan görevi yerine getirirken bir sistem yaklaşımı anlayışının varlığına tanık olunmaktadır. Sistem, en az bir hedefi gerçekleştirmek düşüncesiyle belli başlı alt yapıların bir araya getirilmesi sonucunda ortaya çıkan dirik bir yapı olarak ifade edilebilir. Her sistemde olduğu gibi eğitim sistemi de girdi, süreç (işlem basamağı), çıktı ve kontrol öğelerinden oluşmaktadır. Eğitim sisteminin kontrolü değerlendirme vasıtasıyla gerçekleştirilmektedir. Değerlendirme, sistemi oluşturan öğelerin planlandığı gibi işleyip işlemediğini, varsa her hangi bir noktasında işlemeyen kısımların belirlenip sistemin planlandığı gibi işler hale getirilmesi için onarılmasına katkı sağlamaktadır. Bu katkı hem girdi, hem süreç hem de çıktı hatta kontrol aşamasında söz konusudur.


4

Eğitim sisteminin sağlıklı işleyişi için çok önem arz eden değerlendirme öğesi bir karar verme, yargıda bulunma bir hükümde bulunma sürecidir. Turgut (1977) değerlendirmeyi, ölçme sonuçları ile bir ölçütü kıyaslayarak bir karara varma işlemi olarak tanımlamaktadır. Turgut’un değerlendirmeye ilişkin tanımlamasına bakıldığında, değerlendirme sürecinin üç öğeden oluştuğu görülmektedir. Bunlar sırasıyla ölçme (dolayısıyla ölçme işleminden elde edilen ölçme sonuçları), ölçüt ve karar olduğu görülmektedir. Ölçme, değerlendirmenin ön koşuludur. Ölçme işlemi, dolayısıyla ölçme işleminden elde edilen ölçme sonuçları olmadan değerlendirme olmaz.

Turgut (1977) ölçmeyi, bir niteliğin gözlenip gözlem sonuçlarının sayılarla veya başka sembollerle gösterilmesidir. Ölçme, bir nesnenin, bir bireyin belli bir niteliğe veya özelliğe ne derece sahip olduğunun belirlenmesi amacına dayalı olarak yapılmaktadır (Kan, 2006). Ölçme tanımı içinde geçen özellik kavramı bireyde bulunmasını istediğimiz ve öğretim programı çerçevesinde oluşturmayı düşündüğümüz bilişsel, duyuşsal ve devinişsel alanlarına özgü nitelikler olarak düşünülmektedir. Ölçülen değişkenlerin objelerin kendileri değil, bireylerde var olduğu kabul edilen özelliklerin belirlenmesi işlemi olarak kabul edilmektedir. Bireylerin sahip oldukları bu özellikler durumdan duruma, zamandan zamana veya bireyden bireye farklılıklar gösterebilir. Ölçmenin, bu özelliklerin bireylerde var olan büyüklüklerine ilişkin miktarları arasındaki farklılıkları belirlemek amacıyla ortaya çıktığını söylemek her halde yanlış olmasa gerek. Yani ölçme farka dayalı olarak ortaya çıkmıştır denilebilir.

Eğitimde ölçmenin önemi bir bilim olma uğraşısının yanı sıra pratikte verilecek olan kararlara bir dayanak sağlaması noktasında kendini göstermektedir. Bu dayanak noktasının güçlü, tutarlı ve geçerli olabilmesi onun bilim olma çabalarının yanı sıra bu alanda gün geçtikçe güçlü ölçme araçlarının ve metotlarının geliştirilerek uygulamaya konma çabaları bakımından da önem kazanmaktadır. Geliştirilen her güçlü ölçme aracı ve metodunun uygulanmasıyla elde edilecek ölçme sonuçlarının güvenirlik ve geçerlik düzeyinin yüksek olması, ölçmeye konu olan nitelik hakkında daha doğru ve geçerli değerlendirmeler yapılmasına olanak sağlayacaktır.

Daha önce de ifade edildiği gibi bir sistem olarak dikkate alındığında eğitim sistemi içinde yer alan ve her hangi bir durumda karar verme noktasında bulunan kişilerin verecekleri muhtemel kararlar şöyle olabilir:

Seçme ve yerleştirme ile ilgili kararlar

Öğretim ile ilgili kararlar


5

Öğrencilerin ihtiyaç duydukları rehberlik ve ilgileri doğrultusunda yönlendirilmeleri ile ilgili kararlar

Öğrencilerin süreç içerisindeki başarıları veya başarısızlıkları ile ilgili kararlar

Uygulanmakta olan programın etkililiği ile ilgili kararlar

Değerlendirme öğesinin değerlendirilmesine ilişkin kararlar

Sistem içinde fiili olarak yer alan öğretmenlerin kendilerine yönelik değerlendirmeleri ile ilgili kararlar

Sistemin ayrılmaz ve asıl öğesi olan öğrencilerin öğretmenlere ilişkin algılarına yönelik kararlar

Sistemin çıktılarına yönelik kararlar

Seçme ve yerleştirmeye yönelik kararlar; özellikle öğrencilerin bir üst basamakta yer alan programa geçip geçemeyeceğine yönelik olarak alınan kararları belirtmektedir. Seçme ve yerleştirmeye yönelik olarak öğrencilerin girmek istedikleri programlara seçilmeleri ve yerleştirilmeleri için yapılan öğrenci seçme sınavları (ÖSS) örnek olarak gösterilebilir. Bu tür sınavlardan elde edilen ölçme sonuçlarına bakılarak öğrencilerin tercih ederek girmek istedikleri programın gerektirdiği ön koşul öğrenmelere sahip olup olmadıklarına yönelik değerlendirmeler yapılmaktadır. Yapılacak değerlendirmenin doğruluğu ve geçerliği ancak yapılan ölçme işleminden elde edilen ölçme sonuçlarının güvenirliğine ve geçerliğine bağlıdır. Bu anlamda doğru kararların verilmesi için ölçme ve ondan elde edilen ölçme sonuçlarının önemi ortaya çıkmaktadır. Ayrıca ölçme, öğrencilerin yerleştirilecekleri programlar hakkında yapılacak değerlendirmelere de yasal dayanak noktasını oluşturmaktadır.

Eğitim sisteminin süreç basamağında uygulanmakta olan öğretim programında yer alan ve öğrencilere kazandırılması ön görülen davranışların hazırlanan öğretme-öğrenme ortamında ne derece kazandırıldığının değerlendirilmesine yönelik kararların verilmesi kaçınılmaz olmaktadır. Öğretme-öğrenme ortamının hazırlayıcısı ve yürütücüsü konumunda olan öğretmenin, öğretme aşamasında yapmış olduğu gözlemlere göre öğrencilerinin öğrenmeye yönelik her hangi bir öğrenme güçlüğü içinde olup olmadıklarını, eğer öğrenme güçlüğü söz konusu ise bu güçlüğün hangi nokta ortaya çıktığının belirlenmesi ve alabileceği önlemlere yönelik değerlendirmeler söz konusu olabilir. Öğretmenin yapacağı değerlendirmenin doğruluğu, ölçme işleminden elde edilen ölçme sonuçlarının doğruluğuna bağlı olacaktır.


6

Öğrencilerin öğretim süreci içinde gözlenerek onların akademik anlamda başarıları, ilgileri, yetenekleri hakkında ölçümler elde edilmesi ve bu ölçümlere dayanarak onların hangi alanda daha başarılı olabileceklerine dair yönlendirilmeleri konusunda kararlar verilmektedir. Verilen kararların (değerlendirmelerin) doğruluğu ölçme işleminde kullanılan ölçme araçlarının, dolayısıyla da onlardan elde edilen ölçme sonuçlarının güvenirlik ve geçerlik düzeylerinin derecesiyle yakından ilişkilidir. Burada yapılacak yönlendirmelerin doğruluğu öğrencinin ilerideki mesleki yaşantısında karşılaşacağı problemlerin çözümünde, mesleki olarak iş doyumu veya üretken birey olup olmamasını etkileme gücüne sahip olacaktır. Görülmektedir ki ölçme ve ona bağlı olarak yapılan değerlendirmelerin bir kez daha önemi ortaya çıkmaktadır.

Bir okul, köy, ilçe, il, bölge veya ülke genelinde merkezi düzeyde değişik kararlar almak olanaklıdır. Alınacak kararlar eğitim sistemini etkileyecek nitelikte olabilir. Buna, seviye belirleme sınavları (SBS) örnek olarak gösterilebilir. Bir okulun kendi öğrencilerinin diğer okulların öğrencileriyle karşılaştırmasıyla kendi okul başarısı hakkında, ilçe kendi okullarının başarılarını başka ilçelerin okullarının başarıları ile karşılaştırdığında kendi okullarının başarıları hakkında, il kendi okullarını başka illerin okullarının başarılarıyla karşılaştırdığında kendi okullarının başarıları hakkında, bir bölge kendi okullarının başarılarını başka bölgelerdeki okulların başarıları ile karşılaştırdığında bölge başarısı hakkında hangi noktada bulunduğuna dair değerlendirme yapma olanağını bulabilecektir. Bu tür değerlendirmelerin yapılabilmesi uygun ölçme araçlarının ve metotlarının geliştirilip uygulanması ile olanaklı olarak görülmektedir.

Baykul’un (2000) da belirttiği gibi: kararların doğruluğu, ölçütün uygunluğu yanında, ölçme sonuçlarının geçerlik ve güvenirliğine bağlıdır. Eğitimde, eğitim programının sağlam olup olmadığını anlama, öğretimde başvurulan metotların etkililik derecesinin saptanması, öğrencileri başarılı olabilecekleri düşünülen alanlara yönlendirebilme, öğrencilerin öğrenme güçlüklerini belirleme, öğrencilerin başarılarını saptama ve ölçme ve değerlendirme öğesinin iyi işleyip işlemediğini görme gibi amaçlarla yapılan değerlendirmelerin hepsi ölçme sonuçlarına dayanmaktadır.

Baykul’un yukarıdaki ifadeleri dikkate alındığında, eğitimde ölçme ve değerlendir- menin ne denli önemli olduğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.


7

Özet

Eğitim sistemine giren bireylerde davranış oluşturma, onların istenmeyen davranışlarını ortadan kaldırma veya eksik olan davranışlarını düzeltirken, sistemin kendisine ve işleyişine yönelik kontrollerin de yapılması gerekmektedir. Eğitim sistemine yönelik kontroller değerlendirme yoluyla yapılır. Yapılan değerlendirmelerin isabetli olması için ölçme sonuçlarına ve bu ölçme sonuçlarının güvenilir ve geçerli olmasına gereksinim duyulur. Eğitimde seçme ve yerleştirme, öğretim, rehberlik ve yönlendirme, öğrencilerin başarıları, öğretim programının etkililiği vb. konularda kararlar verilir. Eğitim sisteminin her aşamasında ve bir aşamanın her seviyesinde ilgilenilen özelliğin derecesinin veya miktarının belirlenebilmesi için uygun ölçme araçlarının ve metotlarının geliştirilip uygulanması ve bu uygulamalardan elde edilen ölçme sonuçlarının bir veya birden fazla ölçüt ile karşılaştırılarak isabetli kararlara varılmasının mümkün olması, eğitimde ölçme ve değerlendirme alanındaki gelişmelere ve ölçümler ile ölçütün güvenilir ve geçerli olmasına bağlıdır.

Kaynakça

Baykul, Y. (2000).Eğitimde ve Psikolojide Ölçme: Klasik Test Teorisi ve Uygulaması. Ankara: ÖSYM Yayınları

Ertürk, S. (1972). Eğitimde “Program” Geliştirme. Ankara: Meteksan Yayınları.

Kan, A. (2006) Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme. Ankara: Ertem Matbaası.

Turgut, M.F. (1977) Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme Metotları. Ankara: Saydam Matbaacılık

Documents

Editör: Satılmı TEKİNDAL EĞİTİMDE ÖLÇME VE … · iii Dördüncü Baskının Ön Sözü Bu kitabın amacı eğitimde yapılan ölçme ve değerlendirme yöntemlerini açık-lamak