EDITORJAL Servizz u Tag˙lim...fer˙, jew inkella set¥u ma jemmnux u jimxu fit-triq ta’ l-indipendenza, filwaqt li jippruvaw jil˙qu l-©id materjali ta¥hom min¥ajr Alla u bir-riskju

L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 1998 1

EDITORJAL

Serje Ìdida

Vol 19 Nru 103Jannar - Frar 1997

Rivista Biblika li to˙ro©kull xahrejn mill-Kummissarjat ta'

L-Art Imqaddsa tal-ProvinçjaFran©iskana Maltija

Imwaqqfa fl-1955

Editorjal .................................................... 1

L-Ori©ini tal-MiΩerji Umani ......................... 3

L-Annimali fil-Ìdid Testment .................... 12

Is-Salmi ................................................... 19

Introduzzjoni ¥all-ÌudajiΩmu .................. 20

A˙barijiet ................................................ 27

Servizz u Tag˙lim

Nhar is-6 ta’ Diçembru li g˙adda, f’g˙eluq l-Open Day li l-Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsajorganizza kull sena fl-ewwel Sibt ta’ Diçembru, kelli x-xorti nbierek Ωew© Swali ©odda ta˙t l-istessKummissarjat fil-Belt. Wa˙da minnhom, SalaÌerusalem, di©a’ qed tintuΩa g˙all-Korsijiet. L-o˙ra,Sala Betle˙em, qed tintuΩa b˙ala rest room g˙all-istess parteçipanti li qed ji©u g˙all-Korsijiet linorganizzaw kull sena.

Fil-fatt, wara l-Kors bil-videos fuq l-ArtImqaddsa u l-ambjent tal-Bibbja, f’Jannar li g˙addaer©ajna organizzajna Ωew© korsijiet o˙ra kull nhar ta’Óamis. Il-Kors baΩiku fuq l-Art Imqaddsa, Il-ÓamesVan©elu, li nag˙mlu kull sena g˙al kull min hunteressat fl-istorja, fil-©ografija u fil-˙idma tal-Kustodja ta’ l-Art Imqaddsa - kors li beda jsir ukollG˙awdex, kull nhar ta’ Ìimg˙a fil-Kunvent ta’Sant’Antnin, l-Im©arr - u kors ie˙or fuq Il-Formazzjoniu l-Ambjent tal-Bibbja.

L-attendenza ghal dawn il-korsijiet hija sabi˙a˙afna. Dan lilna jag˙mlilna ˙afna kura©© biexinkomplu nestendu s-servizz tag˙na ta’ tag˙lim fuq il-Bibbja u fuq l-Art Imqaddsa - mhux biss f’Malta, immaanke fil-gΩira Áawdxija. Fil-fatt, jekk Alla jrid, g˙alOttubru li ©ej qed in˙ejju Kors ie˙or bil-videos mibnifuq numru kbir ta’ videos mi©juba minn IΩrael u Korsfuq l-Ispiritwalità Biblika g˙al b˙al daΩ-Ωmien sena.B’hekk nixtiequ n©eddu l-impenn tal-Kummissarjat ta’l-Art Imqaddsa u s-servizz tieg˙u favur it-tag˙lim u l-formazzjoni biblika, tag˙lim u formazzjoni linaturalment ser inkomplu nag˙tu permezz tar-rivistatag˙na u s-suppliment li jo˙or© mal-˙ar©a ta’Novembru/Diçembru.

Nixtieq g˙al darb’o˙ra nirringrazzja l-ewwelnettlil ˙uti Fran©iskani li qed jag˙tu l-lectures fil-Korsijiet liqed norganizzaw: Patri Guido Schembri OFM, PatriÌor© Aquilina OFM, Patri Ìwann Abela OFM, PatriBernard Bartolo OFM u Patri Twanny Chircop OFM. Unixtieq nirringrazzja wkoll lil tant benefatturi tag˙na li

2 L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 1998

EDITORJALg˙amluha possibli g˙alina li nirran©aw iΩ-Ωew© swali©odda ta˙t il-Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa.

G˙al din il-˙ar©a Patri Danjel Chrupcala OFM minnÌerusalem kitbilna artiklu fuq l-Ori©ini tal-MiΩerji Umani.Patri Ew©enju A. Fenech OFM, minn Betle˙em bag˙tilnaartiklu fuq l-Annimali li ji©u msemmija fil-Ìdid Testment.F’din il-˙ar©a nibdew ukoll sensiela ta’ artikli qosra fuq il-ÌudajiΩmu.

Ser in©ibu ukoll informazzjoni fuq il-Pellegrina©©itag˙na ¥al matul din is-sena. T˙ajjru Ωuru l-Art ta’ Ìesù!Inwieg˙dukom esperjenza ta’ pellegrina©© bibliku mill-aqwa! U ˙ajjru lill-o˙rajn.

Marcello Ghirlando OFM

It-tberik tas-Swali l-©odda nhar is-6 ta' Diçembru 1997


BIBBJA

L-ORIÌINI TAL-MIÛERJIUMANI

DANIEL L. CHRUPCALA OFM

l-ori©ini tal-konsegwenzi koro˙ limba¥ad kellhom imissu lir-razza tal-bnedmin. Ir-rakkont bibliku tal-waq¥ata’ l-ewwel bnedmin (Ìen 3) joffrisoluzzjoni ta’ fidi ¥all-misteru tad-destin uman. Skond l-awtur ispirat, it-tbatija, is-sofferenza u l-mewt mahumiex parti “naturali” mill-kundizzjoniumana, u wisq inqas huma kawΩati mill-intervent ta’ Alla li hu tajjeb; huma, fil-fatt, ir-riΩultat ta’ infedeltà li bdiet mill-ewwel bnedmin. U hekk, filwaqt li Alla li˙alaq kull ˙a©a tajba u sabi˙a (Ìen 1-2), jidher li hu me˙lus minn kull akkuΩa(speçi ta’ apolo©ija ta’ Alla), il-˙tija kollhater©a’ taqa’ fuq il-bniedem li min˙abbad-dnub gravi tie¥u, imwieled minnsu©©eriment djaboliku, da˙al il-kastig liminn issa ‘l quddiem se jaqa’ fuq kullbniedem. B’dan il-mod l-enigma tal-˙aΩen tintrabat b’mod li ma jin˙allxmad-dnub ori©inali, li twettaq mill-ewlenin ©enituri tar-razza tal-bnedmin uli t˙alla b˙ala wirt lill-umanità kollha.

Mill-aktar Ωminijiet imbie¥da l-ispirtu tal-bniedem kien dejjemim˙abbat b’˙afna mistoqsijiet: minn fejnji©i l-˙aΩen? ¥aliex il-mard, ix-xju˙ija umewt? x’sens ¥andha t-tbatija? G˙aldawn il-mistoqsijiet u o˙rajn b˙alhom il-bniedem dejjem ipprova jsib twe©iba;hekk ippruvaw ja¥mlu l-filosfi kbar, id-duttrini filosofiçi, l-idejolo©iji u d-diversixjenzi umani, imma t-twe©ibiet, dejjemskond iç-çirkustanza u limitati, ta’ spisskellhom riΩultat kuntrarju ¥al dak liwie˙ed kien jittama, u kienu l-kawΩa ta’frustrazzjonijiet o˙rajn.

F’dan il-kor ma set¥ax jonqos il-le˙en tar-reli©jonijiet u b’mod partikularita’ dawk monotejisti, li jinbnew fuq ir-rivelazzjoni divina (lhudija-nisranija) ta’Alla. It-twe©iba reli©juΩa ¥al dawn il-mistoqsijiet eΩistenzjali tal-bniedemtippreΩenta ru˙ha b˙ala wa˙dainteressanti u ori©inali, ¥ax tmur fl-¥erq tal-problema innifisha utindividwa fid-dnub ta’ l-ewwel bnedmin


BIBBJAQabel ma ndawwru l-attenzjoni

ta¥na fuq il-pa©na biblika tal-waq¥a,hu me˙tie© li na¥mlu xiosservazzjonijiet ta’ karattru letterarju, lijrendu aktar façli ¥alina biex nifhmu t-test.

IL-ÌENERU LETTERARJU TA’ ÌENESI 3

Ir-rakkont bibliku tal-˙olqien u tal-waq¥a tal-bniedem jippreΩenta l-karatteristiçi ta’ “eziologia storica”,ji©ifieri, li l-iskop tie¥u jikkonsisti fillijindika l-kawΩi ta’ sitwazzjonijiet umani lihuma attwalment sperimentabbli f’çertifatti li se˙˙ew fil-bidu ta’ l-istorja. Ankel-awtur bibliku ta’ Ωmien David uSalamun (hekk imsejja˙ Ja˙wista), b˙al˙afna o˙rajn li ©ew qablu, staqsa¥aliex kienu jeΩistu tant ˙sarat lijitturmentaw lis-soçjetà ta’ Ωmienu (minnfejn ji©u? dejjem kien hekk?) u ipprovaja¥ti spjegazzjoni.

Ir-rakkont jissejja˙ “storiku” fis-sensli l-kawΩi li ji©u adottati ma ji©uxraffigurati permezz ta’ fatti ivvintati jewfittizji, imma permezz ta’ ©rajjiet litassew se˙˙ew: il-˙olqien mix-xejnb˙ala opra ta’ Alla, l-istat privile©©jat ta’l-ewwel bnedmin, il-prova u t-tentazzjoni, il-waq¥a u t-telfa tal-privile©©i ta¥hom, it-trasmissjoni tad-dnub ori©inali fuq l-umanità kollha, il-we¥da tal-fidwa futura. Il-veritàstorika, li taqbel mal-kontenut tar-rivelazzjoni divina, issa ti©i ippreΩentatamill-awtur ispirat b’mod li tista’ tmissupermezz ta’ rakkont li fih jidhru diversielementi mitiçi ta’ l-Orjent antik: fid-deskrizzjoni tal-waq¥a (Ìen 3)¥andna: il-©nien-©enna ta’ l-art, is-serp tentatur, is-si©ra tal-˙ajja, is-si©ra

ta’ l-¥arfien tat-tajjeb u l-˙aΩin, il-kerubini ˙arriesa, il-fjamma tax-xablatiddi. Dawn is-simboli komuni, iΩda, ji©u“demitizzati”, ji©ifieri jirçievu tifsirareli©juΩa diversa minn dak li f’dak iΩ-Ωmien kien jin¥ad dwar stejjer b˙aldawn. F’polemika miftu˙a bera˙ ma’kunçetti li kienu jeΩistu qabel u li kienuxterrdu fl-ambjent ta’ madwaru, l-awtursagru jda˙˙al fil-formuli li jixxieb˙u u fil-fatt simili, kontenut ©did u ori©inali.

Is-sigriet li j¥inna ner©¥u nibnu l-avvenimenti tal-bidunett kien jikkonsistifl-iskema bibliku ta’ l-istorja tas-salvazzjoni. Il-©rajja ta’ IΩrael f’din id-dinja, u b’mod partikulari l-faΩijietprinçipali tie¥u b˙all-elezzjoni u t-twelid tal-poplu, id-d˙ul fl-ArtImwie¥da, id-dmir li wie˙ed i˙ares il-klawsoli tal-patt, l-infedeltà li twassal¥all-kastig u t-telfa tal-privile©©i, saru¥all-awtur bibliku b˙al paradigma(skwerra) biex fuqha jfassal il-kwadrutal-bidunett ta’ l-umanità: il-˙olqien tal-bniedem, id-d˙ul fil-©nien-©enna ta’ l-art, il-kmand ta’ Alla li mill-osservanzatie¥u jiddependi l-fer˙ tal-bniedem, l-infedeltà li tikkawΩa kull ˙aΩen u t-tkeççija mill-©nien-©enna ta’ l-art.

ID-DNUB ORIÌINALI

L-ewwel koppja umana Allaqie¥dha f’poΩizzjoni ta’ favur metawie˙ed iqabbilha mal-kumplament tal-˙olqien (1,28-29; 2,15) u fuq kolloxf’relazzjoni ta’ familjarità intima mal-Óallieq (3,8-10: Alla jippassi©©a fil-©nienu jitkellem mal-bniedem). Il-bniedem,iΩda, ma˙luq “fuq ix-xbieha ta’ Alla”(1,27), kien imsejja˙ biex jikkollabora˙alli jirrejalizza l-fer˙ proprju tie¥u, billi


BIBBJAjilqa’ jew jiç˙ad bil-libertà l-pjan tal-Óallieq. G˙al din ir-ra©uni Alla qie¥edlill-ewwel bnedmin ¥al prova iebsa tal-fidi u ta’ l-im˙abba li kellhom lejh.Huma set¥u jemmnu fil-kelma tie¥u ujΩommu s˙i˙ mar-rieda u mal-persunata’ Alla, u b’hekk jirçievu b˙ala don il-fer˙, jew inkella set¥u ma jemmnux ujimxu fit-triq ta’ l-indipendenza, filwaqt lijippruvaw jil˙qu l-©id materjali ta¥hommin¥ajr Alla u bir-riskju ta’ falliment.

Il-projbizzjoni li l-bniedem jiekol il-frott “mis-si©ra ta’ ta¥rif it-tajjeb u l-˙aΩin” (2,17) tirrappreΩenta l-o©©ett tal-prova u r-ra©uni tad-destin uman: il-˙ajja jew il-mewt. Is-si©ra hi simboluletterarju li jista’ jindika kemm l-¥arfienuniversali, kif ukoll il-fakultà li wie˙edjiddeçiedi kif jidhirlu hu dwar dak li hutajjeb u dak li hu ˙aΩin. ‘Il hemm mit-tifsira vera tas-si©ra, li ¥all-awturbibliku tirraffigura qawwa riservata ¥alAlla (3,5: “issiru b˙al Alla”), l-interesskollu tar-rakkont jikkonçentra ru˙u fuq lil-bniedem irid jiçça˙˙ad minn xi ˙a©a liAlla jipprojbiha. Jekk hu jobdi ¥all-interdett divin, il-bniedem juri li hujemmen f’Alla u j˙obbu.

Hawn tinsab proprju l-essenza tal-prova: il-fidi fl-affett ta’ l-ie˙or u l-im˙abba lejn dak li wie˙ed ja¥tih il-fiduçja tie¥u. L-ewwel bnedmin makellhomx ¥arfien dirett ta’ Alla b˙ala l-o¥la tjubija, ¥ax inkella kienu jaqbluneçessarjament mar-rieda tie¥u umin¥ajr l-eΩerçizzju tal-libertàta¥hom. Billi huma kienu ja¥arfu ‘lAlla biss permezz ta’ mod indirett,kellhom ¥alhekk, b˙al kull bniedem lij¥ix fuq din id-dinja, jilq¥u l-im˙abbata’ Dak li mhux ma¥ruf permezz tal-fidi. Minn dan il-mertu personali humakien ikollhom b˙ala premju d-don ta’

˙ajja min¥ajr tmiem u ta’ fer˙ s˙i˙.It-tentatur jipprova li jiskredita t-

tjubija ta’ Alla, il-verità u l-im˙abbatie¥u. B’dan il-mod il-projbizzjonidivina tidher b˙ala gidba (vv. 3-4: “Allaqalilna: La tiklux minnu, u lanqas ma¥andkom tmissuh, inkella tmutu. U s-serp qal lill-mara: Le, Ωgur ma tmutux”).Tidher ukoll b˙ala sinjal ta’ mibe¥damin-na˙a ta’ Alla, li j¥ir ¥all-¥arfientie¥u u li hu ¥adu tal-kobor tal-bniedem (v. 5: “Imma Alla jaf li dak in-nhar li tieklu minnu jinfet˙u ¥ajnejkomu ssiru b˙al allat, li jafu t-tajjeb u l-˙aΩin”). Minn dawn titwieled prospettivata’ seduzzjoni: il-bniedem jilludi ru˙u li,jekk jakkwista dan l-¥erf (v. 6) isirugwali ¥al Alla u jkun jista’ jiddeçieditotalment fuq il-©ejjieni proprju tie¥ub’mod sovran u indipendenti. Din it-tentazzjoni tittrasforma ru˙ha fi dnub, fl-istess waqt li fih ji©i miksur il-kmanddivin. Hu dnub ta’ kburija ¥aldaqstantu mhux ta’ d¥ufija jew ta’ senswalità!L-identifikazzjoni tad-dnub ta’ l-ewwelbnedmin f’wie˙ed ta’ diΩordni sesswalitirrappreΩenta xi opinjoni popolari lijsostnuha xi Missirijiet il-Knisja, immama ssib l-ebda konferma fir-rakkontbibliku.

It-tentazzjoni li fiha ji©i mwaqqa’ l-bniedem ma titwelidx fih spontanjamentimma ti©i minn barra, minn esserimakakk u malinn, raffigurat fix-xeb˙ ta’“serp”. Dan hu s-simbolu bibliku ta’satana, il-kelma lhudija li tikkorrispondi¥all-grieg demonju (G˙erf 2,24; Ìw8,44; Apk 20,2), li tfisser giddieb,akkuΩatur. “U kien imwaddab id-Dragun il-kbir, is-Serp tal-qedem, li humsejja˙ id-Demonju u x-Xitan” (Apk12,9). Dan jipprova jwaqqa’ lill-bniedembiex imba¥ad ikun jista’ jakkuΩa˙


BIBBJAquddiem Alla (Ìob 1,6-12; 2,1-7). Huwahu l-kawΩa primarja tar-rovina ta’ l-umanità u ta’ l-ori©ini tal-˙aΩen kollu.G˙al din ir-ra©uni l-maledizzjoni divinama ter©ax taqa’ fuq il-bniedem, li¥alkemm hu ˙ati hu anke skuΩat,imma fuq is-serp li qarraq bil-mara (v.13). Jekk l-awtur bibliku jippreΩenta l-personifikazzjoni tal-ÓaΩen ta˙t il-figurata’ annimal, dan ja¥mlu biex i˙ares il-monotejiΩmu ta’ Alla minn kull riskju ta’dwaliΩmu (alla-tajjeb - alla-˙aΩin). Fid-dinja ma jeΩistux Ωew© prinçipji divini,wie˙ed tajjeb u l-ie˙or ˙aΩin, imma Allawie˙ed, li hu tajjeb fl-essenza tie¥u u¥ajn ta’ kull ©id. Il-˙aΩen ji©i mis-serp-satana. Dan l-esseri li Alla ˙alqu tajjeb,li hu aktar intelli©enti u superjuri ¥all-˙lejjaq kollha, irvilla kontra Alla u sarmimli ¥ira ¥all-pjan divin ta’ Alla fuqil-bniedem (G˙erf 2,24) (1). B’hekknispjegaw il-©enesi metafiΩika tal-˙aΩenfid-dinja, anke jekk jibqa’ xorta wa˙damisteru ta’ tip psikolo©iku t-trasfor-mazzjoni ta’ esseri tajjeb li liberamentjiddeçiedi li jsir ˙aΩin, b’tali mod umanjiera li b’mod kuxjenti j©ib fuqunnifsu r-rovina tie¥u.

IL-KONSEGWENZI TAL-WAQGÓA

Id-dnub ta’ l-ewwel koppja umanakiser qabel xejn ir-rabta ta’ ˙biberijabejn Alla u l-bniedem. Wara din il-kisrafl-¥eruq jaqa’ wkoll dak kollu li jlibbesb’mod komplimentari u li kellujikkaratterizza l-poΩizzjoni privile©©jatatal-bniedem fl-istat ta’ l-innoçenzatie¥u u li kien iffurmat minn dawk lijissej˙u doni preternaturali: l-integrità, l-impassibilità, l-immortalità u x-xjenzainfusa. Je˙tie© ninnutaw, iΩda, li dawn

id-doni ma kienux jikkostitwixxu rejaltà likienet ¥al kollox Ωviluppata fil-kaΩ ta’ l-ewwel bnedmin, imma li huma kellhombiss virtwalment u f’potenza. Dawn id-doni kellhom jin¥ataw b’mod effettivbiss wara li l-bniedem jissupera l-provau ¥alhekk kellhom jipperfezzjonaw l-istat naturali tal-bniedem b’mod lij¥olluh fid-dinjità soprannaturali ta’iben ta’ Alla. Sfortunatament, il-waq¥a¥alqet ¥all-bniedem din il-possibilitàu l-privile©©i ipotetiçi inbidlu ¥alih fipwieni konkreti.

IT-TELFA TA’ L-INTEGRITÀ

Fl-istess mument li fih ir-ra©el u l-mara kisru l-kmand divin, “infet˙u¥ajnejhom it-tnejn u nteb˙u li kienu¥erja, u ˙ietu weraq tat-tin, u ¥amlui˙Ωma” (v. 7). In-nuqqas ta’ mist˙ijarigward in-nudità proprja tesprimi,skond ˙sieb komuni, id-donpreternaturali ta’ l-integrità (f’senspoΩittiv) u ta’ l-immunità mill-konkupixxenza (f’sens negattiv). Kien l-istat ta’ ekwilibriju perfett interjuri li kienja¥ti lill-bniedem il-kapaçità li jΩommxewqa kontinwa tat-tajjeb li lejh kieni˙ossu mi©bud b’mod naturali. Wara l-˙olqien, fil-fatt, “it-tnejn kienu ¥erja, ir-ra©el u martu, u ma kienux jist˙u minnxulxin” (2,25). Fi kliem ie˙or, in-nuqqasta’ mist˙ija ¥an-nudità proprja turi l-¥arfien tal-bniedem mie¥u innifsu,ma’ Alla, ma’ l-o˙rajn u mad-dinja ta’madwaru; kollox hu ibbaΩat fuq il-komunjoni s˙i˙a ta’ m˙abba li kienettostakola t-triq li twassal ¥all-mibe¥da jew sempliçement ¥alatte©©jament ta’ egoiΩmu li fih il-bniedem jin¥alaq fih innifsu. Dan l-


BIBBJA17,16), jew ix-xorti umiljanti tal-˙absin uta’ l-iskjavi (IΩ 20,3-4; EΩ 16,39). In-nudità “mikxufa” tal-koppja svinturatawara d-dnub, mhi xejn aktar ¥ajr l-espressjoni tal-miΩerja u l-privazzjonitotali, tad-diΩunur u ta’ l-¥ajb, ta’ l-abbandun, ta’ l-impotenza u ta’ l-inkapaçità.

ID-DULUR U S-SOFFERENZA

Fis-sentenza ta’ kastig li Allajindirizza lill-ewwel bnedmin jidhru wkollkastigi o˙rajn konkreti. Lill-marajitqie¥ed quddiemha destin ta’ niket lijolqotha bl-a˙rax fil-qa¥da ta¥ha bio-psikolo©ika u soçjali.

“Inkattarlek sewwa w©i¥ it-tqalatie¥ek, u bl-u©i¥ tiled it-tfal; lejnΩew©ek ti©bdek xewqtek, u ja˙kemfuqek hu” (v. 16).

Il-maternità u l-konvivenza fiΩ-Ωwie© kienu di©à kontemplati fil-pjandivin (1,28; 2,24). Ir-rakkont bibliku,iΩda, ma jitkellimx dwar relazzjonijietbejn il-miΩΩew©in jew ©enerazzjoni ta’wlied qabel id-dnub tan-nisel. Kullspekulazzjoni f’dan is-sens turi ru˙hainutli. Il-fer˙ tal-koppja umana u l-immunità minn kwalunkwe tip ta’ tbatijakienu purament ipotetiçi, tant li set¥uise˙˙u biss fil-kaΩ li fih ma kienx ikunhemm id-dnub. Dan ta’ l-a˙˙ar, metada˙al fil-bidu ta’ l-eΩistenza tal-koppja,ma kienx jippermetti r-rejalizzazzjonieffettiva tal-kwalitajiet superjuri li l-Óallieq kien iddispona minn qabel lin-natura umana.

Il-mara ti©i milquta fir-rwoliessenzjali ta¥ha ta’ omm u sie˙ba tar-ra©el. FiΩ-Ωew© kaΩi hi jkollhatesperimenta kuntradizzjoni doloruΩa;

ekwilibriju ¥aldaqstant ma ¥anduxji©i limitat biss ¥all-isfera sesswali, kiftista’ tissu©©erixxi l-libsa letterarja tar-rakkont bibliku; fil-fatt, anke min¥ajr id-dnub l-bniedem xorta wa˙da kellujnissel u joktor permezz tal-prokrejazzjoni. L-ekwilibriju kellu pjuttostji©bor fih innifsu lill-bniedem kollu kemmhu b’tali mod li jo˙loq qbil bejn il-li©ijiettan-natura u l-attività spiritwali tal-bniedem.

Din il-˙olma, iΩda, ti©i miksura bid-dnub. Lill-ewwel bnedmin “jinfet˙ulhom¥ajnejhom” u “jinteb˙u” li kienu¥arwenin; huma ji©u b’hekk maqbudinfix-xibka ta’ l-¥arfien tat-tajjeb u l-˙aΩin, li jwassal ¥al nuqqas ta’ qbilinterjuri u ¥al ©lieda min¥ajr waqfienbejn ix-xewqa tat-tajjeb u l-inkapaçità liwie˙ed iwettqu (cf. Rum 7,15-21). Ir-rieda tal-bniedem, issa titqie¥edquddiem possibilità doloruΩa ta’ ¥aΩla,u m’¥adhiex fi grad li ta˙rab mill-mekkaniΩmu ta’ l-istinti li ji©u qabel ujakkumpanjaw id-deçiΩjonijiet u l-azzjonijiet umani. Dan l-istat ©did huumiljanti ¥all-bniedem; dan ji©i wkollma˙kum mill-biΩa’ u ¥alhekk imurifittex li jin˙eba u li jit¥atta (vv. 7.10). Il-mist˙ija (pudore) mhijiex kawΩata qabelxejn minn xi biΩa’ ta’ provokazzjoni¥ad-dnub (sesswali), imma fuq kolloxtindika ksur tal-komunjoni primittiva tas-sentimenti, li issa ti©i mi©ru˙a mid-diffidenza u mill-ostilità. Is-simbolo©ijarikka tal-Bibbja dwar in-nudità u dwar l-ilbies t¥inna nifhmu l-qa¥da ©didatal-©ens tal-bnedmin. In-nudità hi sinjalta’ d¥ufija fiΩika (Dewt 28,48; Ìob 1,20;2 Kor 11,27) jew spiritwali (Apk 3,17-18;16,15), jew tnaqqis ta’ presti©ju (Ìen9,21-23; 2 Sam 6,20), jew kundanna tal-prostituti (Óos 2,4-5; Na˙ 3,4-5; Apk


BIBBJAt˙oss ru˙ha naturalment imkaxkra lejnil-maternità, imma din i©©ibilhasofferenza u tbatija marbutin mal-˙las;hi t˙ossha mi©buda mill-passjoni lejnΩew©ha, imma dan jasso©©ettahakemm fl-ambitu sesswali, kif ukoll f’dakdomestiku-soçjali.

Il-kastig divin imiss ukoll lir-ra©el fil-qa¥da tie¥u ta’ ˙addiem.

“Mis˙uta l-art min˙abba fik; bit-ta˙bit tiekol minnha, il-jiem kollha ta’˙ajtek. Xewk u ¥olliq tnibbitlek, u inttiekol il-˙axix selva©©. Bl-¥araq ta’©binek tiekol ˙obΩok” (v. 17b-19a).

Il-¥aΩΩ ma kellux ikun passatemp¥all-bniedem innoçenti. Alla, fil-fatt,qie¥ed lill-bniedem fil-©nien ta’ l-

G˙eden “biex ja˙dmu u j˙arsu” (2,15).Ix-xo¥ol mela jirrappreΩenta impennassenjat espliçitament minn Alla ¥all-bniedem (minn hawn to˙ro© ukoll l-importanza u d-dinjità tie¥u). Hu mezzta’ komunjoni bejn il-bniedem u l-˙wejje©, strument ta’ l-attività krejattivatal-bniedem u ¥ajn ta’ kobor fil-potenzjalitajiet mo˙bijin fir-rejaltajietmaterjali. Fil-prattika, Alla sejja˙ lill-bniedem biex ikompli l-opra krejatriçitie¥u; din kienet funzjoni li kienet t¥ollilill-bniedem u ta¥mlu kwaΩi daqs Alla.

Ix-xo¥ol, min-natura tie¥u, kelluçertament i©ib tbatija u ¥alhekk jitlobperjodu ta’ mistrie˙ u ta’ ri©enerazzjonital-forzi: kemm ¥al Alla (2,2-3) u, ¥al

"Fi Kristu jiddi f'dawl©did il-misteru tat-tbatijau l-mewt."


BIBBJAra©uni akbar, ¥all-bniedem. Il-˙idma,iΩda, ma tistax ti©i identifikata mat-tbatija. Anke llum mhux rari linesperimentaw li x-xo¥ol, ¥alkemmiebes, ja¥ti gost u soddisfazzjon. Danl-istat, kieku ma da˙alx id-dnub fin-nofs,kellu jibqa’ ¥al dejjem. Imma, b˙alakonsegwenza tad-dnub, ix-xo¥ol tal-bniedem inbidel fi sforz li j©ib it-tbatija,¥ajn ta’ sofferenza u ta’ frustrazzjoni.Il-piena ma tikkonsistix ¥alhekk fil-bidlatan-natura tax-xo¥ol; li inbidel hu r-relazzjoni tal-bniedem mal-materja, liminn ˙abiba ssir ¥adu ostili.

Il-bniedem imqie¥ed minn Alla fil-©nien-©enna ta’ l-art, kien j¥ix fil-paçi ul-armonija mal-˙olqien li fuqu kienjeΩerçita dominju li ma ji©ix kontestat.Kien stat ta’ fer˙ s˙i˙, karatterizzat min-nuqqas ta’ dulur, kemm fir-relazzjonijiettal-koppja umana kif ukoll fir-relazzjonibejn il-bnedmin u l-kumplament tad-dinja ma˙luqa. Id-dnub biddel ir-relazzjoni fundamentali ta’ ˙biberija uta’ familjarità tal-bniedem ma’ Alla, u˙alla l-influss tie¥u fuq relazzjonijieto˙rajn ukoll, billi ©ab qasma doloruΩa ta’l-eΩistenza umana fil-livelli kollhata¥ha.

IL-MEWT TAL-ÌISEM

L-a˙˙ar u l-aktar kastig iebes liji©bor fih u jwassal ¥at-tmiem il-pwienil-o˙ra kollha, hi l-mewt. Wara l-kelmietpoetiçi li Alla j¥id lill-bniedem hemmmo˙bija t-tra©edja tal-©ens tal-bnedmin:

“ter©a lura lejn l-art, ¥ax minnhaint me˙ud. G˙ax trab int, u fit-trabter©a’ tmur” (v. 19).

F’dan il-kaΩ ukoll irridu nis˙qu li l-

immortalità korporali ta’ l-ewwelbnedmin kienet tikkostitwixxi fattvirtwali; hi set¥et effettivament ti©irejalizzata, kieku ma kienx hemm id-dnub. “Il-bniedem kien ikun ˙ieles mill-mewt, kieku ma dinibx” (Gaudium etSpes, 18). Kif kien ji©ri dan? F’analo©ijamad-duttrina tal-qawmien mill-imwiet (1Kor 15,35-38), hu possibbli nissupponu lil-©isem tal-bniedem kellu jinsteraq mil-li©ijiet tan-natura u ji©i mqie¥ed minnAlla fi proçess ta’ trasformazzjoniprofonda. Il-preΩenza tas-“si©ra tal-˙ajja” (2,9; 3,22b.24), is-simbolu ta’ l-immortalità, tindika appuntu din il-possibilità vera ta’ ˙ajja eterna, li bihaAlla kellu intenzjoni li jippremja l-fedeltàtal-bniedem. Jekk wara d-dnub il-bniedem ma jistax jersaq aktar lejn is-si©ra tal-˙ajja, dan ifisser li hu tilef il-possibilità li jibqa’ j¥ix dejjem.

Il-kastig tremend tal-mewt tal-©isem jikkonsisti mela filli j˙alli ˙ieles il-kors tal-li©ijiet bijolo©içi li bihom kullesseri li j¥ix, inkluΩ il-bniedem, humqie¥ed ta˙t diΩintegrazzjoni fiΩikanaturali. Imma l-bniedem, bil-qawwata’ kostituzzjoni singulari tie¥u b˙alaesseri spiritwali-korporali, aktar mill-˙lejjaq l-o˙rajn kollha, fid-dissoluzzjonital-©isem permezz tal-mewtjesperimenta qasma doloruΩa fl-esseritie¥u. Jaf li jrid imut, imma j˙oss li,almenu ta˙t forma ta’ xewqa inkonxja,il-vokazzjoni tie¥u hi li j¥ix ¥aldejjem. Hawn jinsab mela l-kastig u d-dramma li kull bniedem irid bilforsj¥addi minnhom, is-sintesi u l-quççatatat-tbatijiet kollha tal-©ens tal-bnedmin.“G˙ax Alla ˙alaq il-bniedem biex majmutx, u ¥amlu xbieha tie¥u innifsu.Bil-¥ira tax-xitan da˙let il-mewt fid-dinja; u jafu xi tfisser dawk li humatie¥u” (G˙erf 2,23-24).


BIBBJAj¥addu permezz tal-©enerazzjoni tad-dixxendenza futura. Sfortunatament,wara d-dnub personali ta’ l-ewwelbnedmin, l-eredità ta¥hom minnwa˙da tajba inbidlet f’wa˙da ˙aΩina uta’ dannu ¥al kull bniedem.

FI TMIEM IL-JUM TITWIELED IT-TAMA

Il-kundanna divina wasslet ¥at-tmiem ta’ l-eΩistenza ferrie˙a tal-bniedem. Kollox kien jidher li issa humitluf darba ¥al dejjem, u anke l-˙ajja,m¥ottija minn s˙aba ta’ pessimiΩmu,issa dehret min¥ajr sens. Imma fil-mument li fih Alla ˙are© id-digriet tax-xorti doloruΩa ta’ l-umanità, infeta˙ ukollxaqq ta’ tama ¥all-bniedem. Id-destintal-bniedem, ¥alkemm immarkat mis-sofferenza u mill-mewt, mhuwiexdefinittiv, imma hu orjentat lejn ©ejjienia˙jar. Fil-fatt, Alla f’mo˙˙u kellu pjanmisterjuΩ li Hu jirrivela lis-serp, li ji©imis˙ut talli wassal lill-bniedem fil-waq¥a:

“U jien inqajjem mibe¥da bejneku bejn il-mara, bejn nislek u nisilha, u hujis˙aqlek rasek u int tis˙aqlu ¥arqubu”(v. 15).

Dan hu l-famuΩ protovan©elu, l-ewwel a˙bar sabi˙a ta’ salvazzjoni litidher fil-Bibbja. Bejn is-serp (satana) ul-mara (l-umanità), li saret kompliçiin©enwa fir-ribelljoni tie¥u kontra Alla,issa se jitwaqqaf stat ta’ mibe¥da blatmiem u ta’ ©lieda min¥ajr waqfien lib˙ala epilogu se jkollha r-reb˙a finalifuq l-avversarju. It-test hu misterjuΩ,imma r-rivelazzjonijiet messjaniçisuççessivi dejjem aktar kienu jiççaraw il-figura ta’ dan “in-nisel” enigmatiku likellu jirba˙ lil satana (Ìen 12,7: “nisel”

IT-TIFRIX UNIVERSALI TAL-ÓTIJA

Il-˙aΩen, ©aladarba da˙al fl-eΩistenza umana, beda jikber u jespandimalajr fuq l-art u nissel katina li matispiççax ta’ tbatijiet u sofferenzi: l-ewwel qtil, il-vendetta tad-demm, il-korruzzjoni tad-drawwiet li wasslet¥all-kastig tad-dilluvju, it-torri ta’ Babel(Ìen 4-11). Id-dnub ta’ l-ewwel ©eniturikompla jinfirex b˙al teb¥a Ωejt u bedajaqbad fix-xibka tie¥u lil kull bniedem.B’dan il-mod, ir-rakkont bibliku ¥andul-intenzjoni li jafferma li l-˙tija tal-bidu ul-konsegwenzi doloruΩi ta¥ha sarutoqol li ©ie trasmess ¥al kul˙add fil-©enerazzjoni tal-bnedmin. “G˙alhekk,b˙alma kien permezz ta’ bniedemwie˙ed li fid-dinja da˙al id-dnub, upermezz tad-dnub il-mewt, u hekk il-mewt la˙qet il-bnedmin kollha, ¥axkollha dinbu” (Rum 5,12).

G˙all-bniedem modern, li hu mimlimentalità individwalista, din is-sentenzama tantx to¥©bu u jistaqsi lilu nnifsu¥aliex innoçenti jrid ji©i ikkastigatmin˙abba ˙tija li ikkommettiha xi ˙addie˙or. Imma l-viΩjoni tal-bniedem biblikuhi totalment diversa u ta’ min jifhimha¥al kollox, ¥ax ¥all-bniedem biblikur-rabta tad-demm tikkostitwixxi motivfundamentali ta’ solidarjetà fir-risq it-tajjeb u fil-˙aΩin. Il-bniedem tar-rakkontbibliku tal-˙olqien hu rappreΩentant ta’l-umanità kollha kemm hi (l-isem“Adam” fl-ebrajk ifisser “bniedem”). Hu¥aldaqstant mhuwiex biss il-bniedem liminnu tnisslet l-umanità fis-sens fiΩiku,imma anke f’dak morali. Id-doni ta’Allka ma kienux privile©© eskluΩiv ta’ l-ewwel koppja umana; kellhomdestinazzjoni kollettiva u kellhom


BIBBJA¥adu ma ©iex ma˙luq. Huwa hu li jridiqim lili’” (13-14). Mela kien att ta’suppervja. It-tejolo©ija nisranija tispjegal-kawΩa tar-ribelljoni ta’ satanaprinçipalment b˙ala att ta’ ¥ira motivatmill-inkarnazzjoni prevista ta’ l-Iben ta’Alla; b’hekk, billi x-xitan laqat in-naturaumana bid-dnub, hu ipprova jimpedixxili l-Verb jie˙u fuqu nnifsu din in-naturaumana.

BIBLJOGRAFIJA

Clifford R.J., Creation Account in theAncient Near East and in the Bible (TheCatholic Biblical Quarterly. MonographSeries 26), Washington 1994.

Dacquino P., Peccato originale eredenzione secondo la Bibbia, Torino-Leumann 1970.

Da Spinetoli O., “La data el’interpretazione del Protovangelo (Gen3,15)”, in ABI, Il Messianismo. Atti dellaXVIII Settimana Biblica, Brescia 1966, 35-36.

Dubarle A.-M., Il peccato originalenella Scrittura (Teologia oggi 8), Roma1968.

Flick M. - Alszeghy Z., Il peccatooriginale, Brescia 1972.

Galbiati E. - Piazza A., Paginedifficili della Bibbia (Antico Testamento)(Sorgenti di vita 18), Milano 1985, 135-208.

Grelot P., Riflessioni sul problemadel peccato originale (Studi biblici 3),Brescia 1968.

Steck O.H., Die Paradieserzählung.Eine Auslegung von Genesis 2,4b-3,24(Biblische Studien 60), Neukirchen 1970.

ta’ Abraham; 2 Sam 7,12: “nisel” ta’David), biex imba¥ad jo˙ro© ¥ad-dawl b’mod definittiv f’Ìesù, “bin David,bin Abraham” (Lq 3,23-28; Gal 3,19).Hu, li hu t-tieni Adam, jitwieled minnmara, Marija, Eva l-©dida, u bil-mewt ul-qawmien tie¥u jis˙aq ir-ras ta’satana, u jwassal lill-umanità ¥all-˙elsien li kienet ilha tistenna mill-jasartad-dnub, tat-tbatija, tas-sofferenza ufuq kollox tal-mewt. Hu proprju fil-persuna ta’ Kristu u fil-mewt tie¥u li“jiddi f’dawl ©did il-misteru tat-tbatija u l-mewt” (Gaudium et Spes, 22), u hu mill-©did fi Kristu, “il-qawmien u l-˙ajja” (Ìw11,25), li l-umanità ma˙kuma mill-jasarissib it-triq tar-ritorn ¥all-fer˙ li kienettilfet fil-©nien antik tal-©enna ta’ l-art.

NOTA

1 L-apokrifu lhudi Il-Óajja ta’Adam u Eva (I seklu W.K., verΩjoni latina)jispjega l-ostilità tad-demonju lejn il-bniedem b’dan il-mod li se n¥idu:“[jitkellem ix-xitan] Meta Alla nefa˙ fik[Adam] in-nifs tal-˙ajja u wiççek sarjixba˙ lil dak ta’ Alla, Mikiel ©abek¥andna [il-kori ta’ l-an©li] u obbliganabiex inqimuk fil-preΩenza ta’ Alla... UMikiel ˙are© u beda jsejja˙ lill-an©likollha u j¥id: ‘Qimu x-xbieha ta’ Alla’.Mikiel stess qiemha l-ewwel wie˙ed,imba¥ad sejja˙li u qalli: ‘Qim ix-xbiehatal-Mulej Alla’. U jien we©ibt: ‘Jiena ma¥andix ¥alfejn inqim Adam’. U¥aliex Mikiel baqa’ jinsisti li jienanqimu, jien we©ibt: ‘G˙aliex tinsisti?Jiena minix se nqim esseri li hu inferjuri¥alija u aktar Ωa¥Ωu¥ minni. Jienaaktar anzjan minnu fil-˙olqien, jienakont di©à ©et ma˙luq meta hu kien


BIBBJA

L-ANNIMALI FIL-ÌDIDTESTMENT

EWÌENJU A. FENECH OFM

Ma nsibuhomx imsemmijin bl-istess kwantità tat-Testment il-Qadim,min˙abba l-fatt li bil-mi©ja ta’ Ìesù, il-˙aruf t’Alla, li jne˙˙i d-dnub tad-dinja(Ìw 1, 29), l-annimali ma kienx g˙adhemm bzonnhom g˙as-sagrifficcji. L-awtur ta’ l-Ittra lil-Lhud jg˙idilna: ImmaKristu ©ie b˙ala l-qassis il-kbir tal-©id li©a ©ie. Hu da˙al minn tinda aqwa uaktar perfetta li m’hijiex ma˙dumab’idejn il-bnedmin, ji©ifieri m’hijiex˙olqien ta’ din l-art, hu da˙al darba g˙aldejjem fis-Santwarju, mhux bis-sa˙˙atad-demm tal-mog˙oΩ u ta’ l-g˙o©©iela,imma bis-sa˙˙a ta’ demmu stess, uhekk kiseb fidwa g˙al dejjem. Jekk id-demm tal-mog˙oΩ u tal-gniedes u l-irmied ta’ l-g˙o©©iela mraxxax fuqdawk li huma mni©©sa jista’ jqaddishombilli jag˙tihom l-indafa tal-©isem, kemmaktar id-demm ta’ Kristu, li bl-Ispirtu ta’dejjem offra lilu nniffsu vittma safja lilAlla, jista’ jnaddaf il-kuxjenza tag˙kommill-g˙emil mejjet biex taqdu lill Alla haj!(Lhud 9, 11-14).

Matul ˙ajtu, Ìesù issokkta bit-

tradizzjonijiet ta’ niesu. Meta ommuMarija u Ωew©ha Ìuzeppi ppreΩentawhtarbija fit-tempju offrew b’sagriffiççjupar gamiem jew Ωew© bçieçen kif titlobil-Li©i ta’ Mosè (Lq 2, 21-24). Meta resaqquddiem Ìwanni biex jitg˙ammed fil-Ìordan, l-Ispirtu s-Santu deher fuquqiesu ˙amiema (Mt 3, 16). Wara litg˙ammed, u kien me˙ud mill-Ispirtufid-deΩert fejn baqa’ g˙al erbg˙in jum,ji©©arrab mix-Xitan, hu kien jg˙ix mal-bhejjem selvag©©, u kienu jaqduh l-an©li(Mk 1, 13).

G˙al snin s˙a˙ baqa’ jitla’ sat-tempju, fejn darba ˙assu fid-dmir ikeççi‘l-barra lill-bejjieg˙a tal-barrin, nag˙a©u ˙amiem (Ìw 2, 13-16). Fil-festi tal-Lhud, Ωamm id-drawwiet tag˙hom. Kielil-˙aruf ta’ l-G˙id b’ tifkira tal-˙elsien tal-poplu lhudi minn ta˙t il-jasar tal-Farawni. Kien wara l-ikla tal-˙aruf liqassam il-˙obΩ u l-inbid wara liberikhom u talab lill-appostli jag˙mlu l-istess b’tifkira tieg˙u (Lq 22, 14-22).

G˙amel bosta mirakli u g˙e©ubi-jiet., fosthom iΩ-Ωewg multiplikazzjonijiet


BIBBJAtal-˙obΩ u l-˙ut (Mt 14, 13-21; 15: 32-39). Biex i˙allas it-taxxa tat-tempjug˙alih u g˙al Pietru bag˙at lil dan jix˙etix-xlief fil-ba˙ar fejn kellu jaqbad ˙utab’munita f’˙alqha (Mt 17, 24-27). Biexje˙les lill-imxajtan ta’ Ìerasa tefa’ x-xjaten li kienu jg˙akksuh f’mer˙la kbirata’ qΩieqeΩ (Mk 5, 1-29). Wara li qammill-mewt g˙a©©eb lid-dixxipli bil-qabdakbira ta’ ˙ut li g˙amlu meta tefg˙u x-xibka fin-na˙a tal-lemin tad-dg˙asja kiftalabhom jag˙mlu (Ìw 21, 4-6).

FIL-PREDIKAZZJONI

Fil-predikazzjoni tieg˙u Ìesùtkellem bit-tixbihat fejn fost o˙rajnsemma l-annimali. Meta tkellem fuq l-im˙abba ta’ Missieru lejn il-bnedminsemmihom ukoll. Lid-dixxiplixebbahhom mag˙hom ukoll, kif g˙amellill FariΩej u lis-sultan Erodi li kien qedifittxu biex joqtlu. Intom x’jidrilkom?Jekk wie˙ed ra©el ikollu mitt nag˙©a utintilflu wa˙da minnhom, ma j˙allix id-disg˙a u disg˙in l-o˙ra fuq l-g˙oljiet ujmur ifittex dik li tkun intilfitlu? (Mt 18,12). Óarsu lejn l-g˙asafar tas-sema; lajiΩirg˙u u lanqas ja˙sdu u lanqasigeddsu fl-im˙aΩen, u madankolluMissierkom li hu fis-smewwietjitmag˙hom! Ma tiswewx aktarminnhom? (Mt 6, 26). Ara jiena qieg˙ednibg˙atkom b˙al nag˙a© qalb l-ilpup.Kunu mela g˙aqlin b˙as-sriep u safjinb˙al ˙amiem (Mt 10, 16). ÓaΩing˙alikom, intom kittieba u FariΩej, uçu˙b’o˙ra! Ja sriep u nisel il-lifg˙at, kif seta˙arbu mill-kundanna ta’ l-infern? (Mt23, 33). Dak il-˙in stess resqu fuqu xiFariΩej u qalulu: “Mur, itlaq minn hawn,g˙ax Erodi jrid joqtlok.” U hu qalilhom:

“Morru g˙idulu lil dak il-volpi, ‘Ara, jienankeççi x-xjaten u nfejjaq il-mard illum ug˙ada, u fit-tielet jum nasal fit-tmiemtieg˙i (Lq 13, 31-32).

Ta’ min jiftakar li Ìwanni l-G˙ammiedi, uΩa l-istess kliem mal-FariΩej u s-Saduççej, meta dawn resqug˙andu biex jitg˙ammdu. Bla tlaqlieq,sej˙ilhom: Ja nisel il-lifg˙at! (Mt 3, 7).

F’wa˙da mill-isba˙ parabboli,Ìesù jxebba˙ lilu nniffsu mar-Rag˙aj it-Tajjeb li jaqbeΩ g˙an-nag˙a© tieg˙u. Fil-Kotba Mqaddsa in-nag˙a© jissemmew177 darba, 34 darba fil-Gdid Testment,16 minnhom f’din il-parabolla u fit-tifsirataghha! Tassew tassew ng˙idilkom,min ma jid˙olx fil-maqjel tan-nag˙a©mill-bieb imma jaqbeΩ ©ewwa minnna˙a o˙ra, dak hu ˙alliel u brigant.Imma min jid˙ol mill-bieb hu r-rag˙ajtan-nag˙a©. Min ikun mal-bieb lilujifta˙, in-nag˙a© minn le˙nu jisimg˙u, uhu jsejja˙ in-nag˙a© tieg˙u wa˙dawa˙da b’isimhom u jo˙ro©hom barra.U meta jo˙ro© in-nag˙a© tieg˙u, huwajmur quddiemhom u n-nag˙a© jimxuwarajh, g˙ax jisimg˙u le˙nu. Immawara wie˙ed barrani ma jimxux, anzija˙arbu minnu, g˙ax le˙en barrani majafuhx.... Tassew tassew ng˙idilkom li l-bieb tan-nag˙a© huwa jien. Dawkkollha li ©ew sa issa qabli huma ˙allelinu briganti. IΩda n-nag˙a© lilhom masemg˙uhomx. Jiena hu l-bieb; jekk xi˙add jid˙ol ©ewwa permezz tieg˙ijsalva, u jid˙ol u jo˙ro© u jsib fejn jirg˙a,il-˙alliel ma jid˙olx jekk mhux biex jisraqu joqtol u jeqred. Jien ©ejt biex ikollkomil-˙ajja, u ˙ajja bil-kotra. Jiena r-rag˙ajit-tajjeb. Ir-rag˙aj it-tajjeb jag˙ti ˙ajtug˙an-nag˙a© tieg˙u. Il-mikri lim’huwiex ir-rag˙aj, u li n-nag˙a©m’humiex tieg˙u, jara l-lupu ©ej, u j˙alli


BIBBJAn-nag˙a© u ja˙rab; u l-lupu ja˙tafhom ujxerridhom. Mikri hu, u ma j˙abbilx rasumin-nag˙a©. Jien r-rag˙aj it-tajjeb;jiena nag˙raf in-nag˙a© tieg˙i, u n-nag˙a© tieg˙i jag˙rfu lili, b˙alma l-Missier jag˙raf lili u jiena nag˙raf lill-Missier; u g˙an-nag˙a© tieg˙i nag˙ti˙ajti. G˙andi wkoll nag˙a© o˙ra, lim’humiex minn dan il-maqjel; lilhomukoll je˙tieg li ni©bor, u huma jisimg˙ule˙ni, u jkun hemm mer˙la wa˙da,rag˙aj wie˙ed. (Ìw 10, 1-16).

Mhux ta’ b’xejn li qabel ma re©a’lura ghand Missieru, Ìesù kellu dan id-djalogu ma’ Pietru: Wara li kielu xi˙a©a, Ìesù qal lil Xmun Pietru: “Xmunbin Ìwanni, t˙obbni int aktar minndawn?” “Iva, Mulej”, wie©bu, “int taf lin˙obbok.” Qallu: “Irg˙a l-˙rief tieg˙i.”Staqsih ghat-tieni darba: “Xmun binÌwanni, t˙obbni int?” “Iva, Mulej”,wie©bu, “int taf li n˙obbok.” Qallu: “Irg˙an-nag˙a© tieg˙i.” G˙at-tielet darbastaqsieh: “Xmun bin Ìwanni, t˙obbni?”Pietru hass g˙afsa ta’ qalb g˙axstaqsieh g˙at-tielet darba, ‘T˙obbni?’, uqallu: “Mulej, int taf kollox, inti taf lin˙obbok.” Qallu Ìesù: “Irg˙a n-nag˙a©tieghi. (Gw 21, 15-17).

AKTAR TAGÓLIM TA’ ÌESÙ

Ìesù jsemmi diveri annimali o˙rafit-tag˙lim tieg˙u, fosthom:

Il-barri: Mhux kull wie˙edminnkom f’jum is-Sibt i˙oll il-barri u l-˙mar mill-maxtura u jie˙du biex jisqih?U mela g˙ax illum is-Sibt, din il-mara,bint Abraham, ma kellhiex tin˙all mill-irbit li fih ix-Xitan ilu jΩommha g˙altmintax il-sena s˙a˙? (Lq 13, 15-16).

Iç-çawl: G˙alhekk ng˙idilkom,

tinkwetawx ru˙kom g˙all-˙ajja, x’setieklu, anqas g˙all-©isem, x’se tilbsu.G˙ax il-˙ajja aqwa mill-ikel, u l-©isemaqwa mill-ilbies. Óarsu lejn iç-çawl; lajiΩra u lanqas ja˙sad, la g˙andum˙aΩen u lanqas kmamar fejn jerfa’, umadankollu Alla jitimg˙u. Wisq aktarmit-tajr tiswew intom! (Lq 12, 22-24).

Id-dud: U jekk g˙ajnejk hi g˙alikokkaΩjoni ta’ dnub, aqlag˙ha barra;ja˙batlek a˙jar li tid˙ol b’g˙ajn wa˙dafis-saltna ta’Alla milli tinxte˙et b’g˙ajnejkit-tnejn fl-infern fejn id-dud tag˙hom majmutx u fejn in-nar ma jintemmx ( Mk 9,47-48).

Il-flieles: Ìerusalem, Ìerusalem,int li toqtol il-profeti u t˙a©©ar il-messa©©iera mibg˙utin lilek, kemm il-darba ridt ni©bor lil uliedek b˙almaqroqqa ti©bor il-flieles ta˙t gwen˙ajha uint ma ridtx! (Mt 23, 37).

Il-Ìemel: Tassew ng˙idilkom li l-g˙ani se jsibha iebsa biex jid˙ol fis-Saltna tas-Smewwiet! Iva, ner©a’ng˙idilkom, e˙fef li ©emel jg˙addi minng˙ajn ta’ labbra milli wie˙ed g˙ani jid˙olfis-Saltna tas-Smewwiet (Mt 19, 23-24).

L-g˙asfur tal-bejt: Óamesg˙asafar tal-bejt mhux Ωew© soldijinbieg˙u? U anqas wie˙ed minnhomma hu minsi quddiem Alla. U intom, sax-xag˙ar ta’ raskom, kollu mag˙dud. (Lq 12, 6-7).

Il-©riewi: Ìesù wie©eb lill-maraKang˙anija: “M’hux sewwa tie˙u il-˙obΩta’ l-ulied u tixt˙u lill-©riewi.” “Hekk hu,Mulej”, qaltlu, “iΩda l-©riewi wkoll jieklu l-frak li jaqa’ minn fuq il-mejda ta’sidienhom!” Mbag˙ad wiegeb Ìesù uqalilha: “Mara, il-fidi tieg˙ek kbira! Óajsirlek kif tixtieq.” U minn dak il-˙in stessbintha fieqet (Mt 15, 21-28).

Il-˙mara u il-felu: Ìesù bag˙at


BIBBJA

Ωew© dixxipli u qalilhom: “Aslu waslasar-ra˙al biswitkom, u minnufih issibu˙mara marbuta u felu ˙dejha; ˙olluhomu ©ibuhomli. Jekk xi ˙add jg˙idilkom xi˙a©a, we©buh, ‘il-Mulej je˙tie©hom umalajr jer©a’ jibg˙athom lura (Mt 21, 2-3).

Il-˙mir: Imma min jag˙ti skandlulil wie˙ed minn dawn iç-çkejknin lijemmnu fija, ikun a˙jar g˙alih lijdendlulu ma’ g˙onqu ©ebla tat-t˙inminn dawk li jdawwru l-˙mir, ujg˙arrquh f’qieg˙ ta’ ba˙ar (Mt 18, 6).

Il-˙uta: G˙ax kif Ìona g˙amel tlittijiem f’Ωaqq il-˙uta, hekk ukoll Bin il-bniedem g˙ad jag˙mel tlitt ijiem u tlittiljieli fil-qalba ta’ l-art (Mt 12, 40).

Il-kamla: Tgeddsux g˙alikomteΩori f’din id-dinja, fejn kollox jitmermer

bil-kamla u s-sadid, u fejn il-˙allelinjinfdu u jisirqu. IΩda ©emmg˙ug˙alikom teΩori fis-sema fejn xejn majitmermer u la bil-kamla u lanqas bis-sadid, u fejn ma hemmx ˙allelin jinfdu ujisirqu (Mt 6, 19-20).

Il-˙nieΩer: Tag˙tux lill-klieb dak lihu qaddis, u tixt˙ux il-©awhar tag˙komquddiem il-˙nieΩer li ma jmorruxjg˙aff©uhom b’saqajhom u mbag˙adiduru g˙alikom u jqattug˙kom bisnienhom (Mt 7, 6).

Il-klieb: Mela kien hemm ra©elg˙ani, jilbes il-porpra u g˙aΩel mill-ifjen;l-hena tieg˙u kien li jag˙mel ikla mill-a˙jar. U wie˙ed fqir jismu LaΩΩru, li kellu©ismu ©er˙a wa˙da, kien imur jinxte˙et˙dejn il-bieb ta’ daru, bix-xewqa li jixba’b’dak li jaqa’ mill-mejda ta’ l-g˙ani. Sa l-

Mog˙oΩ jixxabtu ma tarf Wadi el-Kelt, bejn ÝÌerusalem u Ìeriko


BIBBJAg˙erien tag˙hom u l-g˙asafar ta’ l-ajrul-bejtiet, iΩda Bin il-bniedem mag˙andux fejn imidd rasu (Lq 9, 58).

Fil-Parabbola taz-Zerrieg˙a (Lq 8,5-8) u f’dik tas-Si©ra tal-Mustarda (Mk 4,30-32), jissemmew l-g˙asafar.

Fil-parabbola tax-Xibka (Mt 13,47-50) jissemmew il-˙ut tajbin u dawk lijer©g˙u jintremg˙u fil-ba˙ar.

Fil-parabbola tal-Festa tat-Tie©(Mt 22: 1-14), f’dik ta’ l-Iben il-Óali (Lq15, 11-25), u f’tal-Pranzu (Lq 14, 15-24),jissemmew il-barrin, l-gho©©iela, l-g˙o©ol imsemmen u l-˙ames paribarrin li wie˙ed mill-mistiedna kieng˙adu kemm xtara.

Fil-parabbola tas-Samaritan it-Tajjeb (Lq 10, 25-35), tissemma il-bhimali fuqha jitg˙abba l-ferut.

L-ANNIMALI FIL-BQIJA

TAL-ÌDID TESTMENT

Fil-©iri tieg˙u biex iwassal il-Bxarat-Tajba lin-nies ta’ Ωmienu,, San Pawliltaqa’ ma’ ˙afna persekuzzjonijiet utweg˙ir. Darba o˙ra, f’Listra, flimkienma’ sie˙bu Barnaba ©ie mag˙dud mill-pagani b˙ala alla ta˙t sura ta’ bniedemu riedu joffrulu s-sagriffiççji ta’ l-annimali li huma kienu g˙adhomjipprattikaw: Malli raw dak li kieng˙amel Pawlu, il-kotra tan-nies bdiettg˙ajjat bl-ilsien ta’ Likonja: “L-allat niΩlufostna taht sura ta’ bnedmin!” U lilBarnaba sej˙ulu Zeus u ‘l-Pawlu Ermi,g˙ax hu kien l-aktar li tkellem. Il-qassista’ Zeus, li kellu t-tempju tieg˙u ˙dejn il-belt, ©ieb fil-bieb gniedes imΩejjnin bil-kuruni u, flimkien mal-poplu, ried

klieb kienu jmorru jilag˙qu l-©rie˙itieg˙u (Lq 16, 19-31).

Il-mog˙oΩ: Meta ji©i bin il-bniedem fil-glorja tieg˙u u bl-an©likollha mieg˙u, mbag˙ad joqg˙od fuq it-tron glorjuΩ tieg˙u. U quddiemujin©abru l-©nus kollha, u hu jifridhomminn xulxin, b˙alma r-rag˙aj jifred in-nag˙a© mill-mog˙oΩ: in-nag˙a©iqeg˙dhom fuq il-lemin tieg˙u u l-mog˙oΩ fuq ix-xellug...(Mt 25, 31-33).

In-nemusa: Ja mexxejja g˙omja,li ma t˙allux nemusa tg˙addi mill-passatur, biex imbag˙ad tibilg˙u ©emel!(Mt 23, 24).

Is-seqer: Fejn ikun hemm il-©isemmejjet, hemm l-isqra jin©abru (Lq 17,37).

Is-serduk: QabeΩ Pietru u qallu:“Jekk kul˙add jit˙awwad min˙abba fik,jiena ma nit˙awwad qatt.” Qallu Ìesù:“Tassew, ng˙idlek, li dal-lejl, qabel majidden is-serduk, int tkun ©a ç˙adtni tlettdarbiet (Mt 26: 33-34).

Is-serp: Min hu dak il-missierfostkom li, jekk ibnu jitolbu ˙uta, minflok˙uta jag˙tih serp? Inkella jekk jitolbubajda jag˙tih skorpjun? Mela jekkintom, nies ˙Ωiena b˙alkom, tafu tag˙tulill uliedkom ˙wejje© tajba, kemm aktaril-Missier mis-smewwiet jag˙ti spirtuqaddis lil dawk li jitolbuhulu! (Lq 11, 11-13). U kif Mosè rafa’ s-serp fid-deΩert,hekk je˙tie© li jkun merfug˙ Bin il-bniedem biex kull min jemmen fih ikollul-˙ajja ta’ dejjem (Ìw 3, 14-15).

L-iskorpjun: U hu qalilhom: “Iva,jien kont narah lix-Xitan jaqa’ b˙alberqa mis-sema. Araw, tajtkom is-setg˙a li tirfsu fuq sriep u skorpjuni u liteg˙lbu kull qawwa ta’ l-g˙adu u ebda˙sara ma jag˙mlulkom ( Lq 10, 18-19).

Il-volpi: Il-volpijiet g˙andhom l-


BIBBJAjoffrihomlhom b’sagrifiççju (Atti 14, 11-13).

Qabel ma Pawlu jitlaq minnMiletu, jwissi lill-mexxejja ta’ Efesu bixbihat agrikoli: Óudu ˙sieb tag˙kominfuskom u tal-mer˙la kollha li l-Ispirtus-Santu g˙amilkom g˙assiesa tag˙habiex tirg˙u l-Knisja ta’ Alla li hu kisebb’demmu stess. Jiena naf li, wara linitlaq jien, jid˙lu fostkom ilpup qalila lilill-merhla ma ja˙fruhiliex (Atti 20, 28-29).

F’Malta, Pawlu ©ralu l-istess b˙aldakinhar ta’ Listra. Missirijietna, li g˙all-ewwel ˙asbuh bniedem ta’ qattag˙ni,ukoll ˙asbuh alla. Mela Pawlu qabadqabda zkuk niexfa u tefag˙hom fin-nar.Fiz-zkuk kien hemm lifg˙a li, malli˙asset is-s˙ana, ˙ar©et u qabdet ma’ idPawlu. In-nies tal-gΩira, kif raw il-lifg˙amdendla ma’ idu, bdew jg˙idu wie˙edlill-ie˙or: “Dan ir-ra©el Ωgur xi qattiel,g˙ax g˙ad li ˙elisha mill-ba˙ar, il-Ìustizzja ma ˙allitux jg˙ix!” Imma hufarfar il-lifg˙a ©on-nar u ma ©ralu xejn.Huma stennew li se jarawh jintefah jewjaqa’ u jmut f’daqqa. Wara li damujistennew ˙afna u raw li ma ©ralu ebdadeni, biddlu l-˙sieb u bdew jg˙idu li kienxi alla (Atti 28, 3-6).

Biex jideffendi ru˙u mill-kritika tal-Lhud, li g˙amlu minn kollox biex iffixkluhfil-missjoni tieg˙u, Pawlu jikteb: Minqatt imur suldat u j˙allas l-ispejjeΩ hu?Min i˙awwel dielja u ma jiekolx il-frottminnha hu? Min jirg˙a l-mer˙la u majixrobx il-˙alib tag˙ha hu?...Fil-li©i ta’Mosè hemm miktub: ‘Tag˙milx is-sarima f’˙alq il-gendus li jkun qedjidres’....(I Kor 9, 7-9). Kliem li jirrepetihlill Timotju (1 Tim 5,18)

Biex ifiehem il-qawmien mill-mewt, ˙a©a ©dida g˙al ˙afna, jg˙allem:

Alla mbag˙ad jag˙tina ©isem kifjog˙©bu hu, li kull Ωerrieg˙a l-©isem hutag˙ha. Mhux kull la˙am hu l-istessla˙am, iΩda la˙am il-bniedem hu xi˙a©a, u la˙am il-bhejjem hu o˙ra; hemmla˙am it-tjur, u hemm dak tal-˙ut... Hekkukoll l-qawmien mill-imwiet; jinΩera’©isem li jit˙assar, iqum ©isem li majit˙assarx, jinΩera’ fl-g˙ajb, iqum fil-©ie˙,jinΩera’ fid-dg˙ufija, iqum fis-sahha...( IKor 15, 39).

San Ìakbu, fil-kitba tieg˙u uΩatag˙lim prattiku li seta’ jifmhu kul˙add.B˙al meta kiteb: A˙na lkoll niΩbaljaw, uta’sikwit; jekk xi ˙add ma jiΩbaljax f’dak lijg˙id, dan ikun perfett, kapaçi jraΩΩan©ismu kollu. A˙na nqieg˙du l-il©iemf’˙alq iΩ-Ωwiemel biex na˙kmuhom, u bihimmexxu ©isimhom kollu. Óarsu wkolllejn il-bastimenti: g˙ad li jkunu kbar ujimxu ma’ l-irjie˙ qawwija, naqra ta’tmun idawwarhom fejn irid it-tmunier.Hekk ukoll l-ilsien: huwa bicca çkejkna fil-©isem, imma jista’ jifta˙ar li jag˙mel˙wejje© kbar. Ara, ftit nar jista’jqabbadlek foresta s˙i˙a; u l-ilsien huwanar, huwa dinja ta’ ˙aΩen fost il-membrita’ ©isimna, ini©©es il-©isem kollu ujkebbes ir-ritmu tal-˙ajja, hu nniffsumkebbes mill-infern. Kull xorta ta’bhejjem u g˙asafar, kull xorta ta’bhejjem li jitkaxkru ma’ l-art u ta’ ˙ut,dawn kienu mmansati mill-bniedem.IΩda ˙add ma g˙andu ˙ila jimmansa l-ilsien; kollu deni, bla kwiet, mimli velenu lij©ib il-mewt. Bih ahna nbierku lill-Mulej,lil Missierna, u bih nist˙u lill-bnedminxbieha ta’ Alla. Min ilsien wie˙edjo˙or©u l-barka u s-sa˙ta. Dan mag˙andux ikun, ˙uti (Gak 3, 2-10).

San Pietru juΩa’ kliem xi ftit iebeskontra dawk li hu jsejja˙ profeti foloz fost


BIBBJA19) jisemma ˙afna l-˙aruf, li jing˙ata l-qima u li warajh jimxu l-qtajja tal-mag˙Ωulin li ˙aslu ˙wejji©hom ubajjduhom fid-demm tieg˙u. (Apok 7,9-14).

Niltaqg˙u wkoll ma’ l-iljun, ma’ l-g˙o©ol ma’ l-ajkla (4, 6-7) u ma’ l-iskorpjun (9, 5). Ma jonqsux iΩ-Ωrin©ijiet(16, 13).

U kif fl-ewwel Ktieb tal-KotbaMqaddsa jidher is-serp qarrieq, hekkukoll f’dan l-a˙˙ar ktieb jer©a’ jiddeffes.San Ìwann jikteb fuqu: U kienimwaddab id-Dragun il-kbir, is-Serp tal-qedem, li hu msejja˙ id-Demonju u x-Xitan, il-qarrieq tad-dinja kollha, kienimwaddab g˙al fuq l-art, u mieg˙ukienu mwaddba l-an©li tieghu. U smajtle˙en qawwi fis-sema jg˙id: “Issa ©ietis-salvazzjoni u l-qawwa, u s-Saltna ta’Alla tag˙na, u s-setg˙a tal-Messijatieghu, g˙ax twaddab ‘il barra dak li jixli‘l-˙utna li lejl u nhar jixlihom quddiemAlla tag˙na (Apok 12, 9-10).

il-poplu, g˙alliema qarrieqa li j©ibufirdiet u qerda. Sa˙ansitra jaslu jiç˙du s-Sid li kisibhom g˙alih! Imma dawn, b˙albhejjem bla ra©uni li minnhom infushomtwieldu biex ikunu maqbuda u maqtula,ikasbru dak li ma jag˙rfux. G˙alhekkb˙al bhejjem jinqerdu, jie˙du l-˙las tal-˙aΩen li g˙amlu.. Huma g˙ejjun bla ilmau s˙ab misjuq mir-riefnu; dlamijiet l-aktar koroh hemm lesti g˙alihom..,wara li ˙elsu mill-˙aΩen tad-dinja bis-sa˙˙a ta’ l-g˙arfien ta’ Sidna u s-Salvatur taghna Ìesù Kristu, re©g˙ut˙abblu fih u ntreb˙u minnu, xortihomta’ l-a˙˙ar sa tkunilhom ag˙ar minn ta’l-ewwel. Kien ikun a˙jar g˙alihom li mag˙arfu qatt it-triq tas-sewwa, milli, warali g˙arfuha, re©g˙u lura mill-kmandament imqaddes li ng˙atalilhom. Ìralhom kif jghid sewwa l-proverbju: “Il-kelb idur ¥all-vomtutieg˙u”, u “Il-˙anΩira l-ma˙sulatitmieg˙ek fit-tajn. (2 Pt 2, 1-22).

Fil-Ktieb ta’ l-Apokalissijissemmew bosta annimali, u˙udstrambi ˙afna. Jag˙tu lem˙a lill dawk lil-Profeta Danjel ra fiΩ-Ωmien ta’ l-AntikTestment. (Dan 7, 2-8). G˙andna il-©radijiet li jixbhu liΩ-Ωwiemel, wiççhomb˙all-uçu˙ tal-bnedmin, xag˙arhomb˙al tan-nisa, snienhom ta’ l-iljuni,denbhom b˙al ta’ l-iskorpjuni (9, 7-10).Ûwiemel b’ras ta’ ljun, b’denbhom qiesuserp (9, 17-19).

Hemm ukoll il-Bhima li qishapantera, ri©lejha b˙al ta’ors, ˙alqhadonnu ˙alq ta’ ljun (13, 12), li ma hiex˙lief il-figura ta’ Ruma li tant ˙aqret lill-ewwel insara. L-awtur juΩa’ l-annimalistrambi l-o˙ra b˙ala figuri ta’nazzjonijiet li je˙duha kontra l-Knisja tal-Feddej.

F’bosta kapitli tal-Ktieb (5, 6, 14,


BIBBJAIS-SA

LMI

SALM13Talba fin-niket min˙abba l-g˙adu

Mulej, g˙al dejjem se tinsieni?Kemm se ddum ta˙bi wiççek minni?

Kemm se ndum b’qalbi ttaqtaqbl-imrar kuljum f’qalbi?Kemm se jdum jintrefa’ l-¥adu fuqi?

Óares u we©ibni, Mulej, Alla tieg˙i,ag˙ti d-dawl lil g˙ajnejja,li ma naqax fir-raqda tal-mewt;li ma jg˙idx l-g˙adu tieg˙i: “G˙elibtu!”,li ma jifir˙ux l-g˙edewwa g˙ax jarawni nog˙tor.

Imma jien fit-tjieba tieg˙ek nitma,tifra˙ qalbi g˙all-g˙ajnuna tieg˙ek.Ng˙anni lill-Mulej g˙all-©id li g˙amilli.

Kemm se ndum...! Dan is-salm huwa eΩempju ˙aj ta’ talba li ssir karbata’ lamentazzjoni. Huwa espressjoni ta’ dak li j˙ossu abbandunat minn Allatieg˙u, ta’ dawk li j˙ossuhom wa˙edhom fit-ti©rib u l-persekuzzjoni. Hija talba,karba li tinbidel f’att ta’ fiduçja, fiduçja li ssir g˙anja ta’ tif˙ir u radd il-˙ajr lil Alla.L-g˙adu ma jkollu qatt iç-çans li jistqarr: G˙elibtu! Huwa s-salmista li jistqarr:Imma jien fit-tjieba tieg˙ek nitma, tifra˙ qalbi g˙all-g˙ajnuna tieg˙ek. Ng˙annilill-Mulej g˙all-©id li g˙amilli!


BIBBJA

INTRODUZZJONIGÓALL-ÌUDAJIÛMU

MARCELLO GHIRLANDO OFM

IL-KUNTEST STORIKU: MILL-EÛILJU

SAR-REDAZZJONI TAL-MISHNAH.

Tlett ©rajjiet kritiçi jimmarkaw l-istorja ta’ IΩrael u r-reli©joΩità tieg˙u: l-eΩilju f’Babel, wara l-qerda tat-Tempjuta’ Ìerusalem fis-sena 586 QK; il-©liedakontra Ruma, fis-snin 66-70 WK u 132-135 WK, ©lieda li waslet g˙all-qerda tat-Tieni Tempju; l-olokawstu waqt l-a˙˙argwerra dinjija, tra©edja li qanqal il-proçess li jasal sal-waqfien ta’ l-Istat ta’IΩrael fis-sena 1948.

Nitkellmu mill-ewwel u t-tieni©rajja li jimmarkaw il-bidu u t-tmiem ta’epoka ta’ l-istorja ta’ IΩrael: hija l-epokali fiha IΩrael irid jilqa’ l-isfida ta’ kriΩijietinterni li messew l-istituzzjoni tal-monarkija u s-saçerdozju, il-pressjoni ta’l-assimilazzjoni kulturali, kolonjaliΩmu ut-telfien ta’ awtonomija politika proprjafil-©lieda kontra Ruma.

L-epoka tibda u tintemm bil-qerdata’ Ìerusalem u tat-Tempju; tisparixxidik l-istituzzjoni kultwali,temporanjament bejn is-snin 586 u 536

QK u definittivament wara s-sena 70WK, li kienet iç-çentru tal-˙ajja reli©juΩata’ IΩrael.

L-epoka li fuqha qed nitkellmu hijakkarratterizzata mir-redazzjoni tal-biççal-kbira tat-testi tal-Bibbja, il-©abra tat-tradizzjonijiet li jiffurmaw l-Iskrittura.

Iç-çelebrazzjoni tal-Kelma li ti©irrakkuntata f’Ne˙emija 8, mad-d˙ulf’Ìerusalem wara l-eΩilju, hijaespressjoni çara ta’ dak il-moviment liried iqieg˙ed il-Li©i, it-Torah, fiç-çentrutal-˙ajja ta’ kull lhudi. EΩdra, saçerdot uskriba, huwa l-˙olqa tal-katina litg˙aqqad spiritwalità templari pre-eΩilika, ma’ l-ispiritwalità sinagogali. Il-poplu kollu huwa mistieden jisma’ ujifhem il-Kelma ta’ Alla.

EΩdra huwa espressjoni tar-riforma: fil-kamp litur©iku (osservanzatas-Sibt, is-sena sabbatika, il-festi, ir-rijorganiΩΩazzjoni ta’ l-offerti mog˙tija lit-Tempju) u fil-kamp çivili (tbeg˙id ta’elementi barranin, normi fuq Ωwie©ijietm˙allta eçç). Riforma li ssir espressjonita’ tfittix ta’ identità proprja lhudijaquddiem l-isfida ta’ kulturi pagani.

Ir-riformi ta’ EΩdra jag˙mlu minnu


BIBBJAIΩrael seta’ jag˙mel fuq l-istorja tieg˙u ufuq it-tradizzjonijiet tal-missirijiet.

Il-komunitajiet lhud tad-Diaspora -dawk li kienu baqg˙u f’Babel u dawk likienu sabu kenn fl-E©ittu wara l-qerdata’ Ìerusalem - bdew jing˙aqdu aktarmadwar il-Kelma ta’ Alla, madwar il-Pentatewku li f’daΩ-Ωmien l-iskolasaçerdotali kienet g˙aqdet flimkienf’viΩjoni unitarja.

Huwa Ωmien li j˙ejji g˙all-isfida l-©dida ta’ l-elleniΩmu.

IL-PERIJODU ELLENISTIKU

Huwa l-perijodu li jibda bil-konkwisti ta’ Alessandru l-Kbir u l-moviment ta’ ellenizzazzjoni, kulturakomuni li tg˙aqad l-imperu. Wara l-mewt ta’ Alessandru, il-Lhudija taqa’ta˙t id-dinastija tat-Tolomej (Lagidi) umbag˙ad tas-Selewçidi fis-Sirja g˙all-˙abta tas-sena 200 QK. Wara s-sena63 QK, wara perijodu qasir ta’indipendenza, l-Lhudija taqa’ ta˙t idejnir-Rumani.

Kien is-Selewçidu Antijoku IVEpifane (175-164) li ried jimponi l-kulturaellenika b’forza, anke jekk fir-reli©jonLhudija sab g˙adma verament iebsa.Dan huwa l-perijodu tal-Makkabin li ji©ideskritt fiΩ-Ωew© kotba tal-Makkabin.

Matul it-tielet seklu qabel KristuIΩrael kien jaqa’ ta˙t l-awtorità tollerantitad-dinastija tolemajka fl-E©ittu,dinastija bl-isem tal-Lagidi, parti mill-ex-saltna ta’ Alessandru l-Kbir. Bil-battaljata’ Panion, 198 qabel Kristu, il-Palestinataqa’ ta˙t il-prottettorat tad-dinastijatas-Selewçidi fis-Sirja, immexxija minnAntijoku III il-Kbir, espansjonistamanijaku. Ìie kkontrollat xi ftit mir-

l-Missier tal-ÌudajiΩmu, it-tieni Mosè.Fil-konkluΩjoni ta’ din l-epoka

nsibu r-redazzjoni ta’ dik li tissejja˙Mishnah: din hija ©abra ta’istituzzjonijiet çivili, reli©juΩi, penali eçç likellha mbag˙ad tiΩviluppa fit-Talmud u likellhom jkunu l-pedament tal-˙ajja ta’kuljum ta’ IΩrael. Mal-Mishnah hemmukoll it-Tosefta [Ûjieda], li timla xielementi nieqsa mill-Mishnah. Dawnhuma l-g˙ejjun li jo˙or©u g˙ad-dawl il-˙ajja tal-lhudi, il-mod ta’ kif ig˙ix ir-relazzjoni tieg˙u ma Alla, in-nostal©ijitieg˙u u anke t-tamiet tieg˙u.

Il-grajjiet politiçi jaqsmu din l-epoka ta’ Ωvilupp f’perijodi preçiΩi.

IL-PERIJODU PERSJAN

Qeg˙din fis-snin 538-333 QK:IΩrael jinbena mill-©did b˙ala statçkejken fil-Lhudija, dell ta’ dak li kienqabel. Ìerusalem tinsab fi stat ˙aΩin, il-bini mill-©did hu xog˙ol iebes; it-Tempjuji©i mibni mill-©did, hu ukoll dell tal-©miel ta’ l-img˙oddi. IΩrael jinsabimdawwar minn re©junijiet immexxijaminn gvernaturi persjani li ma je˙duxpjaçir bl-istat çkejknen tal-Lhudija ujag˙mlu minn kollox biex jostakolawh.L-ikbar theddida ti©i min Sanballat,g˙adu ta’ Ne˙emija, li jiggverna s-Samarija, l-ex-territorju tas-saltna ta’IΩrael. L-oppoΩizzjoni tie˙u ankekarattru reli©juΩ, bir-rifjut ta’ kull tip ta’awtorità marbuta mat-Tempju ta’Ìerusalem, il-bini ta’ Tempju xiΩmatikulejn l-a˙˙ar tas-seklu erbg˙a,

Minkejja d-diffikultajiet lokali,dawn iΩ-Ωew© sekli huma sekli ta’rijorganizzazzjoni; to˙ro© l-importanzata’ l-awtorità reli©juΩa u r-riflessjoni li


BIBBJAmartell] jirrakkontaw il-©rajjiet tal-moviment rivoluzzjonarju, movimentikkarratterizzat xi ftit mill-fanatiΩmuimma anke ukoll mill-im˙abba g˙all-˙elsien u l-bidliet li kellu jaffronta bil-bdiltal-“leaders” selewçidi, li bejn is-snin175-125 inbidlu disa’ darbiet!

IL-PERIJODU RUMAN

Dan il-perijodu jibda mis-sena 63‘il quddiem: huwa Ω-Ωmien meta din il-qawwa l-©dida tibda t˙ares anke lejn il-Lvant. Di©a’ tajna ˙jiel ta’ relazzjonijiet‘diplomatiçi’ li l-istess Makkabin kieng˙amlu mar-Rumani, relazzjonijiet liΩammew çertu ekwilibrju.

L-inkwiet jibda meta l-ÌeneralPompej ji©i mog˙ti l-kmand ta’ l-eΩerçtufil-Lvant, b'poteri straordinarji minng˙ajrlimiti ta’ Ωmien. Il-Ìeneral ried i˙ossupadrun tar-re©jun. Jintervjeni f’IΩraelmeta jitlewwmu l-a˙wa Asmonej, IrkanuII u Aristobolu II, wara l-mewt ta’ommhom Alessandra. Ìerusalemtittie˙ed bil-forza, Aristobolu ji©i arrestatu jittie˙ed Ruma, filwaqt li Irkanu jsaltanbit-titlu ta’ Etnarka. Pompej jid˙ol fit-Tempju imma jordna li l-kult jitkomplab˙as-soltu. Qeg˙din fis-sena 63 QK.

Ir-relazzjonijiet ma Ruma jidhrumhux ˙aΩin: il-Lhud ig˙inu lil Çesarikontra Pompej fl-E©ittu - operazzjoni lifiha jispikka dak li kellu jkun Erodi l-Kbir -minng˙and Çesari jie˙du garanzija lijistg˙u jg˙ixu skond id-drawiettag˙hom, bil-possibilità li jsiru ankeçittadini rumani.

Ir-rumani, min-na˙a tag˙hom,kienu jarawha diffiçli li jaççettaw il-partikularità tad-drawwiet Lhud: il-partikulariΩmu tag˙om, ir-riti u d-drawwiet tag˙hom meqjusa b˙ala

Rumani fl-188, bil-paçi ta’ Apamea.Ibnu Selewçu IV li la˙aq warajh, ©ieassassinat u la˙aq ˙uh, Antijoku IVEpifane. Kien megalomanijaku,ammiratur tal-kultura ellenistka, deçiΩ lijer©a’ jibni l-imperu ta’ missieru. Saltanbejn is-snin 175-164 qabel Kristu u bedajisforza l-kultura ellenistka anke fuq il-Palestina, li waqg˙et ta˙t id-dominazzjoni tas-Sirja.

Ìerusalem ti©i mirbu˙a mill-©did,tinbena fortizza fiha g˙all-armata, ti©iabbolita ç-çirkonçizzjoni, it-Torah ti©imwarrba u t-Tempju ji©i ddedikat lilZeus Olmpju, b’statwa kbira tieg˙utiddomina f’nofs it-Tempju. Azzjonijiet liwelldu r-ribelljoni: jekk xi membri ta’ l-aristokrazija u tal-kleru ta’ Ìerusalemsaru kollaboraturi ta’ dan il-moviment uaddottaw atte©©jament ta’ ˙ajjaellenistka, insibu wkoll saçerdot,Mattatija minn Modin, li jibda battaljakontra dan il-moviment elleniku, kifinsibu miktub f’1 Makk 2, 21-22: Óazing˙alina jekk nitilqu l-li©i u l-kmanda-menti. Ma nisimg˙u qatt minn kliem is-sultan u ma nitbeg˙dux mir-reli©jontag˙na lejn ix-xellug u lejn il-lemin. Dinid-diΩubbidjenza çivili, malajr issirorganiΩΩazzjoni militari, li g˙aliha ji©imistieden il-poplu kollu, kif naqraw f’1Makk 2, 27: U Mattatija mbag˙ad bedajg˙ajjat mal-belt u jg˙id b’le˙en g˙oli:Kull min hu g˙ajjur g˙all-li©i u jrid jibqa’jΩomm il-Patt, jo˙ro© warajja. Dan il-moviment ta’ ribelljoni malajr sarmoviment radikali b’elementi ta’nazzjonaliΩmu u integraliΩmu li malajrnislu anke kompromessi diplomatiçimaΩ-Ωew© qawwiet kontra s-Sirja,ji©ifieri Ruma u Sparta.

IΩ-Ωew© kotba tal-Makkabin [isemme˙ud mil-laqam ta’ Ìuda, ibenMattatija, li kien jissejja˙ maqqaba’ -


BIBBJAstrambi, is-sibt u s-sena sabbatikameqjusa b˙ala g˙aΩΩ.

Jitwieldu Ωew© movimenti: il-moviment li ried jiddefendi l-identitàproprja tal-poplu lhudi, u l-moviment likien miftu˙ li jaççetta mentalità udrawwiet ©odda.

Fis-sena 37 QK Erodi jikseb it-titluta’ sultan minn Ruma, anke jekk jibqa’dejjem suspettat mil-Lhud li kienu jafu likien ta’ ori©ni Idumeja u li l-awtoritàtieg˙u kienet imposta minn Ruma,awtorità pagana. Erodi jipprovajg˙o©ob lil kul˙add. Beda s-saltnatieg˙u b’sagrifiççju lil Ìove, bena tempjipagani f’Çesarija, f’Sebaste, f’Paneas;dawwar lilu nnifsu b’qorti pagana. Fl-istess ˙in kien hu li bena t-Tempju ta’Ìerusalem mill-©did. Erodi jmut fis-sena4 QK: it-territorju tieg˙u jinqasam bejnuliedu Arkelaws, Erodi Antipa u Filippu,bit-titli ta’ etnarka jew tetrarka.Arkelaws ja˙kem fuq il-Lhudija immamin˙abba l-qilla tieg˙u ji©i mne˙˙i mir-Rumani. Jiggverna Prokuratur Rumanfil-Lhudija; ta˙t l-awtorità tieg˙u jaqg˙ul-armata, il-©bir tat-taxxi u l-amministrazzjoni tal-gustizzja, bid-drittukoll tal-kundanna g˙all-mewt.

Id-drittijiet tal-Lhud ji©u m˙arsamis-Sinedrju. Minkejja li kellhom l-eΩenzjoni li joffru l-kult lill-Imperatur umilli jag˙mlu s-servizz militari, il-Lhudkienu f’sitwazzjoni ta’ dipendenza likienet thedded l-identità ebrajka.Kellhom jag˙mlu ©urament ta’ fedelta’lejn ir-Rumani. joffru Ωew© sagrifiççjikuljum g˙all-bΩonnijiet ta’ l-Imperatur ul-poplu ruman; il-qassisin il-kbar kienjsiru jew ji©u deposti skond ir-rieda ta’ l-istess rumani.

Mument ta’ indipendenza daquhta˙t Marku Ìulju Agrippa, mill-familja ta’Erodi, mrobbi Ruma ma dak li kellu jkun

l-Imperatur Klawdju. Kiseb minnKlawdju t-titlu ta’ Sultan; minkejja li kiensottomess g˙all-Ruma, kien Ωelanti favurir-reli©jon ebrajka. Irnexxielu jikseb l-istima u l-appo©© tal-fariΩej. Mal-mewttieg˙u, fis-sena 44 WK, il-Lhudija ter©a’ssir provinçja rumana.

Movimenti ta’ ribelljoni bdewjitnisslu qalb il-poplu; fost il-bdiewa tal-Galilija nsibu “leaders” b˙al Ìuda BinÓeΩekija u Mena˙em Bin Ìuda li nisslumoviment anti-aristokraΩija u anti-“leaders” reli©juΩi li kienu saru sinjaltad-dekadenza reli©juΩa.

Il-Prokuratur Floro, fis-sena 66 WK,˙a l-flus tat-Tempju. U din kienet is-suffarina li qabbdet g˙al kollox is-sitwazzjoni li qanqlet ir-ribelljoni kontral-awtorità rumana, ribelljoni li ˙adetanke karattru reli©juΩ...u sfortunatamentanke karattru ta’ gwerra çivili bejn il-movimenti pro u kontra r-rumani, u bejnil-klassijiet tal-poplu u l-artistokrazija.Jispikkaw ismijiet b˙al: ÌuΩeppi Flavju ,Ìwanni minn Ìiskala u Xmun BarGhiora. Il-Lhud jispiçcaw jiddefenduprattikament biss lil Ìerusalem (li fihatfaqqa’ gwerra bejn il-movimenti Lhud),l-Erodjon, Masada u Makeronte.

Fl-10 ta’ Ab (Lulju-Awissu) narjeqred it-Tempju, il-Ìeneral Titu jirba˙ lilÌerusalem wara ˙ames xhur ta’assedju, il-Le©jun ruman (Legio X) ti©ippustjata mal-belt. Il-qerda tat-Tempjuhija l-a˙˙ar daqqa ta’ ˙arta lill-awtonomija reli©juΩa tal-poplu.

Bejn is-snin 132-135 WK g˙andnaribelljoni o˙ra, dik immexxija minn BarKochba, meqjus b˙ala messija, li wasalsa˙ansitra jag˙mel il-muniti bl-iskrizzjoni g˙all-˙elsien ta’ Ìerusalem.Ir-rejazzjoi rumana kienet ˙arxa: l-isemÌerusalem jisparixxi; l-ImperaturAdrijanu jibni belt ©dida bl-isem ta’ Aelia


BIBBJACapitolina. Il-Lhudija ssir Palestina; kullattività kultwali ti©i pprojbita. L-ebrajismu jitlef l-esterjorità tieg˙u u l-g˙aqda politika. Jitnissel movimentspiritwali li jiggalvanizza ru˙u madwarit-Torah u jirreΩiΩti l-assalti ta’ l-istorja....sa ma jwelled ankeindipendenza politika wara elfejnsena...bit-twelid ta’ l-Istat ta’ IΩrael fis-sena 1948.

IL-KRIÛI TAL-MONARKIJA

U TAS-SAÇERDOZJU.

Il-perijodu storiku li fuqu tkellimnahuwa kkarratterizzat minn kriΩiprofonda li tmiss Ωew© istituzzjonijietimportanti tal-poplu lhudi: il-monarkijau s-saçerdozju, Ωew© istituzzjonijietmarbutin flimkien.

Ìrajjiet il-Monarkija: Il-monarkijadavidika - monarkija li ssib l-g˙eruqtag˙a f’David - tisparixxi fis-sena 586QK bid-distruzzjoni ta’ l-ewwel tempju.

Fost il-fdal ta’ wara l-eΩilju, postimportanti jokkupah Ûorobabel li kienmin-nisel ta’ David (EΩdra 2,2 - 3,2).B˙ala gvernatur tal-Lhudija kellu sehemimportanti fil-bini milll-©did tat-Tempju.Lilu jaslu l-messa©©i divini permezz tal-profeti (Óaggaj 1, 1 ff; 2, 1 ff; 2, 21 ff;Ûakk 4, 6 ff). Ûakkarija jiddeskrivihb’termini messjaniçi (2, 23). Ûorobabeljisparixxi mix-xena minng˙ajr ra©uni;forsi malli temm il-missjoni tieg˙u fil-Lhudija, re©à lura fil-qorti persjana...jewinkella g˙aliex il-fermenti messjaniçi rawfih figura ta’ min jorbot fuqha, kien a˙jarli jg˙ib bil-prudenza. Huwa l-a˙˙ar min-nisel ta’ David, almenu sa Ìesù, lijissejja˙ Bin David.

Fil-perijodu ellenistiku terga’ tidher

il-monarkija; fis-sena 140 QK jie˙du l-poter l-Asmonej, appo©©jati minndiversi partijiet tal-poplu; fil-fatt l-aristokrazija saçerdotali u lajkajinnominaw lil Xmun (142 QK - 135/34QK) kap militari u qassis il-kbir g˙aldejjem, sakemm jasal profeta fidil (1Makk 14, 41).

F’Xmun jing˙aqad il-poter politikuu reli©juΩ, b’difett fundamentali: l-Asmonej mhumiex min-nisel ta’ David us-saçerdozu tag˙hom mhuwiexle©ittimu g˙aliex huma minn familjasaçerdotali ordinarja - dik ta’ Ìe˙ojarib.L-unika ˙a©a li kient tag˙tihom forma ta’awtorità kien il-fatt li kienu min-niseltad-difensuri tal-poplu quddiem il-mew©a ta’ kultura ellenistika u pagana.

Imma r-role ta’ difensuri malajrtilfu˙: kienu tolleranti lejn l-elleniΩmubiex jing˙o©bu mis-Sirja u mill-aristokrazija lokali, u mis-Sadduççej. L-ismijiet griegi ta’ l-Asmonej jixhdu g˙aldan; mag˙om wie˙ed iΩid il-kaos fid-dinastija, fil-kon©uri, ©lied fil-familja,mwiet vjolenti u vjolenza li malajrne˙˙ewlhom il-le©ittimità moralitag˙om.

Kisruha mal-FariΩej,rappreΩentanti tat-tradizzjoni lhudija l-aktar awtentika, bis-suççessur ta’ Xmun,Ìwanni Irkanu I (134-104 QK); kienjing˙ad li ommu kient pri©uniera tal-gwerra ta˙t Antijoku Epifane u g˙alhekkma setax ikun qassis il-kbir. ÌwanniIrkanu vvendika ru˙u milli pprojbixxa l-osservanza ta’ normi legali li l-FariΩejkien imponew, u dar mal-partit tas-Sadduççej.

L-ewwel mill-Asmonej li riedjissejja˙ Sultan kien Aristobulu I (104-103 QK) li dam ftit wisq isaltan, minkejjali kien filo-elleniku.

Bil-wasla ta’ Alessandru Jannew


BIBBJA(103-76 QK) il-kuntrasti saru gwerraçivili; is-sultan impjiega merçenaribarranin biex je˙odha kontra l-g˙edewwa FariΩej li opponew is-sommu-saçerdozju tieg˙u u riedu l-mewt tieg˙u. Il-FariΩej talbu l-g˙ajnunata’ Demetrju Ewkerju tas-Sirja. Óamsinelf lhudi tilfu ˙ajjithom f’dil-battalja.Imwiet u stra©ijiet kkarratterizzaw ir-reb˙a ta’ Alessandru li ried jer©a’jg˙aqqad il-Lhud biex ma jer©g˙uxjaqg˙u ta˙t is-Selewçidi.

Kien ta˙t is-Sultana Alessandra(76-67 QK) li l-FariΩej strie˙u; skondÌuΩeppi Flavju is-sultana ˙akmet fuqkul˙add imma l-FariΩej ˙akmu lilha!Irkanu, binha l-kbir, kien il-qassis il-kbir.

F’dan iΩ-Ωmien, is-Sinedrju,istituzzjoni politika, reli©juΩa u©udizzjarja mag˙mula mir-rappreΩentanti tan-nobiltà u tas-saçerdoti, infeta˙ ukoll g˙all-FariΩej.

Bejn ulied Alessandra, Aristobulu II(67-63 QK) u Irkanu II faqg˙et il-gwerra;inxtered id-demm fl-istess Tempju uinda˙al Antipatru l-Idumew, missier il-futur Erodi. Fis-63 QK Ìerusalemwaqg˙et f’idejn Pompej. Aristobulu II ©iemkaxkar Ruma bil-familja tieg˙u uIrkanu II ©ie konfermat b˙ala qassis il-Kbir, minng˙ajr it-titlu ta’ sultan. Fil-fatt,l-indipendenza tal-Lhud kienetprattikament spiççat.

Antigonu (40-37 QK) ˙are© munitibl-iskrizzjoni li kienet tiddeskrevih b˙alaqassis il-kbir u sultan, imma huwa Erodil-Kbir li jiksieb it-titlu ta’ Sultan tal-Lhudijaminn Ottavjanu. Bil-©lied u b’imwiet, biqtug˙ ir-ras ta’ l-istess Antigonu, jie˙u l-poter fis-sena 37 QK u b’hekk tintemmid-dinastija ta’ l-Asmonej.

Bid-dinastija Erodjana, il-monarkija mhux biss ma kenitx davidika

imma kienet sa˙ansitra barranija, mill-Idumea, anke jekk Erodi, biΩ-Ωwie©tieg˙u ma Mariamme, neputija ta’Irkanu, ittanta li jille©ittima ru˙u; immaminn dejjem ©ie meqjus b˙ala nofslhudi!

Id-dinastija mibdija minnutintemm bih: kien biss Agrippa II (41-44WK) li j©ib it-titlu ta’ sultan g˙ax ibnuAgrippa II kellu jçedi g˙ar-Rumani.

B’hekk tintemm il-monarkija bhalaistituzzjoni f’IΩrael; jibg˙u jg˙ixu l-valuritag˙a li tbiddlu f’moviment ta’ tamamessjanika li tikkonserva sal-©urnatatallum karrattru davidiku.

Ìrajjiet is-Saçerdozju: Istituzzjoniimportani o˙ra kienet dik tas-saçerdozju. Saçerdozju le©ittimu kiendak sadokita, ©ej mill-isem Sadok, il-qassi il-kbir fis-saltna ta’ David uSalamun, saçerdot li l-awtorità tieg˙ukienet tintrabat ma dik ta’ Aronne (1Kron 5, 29-41).

Is-sommu-saçerdozju kienereditarju: imma anke f’dan, is-saltnata’ Antijoku IV Epifane ©abet kon-segwenzi fatali. Fi Ωmienu, il-qassis il-kbir kien Onija (2 Makk 4, 2) li kellu jg˙ixfi Ωmien ta’ taqlib u firda sa˙ansitra fostil-kleru. Óuh Ìasun xtara il-kariga ta’qassis il-kbir (175-171 QK) minn Antijokuu wieg˙du l-ellenizzazzjoni ta’Ìerusalem. Warajh la˙aq Menelaw(172-162 QK) li mhuwiex çar jekk kienxmill-klassi saçerdotali ta’ Bil©a jew jekkkienx sa˙ansitra benjaminita...ji©ifierilanqas ta’ nisel saçerdotali! 2 Makk 4,23 jistqarr li kien tirann krudil; xtara s-sommu saçerdozju u offra tlett mitttalent tal-fidda aktar minn Ìasun.

Bdiet il-battalja bejn il-qassisin il-kbar: dixxendent minn Onija, li kellu l-istess isem, ˙arab fl-E©ittu, fejn ©ie


BIBBJAmilqug˙ b˙ala nisel le©ittimu. Danwasal g˙al ftu˙ ta’ Tempju xiΩmatikuf’Leontopoli li dam mibni sas-sena 71WK. Sadattant Menelaw ˙alla lis-sultanjie˙u nofs it-teΩor tat-Tempju, ˙alliehjipprofana il-˙wejje© sagri u feta˙ it-triqg˙all-massakru ta’ l-abitanti ta’Ìerusalem. Menelaw ©ie maqtul minnAntijoku V Ewpatur fis-sena 162 QK.

Alçimu ji©i nominat qassis il-kbirbl-ind˙il tas-Sirja, u ©aladarba kien min-nisel Aronni (1 Makk 7, 13), il-˙asidimtawh fiduçja....imma malajr g˙arralhom.Wie˙ed mill-ewwel atti ta’ Alçimu kienproprju l-qtil ta 60 mill-˙asidim.

Il-kaos g˙amel li bejn is-snin 159-152 QK ma kienx hemm qassis il-kbir,sakemm il-poter politku u reli©juΩjing˙aqdu fil-persuna ta’ Xmun, l-ewwelmid-dinastija ta’ l-Asmonej. Din is-sitwazzjoni baqg˙et sas sena 37 metaErodi l-Kbir jie˙u f’idejh il-Lhudija u tibdafaΩi ©dida tas-sommu-saçerdozju.

Is-sultan g˙aΩel qassisin il-kbar©ejjin minn familji saçerdotali ordinarji:jag˙Ωel u jne˙˙i skond kappriççih! Is-sommu-saçerdozju qasir ta’ Aristobulu -li kellu biss sbatax-il sena - fis-sena 35QK kienet sinjal ta’ ritorna ¥al xi ftitnormalità. IΩda kien biΩΩejjed li l-popluakklamah bil-fer˙ fil-Festa tat-Tined biexErodi eliminah!

Is-sultan baqa’ jag˙Ωel persunib’xejriet ellenizzanti u b’hekk kiber il-konflitt bejnhom u l-FariΩej.

Fost il-familji li ˙adu s-sommu-saçerdoΩju qabel is-sena 70 QK, tispikkal-familja ta’ Boezju ta’ ori©niAlessandrina; l-ewwel qassis il-kbir kienXmun, qarib ta’ Erodi, li dam 17-il sena.L-influwenza ta’ din il-familja kienetkbira, fil-fatt li ˙afna mis-sadduççejkienu jissejj˙u boezjani.

Is-sommu-saçerdozju saristituzzjoni instabbli: bejn is-snin 37 QKu s-sena 70 WK, kien hemm 28 qassis il-kbir, filwaqt li fil-perijodu ta’ l-Asmonej,kien hemm biss 8. F’daΩ-Ωmien il-qassisil-kbir kien jippresjedi fuq is-Sinedrju,kien jirrapreΩenta lill-poplu quddiem ir-Rumani u kien l-uniku li kien jid˙ol fil-Qaddis tal-Qaddisin fil-Jum ta’ l-Espijazzjoni. It-ta˙lita bejn poter politikuu reli©juΩ neΩΩa’ d-dinjita’ tas-sommu-saçerdoΩju; l-g˙aΩla tieg˙u li beda ji©inominat kontra n-normi (familji, età,li©ijiet taΩ-Ωwie©) tat-Torah. Da˙al in-nepotiΩmu, ir-reg˙ba, il-brutalità....firdakbira bejn il-familji tal-qassisin il-kbar ul-familji foqra tas-saçerdoti u l-poplu, l-aktar dak irrappreΩentat mill-FariΩej. Udan wassal g˙at-tmiem tas-sommu-saçerdozju u t-twelid ta’ spiritwalitàmhux aktar mibnija fuq il-kult sagrifikaliimma ççentrata fuq il-Kelma ta’ Alla. Ta’din l-ispirtwalità saru rappreΩentanti l-FariΩej li bdew juru l-piΩ tag˙hom fis-Sinedrju, fl-organiΩΩazzjoni tat-Tempjueçç.

Dan ˙ejja lil Lhud g˙all-sitwazzjoni©dida li kellha tin˙oloq bid-distruzzjonitat-Tempju, sitwazzjoni li kellha ti©iaffrontata b’spiritwalità ©dida.


AÓBARIJIET

Il-Kustodja Fran©iskana ta’ l-ArtImqaddsa, f’kollaborazzjoni mas-Santwarju Marjan tal-Madonna ta’Loretu fl-Italja, ser torganiΩΩaPeregrinatio Mariae fuq skala mondjali.Dan t˙abbar mill-Kustodju ta’ l-ArtImqaddsa, Patri Giuseppe NazzaroOFM, f’ittra li bag˙at nhar l-4 ta’ Frar lill-Kummissarji ta’ l-Art Imqaddsa mifruxinmad-dinja.

G˙al din il-Peregrinatio Mariaeqed tin˙adem statwa tal-Madonna mill-injam ta’ Ortisei, fl-Italja, statwa li sertkun ta’ g˙oli ta’ bniedem. Din l-istatwaqieg˙da tin˙adem biex tkun hi li tintuΩabiex iddur l-ibliet prinçipali tad-dinja.

L-iskop ta’ dan il-PeregrinatioMariae huwa biex il-bnedmin jarawf’Marija xbiha tal-Mara l-Ìdida li tista’tqarribhom lejn il-fidi, lejn il-Knisja u lejnAlla.

Il-Kustodju ta’ l-Art Imqaddsa kitebhekk: Il-Ìublew tas-sena 2000, skond il-˙sieb tal-Papa, huwa mibni fuq Ωew©çentri: Ruma u l-Art Imqaddsa. A˙na l-Fran©iskani ta’ l-Art Imqaddsa nixtiequnorganiΩΩaw din il-Peregrinatio Mariaebiex n˙ejju ru˙na u niççelebraw kifjixraq il-Ìublew...u fl-istess ˙in infakkrulill-insara fis-Santwarju tat-T˙abbiraf’NaΩaret, il-post fejn il-Verb ˙a l-©isemu g˙ammar fosta, il-post fejn insibu Ω-Ωernieq tal-fidwa tag˙na.

G˙al din ir-ra©uni il-Fran©iskanital-Kustodja ta’ l-Art Imqaddsa, flimkienmas-Santwarju ta’ NaΩaret, ser jo˙olqu©emella©© spiritwali mal-Kapuççini tas-Santwarju tal-Madonna ta’ Loretu fl-Italja. Dan bl-iskop biex id-devoti ta’Marija jistg˙u jikbru fil-fidi tag˙hom ujg˙ixu kif jixraq is-sena tal-Ìublew.

PEREGRINATIO MARIAE

Iç-çerimonja tal-©emella©© sejrassir din is-sena: nhar il-25 ta’ Marzu,f’Loreto u nhar il 15 ta’ Awissu, f’NaΩaret.Fl-erbatax ta’ Marzu li ©ej, l-istatwa tal-Madonna sejra ti©i me˙uda minnNaΩaret, il-belt tal-Madonna, lejn Loreto.Minn hawn ser tittie˙ed lejn il-Vatikan.Hemmhekk il-Qdusija Tieg˙u, il-PapaÌwanni Pawlu II, ser iqieg˙ed kurunafuq ras ix-xbiha tal-Madonna. Minndakinhar tibda l-Peregrinatio Maria lig˙andha ddur diversi bliet fid-dinja.

Il-Kustodju ta’ l-Art Imqaddsaqabbad il-Kummissarji biex jibdew i˙ejjuminn issa kummissjoni ta’ preparazzjoni,biex meta jasal il-waqt, l-istatwa tal-Madonna tkun tista’ titwassal ukollf’pajjiΩhom. U dan biex ti©i meqjuma il-Ver©ni Marija ta’ NaΩaret, l-ewweldixxipla ta’ Ìesù.

Il-Madonna tal-Mellie˙a f'NaΩaret


AÓBARIJIET

MAL-FRANÌISKANI FL-ART IMQADDSA

1998

5 - 14 ta’ Mejju30 ta’ Ìunju - 9 ta’ Lulju

14 - 23 ta’ Lulju21 - 30 ta’ Lulju

4 - 13 ta’ Awissu18 - 27 ta’ Awissu

1 - 10 ta’ Settembru8 - 17 ta’ Settembru

PROGRAMM

L-EWWEL JUM: Niltaqg˙u l-airport it-Tlieta filg˙axija fid-9.30pm minn fejn nitilqug˙al Tel Aviv ma’ l-AIR MALTA KM 820, fil-11.30pm. Naslu Tel Aviv fit-3.15am ta’ l-Erbg˙a filg˙odu. Minn hawn nitilqu lejn Haifa, il-Karmelu fejn ikollna Quddiesa uBreakfast. Lejn Nazaret g˙all-pranzu u g˙all-mistrie˙.

IT-TIENI JUM: Breakfast. 8.00am Quddiesa u Ûjara fil-BaΩilka tal-Madonna.InΩuru d-dar ta’ San GuΩepp f’NaΩaret. Ûjara lill-MuΩew Arkejolo©iku tal-Frangiskani uΩjara fis-Santwarju tal-Arkan©lu Gabrijel. Tluq lejn il-G˙olja tat-Tabor. Ikel. Fis-2.00nikkontemplaw it-Trasfigurazzjoni ta’ Ìesù - Mument ta’ talb. Lura lejn NaΩaret. Çena.

IT-TIELET JUM: Breakfast. Fis-7.30 am: Tluq g˙al Tiberias. Quddiesa fil-Memorjal ta’ San Pietru u Ωjara f’Kafarnahum, il-belt ta’ Ìesù. InΩuru Tabgha:Santwarju tal-Primat ta’ San Pietru u Santwarju tat-Tkattir tal-ÓobΩ. Lejn il-G˙olja tal-Bejatitudnijiet. F’12.00: naqsmu l-Ba˙ar tal-Galilija lejn G˙ajn Gev. Ikel. Tluq ghax-Xmara Gordan. Tigdid tal-Weghdiet tal-Maghmudija. Ûjara lis-Santwarju ta’ Kana fil-Galilja. Len Nazaret u Çena.

IR-RABA’ JUM: Breakfast. 7.30am: Tluq minn NaΩaret, ng˙addu mill-Wied tal-Ìordan. InΩuru l-Muntanja tal-Kwarantena, il-belt ta’ Ìeriko, Ein Gedi u l-Ba˙ar il-Mejjet. Lejn Qumran. Ikel. Nitilg˙u lejn Ìerusalem minn Wadi el-Qilt. Naqsmu d-DeΩert ta’ Ìuda. Fl-4.00pm Quddiesa fis-Santwarju ta’ Betanja u l-Qabar ta’ Lazzru.Lejn il-lukanda f’Bethle˙em/Ìerusalem. Çena.


AÓBARIJIETIL-ÓAMES JUM: Breakfast. Fit-8.00am niççelebraw il-quddiesa tal-Milied

f’Betle˙em Ûjara fil-BaΩlka tan-Natività u lis-Santwarju tal-Grotta tal-Halib. Ikelf’Betlehem. 2.30pm Ûjara lis-Santwarju tar-Rag˙ajja. Tluq ghall-G˙ajn Karem. Ûjarafis-Santwarju tat-Twelid ta’ San Ìwann Battista u fis-Santwarju tal-ViΩitazzjoni. Luralejn il-lukanda. Çena. Mit-8.00 sad-9.00pm Ora Santa fil-BaΩilka tal-Ìetsemani.

IS-SITT JUM: Breakfast 7.30 am: Tluq ghas-Santwarju ta’ Betfa©e, l-Axxensjoni,Pater Noster, Dominus Flevit u l-BaΩilka tal-Ìetsemani. Wara Ωjara fil-Grotta tal-Appostli u l-Qabar tal-Madonna. Ikel. 2.30pm: Ûjara lic-Çenaklu fuq il-G˙olja Sijon,Santwarju tad-Dormizzjoni tal-Madonna. Quddiesa fl-4.00 fic-Çenakolino. KwartierArmen, Çittadella u Bieb ta’ Ìaffa. Çena.

IS-SEBA’ JUM: Breakfast. Ûjara fil-BaΩilka tal-Qabar ta’ Kristu u çelebrazzjonital-Quddiesa ta’ l-G˙id. Ikel. Wara nofsinhar free Time. 5.00: Purçissjoni mal-Fran©iskani fil-BaΩilka tal-Qabar ta’ Kristu - Meditazzjoni fuq il-Passjoni, Mewt uQawmien tal-Mulej. Çena.

IT-TMINN JUM: Breakfast. Tluq g˙as-Santwarju tal-Fla©ellazzjoni u s-Santwarjutal-Kundanna. Ûjara fil-Moskeja ta’ Omar u Al-Aqsa. Santwarju ta’ Sant’Anna, u Ikel.Fis-2.00pm, Ûjara lis-Santwarju ta’ Emmaws u Quddiesa ta’ g˙eluq il-Pellegrina©©.Çena, mistrie˙. F’nofs il-lejl nitilqu g˙all-airport ta’ Ben Gurion, Security u tluq lejn Maltabil-KM 823 fit-3.35am. Naslu Malta fil-5.45pm.

Prezz ¥as-sena 1998: LM 350

Jinkludi fih kollox : il-pellegrina©© full-board l-Insurance, it-Tips , it-trasport, il-Badge, il-Ktieb tat-Talb g˙all-Pellegrina©©, l-Gwida bil-Malti, L-Art Imqaddsa mal-Fran©iskaniberitta ta’ tifkira u fuq kollox Patri Fran©iskan Malti li g˙ex fl-Art Imqaddsa lijmexxi l-Pellegrina©© b˙ala Gwida u b˙ala Animatur Spiritwali.Ibbukkja billi: T˙alli ismek, id-data tat-twelid, in-numru tal-I.D. card, l-indirizz s˙i˙tieg˙ek u n-numru tat-telefon.

Il-Booking jibda fl-1 ta’ Frar 1998

Ikteb jew çempelKummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa

Patrijiet Fran©iskani,291, Triq San Pawl, Il-Belt, VLT 07

Tel: 242254


AÓBARIJIET

TRIQ ÌDIDA GÓAT-TABOR

Nhar it-13 ta’ Jannar li g˙adda©iet inawgurata uffiçjalment it-triq il-©dida li titla’ l-G˙olja tat-Tabor g˙as-Santwarju tat-Trasfigurazzjoni tal-Mulej.G˙al din l-okkaΩjoni l-Kustodju ta’ l-ArtImqaddsa, Patri Giuseppe NazzaroOFM, ˙are© press release.

Il-Patrijiet Fran©iskani tal-Kustodjata’ l-Art Imqaddsa ˙adu pussessuffiçjalment ta’ l-g˙olja tat-Tabor fis-sena 1631, bid-digriet ta’ l-Emir ta’Saida, Fakhr Ed-Din. Id-digriet ©iemog˙ti lill-Kustodju ta’ l-Art Imqaddsapermezz tal-Konslu tat-Toskana. Danid-digriet mhux biss ta l-pussess ta’ l-G˙olja Tabor lill-Fran©iskani immatahom ukoll id-dritt li jg˙ixu b’modpermanenti fuq din l-G˙olja.

Wara l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Kustodja ta’ l-Art Imqaddsa ddeçidiet litibni l-BaΩilka preΩenti. L-ewwel ©eblatqieg˙det fil-21 ta’ Ottubru ta’ l-1919 utbierket mill-Legat Pontifiçju, il-KardinalFilippu Giustini.

Biex ji©i ttrasportat il-materjalg˙all-bini tal-BaΩilka l-©dida, it-trejqa likien hemm g˙all-˙mir kienet g˙al kolloxmhix xierqa. Il-Fran©iskani g˙alhekkftiehmu mal-Griegi-Ortodossi u mal-mexxejja tar-ra˙al ta’ Daburijjeh u fet˙utriq ©dida li setg˙et tkun akataradegwata g˙at-trasport tal-materjal ubiex tintuΩa mill-karozzi. Nhar it-23 ta’Ìunju 1922, bl-g˙ajnuna ta’ Tewfik Bey,awtoritài minn NaΩaret, il-Fran©iskanisetg˙u jiksbu biçça art min-notabbli tar-ra˙al ta’ Daburijjeh, f’qieg˙ il-g˙olja,biex setg˙et ti©i mitmuma t-triq. Mallitlestiet it-triq, inbeda l-bini tal-BaΩilkatat-Trasfigurazzjoni. Nhar l-1 ta’ Ìunju

tas-sena 1924, il-BaΩilka ©ietikkonsagrata mill-Legat Papa, il-KardinalOreste Giorgi.

Matul is-snin it-triq kemm-il darba©iet irran©ata mill-Fran©iskani. Bl-iΩvilupp tal-pellegrina©©i u t-turiΩmulokali, l-Awtorità tal-Parki Nazzjonali ta’IΩrael, bi ftehim mal-Kustodja ta’ l-ArtImqaddsa u l-Patrijarkat Grieg-Ortodoss, sar ftehim biex it-triq isir mill-©did, minng˙ajr pre©udizzju g˙all-iskopori©inali tat-triq u biex din l-istess triqtkun aktar Ωgura waqt l-uΩu tag˙haghall-pellegrini u ghat-turisti.

It-tama tag˙na hija li din l-G˙olja,meqjusa b˙ala qaddisa sa mill-qedem,ma ssirx park g˙all-isports u ghad-divertiment. Nixtiequ li din il-G˙olja tat-Tabor tibqa’ meqjusa b˙ala post qaddisu ta’ talb kif dejjem tqieset matul is-sekli.

DIRETTUR ÌDID GÓAL

CASA NOVA TA’ BETLEÓEM

F’Diçembru li g˙adda PatriEw©enju A. Fenech OFM, ©ie mag˙Ωulb˙ala d-Direttur il-©did tal-Casa Nova ta’Betle˙em. Hu ser imexxi din id-Darg˙all-Pellegrini matul iΩ-Ωmien li ©ej.

Patri Ew©enju huwa Fran©iskanMalti li mar ja˙dem fl-Art Imqaddsasentejn u nofs ilu. Wara li kien g˙amelsena ta’ studji ta’ a©©ornament fl-IstudjuBibliku Fran©iskan, huwa ˙adem fis-Santwarju ta’ San Pietru f’Ìaffa sakemm©ie msejja˙ biex imexxi l-Casa ta’ Nova.

Nawgurawlu xog˙ol fejjiedi mal-pellegrini u nittamaw li ma ndumux manarawh huwa hu jilqa’ anke l-gruppitag˙na!


AÓBARIJIET

RENDIKONT JUM L-ART IMQADDSA1997

FID-DJOÇESIJIET TA’ MALTA U TA’ GÓAWDEX

Parroççi u Knejjes f’Malta: Parroçça Santa Marija, H’ATTARD: LM 280;Parroçça Tal-Karmnu, BALLUTA: LM 298; Parroçça Santa Marija, BALZAN: LM205; Parroçça San ÌuΩepp Óaddiem, B’KARA: LM 50; Kulle©© San Alwi©i: LM75.42; Parroçça Sant’Elena u Kappelli, B’KARA: LM 588.50; Knisja Santa Marija,B’KARA: LM 50; Parroçça San Pietru, B’BUÌIA: LM 190.13; Parroçça Kunçizzjoniu Kappelli, BORMLA: LM 100; Parroçça Qalb ta’ Marija, BURMARRAD: LM 92;Parroçça Santa Marija, DINGLI: LM 235; Parroçça Tal-Karmnu, FGURA: LM 120;Parroçça Tal-Karmnu, FLEUR-DE-LYS: LM 90; Parroçça San Publiju, FURJANA: LM102; Knisja tas-Salib Imqaddes: LM 30; Parroçça San Bert u Kappelli,GÓARGÓUR: LM 50; Parroçça Santa Marija, GÓAXAQ: LM 45; Parroçça Ma-donna ta’ Fatima, G’MANGIA: LM 20; Knisja ta’ l-Ursolini: LM 15; Parroçça SantaMarija, GUDJA: LM 50; Parroçca Tal-Karmnu, GÛIRA; LM 157; Kappella StellaMaris College: LM 62; Parroçça San Gejtanu, ÓAMRUN: LM 309; Knisja MU-SEUM: LM 27.64; Parroçça Kunçizzjoni, ÓAMRUN: LM 172.50; Kappella Sorijietta’ l-E©ittu: LM 20; Parroçça San ÌuΩepp, KALKARA: LM 75.50; Parroçça SanAnard, KIRKOP: LM 50; Parroçça Salvatur, LIJA: LM 90; Parroçça Sant’Andrija,LUQA: LM 40; Parroçça San ÌuΩepp, MANIKATA: ——; Parroçça Trinita’,MARSA: LM 100; Parroçça Marija Re©ina, MARSA: LM 75; Parroçça Madonnata’ Pompei, M’XLOKK: LM 117.65; Kattidral, MDINA: LM 55; Knisja tal-Karmnu:LM 20; Monasteru San Pietru: LM 20; Parroçça Sant’Anna, MARSASCALA:LM67.54; Parroçça Marija Bambina, MELLIEÓA: LM 211; Parroçça Santa Marija,MÌARR: LM 100; Parroçça Santa Marija, MOSTA: LM 474; Parroçça SantaMarija, MQABBA: LM 110; Parroçça San ÌuΩepp, MSIDA: LM 200.34; ParroççaMarija Bambina, NAXXAR: LM 230; Parroçça Kristu Re, PAOLA: LM 212;Parroçça Madonna ta’ Lourdes, PAOLA: LM 50; Knisja Sant’Antnin, GÓAJNDWIELI: LM 90; Parroçça San Bastjan, QORMI: LM 102.61; Parroçça San Ìor©,QORMI ——; Knisja Sorijiet Agostinjani, QORMI: LM 15; Parroçça Santa Marija,QRENDI: LM 80; Parroçça San Pawl, RABAT: LM 85 Knisja Santu Wistin: LM 50;Knisja San Fran©isk: LM 20; Knisja San Duminku: LM 60; Knisja Sant’Agatha:LM 15; Parroçça San Pawl, SAFI: LM ——; Parroçça San Ìiljan, SAN ÌILJAN: LM50; Knisja tal-Agostinjani: LM 10; Komunità Saint Andrews, TAL-IBRAÌÌ: LM50; Monasteru Santa Klara: LM 50; English Speaking Mass Centre: LM 9;


AÓBARIJIETParroçça Madonna ta’ Lourdes, SAN ÌWANN: 50; Parroçça San Piju X, SANTALUÇIJA: LM 120; Parroçça Madonna tad-Duluri, SAN PAWL IL-BAÓAR: LM 153;Kappella San Pawl: LM 70: Knisja San Fran©isk, QAWRA: LM 235.85; ParroççaSanta Venera, SANTA VENERA: LM 100; Knisja Qadima Santa Venera: LM 50;Parroçça Marija Bambina u Kappelli, SENGLEA: LM 201.60; Parroçça SanNikola, SIÌÌIEWI: LM 140; Parroçça Ìesù Nazzarenu, SLIEMA: LM 35; ParroççaSan Girgor, SLIEMA: LM 50; Kappella St.Patrick’s: LM 258; Parroçça Stella Maris,SLIEMA: LM 435; Parroçça Marija Annunzjata, TARXIEN: LM 83; Knisja ta’ l-Erwie˙: LM 50; Parroçça San Ìwann tas-Salib, TA’XBIEX: LM 70; Parroçça SanDuminku, VALLETTA: LM 40; BaΩilka tal-Karmnu: LM 55; Knisja San Fran©isk:LM 57; Parroçça San Pawl, VALLETTA: LM 75; Knisja tal-ÌiΩwiti: LM 50;Parroçça Santu Wistin, VALLETTA: LM 75; Kon-Kattidral, VALLETTA: LM 125;Monasteru Sant’Ursola: LM 10; Monasteru Santa Katerina: LM 15; ParroççaSan Lawrenz, VITTORIOSA: LM 103; Knisja tal-Lunzjata: LM —; Monasteru SantaSkolastika, LM 14; Parroçça Madonna tal-Grazzja, ÛABBAR: LM 124; ParroçcaSan Filep, ÛEBBUÌ: LM 220; Parroçça Santa Katerina, ÛURRIEQ: LM 379;Kappella Hal Far: LM 20; Parroçça Santa Katerina, ÛEJTUN: LM 283.70. KNEJJESOFM: Knisja San Fran©isk, ÓAMRUN: LM 510.84; Parroçça Madonna tas-SacroCuor, SLIEMA: LM 386.07; Kappella Ìesù Óabib: LM 36; Knisja Santa Marija ta’Ìesù, VALLETTA: LM 139.23; Knisja Santa Marija ta’ Ìesù, RABAT 233.55;Knisja Santa Marija ta’ l-An©li, BAÓAR IÇ-ÇAGÓAK: LM 51.35; Donazzjonijietb’riΩq il-©abra: LM 1003. TOTAL LM 12,451.02

Parroççi u Knejjes f’G˙awdex: Knisja Sant’Antnin, MÌARR: LM 327.96;Parroçça Santa Margerita, SANNAT: LM 299.21; Parroçça Qalb ta’ Ìesù,FONTANA: LM 241.25; Parroçça Corpus, GÓASRI: LM 110.77; Kattidral, VICTO-RIA: LM 40; Parroçça San ÌuΩepp, QALA: LM 355.49; Parroçça San ÌwannBattista, XEWKIJA: LM 264.99; Parroçça San Pietru u San Pawl, NADUR: LM590.87; Parroçça San Ìor©, VICTORIA: LM 438.16; Parroçça San Lawrenz, SANLAWRENZ: LM 81.49; Parroçça Marija Bambina, XAGÓRA: LM 377.69; Knisjatan-Nazzarenu, Xag˙ra: LM 106.02; Parroçça KERÇEM: LM 207.05; Knisja S.Luçija, Kerçem: LM 52.68; Parroçca S. Marija, Ûebbu©: 185.59; Parrocca Ma-donna ta’ Loretu, GÓ’SIELEM: LM 300.52. Parroçça ViΩitazzjoni, GÓARB: Lm 85;Parroçça San Pawl, MUNXAR: LM 139.45. TOTAL LM 4204.19

TOTAL KOMPLESSIV GÓAS-SENA 1997: LM 16,655.21

Documents

EDITORJAL Servizz u Tag˙lim...fer˙, jew inkella set¥u ma jemmnux u jimxu fit-triq ta’ l-indipendenza, filwaqt li jippruvaw jil˙qu l-©id materjali ta¥hom min¥ajr Alla u bir-riskju