Elmi redaktoru: İqtisad elmləri doktoru,

professor Mirdamət Sadıqov

Rəyçilər: Hafiz Məhərrəm oğlu Musayev

İqtisad elmləri doktoru M.M.Bağırov İqtisad

elmləri namizədi,dosent E.Ə.Balayeva

Ə.H.Ələkbərov, M.Ə. Vəliyev, S.M.Məmmədov, lVI.K.Ramazanov.

Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar (Ali məktəblər üçün dərslik).

Bakı, Çaşıoğlu, 2010. - 384 səh.

Kitabın strukturu Azərbaycan Respublikası Təhsil nazirliyi

tərəfindən təsdiq olunmuş Dövlət təhsil standartına tam uyğundur.

Dərslikdə beynəlxalq iqtisadi, iqtisadi inteqrasiya, maliyyə,

valyuta-kredit təşkilatlannın funksiyaları, məqsəd və vəzifələri, onların

dünya iqtisadiyyatının inkişafındakı rolu ətraflı şəkildə təhlil olunur.

Dərslik iqtisadiyyatın müxtəlif ixtisasları üzrə təhsil alan

tələbələr, magistr və doktorantlar, müəllimlər, iqtisadçılar, eləcə də

baxılan məsələlərlə maraqlanan şəxslər üçün nəzərdə tutulmuşdur.

ISBN 978-9952-27-188-1

© Ə.H.Ələkbərov, M.Ə.Vəliyev, S.M.Məmmədov, M.K.Ramazanov, 2010

MÜNDƏRİCAT

Giriş.

Fəsil 1. Beynəlxalq təşkıladann və beynəlxalq iqtisadi təşkilatlann yaradılması ............................... 9

1.1 Beynəlxalq iqtisadi təşkilatların formalaşmasının əsasları .......... ............................................................................... 9 1.2. İqtisadi münasibətlərin beynəlxalq -hüquqi tənzimlənməsi 14 1.3. Beynəlxalq təşkilatların və beynəlxalq iqtisadi

təşkilatların təsnifatı...................................................... 16 1.4. Beynəlxalq təşkilatlann iqtisadi fəaliyyətinin

ümumi xarakteristikası.................................................. 21 Fəsil 2. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və onun ixtisaslaşmış idarə və təşkilatları...................................................................................... 25

2.1. BMT-nin yaradılması ................................................... 25 2.2. BMT-nin İqtisadi və Sosial Şurası ............................... 31 2.3. İqtisadi və Sosial Şuranın Avropa

iqtisadi Komissiyası (AİK) ........................................... 39 5^ 2.4. BMT-nin Ticarət və İnkişaf üzrə Konfransı (YUNK-

TAD) .................................................................................... 43 ^2.5. Sənaye inkişafı üzrə BMT-nın idarəsi (YUNİDO) 47

2.6. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının inkişaf proqramı (PROON) ........................................... 49

i- 2.1. BMT-nin ərzaq və kənd təsərrüfatı təşkilatı (FAO) 50 2.8. BMT-nin Regional İqtisadi Komissiyaları ................... 50

i/ 2.9.Tariflər və Ticarət üzrə Baş saziş. Ümumdünya ticarət təşkilatı ......................................... 52

^ 2.10. Əmtəələrin beynəlxalq alqı-satqı müqavilələri haqqında BMT-nin Konvensiyası ................................. 68

2.11. Ümumdünya Ticarət təşkilatı və Azərbaycan ........... 76 2.12. Ümumdünya turizm təşkilatı ...................................... 79

Fəsil 3. Beynəlxalq iqtisadi əlaqələr sistemində

beynəlxalq təşkilatlar.................................................. 83

3.1. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf təşkilatının (İƏİT) fəaliyyəti............................................................ 83

3.2. Avropa Şurasının fəaliyyətinin xüsusiyyətləri ............. 93

3.3. Britaniya millətlər birliyi ............................................ 96 3.4. Şimal Əməkdaşlığı (Nordic Cooperation) ölkələri. 100 3.5. Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı (ATƏT) ................................................................................. 101 3.6. İslam Konfransı Təşkilatı (İKT) ................................... 104 3.7. .............................................................................. Neft ixrac edən ölkələrin təşkilatı (OPEK) ................................... 107 3.8. .............................................................................. Neft ixrac edən Ərəb təşkilatı (OAPEK) ..................................... 112

Fəsil 4. Regional iqtisadi inteqrasiya təşkilatları .......................... 114 4.1. İqtisadi inteqrasiyanın nəzəriyyəsi və məzmunu.... 122 4.2. İqtisadi inteqrasiya modelləri və konsepsiyası............ 126 4.3. İqtisadi inteqrasiyanın formaları və növləri ................ 131 4.4. Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanın mahiyyəti,

məqsədi və əsas əlamətləri .......................................... 137 4.5. Ölkələr səviyyəsində inteqrasiya birliklərinin '

təkamülü ........................................................................ 142 4.6. Azad ticarət haqqında

Amerika - Kanada - Meksika sazişi .............................. 151 4.7. Cənub Yanmkürəsi ölkələrinin (Cənub Konusu) ümumi

bazan (MERKOSUR) .................................................... 161 4.8. Asiya - Sakit okean iqtisadi əməkdaşlığı ...................... 163 4.9. And qrupu ..................................................................... 169 4.10. Asiya - Sakit okean regionunda inteqrasiya

prosesləri ....................................................................... 171 4.11. Ərəb ölkələrində inteqrasiya prosesləri ...................... 183 4.12. Afrikanın inteqrasiya birlikləri ................................... 189 4.13. Müstəqil dövlətlər birliyi ölkələrinin inteqrasiyası 201 4.14. Avropa iqtisadi birliyi. Avropa ittifaqı: təkamülü,

siyasəti ......................................................................... 209 4.15. Avropa iqtisadi birliyinin əsas prinsipləri ................. ...212

‘ 4.16. Avropa İqtisadi Birliyinin yaradılması haqqında Roma müqaviləsi ........................................................... 213

4.17. Qərbi Avropa iqtisadi inteqrasiyasının inkişaf mərhələləri ..................................................... 216

4.18. Avropa ittifaqının idarə olunması ............................... 225 4.19. Avropa ittifaqı ölkələri iqtisadiyyatının müasir vəziyyəti 228 4.20. Avropa ittifaqı inteqrasiyasının maliyyə təminatı 233 4.21. Avmpa ittifaqı məkanı (AİM) haqqında

Aİ-AATA müqaviləsi ................................................. 237

mmmmmmmmmm ....... .. ...... .. . : 4.22. Şengen Sazişi (razılaşması.) Şengen Sazişi ölkələri.. 239 4.23. Aİ-nin genişləndirilməsi. 15-dən 27-yə ...................... 241 4.24. Avropa iqtisadi Birliyindən

Avropa ittifaqına doğru təkamül ................................. 247 4.25. Avropa Azad Ticarət Assosiasiyası (European Free Trade Association) ........................................ 250 4.26. Azərbaycan-GUAM ................................................... 253 4.27. Azərbaycan - Qara Dəniz iqtisadi əməkdaşlıq

təşkilatı .......................................................................... 260 Fəsil 5. Müasir dövrdə beynəlxalq valyuta - maliyyə münasibətləri

......................................................................................................... 267 5.1. Dünya valyuta sistemi ................................................... 267 5.2. Dünya valyuta sisteminin inkişaf mərhələləri .............. 270 5.3. Bretton - Vuds valyuta sistemi ...................................... 277 5.4. Müasir dünya valyuta sistemi. Yamayka

konfransı ........................................................................ 283 5.5. Avropa valyuta sistemi ................................................. 287 5.6. Valyuta bazarları və onun quruluşu .............................. 295 5.7. Dünya qiymətli kağızlar bazarı ..................................... 300 5 .8.Valyuta kursları ............................................................... 302 5.9. Valyutaların xüsusiyyətləri ........................................... 309 5.10. Beynəlxalq maliyyə mərkəzləri .................................. 312 5.11. Ofşor maliyyə mərkəzləri ........................................... 316

Fəsil 6. Beynəlxalq maliyyə-kredit təşkilatları ........................ 322 6.1. Dünya Bankı ................................................................. 322 6.2. Avropa yenidənqurma və inkişaf bankı ................ ... ... 334 6.3. Beynəlxalq hesablaşmalar bankı (Bazel bank, İsveçrə) ....... .. ..................................................................................... 338 6.4. İslam l^ankları .............................................................. 343 6.5. Asiya klirinq ittifaqı ...................................................... 350 6.6. Beynəlxalq valyuta fondu (BVF) .................................. 357 6.7. Dünya Valyuta sistemi üzərində BVF-nun nəzarəti ................................................................................................ 370 Ədəbiyyat ............................................................................... 377 Rus dilində .............................................................................. 378

GİRİŞ

Müasir qloballaşmış dünyanı beynəlxalq təşkilatlarsız və

beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarsız təsəvvür etmək mümkün deyil. Ölkələr

(onların kompaniyalan) bir-biri ilə ticarət əməliyyatlarını həyata keçirir,

müqavilə bağlayır,müxtəlif qəbildən olan işlərin görülməsi, əmtəə və

xidmətlərin ticarəti, obyektlər tikintisi,müəssisələrin satın

alınması,borclar,kreditlər verilməsi və şairənin həyata keçirilməsinin

ümumi qaydalan barədə razılığa gəlirlər. Bütün bu fəaliyyətlərin ən

sadəsindən tutmuş, ən mürəkkəbinə qədər hər birində iştirakçı qismində

çoxlu sayda ölkə və kompaniyalar iştirak edir ki, bu da onlann iki tərəfli

və çoxtərəfli beynəlxalq əməkdaşlığının məzmununu təşkil edir. Belə

əməkdaşlıq prosesində müvafiq qaydalar işlənilir ki,onlar da çox

hallarda əsrlər boyu formalaşmış adət və ənənələrə əsaslanır.

Bu qaydalar beynəlxalq hüququn subyektləri arasında

bağlanılan müqavilələrlə birlikdə beynəlxalq hüququn mənbələrindən

birini təşkil edir və bunlar da beynəlxalq konvensiyalar adlandınlırlar.

Belə konvensiyalar da bir qayda olaraq beynəlxalq iqtisadi

hüquq çərçivəsində beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar tərəfindən işlənilib

qəbul olunurlar. Beynəlxalq iqtisadi hüquq iqtisadi münasibətlər

sahəsində dövlətlər və beynəlxalq hüququn digər subyektləri arasında

münasibətləri tənzimləyən prinsip, norma və ümumi qəbul olunmuş

qaydaların məcmusudur. İqtisadi hüquq çox böyük özünə məxsusluğu

ilə fərqlənir. Ona görə ki,onun mənbəyi müstəsna olaraq yalnız müqavilə

bazası deyil, həm də Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və onun idarələri,eləcə

də digər beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar tərəfindən işlənilən sənədlərdir.

Məsələn, Baş Assambleyanın və yaxud onun idarələrinin dövlətlər

tərəfindən ratifikasiya olunmuş tövsiyələri beynəlxalq hüququn adi

normasına çevrilir. Hətta ratifikasiya etmədikləri halda belə, dövlətlər

onlan nəzərə almağa üstünlük verirlər. Beynəlxalq valyuta fondu və

Dünya bankının maliyyə-iqtisadi sahədə ki,tövsiyələri bir çox ölkələr

üçün onların öz milli qanunlanndan mühüm hesab olunur.

Ona görə də beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin müasir

sisteminə bu və ya digər dərəcədə təsir göstərən beynəlxalq iqtisadi

təşkilatların fəaliyyətinin xüsusiyyətləri və mexanizminin,eləcə də

onların işləyərək ümumi qaydalar kimi dövlətlərə təqdim etdikləri hüquq

normalarının dəqiq öyrənilməsi mühüm əhəmiyyətli məsələlərdəndir.

Bu nöqteyi-nəzərdən ali ixtisas təhsilinin Dövlət standartı

əsasında hazırlanmış dərslik böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Kitabın birinci fəsili beynəlxalq əməkdaşlığın

əlaqələndirilməsində beynəlxalq iqtisadi təşkilatlara və onların

formalaşdınimasının nəzəri konseptual əsaslanna həsr olunmuşdur.

Bu fəsildə beynəlxalq iqtisadi təşkilatların formalaşmasının

əsasları izah olunur, iqtisadi münasibətlərin beynəlxalq-hüquqi

tənzimlənməsi məsələləri şərh edilir. Beynəlxalq təşkilatların və

beynəlxalq iqtisadi təşkilatların təsnifatına baxılır, onların iqtisadi

fəaliyyətinin ümumi xarakteristikası verilir.

İkinci fəsildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və onun ixtisaslaşmış

idarə və təşkilatlarının fəaliyyətinə baxılır. Burada BMT-nin

yaradılması,onun İqtisadi və Sosial Şurası,regional iqtisadi

komissiyaları,ixtisaslaşmış təşkilatlarının və xüsusi səlahiyyətli

qurumlarının fəaliyyəti,idarə olunma qaydaları,ölkələr arasında

beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin dərinləşməsində onların əhəmiyyəti

geniş təhlil olunur.

Burada iqtisadi və Sosial Şuranın Avropa İqtisadi

Komissiyasının, BMT-nin Ticarət və İnkişaf üzrə Konfransının, Sənaye

inkişafı üzrə idarəsinin, İnkişaf proqramının, Ərzaq və kənd təsərrüfatı

təşkilatının səlahiyyətləri və fəaliyyət istiqamətləri geniş şəkildə şərh

olunur, .dünya iqtisadiyyatı və BİM-in inkişafında onların rolu göstərilir.

Tariflər və Ticarət üzrə Baş sazişin - Ümumdünya ticarət təşkilatının

fəyaliyyətinə baxılır. Vyana Konvensiyası təhlil olunur.

Növbəti fəsil l“Beynəlxalq iqtisadi əlaqələr sistemində

beynəlxalq təşkilatlar adlanır”. Burada İqtisadi əməkdaşlıq və inkişaf

təşkilatı,Avropa Şurası, Britaniya millətlər birliyi. Şimal Əməkdaşlığı

ölkələri birliyi, Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı, İslam

Konfransı təşkilatı,Neft ixrac edən ölkələrin təşkilatı (OPEK), Neft ixrac

edən ölkələrin Ərəb təşkilatı kimi iqtisadi təşkilatlann quruluşu,yaranma

zərurəti və

8

dünya iqtisadiyyatının inkişafında onların əhəmiyyəti təhlil olunur.

Dördüncü fəsildə regional və sub-regional iqtisadi inteqrasiya

təşkilatlarının yaradılması, onların fəaliyyət istiqamətləri, regionun və

bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının inkişafında onlann əhəmiyyəti

məsələləri ətraflı şərh olunur. Fəsildə Avropa ittifaqı, NAFTA, ASEAN,

və s. kimi iri inteqrasiya birliklərinin fəaliyyətinin araşdırılmasına xüsusi

yer ayrılır.

İqtisadi inteqrasiyanın nəzəriyyəsi, modelləri və konsepsiyası

təhlil olunur. Burada iqtisadi inteqrasiyanın nəzəriyyəsi və məzmunu,

inteqrasiya modelləri və konsepsiyası, iqtisadi inteqrasiyanın formaları

və növlərinə baxılır. Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanın

mahiyyəti,məqsədi və əsas əlamətləri təhlil olunur.

Bu fəsildə dünyada ən mükəmməl iqtisadi inteqrasiya birləşməsi

olan Avropa ittifaqına xüsusi diqqət yetirilir. İttifaqın yaranma səbəbləri

və şəraiti, təkamülü, iqtisadi siyasəti, inkişaf mərhələləri, ittifaq

ölkələrinin iqtisadiyyatının müasir vəziyyəti, maliyyə təminatı,

genişləndirilməsi məsələləri ətraflı şərh olunur.

Azərbaycan Respublikasının GUAM və Qara Dəniz iqtisadi

əməkdaşlıq təşkilatında rolu təhlil olunur.

Beşinci fəsildə müasir dövrdə beynəlxalq valyuta münasibətlərinə

baxılır. Dünya valyuta sistemi və onun inkişaf mərhələləri təhlil

olunur.Məlum olduğu kimi dünyanın müxtəlif ölkələri arasında maliyyə

münasibətləri digər bərabər şərtlər daxilində, milli valyutaların dəyişmə

kurslarına əsaslanır. Bununla əlaqədar olaraq valyuta kurslannm

formalaşmasına təsir edən amillər və səbəblər aydınlaşdırılır. Dünya

valyuta və qiymətli kağızlar bazarlarının fəaliyyəti, quruluşu təhlil

olunur.

Beynəlxalq maliyyə mərkəzləri və ofşor maliyyə mərkəzlərinin

fəaliyyət istiqamətlərinə baxılır.

Sonuncu fəsildə beynəlxalq maliyyə kredit təşkilatlarının

fəaliyyəti geniş şəkildə təhlil olunur və onların dünya ölkələri arasında

iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi və dünya təsərrüfatının inkişafına

təsiri aydınlaşdırılır.

-V-"'. .........

FƏSİL 1. BEYNƏLXALQ TƏŞKİLATLARIN VƏ

BEYNƏLXALQ İQTİSADİ TƏŞKİLATLARIN YARADIL-

MASI

1. 1 Beynəlxalq iqtisadi təşkilatların formalaşmasının əsasları

Müvafiq olaraq iqtisadi hüququn bazasında bütün ölkələrin

iqtisadi münasibətlərinin beynəlxalq tənzimlənməsi həyata keçirilir. Bu

və ya digər beynəlxalq normalardan asılı olaraq bu tənzimlənmə

müxtəlif səviyyələrdə baş verir: a) ümumi (universal), b) regional, c)

iki tərəfli. Universal normalar bütün subyektlərin münasibətlərini

tənzimləməklə ümumi beynəlxalq hüququ təşkil edir. Beynəlxalq

hüquqi normalar dispozitiv və imperativ (qəti) xarakterli olurlar.

Birinci halda beynəlxalq normalar ölkənin davranışının ümumi

qaydalanm müəyyənləşdirir, konkret hərəkətləri isə onlar özləri təyin

edirlər; ikinci halda, yəni imperativ normalarda dövlət həmin

normaların tələblərini sözsüz yerinə yetirməyə borcludur. Bu normalara

BMT-nin Baş Assambleyasının müqavilə və qətnamələri daxildir.

Ümumi halda belə qəbul olunmuşdur ki, BMT-nin Nizamnaməsim

təkzib edən istənilən müqavUə etibarsızdır və heç bir dövlət ona

istinad edə və onun imtiyazlarmdan istifadə edə bUməz. Bu

tənzimləmədə mühüm rol bütöv bir qrup beynəlxalq iqtisadi təşkilatlara

məxsus olur.

t İqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsində beynəlxalq iqtisadi

təşkilatların qarşısında duran əsas məsələlər aşağıdakılardır:

-dünyanın bütün regionlarında sabit və dayanıqlı iqtisadi

inkişafın təmin olunması. Maliyyə sferasının dünya konyunkturasının

dəyişməsinə və xarici siyasi amillərin təsirinə daha həssas olduğundan

bu sahəyə xüsusi diqqət yetirilməlidir; iqtisadi əməkdaşlığın çoxnövlü

formalarından istifadə etməklə ölkələr arasında iqtisadi əməkdaşlığın

inkişafına köməklik göstərilməlidir;

-ticarət-iqtisadi əməkdaşlıqda ayrı-seçkiliyin tamamilə aradan

qaldırılmasına yardım etmək;

-inkişaf etməkdə olan və yeni kapitalist ölkələrində fərdi

sahibkarlığın inkişafına hərtərəfli köməklik göstərmək;

-beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın iştirakçısı olan ölkələrin

makroiqtisadi siyasətlərinin razılaşdırılması. Bu çox çətin məsə-

10 _____________ ^ /■ ' .

lədir. Ölkələrin iqtisadiyyatlarının “keyfiyyətinə” görə biri- birindən

əsaslı şəkildə fərqlənməsi ilə əlaqədar olaraq, hələ uzun illər ərzində

onların iqtisadi siyasətinə vahid yanaşmanın tətbiqi mümkün

olmayacaqdır.

Qlobal inteqrasiya proseslərinin təsiri altında ölkələrin qarşılıqlı

əlaqəsi və dünyanın funksional bütövlüyü ayrı-ayrı ölkələrin

fəaliyyətlərinin əlaqələndirilməsini və razılaşdırılmasmı tələb edir. Bu

funksiyanı xüsusi təşkilatı-formaya malik olan müxtəlif beynəlxalq

təşkilatlar yerinə yetirirlər.

'‘Beynəlxalq təşkilatlar- həyat fəaliyyətinin müxtəlif

sahələrində ümumi məqsədlərə nail olunması üçün milli cəmiyyətlərin

birləşməsidir. Onlar müəyyən dövr üçün yaradılır və ya daimi əsasda

fəaliyyət göstərirlər.

Ənənəvi olaraq belə qəbul olunmuşdur ki, beynəlxalq təşki-

latlann başhca əlaməti müvafiq funksiyalara və fəaliyyət

qaydalarma malik olmalandu*. Bir qayda olaraq onlar beynəlxalq

müqavilələr əsa- smda yaradıhr. Bu müqavilələr ayn-ayn məsələlərin

həllinə aid olan bir sıra sazişlərlə tamamlamr. Bu sazişlərdə təşkilatm

məqsədi, qarşısında duran məsələlər, orqanlanmn fəaliyyət konsepsiyası

və quruluşu, iş qaydası, onun üzvlərinin hüquq və vəzifələri əks olunur.

‘Beynəlxalq təşkilatlar Öz səlahiyyətlərini aşa bilməzlər. İqtisadi

əməkdaşlıq sahəsində beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar, çox mühüm

iqtisadi problemlərin həll edilməsi məqsədilə yaradılır. Bunlardan

mühümləri aşağıdakılardır;

-ticarət məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması;

-texnoloji və ekoloji tərəqqiyə nail olunması üçün vəsaitlər

ayniması;

-valyutaların sabitləşdirilməsi və onların dönərliyinə nail

olunması;

-əmək şəraitinin və əmək münasibətlərinin yaxşılaşdırılmasının

stimullaşdırılması;

-bütün sahələrdə ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması və s.

Beynəlxalq təşkilatların əsas funksiyalarına aşağıdakılar aiddir:

-nəzarət

-təşkilati

-tənzimləmə

-məlumat

II

-müşahidə

-iqtisadi əməkdaşlığa yardım.

Ümumi şəkildə onların idarəetmə mexanizminə aşağıdakılar

daxil olur:

-sessiyalar -konfranslar -işçi orqanları -köməkçi orqanlar.

Beynəlxalq təşkilatlar içərisində mühüm rolu beynəlxalq iqtisadi

təşkilatlar oynayırlar. Bu təşkilatlar beynəlxalq müqavilə

münasibətləri əsasmda beynəlxalq iqtisadi əməkdaşhğm təşkili və

həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olan fəaliyyətlə məşğul olurlar.

Tarixən hələ XIX əsrdə bu qəbildən olan müxtəlif komissiyalar,

komitələr, ittifaqlar və assosiasiyalar meydana gəlmişdi. Misal kimi

1874- cü Udə yaradılmış Ümumdünya poçt ittifaqım, 1875- ci ildə

yaradılmış Beynəlxalq dəmir yolu konqresləri assosiasiyasım və s.

göstərmək olar.

Hazırda fəaliyyət göstərən beynəlxalq təşkilatlar həm kəmiyyət,

həm də keyfiyyətcə dəyişmişlər. Hazırda 3000-dən çox beynəlxalq

təşkilat fəaliyyət göstərir. 1 Dünyada az və ya çox dərəcədə iqtisadi

problemlərin həlli ilə məşğul olan 100-dən çox beynəlxalq təşkilat

vardır. Onlar öz tərkiblərinə, miqyasına, funksiyalarına, eləcə də dünya

iqtisadiyyatına təsir dərəcəsinə görə fərqlənirlər. İstənilən formalı

beynəlxalq təşkilat özünün fəaliyyət dairəsinə daxil olan müxtəlif

problemlərin həlli ilə məşğul olmalıdır. Hazırda hər il iqtisadi və digər

problemlərin həlli üçün 1000- dən çox beynəlxalq konfrans keçirilir. Bu

konfranslar beynəlxalq müqavilələrin işlənilməsi və qəbul olunması,

müxtəlif aktlann bağlanması, beynəlxalq münasibətlərin konkret

sahəsində əməkdaşlıq prinsiplərinin təsis olunması məqsədilə həyata

keçirilir.

Müharibədən sonra, xüsusilə də son 20-30 il ərzində beynəlxalq

iqtisadi münasibətlərin inkşafı onun çoxtərəfli tənzimlənməsini təmin

edən struktur və mexanizmlərin formalaşdmlması və inkişaf etdirilməsi

zərurətini meydana gətirdi. Belə mexanizmlərin meydana gəlməsi və

fəahyyət göstərməsi yalnız beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin

müvəffəqiyyətlə inkişafmm ilkin şərti deyU, həm də bütövlükdə

beynəlxalq ticarətin və iqtisadi mübadilənin, xarici-iq- tisadi əlaqələrin

və BİM-in həyata keçirilməsinin tərkib hissəsidir.

12

Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin çox tərəfli tənzimlənməsi

sisteminin formalaşdırılması yalnız ikinci dünya müharibəsindən sonra

özünün fəal inkişafına qədəm qoydu və praktiki planda öz aralarında sıx

əlaqədə olan beynəlxalq iqtisadi təşkilatların yaradılması və müvafiq

sazişlərin imzalanması ilə özünü göstərdi. Beynəlxalq iqtisadi əlaqələrdə

mövcud olan çətinliklərin aradan qaldırılması üçün bir sıra cəhdlər

göstərildi. Bu cəhdlərin nəticəsində 1920- ci ildən 1933- cü ilədək beş

ümumdünya iqtisadi konfrans keçirildi. Belə ki, 1920- ci ildə

Brüsseldə maliyyə məsələləri və xarici ticarət üzrə konfrans; 1922-ci

ildə Qe- nuyada Avropanın iqtisadiyyatının bərpa olunması və

himayədarlığın azaldılması; 1927 və 1930- cu ildə Cenevrədə

himayədarlıq və gömrük tənzimlənməsi problemləri üzrə; 1933-cü ildə

Londonda milli-valyutaların sabitləşdirilməsi və ticarət -siyasi sahədə

məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması məsələləri üzrə konfranslar

keçirildi.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu konfranslar onun iştirakçılarının

üzərinə hər hansı bir öhdəlik qoyulmasını nəzərdə tutan sazişlərin

imzalanması ilə nəticələnmədi.

BİM-in çoxtərəfli tənzimlənməsində keyfiyyətcə yeni mərhələ

bilavasitə BMT-nin yaradılması ilə əlaqədar olmuşdur. BMT-nin

yaradılması yalnız beynəlxalq əməkdaşlığın, o cümlədən, onun iqtisadi

sahədə əsasverici prinsiplərinin formalaşdırıl- masma imkan vermədi,

həm də BİM-in konkret bölmələrinin təhlili, monitorinqi və

tənzimlənməsini həyata keçirən bir sıra təşkilat və strukturların

yaradılması üçün ilkin şərtləri təmin etdi. İkinci dünya müharibəsi sona

çatdıqdan sonra ilk illərdə yaradılan iqtisadi institut və təşkilatlar

sırasına 1944-cü ildə yaradılmış Beynəlxalq valyuta fondunu, 1945- ci

ildə yaradılmış Beynəlxalq yenidənqurma və inkişaf bankını, eləcə də

1948-ci ilin 1 yanvar tarixindən qüvvəyə minmiş Ticarət və tariflər üzrə

Baş sazişi (TTÜBŞ-QATT) aid etmək olar. BMT-nin Nizamnaməsində

digər məsələlərlə yanaşı iqtisadi, sosial, mədəni və humanitar sahələrdə

problemlər üzrə əməkdaşlığın həyata keçirilməsi də yer almışdır.

Beynəlxalq müqavilələr əsasında yaradılmış beynəlxalq iqtisadi

təşkilatlar həm ayrı-ayrı dövlətlərlə, həm də digər beynəlxalq

təşkilatlarla müxtəlif xarakterli sazişlər bağlamaq səla

13

hiyyətinə malikdir. Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar istənilən inzibati və

məhkəmə müdaxiləsindən toxunulmazlıq hüququna malikdirlər.

Müxtəlif beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar onun iştirakçılarının

bağladıqlan saziş əsasında müəyyən məqsədlər üçün yaradılır. Hər bir

beynəlxalq iqtisadi təşkilatın fəaliyyəti onun nizamnaməsi ilə

reqlamentləşdirilir. Müasir qloballaşma şəraitində beynəlxalq əmək

bölgüsünün dərinləşməsi, birbaşa istehsal, elmi-texniki, ticarət sahəsində

əməkdaşlığın güclənməsi beynəlxalq iqtisadi təşkilatların əhəmiyyətini

və rolunu daha da gücləndirir.

Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar ticarət və iqtisadiyyat sahəsində

dövlətlərarası çoxtərəfli münasibətlərin tənzimlənməsinin mühüm

vasitəsidir. Bunun üçün onların razılaşdırmış məqsədi, özünün daimi

orqanları, təşkilatı normaları, o cümlədən nizamnamələri, qərar qəbulu

qaydası və s. vardır. Beynəlxalq tənzimləmədə təsir üsulları

aşağıdakılardır:

-beynəlxalq təşkilatların işləyib qəbul etdikləri və bütün üzv

dövlətlər üçün məcburi olan qətnamə və direktivlər;

-hökümətlərarası səviyyədə bağlanılan çox tərəfli sazişlər;

-regional səviyyədə razılaşmalar, məsləhətləşmələr və əməkdaşlıq.

Tənzimləmə bütövlükdə maraqlı dövlətlər arasında dünya

təsərrüfat əlaqələrinin daha da gücləndirilməsinə yönəldilmişdir.

Müasir dövrdə iqtisadi əməkdaşlığın çox tərəfli

tənzimlənməsinin əsas istiqamətləri aşağıdakılardır:

-maraqlı dövlətlər tərəfindən ticarət-iqtisadi münasibətlərin

müqavilə hüquqi əsaslarının yaradılması;

- ticarət-iqtisadi və siyasi vasitələr kompleksinin milli səviyyədə

tətbiq olunması yolu ilə dünya təsərrüfat əlaqələrinə təsir vasitələrinin

tətbiqi barədə razılaşmaların işlənilməsi;

-iqtisadi siyasətin ayrı-ayrı alətlərinin istifadə olunması imkanları

və çərçivəsinin müəyyənləşdirilməsi;

-üzv dövlətlər, onlann birlikləri və qruplaşmalan arasında baş

vermiş mübahisələrin həll olunması və razılaşmaların əldə edilməsinə

köməklik edən beynəlxalq institutların formalaşdınl- ması və daha da

inkişaf etdirilməsi;

-ticarət -iqtisadi əlaqələrin təşkili sahəsində təcrübə və məlumat

mübadiləsi.

14 ^ :

j L ' , u ■.::l\..i 1.2. İqtisadi münasibətlərin beynəlxalq-hüquqi

tənzimlənməsi

Dünya iqtisadiyyatında inteqrasiya prosesinin ölkələrarası və

sahələrarası ixtisaslaşma, kooperativləşmə və kooperasiya əlaqələrinin

güclənməsi, təmərküzləşmə səviyyəsinin 5mksəlməsi və bu kimi digər

amillər beynəbcalq əməkdaşlığın və iqtisadi münasibətlərin

beynəlxalq-hüquqi tənzimlənməsini zərurətə çevirir.

Dünya təsərrüfat sisteminə daxil olan ölkələr, onların müxtəlif

səviyyəli kompaniyaları biri-biri ilə əmtəə və xidmətlərin alqı-satqısı,

müxtəlif obyektlərin tikintisi, müəssisələrin satın alınması, müxtəlif

kreditlər, borclar verilməsi, birbaşa xarici investisiyalar qoyulması və

sairə barədə müxtəlif məzmunlu sövdələşmələr bağlayır və onların

həyata keçirilməsinin ümumi qaydaları haqqında razılığa gəlirlər. Bəzən

bir çox ölkə və kompaniyaların iştirak etdiyi həm sadə, həm də

mürəkkəb xarakterli belə fəaliyyətin həyata keçirilməsi ikitərəfli və

çoxtərəfli beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlıqda özünü göstərir və belə

əməkdaşlıq prosesində əsrlər boyunca təşəkkül tapmış adət və ənənələrə

əsaslanan müvafiq qaydalar hazırlanır. Beynəlxalq hüququn subyektləri

arasında bağlanılan müqavilələrlə bərabər bu qaydalar beynəlxalq

hüququn mənbələrindən biri hesab olunur və bunları beynəlxalq

konvensiyalar adlandırırlar.

Beynəlxalq iqtisadi hüquq - iqtisadi münasibətlər sahəsində

dövlətlər və beynəlxalq hüququn digər subyektləri arasında

münasibətləri tənzimləyən prinsiplər, norma və ümumi qəbul olunmuş

qaydaların məcmusudur. Hüququn digər növlərindən fərqli olaraq

iqtisadi hüquq özünün fərqli xüsusiyyətlərinə malikdir. Bu onunla

əlaqədardır ki, onun mənbəyi müstəsna olaraq yalnız müxtəlif ölkələrin

hökumətləri arasında bağlanan müqavilə bazası deyil, eləcə də BMT və

onun təşkilatları, müxtəlif regional iqtisadi təşkilatlar tərəfindən

işlənilmiş sənədlər, həm də adət və ənənələrdir. Qeyd etmək lazımdır ki,

iqtisadi hüquqda adət və ənənələr o qədər mühüm rol oynamır və

onlardan istifadə edilməsi məhdud xarakter daşıyır. Bu da,' beynəlxalq

ticarət sahəsində milli və beynəlxalq qanunvericiliyin müntəzəm olaraq

təkmilləşməsi ilə əlaqədardır. Məsələn, BMT-nin Baş Assambleyasının

və ya onun ticarət və inkişaf üzrə Komissiyasının (YUNKTAD) ha

zırladığı və dövlətlər tərəfindən təsdiq olunmuş tövsiyələr beynəlxalq

hüququn adi normasına çevrilir. Həmin normalan təsdiq etməmiş

dövlətlər belə, beynəlxalq iqtisadi münasibətləri həyata keçirərkən onları

nəzərə almağa üstünlük verirlər.

Beynəbcalq Valyuta Fondunun və Dünya Bankımn maliyyə-iq-

tisadi sahədəki siyasətləri çox vaxt mübahisəli xarakter daşısa da, bir çox

dövlətlər öz milli qanunlanna nisbətən onlan daha mühüm hesab edirlər.

Ona görə də hətta iqtisadçı olmayanlara belə beynəlxalq iqtisadi

təşkilatların fəaliyyətinin mexanizm və xüsusiyyətlərini, eləcə də onlann

işləyib təklif etdiyi ümumi hüquqi normalan tam anlamaq zəruridir. Ona

görə ki, onlar mütləq bu və ya digər formada beynəlxalq iqtisadi

münasibətlərə öz təsirini göstərir.

Müvafiq olaraq, yuxarıda qeyd edilənlər onu göstərir ki, dünya

təsərrüfat sisteminə daxil olan ölkələrin iqtisadi münasibətlərinin

beynəlxalq tənzimlənməsi beynəlxalq iqtisadi hüquq əsasında həyata

keçirilir. Bu və ya digər beynəlxalq normadan asılı olaraq bu tənzimləmə

müxtəlif səviyyəli xarakter daşıyır: a) ümumi (universal); b) regional; c)

ikitərəfli.

Universal iqtisadi hüquq normaları — bütün iqtisadi

subyektlərin münasibətlərini tənzimləməklə, ümumi beynəlxalq iqtisadi

hüququ təşkil edən normalardır.

Beynəlxalq iqtisadi hüquq normaları iki növə bölünür:

1) dispozitiv xarakterli;

2) qəti xarakterli.

Dispozitiv xarakterli beynəlxalq iqtisadi hüquq normaları —

ölkələr üçün məcburi xarakter daşımayan hüquqi normalardır. Bu halda,

beynəlxalq norma ölkənin davranışının ümumi qaydalarını

müəyyənləşdirir, konkret fəaliyyət qaydasını isə onlar özləri müstəqil

olaraq müəyyən edirlər.

Qəti xarakterli beynəlxalq iqtisadi hüquq normalan — tələbləri

dövlətlər tərəfindən sözsüz yerinə yetirilməli olan iqtisadi hüquqi

normalardır. Bunlann sırasına BMT-nin Baş Assambleyasının sazişləri

və qətnamələrini daxil etmək olar. Ümumiyyətlə, beynəlxalq təcrübədə

belə qəbul olunmuşdur ki, BMT-nin Nizamnaməsini tək- zib edən

istənilən saziş etibarsızdır. Ona görə də heç bir dövlət belə sazişlərə

istinad və onun üstünlüklərindən istifadə edə bilməz.

BİM-in beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsinin əsas məqsədi

aşağıdakılardır:

16

- dünyanın bütün regionlannda sabit və dayanıqlı iqtisadi artımın

və inkişafın təmin edilməsi. Bu, xüsusilə maliyyə sahəsini əhatə edir. Bu

onunla əlaqədardır ki, maliyyə sahəsi dünya konyunkturasının

enib-qalxmasına, xarici siyasi amillərin təsirinə daha həssasdır və bunlar

dünya bazarına dərhal öz təsirini göstərir;

- BİM-in müxtəlif formalarından istifadə etməklə ölkələr arasında

iqtisadi əməkdaşlığa köməklik etmək;

- ticarət-iqtisadi əməkdaşlıqda ayn-seçkiliyin tamamilə aradan

qaldırılması;

- inkişaf etməkdə olan və sənaye ölkələrində fərdi sahibkarlığın

inkişafına bütün vasitələrlə köməklik göstərilməsi;

- dünya iqtisadi əməkdaşlığının iştirakçısı olan dövlətlərin

makroiqtisadi siyasətlərinin razılaşdırılması.

Bunlann hər biri ölkələrin iqtisadi durumundan asılı olaraq tətbiq

olunur.

1.3. Beynəlxalq təşkilatların və beynəlxalq

iqtisadi təşkilatların təsnifatı

XX əsrdə baş verən müharibələr, kəskin kataklizmlər (dağıdıcı

çevrilişlər) göstərdi ki, bütün dünya birliyi öz səylərini birləşdirməsə

dünya sivilizasiyasının məhvi labüddür. O, yeni istilik- nüvə

müharibələri və qlobal terror aktlan nəticəsində baş verməsə belə, ətraf

mühitin dağılması və qlobal ekoloji fəlakətlər nəticəsində reallaşa bilər.

Bunun qarşısını yalnız bütün bəşəriyyətin təcili və yüksək səviyyədə

əlaqələndirilmiş fəaliyyəti nəticəsində almaq olar.

İkinci dünya müharibəsindən sonra qeyd edilən qlobal

problemlərin həll edilməsi üçün dünya ölkələri öz səylərini birləşdirərək

beynəlxalq təşkilatlar yaratmağa başladılar.

Məlum olduğu kimi, dünyanın qloballaşmasının ilk modeli məhz

birinci dünya müharibəsindən sonra dağılmağa başladı. Bunun nəticəsi

olaraq yeni kataklizmlərin qarşısının alınması məqsədilə Fransa və

Böyük Britaniyanın təşəbbüsü ilə 1919-cu ildə Millətlər Birliyi

beynəlxalq təşkilatı yaradıldı. Yaradıldığı vaxt onun tərkibinə 30 dövlət

daxil oldu. ABŞ bu təşkilata daxil olmadı. Almaniya və İtaliya gələcək

təcavüzkar müharibəyə hazırlaşmaları ilə əlaqədar olaraq 1934-cü ildə

təşkilatdan çıxdıq

17

dan sonra SSRİ bu təşkilata daxil oldu, lakin, 1939-cu ildə Finlandiyaya

təcavüz etdiyinə görə təşkilatdan xaric edildi. Millətlər Birliyi öz

məqsədinə nail ola bilmədi və elə həmin ildə öz fəaliyyətini dayandırdı.

İkinci dünya müharibəsi başlandı.

Müharibə qurtardıqdan sonra qalib-hökmran dövlətlər yenidən

ölkələr arasında münasibətləri tənzimləmək və dünya problemlərini həll

etmək iqtidanna malik beynəlxalq təşkilat yaratmağa təşəbbüs

göstərdilər. 1945-ci ildə Birləşmiş Millətlər təşkilatı yaradıldı. Hazırda

beynəlxalq təşkilatlar sistemində 4 mindən çox təşkilat vardır və

onlardan da 300-dən çoxu hökumətlərarası təşkilatlardır.

Beynəlxalq təşkilatları bir neçə prinsip üzrə bölmək olar:

1. Dövlətlərarası (hökumətlərarası) və qeyri-dövlət

təşkilatları. Beynəlxalq təşkilatların böyük əksəriyyəti-qeyri-dövlət

təşkilatlarıdır. Onların arasında çoxlu sayda müxtəlif assosiasiyalar,

ittifaqlar və fondlar vardır.

2. Bütün dövlətlər üçün açıq olan beynəlxalq təşkilatlar -

bütün dövlətlərin daxil olması üçün açıq olan təşkilatlardır.

3. Universal beynəlxalq təşkilatlar - çox profilli beynəlxalq

problemlərin həlli ilə məşğul olan təşkilatlardır.

4. İxtisaslaşmış beynəlxalq təşkilatlar - regional və sahəvi

xarakterli beynəlxalq təşkilatlardır.

5. Ümumi səlahiyyətli beynəlxalq təşkilatlar - dünya ölkələri

arasında siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni münasibətləri əhatə edən

təşkilatlardır.

6. Xüsusi səlahiyyətli beynəlxalq təşkilatlar - dünya ölkələri

arasında müəyyən bir sahədə əməkdaşlığı həyata keçirən təşkilatlardır.

(məs., Ümumdünya Poçt İttifaqı, Beynəlxalq Əmək Təşkilatı,

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı, Atom enerjisi üzrə beynəlxalq agentlik

və s.)

7. Dövlətlərarası təşkilatlar - iki və ya daha çox dövlətin ümumi

maraqlarına səbəb olan məsələlərin həlli məqsədilə həmin dövlətlər

tərəfindən yaradılan təşkilatlardır.

8. Dövlətlərüstü təşkilatlar - qəbul etdikləri qərarların yerinə

yetirilməsi təşkilatın üzvü olan dövlətlərin bütün hüquqi və fiziki

şəxsləri üçün məcburi olan təşkilatlardır, (məs, Aİ-nin qərarları İttifaqa

daxil olan ölkələrin bütün şəxsləri üçün məcburidir)

9. Qapab beynəlxalq təşkilatlar - üzvlüyünə qəbul yalnız ilkin

təsisçilərin dəvəti ilə həyata keçirilən təşkilatlardır (məs. NA'İ'O'

18

Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin çoxtərəfli tənzimlənməsi

sisteminin formalaşması İkinci dünya müharibəsindən sonra daha fəal

mərhələyə qədəm qoymuşdur. Bu özünü praktiki planda BİM-in konkret

sahəsini tənzimləyən və öz aralarında çox sıx əlaqədə olan beynəlxalq

ticarət və iqtisadi təşkilatların yaradılması üçün müvafiq sazişlərin

imzalanmasında göstərdi.

Hələ bu təşkilatlar formalaşdınlana qədər beynəlxalq ticarət və

iqtisadi münasibətlərin nizama salınması mexanizminin işlənməsi,

beynəlxalq iqtisadi mübadilənin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsini

məhdudlaşdıran süni maneələrin aradan qaldırılması məqsədilə dövlətlər

tərəfindən dəfələrlə ciddi cəhdlər olmuşdur. Bu cəhdlər özünü

1920-1933-cü illər arasında beş iqtisadi konfransın keçirilməsində

göstərmişdir. Belə ki, 1920-ci il-də Brüsseldə xarici ticarət və maliyyə

məsələləri, 1922-ci ildə Genuyada Avropanm iqtisadiyyatının bərpa

edilməsi və himayədarlığın azaldılması, 1927 və 1930-cu illərdə

Cenevrədə himayədarlıq problemləri və kömrük sisteminin hüquqlannm

məhdudlaşdıniması və 1933-cü ildə Londonda milli valyutalann

sabitləşdirilməsi və ticarət siyasəti sahəsində məhdudiyyətlərin aradan

qaldıniması üzrə iqtisadi konfranslar keçirilmişdir. Lakin bu

konfransların keçirilməsi onlann iştirakçılanmn xarici iqtisadi əlaqələr

sahəsində hər hansı bir konkret təəddüdlər götürmələri ilə nəticələnmədi.

Bu da onunla əlaqədar olmuşdur ki, həmin dövrdə beynəlxalq əmək

bölgüsü sisteminin inkişafı zəif olmuş, dövlətlər arasında sıx qarşılıqlı

əlaqələr olmamışdır.

1919-cu ildə yaradılmış Millətlər Birliyi adlanan beynəlxalq

təşkilatın iqtisadiyyat komitəsinin, muxtar orqanlanmn (məsələn.

Beynəlxalq Əmək Təşkilatının — BƏT) çoxtərəfli iqtisadi tənzimləmə

problemləri üzrə göstərdikləri təşəbbüslər də müsbət nəticə vermədi.

BİM-in çoxtərəfli tənzimlənməsi sisteminin inkişafı BMT- nin

yaradılması ilə keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoydu. BMT-nin

yaradılması nəinki yalnız beynəlxalq əməkdaşlığın - o cümlədən iqtisadi

sahənin əsasını təşkil edən prinsiplərin forma- laşdırılmasına imkan

yaratdı, həm də BİM-in konkret bölmələrində tənzimləməni, təhlili və

monitorinqin keçirilməsini təmin edən bir sıra beynəlxalq iqtisadi

təşkilatların yaradılması üçün ilkin şərtləri təyin etdi.

İlk dəfə yaradılmış beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar sırasına

Bretton-Vuds konfransı əsasında 1944-cü ildə yaradılmış Beynəl

....................... 19

xalq Valyuta Fondu (BVF), hazırda Dünya Bankı qrupunun özəyini

təşkil edən, 1945-ci ildə yaradılmış Beynəlxalq Yenidənqurma Və

İnkişaf Bankı (BYİB), eləcə də 1 yanvar 1948-ci ildə qüvvəyə minmiş

Tariflər və ticarət üzrə baş saziş (TTÜBS) daxildir.

Beynəlxalq təşkilatları fəaliyyət istiqamətlərinə, tənzimləmə

obyektlərinə və təşkilati prinsipinə görə təsnifləşdirsək, onda beynəlxalq

iqtisadi təşkilatları aşağıdakı qruplara bölmək olar:

1. Kompleks - kompleks iqtisadi, siyasi, sosial və ekoloji

problemlərin həlli üçün təsis edilmiş təşkilatlardır. Buraya BMT

sistemində olan iqtisadi təşkilatlar, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf

Təşkilatı (İƏİT), Avropa İttifaqı, İslam Konfransı Təşkilatı və s. aiddir;

2. Maliyyə - dünya maliyyə bazarım və beynəbcalq maliyyə-kredit

münasibətlərini tənzimləyən təşkilatlardır. Buraya BVF, Dünya Bankı

qrupu, İslam İnkişaf Bankı və s. təşkilatlar daxildirlər;

3. Dünya əmtəə bazarlarını və beynəlxalq ticarət münasibətlərini

tənzimləyən təşkilatlar (ÜTT, OPEK, YUNKTAD və s.)

4. Regional beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar (Aİ, NAFTA, GUAM və

s.)

Bundan əlavə dünya təsərrüfat sistemində tənzimləməni həyata

keçirən beynəlxalq iqtisadi təşkilatları əsas iki prinsip üzrə

təsnifləşdirmək olar: təşkilati prinsip üzrə və çoxtərəfli tənzimlənmə

dairəsi üzrə.

Beynəlxalq iqtisadi təşkilatların təşkilati prinsip üzrə

təsnifləşdirilməsi - təşkilatın BMT sistemində iştirak etməsi və ya

etməməsini müəyyənləşdirir, eləcə də təşkilatın fəaliyyətinin məqsədini

və ixtisaslaşmasını nəzərdə tutur. Belə yanaşma tərzində beynəbcalq

iqtisadi təşkilatlan aşağıdakı qruplara bölmək olar:

— BMT sistemində beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar;

— BMT sisteminə daxil olmayan beynəbcalq iqtisadi təşkilatlar;

— regional iqtisadi təşkilatlar.

Çox tərəfli tənzimləmə dairəsi üzrə beynəlxalq iqtisadi təşkilatların

təsnifləşdirilməsi onların aşağıdakı qruplara bölünməsini nəzərdə tutur:

— dünya təsərrüfat sisteminin sahələrini, iqtisadi və sənaye

əməkdaşlığını tənzimləyən beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar;

- dünya təsərrüfatının tənzimlənməsi sistemində regional iqtisadi

təşkilatlar;

20 i'

-dünya ticarətinin tənzimlənməsi sistemində beynəlxalq iqtisadi

təşkilatlar,

- sahibkarlıq fəaliyyətini tənzimləyən beynəlxalq və regional iqtisadi

təşkilatlar;

- beynəlxalq təsərrüfat əlaqələrinin inkişafına yardım edən beynəlxalq

qeyri-hökumət təşkilatlan və birlikləri.

Birinci dörd kateqoriyaya daxil olan bütün beynəlxalq və regional

təşkilatlar hökumətlərarası təşkilatlardır və onlar həm də dövlətlərarası

və ya çoxtərəfli təşkilatlar da adlandırılırlar. Bununla yanaşı təsnifata

dünya təsərrüfat əlaqələrinin inkişafına köməklik göstərən

qeyri-hökumət beynəlxalq iqtisadi təşkilatları da daxil edilmişdir.

Beynəlxalq iqtisadi təşkilatların ən mühüm funksiyası ticarət və

iqtisadiyyat sahəsində dövlətlərarası çoxtərəfli münasibətlərin

tənzimlənməsidir. Onlardan hər birinin özünün konkret məqsədi, daimi

orqanlan, təşkilati formalan, qərar qəbul edilməsi prosesinin xüsusi

qaydası və üsulu vardır. Onlar öz nizamnamələrinin onlara verdiyi

səlahiyyət daxilində fəaliyyət göstərirlər. Beynəlxalq tənzimləmədə

qarşüıqh təsir üsulları beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən işlənib qəbul

olunmuş qətnamə və direktivlərdir və həmin qərarlar təşkilatın üzvü olan

dövlətlər üçün məcburidir.

Ümumiyyətlə, tənzimləmə maraqlı dövlətlər arasında dünya

təsərrüfat əlaqələrinin daha da inkişaf etməsinə yardım etmək məqsədilə

müəyyən zəmin yaratmağa yönəlmiş olur.

Müasir şəraitdə iqtisadi əməkdaşlığın çoxtərəfli tənzimlənməsinin

əsas istiqamətlərinə aşağıdakılar daxildir:

-əsas prinsip və normalar da daxil edilməklə maraqlı dövlətlər tərəfindən

iqtisadi-ticarət əməkdaşlığının müqavilə-hüquqi əsaslarının yaradılması;

-iqtisadi siyasətin ayrı-ayrı alətlərinin istifadə olunması çərçivəsi və

imkanlarının müəyyənləşdirilməsi;

-iştirakçı ölkələr, onlann birlikləri və qruplaşmalan arasında baş verən

mübahisəli problemləri həll etmək, razılaşmalann əldə olunmasına

yardım etmək məqsədilə beynəlxalq institutların formalaşdınl- ması və

daha da inkişaf etdirilməsi;

-ticarət-iqtisadi əlaqələrin təcrübəsi və digər maraqlı məsələlər barədə

məlumat mübadiləsi.

Hazırda dünyada bu və ya digər dərəcədə iqtisadi problemlərin

həlli ilə məşğul olan 100-dən çox beynəlxalq təşkilat vardır.

21

Onlar tərkiblərinə, funksiyalarına, eləcə də beynəlxalq iqtisadiyyata təsir

dairələrinə görə müxtəlifdirlər.

1.4. Beynəlxalq təşkilatların iqtisadi

fəaliyyətinin ümumi

xarakteristikası.

^Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar ticarət və iqtisadiyyat sahəsində

dövlətlərarası çoxtərəfli münasibətlərin tənzimlənməsinin mühüm

alətidir. Bu təşkilatların hər biri özünün nizamnaməsinə uyğun olaraq

fəaliyyət göstərir, özlərinin razılaşdınirmş məqsədləri, daimi icraedici

orqanları, təşkilati formalan, qərar qəbulunun xüsusi qaydalan, üzvlüyün

statusu, yeni üzvlərin qəbul qaydalan və s. vardır. Beynəlxalq

tənzimləmədə qarşılıqlı təsir üsullan təşkilatlar tərəfindən onlann

prosedur qaydasına uyğun olaraq qəbul olunmuş qətnamə və

direktivlərdir ki, onlar da həmin təşkilatlann üzvləri üçün mütləq

xarakter daşıyır.

jiökumətlərarası səviyyədə bağlanılan çoxtərəfli sövdələşmələr,

eləcə də regional səviyyədə və qeyri hökumət təşkilatlarında

razılaşmalar üzrə dövlətlər arasında məsləhətləşmələr aparılır.

Tənzimləmə müəyyən bir problemin həllində qarşılıqlı marağı

olan dövlətlər arasında dünya təsərrüfat əlaqələrinin sonrakı inkişafına

təkan verən müəyyən şərtlərin yaradılmasına yönəlmiş olur. İMüasir

şəraitdə çoxtərəfli iqtisadi əməkdaşlığın tən- zimləniməsinin əsas

istiqamətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar: -maraqlı dövlətlər

tərəfindən ticarət-iqtisadi əlaqələrin hüquqi müqavilə əsaslarının

yaradılması. Buraya bütün mühüm prinsip və normalar daxil olmalıdır;

-milli səviyyədə dünya təsərrüfat əlaqələrinə təsir edən

ticarət-iqtisadi və siyasi vasitələrin tətbiq olunması barədə razılaşmaların

işlənilməsi. İqtisadi siyasətin ayrı-ayrı alətlərinin istifadə olunması

imkanları və çərçivəsinin müəyyənləşdirilməsi;

-iştirakçı dövlətlər, onların birlikləri, iqtisadi qruplaşmalar

arasında baş verəcək mübahisəli problemlərin həllində razılaşma- lann

əldə olunmasına köməklik edən beynəlxalq institutlann for-

malaşdınlması və inkişaf etdirilməsi;

-ticarət-iqtisadi əlaqələrin təşkili təcrübəsi və məlumat mübadiləsinin

həyata keçirilməsi;

-iştirakçı dövlətlər arasında gömrük prosedurlanmn sadələşdirilməsi;

-iştirakçı dövlətlərin iqtisadi sahədə qanunvericilik bazasımn

təkmilləşdirilməsi.

\ Beynəlxalq təşkilatlar arasında əsas iki tipi ayırırlar:

-hökumətlərarası və qeyri hökumət təşkilatları. Onlardan hər ikisi də

dövlətlərin həyatın müxtəlif sferasında təmasda olmalarına imkan

yaradır.

A Beynəlxalq hökumətlərarası təşkilatlar beynəlxalq hüquq nor-

malarma uyğun yaradılır və ayn-ayn dövlətlərin və bütövlükdə

beynəlxalq birliyin maraqlanna toxunmamalıdır. Onlann yaradılmasının

əsasında beynəlxalq müqavilələr (konvesiyalar, razılaşmalar, protokollar

və s.) durur. Belə müqavilələrin tərəfləri müstəqil dövlətlər olur, amma

son vaxtlarda beynəlxalq təşkilatlann iştirakçıları kimi həm də

hökumətlərarası təşkilatlar da çıxış edirlər.

İstənilən beynəlxalq təşkilatın yaradılmasının məqsədi bu və ya

digər sahədə dövlətlərin səylərinin birləşdirilməsidir. BMT bütün

sahələrdə dövlətlərin fəaliyyətlərini əlaqələndirir və onlar arasında

vasitəçi rolunu oynayır.

' Beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları hökumətlərarası sazişlərlə

təsis olunmurlar. Belə təşkilatlar heç olmazsa, bir dövlət tərəfindən

tanınmalı və öz fəaliyyətini ən azı iki dövlətdə həyata keçirməlidir. Bu

növ təşkilatlar təsis sənədləri əsasında yaradılırlar. Hazırda dünyada 8

mindən çox belə təşkilat fəaliyyət göstərir. Beynəlxalq qeyri-hökumət

təşkilatları müasir beynəlxalq münasibətlərin bütün aspektlərində fəal

rol oynayırlar.

İstənilən növ beynəlxalq təşkilatlar öz fəaliyyətləri sahəsində

müxtəlif problemlərin həllinə çalışmalıdırlar.

Hazırda beynəlxalq müqavilələrin işlənilməsi və qəbulu,

normativ aktların qəbulu, konkret sahədə beynəlxalq münasibətlər

sahəsində əməkdaşlıq prinsiplərinin işlənilməsi, iqtisadi və digər

problemləri həll etmək məqsədi ilə ildə mindən çox beynəlxalq konfrans

keçirilir.

Dünya təsərrüfat əlaqələrinin tənzimlənməsi sahəsində bütün

beynəlxalq iqtisadi təşkilatların təsnifatı 1, 2 və 3 saylı sxemlərdə

verilmişdir.

23

Beynəlxalq təşkilatlar (BT) I , '

Kompleks xarak-

terli

BT-br

BMT sistemində

BT-lor

Maliyyə yö-

nUmlii BT-lər

DQnya bankı ___ qrupu

BVF

İƏİT sistemində

BT-lər

— Avropa Şurası

Beynəbtalq

Hesablaşmalar

Bankı (BHB)

ATƏT

İslam İnkişaf

Bankı (İİB)

İslam Konfransı

Təşkilatı

Avropa Yeni-

dənqurma və

İnkişafı bankı

_ ÜTT/QATT

J Ticarət yönümlü

BT

BMT-nin ticarət

və inkişaf üzrə

konfransı

(YUNKTAD)

Regional BT-lər

Aİ

NAFTA

ATES

MERKOSURİ-

I MDB |—

OPEK

Ayn-ayn bazarlar

üzrə BT-lər

Qara Dəniz

İqtisadi

Əməkdaşbq

1'əşkilatı

GUAM

Sxem № 1. Beynəlxalq təşkilatlar sisteminin quruluşu.

Sxem № 2. Beynəlxalq iqtisadi təşkilatların təsnifatı

(BMT sisteminə daxil olanlar nəzərə alınmaqla)

25

FƏSİL 2. BİRLƏŞMİŞ MİLLƏTLƏR TƏŞKİLATI VƏ ONUN İXTİSASLAŞMIŞ İDARƏ VƏ TƏŞKİLATLARI

2.1. BMT-nin yaradılması

Şübhəsiz ki, BMT beynəlxalq təşkilatlar arasında mərkəzi yeri tutur

və onun dünya iqtisadiyyatının inkişafındakı rolu o qədər böyükdür ki,

onu qiymətləndirmək çox çətindir.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının yaradılması ilə əlaqədar ilk addım

12 iyun 1941-ci ildə imzalanmış Bəyannamə ilə atılmışdır. Elə həmin

ilin avqustunda ABŞ-ın Prezidenti T. Ruzvelt və Böyük Bri- taniyanm

Baş naziri U.Çörçill Atlantik xartiyası adı ilə məşhur olan sənəd də

beynəlxalq sülhü və təhlükəsizliyi qorumaq üçün beynəlxalq

əməkdaşlığın prinsiplərinin məcmusunu təklif etdilər.

BMT müasir dövrün ən iri, universal və mötəbər beynəlxalq

təşkilatıdır. O, bəşəriyyəti narahat edən baş siyasi problemləri həll edir.

BMT-nin siyasi fəaliyyəti, dünya siyasəti ilə bilavasitə bağlı olan iqtisadi

və siyasi məsələlərlə qmlmaz əlaqələrə malikdir.

BMT-nin yaradılması əvvəlcədən müzakirə olunaraq qəbul

olunmuş aşağıdakı sənədlər əsasında həyata keçirilmişdir:

— 1942-ci ilin yanvar ayında Almaniya-İtaliya-Yaponiya

faşizminə qarşı vuruşan 26 dövlət Atlantik xartiyasını müdafiə

etdiklərini bildirərək. Birləşmiş Millətlər Bəyannaməsi adı ilə

imzaladıqları məşhur Vaşinqton Bəyannaməsi. İlk dəfə olaraq bu sənəd

də Prezident T. Ruzvelt tərəfindən təklif olunmuş “Birləşmiş Millətlər”

adı işlənilmişdir.

— 1943-cü ildə SSRİ, Böyük Britaniya, ABŞ və Çin xarici işlər

nazirləri tərəfindən imzalanmış Moskva Bəyannaməsi. Bu sənəddə

bütün sülhsevər dövlətlərin suveren bərabərliyi prinsipinə əsaslanan,

beynəlxalq sülhü və təhlükəsizliyi qorumaq məqsədilə ümumi bir

beynəbcalq təşkilatın yaradılmasının zəruriliyi qeyd olunurdu.

— 1 dekabr 1943-cü ildə üç müttəfiq dövlətin — ABŞ, SSRİ və

Böyük Britaniyanın hökumət başçılarının Tehran Konfransı.

1945-ci ildə Krımda (Yaltada) keçirilmiş konfransın qərarı. Bu

qərarda göstərilirdi ki, BMT-nin əsas fəaliyyət prinsipini nəzərdə tutan

Nizamnaməsi işlənilsin.

Elə bu Konfransda ABŞ və Böyük Britaniya 1944-cü ildə ikinci

cəbhə açılana qədər SSRİ-nin Almaniyaya qarşı təkba

26

şına müharibə aparmasına hörmət əlaməti olaraq Ukrayna SSR və

Belorusiya SSR-nin BMT-yə üzv olmalarına razılıq verdilər.

— İlk dəfə olaraq BMT-nin ümumi şəkildə təsvir edilmiş konkret

konturlannm müəyyənləşdirdiyi ABŞ-ın Vaşinqton şəhərinin

Dumbarton-Oks malikanəsində keçirilmiş konfrans (1943).

— SSRİ, ABŞ, Böyük Britaniya və Çin hökumət

nümayəndələrinin iştirakı ilə BMT-nin Nizamnaməsinin qəbul olunduğu

26 iyun 1945-ci il San-Fransisko konfransı. 24 oktyabr 1945-ci ildə

SSRİ, ABŞ, Bö^k Britaniya, Çin və digər ölkələr BMT-nin

Nizamnaməsini ratifikasiya etdilər. Beləlikə, 24 oktyabr 1945-ci il

tarixə BMT-nin yarandığı gün kimi daxil oldu.

I BMT-nin Nizamnaməsində bəyan edilmiş əsas məqsədlər:

beynəlxalq sülhün və təhlükəsizliyin qorunması; bərabərlik və xalqlann

öz müqəddaratını həll etmək prinsipi əsasında millətlər arasmda dostluq

münasibətlərinin inkişaf etdirilməsi; beynəlxalq iqtisadi, sosial, mədəni

və humanitar xarakterli problemlərin həllində əməkdaşlığın həyata

keçirilməsi; insan hüquqlan və əsas azadlıqlanna hörmət etmək; bu

məqsədlərə nail olunması üçün müxtəlif ölkələrin səylərinin

uzlaşdıniması üzrə mərkəzi orqan funksiyasını yerinə yetirmək.

^ BMT bütün bəşəriyyətin qarşılaşdığı problemlərin həll olunduğu

mərkəz rolunu oynayır. BMT-nin fəaliyyəti BMT sistemini təşkil edən

30-dan çox onunla əlaqəli təşkilatın birgə səyi ilə həyata keçirilir. BMT

ümumdünya hökuməti deyil və qərarlar qəbul etmir. Lakin o, beynəlxalq

münaqişələrin həlli üçün vəsait ayınr və dünyanm hər bir «vətəndaşının»

marağma toxunan məsələlər üzrə siyasət hazırlayır. BMT-nin üzvü olan

bütün dövlətlər - böyüklüyü və kiçikliyindən, varh və kasıb olmasmdan,

müxtəlif sosial sistemlərə aidliyi və müxtəlif siyasi fikirli olmalarından

asılı olmayaraq hamısı eyni hüquqa malikdir.

Hazırda dünya birliyinin 192 dövləti BMT-nin üzvüdür. BMT- nin

üzvü olan dövlətlərin siyahısı 1 saylı cədvəldə verilmişdir.

Cədvəl 1. BMl f-nin üzvü olan dövlətlər

Ölkə /daxil olma

tarixi

Ölkə /daxil olma

tarixi

Ölkə /daxil olma tarixi

1 2 3 Avstraliya - 1945 İran - 1945 Portuqaliya -1955

Avstriya — 1955 İrlandiya — 1955 Rusiya -1945

27

Azərbaycan - 1992 İslandiya - 1946 Rumıniya -1955

Albaniya - 1955 İspaniya — 1955 Salvador - 1945 Əlcəzair -1962 İtaliya - 1955 San-Marino -1992

Anqola - 1976 Yəmən - 1947 San-Tome və Prinsipi —

1975 Andorra - 1993 Kabo-Verde-1975 Səudiyyə Ərəbistan 1945

Antiqua və Barbuda

-1981

Qazaxıstan - 1992 Şimali Koreya - 1991

Ermənistan -1992 Kamerun - 1960 Seyşel adaları -1976

Əfqanıstan - 1946 Kanada-1945 Seneqal - 1960 Baham adalan -1973 Qətər - 1971 Svazilend - 1968

Argentina - 1945 Kamboca - 1955 Sent-Vinsent və Qre-

nadin - 1980

Banqladeş - 1974 Keniya - 1963 Sent-yusiya -1979

Barbados -1966 Kipr - 1960 Sinqapur - 1965

Bəhreyn - 1971 Çin - 1945 Suriya - 1945

Belarus - 1945 Kolumbiya - 1945 Slovakiya -1993 Beliz- 1981 Kamor adaları -

1975

Sloveniya -1992

Belçika - 1945 Konqo - 1960 Solomon adalan -1978 Benin - 1960 Kosta-Rika-1945 Somali - 1960

Bolqarıstan— 1955 Kot-de-ivuar -1960 Sudan - 1956

Boliviya - 1945 Küveyt -1963 Surinam - 1975

Bosniya və

Herseqovina — 1992

Qırğızıstan - 1992 ABŞ - 1945

Botsvana -1966 Laos - 1955 Serra-Leone - 1961

Braziliya - 1945 Latviya - 1991 Tacikistan - 1992

Bruney Darussalam -

1984

Lesoto — 1966 Tailand - 1946

Burkino - Paso -1960 Liberiya — 1945 Tanzaniya -1961

Burundi - 1962 Livan — 1945 Toqo - 1960 Butan - 1971 Liviya - 1955 Trinidad və Tobaqo -

1962 Vanuatu - 1981 Litva - 1991 Tunis

Böyük Britaniya - Lixtenşteyn - Türkmənistan - 1992

28 i ■ -

1945 1990

Macarıstan — 1955 Lyüksemburq - 1945 Türkiyə - 1945

Venesuela - 1945 Mavrikiya -1968 Uqanda -1962

Vyetnam - 1947 Mavritaniya -1961 Özbəkistan - 1992

Qabon - 1960 Madaqaskar -1960 Ukrayna -1945 Haiti - 1945

Makedoniya - 1993

Mikroziya Federativ

Ştatları - 1991 Qayana - 1966 Malavi-1964 Fici -1970

Qambiya - 1965 Malaziya - 1957 Filippin - 1945 Qana - 1957 Mali-1960 Finlandiya -1955

Qvatemala — 1945 Maldiv adaları -

1965

Fransa -1945

Qvineya —1958 Malta - 1964 Xorvatiya -1992

Qvineya-Bissau - 1974

Marokko — 1956 Mərkəzi Afrika

Respublikası - 1960 Almaniya - 1974 Marşalı adaları -

1991

Çad -1960

Honduras - 1945 Meksika - 1945 Çex Respublikası - 1993

Qrenada - 1973 Mozambik - 1975 Çili -1945

Yunanıstan - 1945 Moldova - 1992 İsveç -1946

Gürcüstan - 1994 Monako - 1993 Şri-Lanka -1955

Danimarka Monqolustan - 1961 Ekvador - 1945

Cibuti- 1977 Myanma (Birma) -

1948

Ekvatorial Qvineya -

1968

Dominikan

Respublikası - 1945

Namibiya - 1990 Eritreya -1993

Dominik — 1976 Nepal - 1955 Estoniya - 1991 Zair-1960 Niqer- 1990 CAR - 1945

Zambiya - 1964 Niderland - 1945 Cənubi Koreya -1991

Samoa - 1976 Nikaraqua -1945 Yamayka - 1962

Zimbabve - 1980 Yeni Zellandiya -

1945

Yaponiya - 1956

29

İsrail - 1949 Norveç - 1945 Yaponiya - 1956 Hindistan - 1945 BƏƏ- 1971 Tonqa-1999

İndoneziya — 1950 Paraqvay - 1945 Kribati-1999

İordaniya - 1955 Peru - 1945 Nauru-1999

İraq - 1945 Polşa - 1945 Kuba-1945

Oman -1971 Pakistan -1947 Palau-1994

Panama-1945 PapuaYeni

Qvineya-1975

Ruanda -1962

Timor-Leşti-2002 «San-Kits» Nevis -

1983

Tuvalu-2000

Uruqvay -1945 Serbiya -2000 Çernoqoriya -2006 Misir-1945 Nigeriya-1960 Efiopiya-1945

BMT-nin əsas altı orqanı aşağıdakılardır: 1. Baş Assambleya; 2. Təhlükəsizlik Şurası; 3. İqtisadi və Sosial Şura; 4. Qəyyumluq Şurası; 5. Beynəlxalq Məhkəmə; 6. Katiblik. — BMT-nin Baş Assambleyası - hər biri bir səs hüququna malik

olmaqla, BMT-nin üzvü olan bütün dövlətlərin nümayəndələrindən ibarət məşvərətçi orqandır. Baş Assambleya BMT-nin baş orqanıdır. O, təşkilatın nizamnaməsi çərçivəsində istənilən məsələni həll etmək səlahiyyətinə malikdir.

O, sülhün və təhlükəsizliyin qorunması işində əməkdaşlığın ümumi prinsiplərinə baxır; iqtisadiyyat, sosial, mədəniyyət, təhsil və səhiyyə sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığa köməklik göstərmək məqsədi ilə tədqiqatlar təşkil edir və tövsiyələr verir; Təhlükəsizlik şurasının, Qəyyamlıq şurasının, Katiblik və Beynəlxalq Məhkəmənin fəaliyyəti üzərində nəzarəti həyata keçirir; Katibliyin və Beynəlxalq Məhkəmənin əməkdaşlarının vəzifəyə təyin olunmaq qaydalarını müəyyənləşdirir.

Baş Assambleya iqtisadi xarakterli mühüm, həlledici problemlərin müzakirə olunduğu ali forumdur. Baş Assambleyanın qəbul etdiyi qətnamələr onun üzvləri üçün məcburi olmasa da, o dünya siyasətinə və beynəkalq hüququn inkişafına əsaslı təsir göstərir. İqtisadi məsələlər üzrə bütün beynəlxalq konvensiyaları son olaraq Baş

30

Assambleya təsdiq edir. Baş Assambleya fəaliyyət göstərdiyi müddət ərzində 10 mindən çox müxtəlif qətnamələr qəbul etmişdir. Onun tərkibində iqtisadi problemlərlə aşağıdakı strukturlar məşğul olurlar:

1. İqtisadi və maliyyə məsələləri üzrə komitə — Baş Assambleyanın plenar iclaslarına qətnamələri hazırlayır.

2. Beynəlxalq ticarət hüququ üzrə BMT-nin komissiyası — YUNSİTRAL — beynəlxalq ticarətdə hüquqi normaların vahid şəklə salınması və harmonlaşdırılması ilə məşğul olur.

3. Beynəlxalq hüquq üzrə komissiya — beynəlxalq hüququn inkişaf etdirilm^i və qüvvədə olan qanunlann sistemə salınması ilə məşğul olur.

4. İnvestisiyalar üzrə komitə — BMT-nin nəzarəti altında olan vəsaitlərdən investisiyalar yerləşdirilməsinə köməklik göstərməklə məşğul olur.

BMT sisteminin quruluşu 4 saylı sxemdə verilmişdir.

Baş Assambleya İqtisadi və Sosial Şura

(BA/İSŞ)

Ticarət və inkişaf üzrə BMT-nin Konfransı (YUNKTAD) Cenevrə. İsveçrə)

BMT-nin inkişaf proqramı (PROON) (Nyu-York. ABŞ)

Ətraf Mühit uzro Proqram (YUNEP) (Nayrobi,

Keniya)

Ümumdün^a Ərzaq Şurası (ÜƏŞ)

(Roma. İtaliya)

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı

Beynəlxalq Ticarət Hüququ Üzrə Komissiya

(YUNSİTRAL)

— İqtisadi və Sosial Şurası

Dünya Ərzaq Proqramı (DƏP) (Roma. İtaliya)

Beynəlxalq Ticarət Mərkəzi (BTM) YUNKTAD (Cenevrə, İsveçrə)

Sxem № 4 BMT sisteminin

quruluşu

Muxtar təşkilatlar

BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO) (Roma. İtaliya)

BMT-nin Yenidənqurma və

İnkişaf bankı (BYİP] (Vaşinqton. ABŞ)

Xüsusi idarələr

Atom Enerjisi Üzrə Beynəlxalq Agentlik

(MAQATE)

Ümumdünya Turizm Təşkilatı

Milli Aviasiya Üzrə Beynəlxalq Təşkilat

(İKAO)

Beynəlxalq İnkişaf As.samblcyası (BİA)

Kənd To.sərrüfatının İnkişafı _______

Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası (BMK)

Beynəlxalq Əmək Təşkilaiı (BƏT)

Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF)

Beynəlxalq Dənizçilik Təşkilatı (BDT)

Elektrorabitə Beynəlxalq İttifaqı

İnvestisiyalara Təminat Verilməsi Üzn> Çoxtə- rəfli Agentlik (İTBA)

Əqli Mülkiyyət Ümumdünya Təkilatı

(ƏMÜT)

Sənaye İnkişafı Üzrə BMT-nin Təşkilatı

(YUNİDO)

Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT/QATT)

31

2.2 BMT -nin İqtisadi və Sosial Şurası (İSŞ)

^'BMT-nin fəaliyyətində siyasi problemlərin rolunun artması ilə

yanaşı, iqtisadi məsələlərin həllidə mühüm yer tutur və bu özünü hər

şeydən əvvəl BMT-nin iqtisadi funksiyalarının genişlənməsində

göstərir. Dünya ölkələrinin iqtisadi münasibətlərində və beynəlxalq

əmək bölgüsündə baş verən proseslərin mürəkkəbləşməsi, dünya

iqtisadiyyatında meydana çıxan problemlərin dərinləşməsi, beynəlxalq

iqtisadi əməkdaşlığın getdikcə genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq BMT-

nin iqtisadi fəaliyyətinin əhəmiyyəti daha da artır.

j[BMT-mn Nizamnaməsinin 1-ci maddəsində beynəlxalq

əməkdaşlığın (o cümlədən iqtisadi sahədə) məqsədi ümumiləşdirilmiş

şəkildə belə formalaşdırılmışdır: “iqtisadi, sosial... xarakterli

beynəlxalq problemlərin həllində beynəlxaqi əməkdaşlığın həyata

keçirilməsi...”. Nizamnamənin IX və X fəsilləri bütövlükdə iqtisadi və

sosial əməkdaşlığa həsr olunmuşdur. Məsələn, 55-ci maddə BMT

çərçivəsində iqtisadi əməkdaşlığın konkret məqsədlərini

müəyyənləşdirir: “sülh və dostluq münasibətləri üçün zəruri olan

sabitlik və əmin - amanlıq şəraitinin yaradılması”, “həyat səviyyəsinin

yüksəldilməsi və əhalinin tam məşğulluğuna nail olunması”, “iqtisadi

və sosial tərəqqi və inkişafa köməklik göstərilməsi”. (Nizamnamənin

2-ci maddəsində beynəlxalq əməkdaşlığın ümumi prinsiplərinə aid

göstərilmiş bütün hallar iqtisadi sahədə əməkdaşlığada şamil edilir.

f Birləşmiş Millətlər Təşkilatının ən mühüm vəzifələrindən

biri həyat səviyyəsinin daha yüksək səviyyəsinin təmin olunmasına

köməklik göstərilməsi, sosial-iqtisadi tərəqqi və inkişaf üçün şəraitin və

tam məşğulluğun təmin olunmasıdır. BMT sisteminin fəaliyyətinin

70%-i bu məsələlərin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədardır. Bu fəaliyyətin

əsasında o inam durur ki, dilənçiliyin aradan qaldırılması və insanların

həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi bütün dünyada dayanıqlı sülhün təmin

olunmasının rəhnidir.

BMT sistemi bütövlükdə sosial-iqtisadi məqsədlərə nail

olunmasına köməklik göstərilməsi üçün çoxtərəfli fəaliyyətlə

32

məşğul olur. Onun ixtisaslaşmış idarələrinin mandatı praktiki olaraq

sosial-iqtisadi fəaliyyətin bütün sahələrini əhatə edir. Bu idarələr

dünyanın bütün ölkələrinə texniki kömək göstərir və onlara digər

formalarda praktiki yaradımlar edir.

1 BMT idarələrinin quruluş sistemi çox mürəkkəbdir və onlardan

çoxu iqtisadi problemlərlə məşğuldur. Bütövlükdə BMT tərəfindən

həyata keçirilən iqtisadi fəaliyyəti dörd istiqamətə ayırmaq olar:

bütün ölkələr üçün ümumi olan qlobal iqtisadi problemlərin

həlli;

- müxtəlif sosial - iqtisadi inkişaf səviyyəsi olan ölkələr

arasında iqtisadi əməkdaşlığa köməklik etmək;

inkişaf etməkdən olan ölkələrin iqtisadi inkişafına yardım

etmək;

regional iqtisadi inkişaf problemlərinin həlli.

BMT çərçivəsində iqtisadi əməkdaşlıqla onun altı əsas

orqanından üçü məşğul olur: Baş Assambleya, İqtisadı və Sosial

Şura, Katiblik.

BMT-nin Katibliyi BMT-nin iqtisadi əməkdaşlıq orqanlan

sistemində üçüncü əsas həlqədir. Bu, BMT sisteminə daxil olan

institutların normal fəaliyyətini təmin edən inzibati-icra orqanıdır.

Katibliyin əsas vəzifəsi - konkret tapşırıqlann yerinə yetirilməsidir.

Katibliyin mərkəzi aparatı əməkdaşlannın böyük əksəriyyəti iqtisadi

məsələlərlə məşğul olan xidmətlər üçün işləyir. BMT-nin iqtisadi

aparatına bir neçə bölmə daxildir və onlardan da ən görkəmlisi İqtisadi

və Sosial Şura üzrə Departamentdir.

Biləşmiş Millətlər Təşkilatı dayanıqlı inkişafın təmin olunması,

qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması, insan hüquqlarına riayət

edilməsi, ətraf mühitin qorunması kimi hakim mövqə tutan sahələrdə

yeni məsələlərin müəyyənləşdirilməsi üçün işləri davam etdirir, eləcə də

onların həyata keçirilməsi üçün proqramlar hazırlayır.

2000-ci ilin sentyabrında minilliyin Sammitində dünya liderləri

Minilliyin Bəyannaməsini təsdiq etdilər.

I /;'. ■'-; .J _____ __ 33

Bəyannamədə aşağıdakı mühüm məsələlər qeyd

olunmuşdur: 1) dilənçiliyin və aclığın ləğv olunması; 2) hamı üçün

ibtidai təhsilin təmin olunması; 3) cinsi bərabərliyin təmin olunması,

qadınların hüquq və imkanlarının genişləndirilməsinə köməklik

edilməsi; 4) uşaq ölümünün səviyyəsinin aşağı salınması; 5) analığın

qorunması sahəsində vəziyyətin yaxşılaşdırılması; 6) İDS, malyariya

(qızdırma, isitmə) və digər xəstəliklərə qarşı mübarizə; 7) inkişaf

məqsədilə qlobal tərəfmüqabilliyinin inkişaf etdirilməsi; 8) bir sıra

məqsədli göstəricilərin əldə edilməsi yolu ilə 2015-ci ildə ekoloji

dayanıqlığın təmin olunması. Xüsusilə də nəzərdə tutulmuşdur ki, gündə

bir dollardan az gəliri olan insanların xüsusi çəkisi iki dəfə azaldılsın.

BMT-nin səyi nəticəsində həqiqətəndə əhalinin bu təbəqəsinin

xüsusi çəkisi getdikcə azalır. Regionlar üzrə bu aşağıdakı cədvəldə ki,

kimidir.

Ölkə və regionlar

Gündəlik gəliri 1

dollardan az olan

əhalinin sayı mln.

nəfər

Gündəlik gəliri 1

dollardan az olan

əhalinin ümumi

əhalidə payı, %

1990 1999 2015* 1990 1999 2015*

Qərbi Asiya və Sakit 486 279 80 30.5 15.6 3.9 okean regionu ölkələri

Çin daxil edilmədikdə 110 57 7 24.2 10.6 1.1

Avropa və Mərkəzi 6 24

7 1.4 5.1 1.4

Asiya

Latın Amerikası və 48 47

11 Karib hövzəsi regionu 57 11.1 7.5

Yaxın Şərq və Şimalı

Amerika 5 6 8 2.1 2.2 2.1

Cənubi Asiya 506 488 264 45 36.6 15.7

Saxaradan kənar 241 315 404 47.7 49 46

Cənubi Afrika

34

Cəmi 1292 1169 809 29.6 23.2 13.3 Çin daxil edilmədikdə 917 945 735 28.5 25 15.7

* Proqnoz

Mənbə: World Development İndicators 2003. World Bank. P.5

Ümumiyyətlə minilliyin Bəyannaməsi 18 məsələ və 48

göstəricini özündə birləşdirir.

BMT-nin Baş Assambleyasının yüksək səviyyədə dövlət və

hökumət başçılarının iştirakı ilə 2005 - ci ilin sentyabnnda keçirilən

sessiyasının plenar iclasında BMT-nin Minilliyin Bəyannaməsində

nəzərdə tutulan bütün öhdəliklərin yerinə yetirilməsi sahəsində əldə

edilən naiUiyyətiərin müzakirəsi həyata keçirildi.

Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sisteminin tənzimlənməsi

baxımından BMT-nin İqtisadi və Sosial Şurası və onun himayəsi altında

fəaliyyət göstərən təşkilatların fəaliyyəti iqtisadi və sosial problemlərin

yüksək ixtisaslaşmış səviyyədə müzakirə edilməsi üçün dövlətlərin

ixtisaslaşmış məsul forumudur. Bu problemlər üzrə İSŞ BMT-nin bütün

fəaliyyətini əlaqələndirir.

İSŞ 1946-cı ildə yaradılmışdır və BMT-nin Baş Assambleyası

tərəfindən BMT-nin üzvü olan dövlətlərdən 54-ü onun üzvüdür. Həm də

Təhlükəsizlik Şurasının 5 daimi üzvü İSŞ-nın dəyişməz üzvləridir.

İSŞ-nın Ali orqanı - Şuranın sovetidir. Sovet 3 il müddətinə seçilir və

onun ildə üç sessiyası keçirilir:

— payız sessiyası — sosial-hüquqi və humanitar məsələlər üzrə;

— yay sessiyası — iqtisadi və sosial məsələlər üzrə;

— xüsusi sessiya — təşkilati məsələlər üzrə.

Regionlar üzrə sovetin üzvləri aşağıdakı qaydada bölünür:

Afrika 14 yer. Latın Amerikası 10, Asiya 11, Qərbi Avropa 13, Şərqi

Avropa 6 yer. Hər il sovetin üzvlərinin V? təzələnir.

İSŞ-nın və onun köməkçi orqanlarının məşğul oduqları baş

məsələlər aşağıdakılardır:

1) iqtisadi, sosial, mədəniyyət, təhsil və səhiyyə sahəsində

tədqiqatların aparılması, fundamental icmal məruzələrin və digər

nəşrlərin hazırlanması və bu məsələlər üzrə Baş Assambleyaya, İSŞ-nın

üzvlərinə və digər ixtisaslaşmış maraqlı idarələrə tövsiyələr (rəylər)

hazırlanması; bu BMT-nin Universiteti

35

(BMTU, 1972-ci il), BMT-nin tədris və Elmi-Tədqiqat İnstitutu

(YUNİTAR, 1965-ci il) tərəfindən həyata keçirilir;

2) beynəlxalq ticarətin vəziyyəti; BMT-nin Ticarət və İnkişaf Üzrə

Konfransı (YUNKTAD), eləcə də Beynəlxalq Ticarət Hüququ üzrə

Komissiya tərəfindən (YUNSİTRAL) öyrənilir və əlaqələndirilir;

3) ətraf mühitin qorunması problemi; ətraf mühitin qorunması

proqramı (YUNEP) və təbii fəlakətlər olduqda kömək göstərilməsi üzrə

BMT Əlaqələndiricisinin Bürosu (YUNDRO, 1972) çərçivəsində həll

olunur;

4) inkişaf etməkdə olan ölkələrə elmi-texniki və iqtisadi kömək;

BMT-nin inkişaf proqramı çərçivəsində (BMTİP, 1966-cı il) inkişaf

etməkdə olan ölkələrin sənaye inkişafı üzrə Komissiyası (YUNİDO,

1967-ci il) və kənd təsərrüfatının inkişafı beynəlxalq fondu tərəfindən

həyata keçirilir;

5) ərzaq problemlərinin müxtəlif aspektləri; problemin həlli

Dünya ərzaq proqramının, Ümumdünya ərzaq komitəsinin. Ərzaq və

Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının səlahiyyətlərinə daxildir;

6) sosial-iqtisadi statistika prolemləri; Statistika komissiyası

tərəfindən həll olunur;

7) demoqrafiq problemlər; BMT-nin Əhali Üzrə Fondu

(YUNFPA, 1967-ci il), Beynəlxalq Əmək Təşkilatı, Qaçqınların İşləri

Üzrə Ali Komissarın İdarəsi, BMT-nin Uşaq Fondu (YU- NİSEF,

1946-cı il) və Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST,

1946- cı il) çərçivəsində həll olunur;

8) təbii sərvətlər proqramı; Təbii sərvətlər komitəsi (1970-ci il).

Yeni və bərpa olunan enerji mənbələrinin mənimsənilməsi və istifadəsi

üzrə komitə tərəfindən həll olunur;

9) regional əməkdaşlıq;

10) yaşayış məntəqələrinin problemləri;

11) maliyyə ehtiyatlarının səfərbər olunması və istifadəsi;

12) inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatında dövlət,

kooperativ və şəxsi bölmələrin nisbəti və rolunun təhlili;

13) proqram xarakterli sosial-iqtisadi məruzələrin tərtib olunması

və onların həyata keçirilməsi üzərində nəzarət;

14) BMT-nin beynəlxalq strategiyasının işlənilib hazırlanması.

İSŞ aşağıdakıların fəaliyyətini əlaqələndirir;

- daimi komitələrin (iqtisadi-sosial və s.)

- funksional komissiya və alt komissiyalann, regional iqtisadi

təşkilatlann;

- BMT-nin ixtisaslaşmış idarələrinin.

İqtisadi və Sosial Şuranın quruluşu. İqtisadi və Sosial Şura

BMT-nin 14 ixtisaslaşmış idarəsinin, 10 funksional komissiyanın və 5

regional komissiyanın fəaliyyətini əlaqələndirir. BMT sisteminə daxil

olan təşkilatlara və üzv dövlətlərə proqram xarakterli tövsiyələr verir.

BMT-nin İSŞ-sı öz Nizamnaməsinə uyğun olaraq həyat

səviyyəsinin yüksəldilməsinə köməklik göstərilməsi, əhalinin tam

məşğulluğunun təmin edilməsi, iqtisadi və sosial tərəqqi üçün şərait

yaradılması; sosial-iqtisadi və səhiyyə sahəsində beynəlxalq

problemlərin həlli üçün üsullann aşkara çıxarılması; mədəniyyət və

təhsil sahəsində beynəb^q əməkdaşhğa köməklik göstərilməsi; insan

hüquq və əsas azadlıqlannm həvəsləndirilməsi məsələlərinin həllinə

məsuliyyət daşıyır.

BMT-nin sistemində olan insan və maliyyə ehtiyyatlarının 70%-i

İSŞ-nın sərəncammdadır.

İSŞ-nın orqanlannın qlobal sosial-iqtisadi proseslərin dinamikası

və miqyası haqqında zəruri məlumatlann alınması və işlənil- məsindəki

böyük əhəmiyyətini nəzərə alaraq onlardan bəzilərinin fəaliyyət

istiqamətlərinə baxaq.

1. Əhali üzrə komissiya — 1946-cı ildə BMT-nin üzvü olan

ölkələrə demoqrafiya və əhali statistikası sahəsində köməklik

göstərilməsi məqsədi ilə yaradılmışdır. Komissiyanın icraçı-sə-

rəncamçı orqanı olan Katiblik aşağıdakı əsas funksiyaları yerinə yetirir:

- əhali məsələləri üzrə BMT-nin nəşrlərini hazırlayır və yayır;

- BMT-nin əhali problemləri ilə məşğul olan regional komis-

siyalannın fəaliyyəti üzərində metodik rəhbərliyi həyata keçirir;

- əhalinin sayının dəyişməsini qiymətləndirir və proqramlaşdırır.

2. Statistika komissiyası — 1946-cı ildə yaradılmışdır və

aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

- statistik məlumatların beynəlxalq müqayisə edilməsi

səviyyəsinin yüksəldilməsi;

- beynəlxalq miqyasda statistik məlumatların toplanması,

işlənilməsi və çap olunması barədə tövsiyələr verilməsi;

A—* ■ M j l> t » J —• i • W»''v4 i -i İ 37

- statistik müşahidənin apanimasının metodoloji məsələlərinin

işlənilməsi.

Statistika komissiyası BMT-nin üzv-ölkələrində statistika

xidmətlərinin inkişafı məsələlərinə baxır, statistik rəqəmlərin

toplanılması, işlənilməsi, təhlili və yayılmasının standart üsullarını

hazırlayır. Onun mühüm nəşrləri arasında «BMT-nin Statistik illiyi»,

«Demoqrafıq illik», «Milli hesablar sistemi illiyi», «BMT-nin sənaye

statistikası illiyi» və s. vardır.

3. Transmilli şirkətlər üzrə komissiya — dövlətlərarası

komissiyası olmaqla İSŞ-nın 1974-cü ildə keçirilən 57-ci sessiyasının

qərarı ilə yaradılmışdır. 48 dövlət komissiyanın üzvüdür və üzv -

dövlətlər çox geniş coğrafiyanı əhatə etməklə üç il müddətinə seçilir.

Bu Komissiya BMT sistemi çərçivəsində aşağıdakı əsas

funksiyaları yerinə yetirir:

— İSŞ-ya TMŞ-in «davranış kodeksinin» işlənilməsində kömək

göstərir;

— TMŞ-in fəaliyyəti ilə əlaqədar məsələlərə hərtərəfli baxılması

üçün forum rolunu oynayır;

— BMT-nin TMŞ-lər üzrə İnformasiya və tədqiqat mərkəzinin

işini istiqamətləndirir;

— TMŞ-nin fəaliyyətinin spesifik aspektləri və ümumi

problemləri üzrə nəşrlər hazırlayır;

— TMŞ-nin fəaliyyət problemləri, onların «qəbul» edən ölkələrlə

qarşılıqlı əlaqəsi barədə tədqiqatlar təşkil edir, məruzələr hazırlayır,

seminarlar keçirir.

4. İnkişaf məqsədilə planlaşdırma komitəsi — 1965-ci ildə

yaradılmışdır. Əsas funksiyaları:

- inkişaf etməkdə olan ölkələrə məlumatların verilməsi

problemlərinin təhlili və tədqiqi;

- planlaşdırma və proqramlaşdırma sahəsində əsas beynəlxalq

istiqamətlərin öyrənilməsi;

- iqtisadi inkişaf problemləri üzrə İSŞ-yə rəylər hazırlamaq.

5. Təbii sərvətlər üzrə komitə — 1970-ci ildə yaradılmışdır və

aşağıdakı funksiyalara malikdir:

- BMT üzvü olan ölkələrin təbii sərvətlərinin öyrənilməsi üzrə

məsləhətçi xidmətlər göstərmək;

38

- təbii sərvətlər sahəsində problemlərin və dəyişmə meyllərinin

öyrənilməsi;

- təbii sərvətlərə aid məruzələrin təhlili və elmi

qiymətləndirilməsi.

İSŞ-nm idarələri göstərilən vacib funksiyaları yerinə yetirir

və onlar BMT-nin vacib atributlarıdır.

İSŞ-ın tərkibində iqtisadi məsələlərlə məşğul olan komissiyalar,

komitələr, xüsusi qruplar fəaliyyət göstərir. Bunlar aşağıdakılardır:

Funksional komissiyalar:

• Statistika komissiyası;

• Əhali və inkişaf üzrə komissiya;

• Sosial inkişaf komissiyası;

• İnsan hüquqları üzrə komissiya;

• Qadınların vəziyyəti üzrə komissiya;

• Narkotik vasitələr üzrə komissiya;

• Cinayətkarlığın qarşısının alınması və cinayət hüququ

komissiyası;

• Elm və texnika üzrə komissiya;

• Dayanıqlı inkişaf üzrə komissiya;

• Transmilli şirkətlər üzrə komissiya.

Regional komissiyalar:

• Avropa İqtisadi Komissiyası (AİK) — 1947-ci ildə yaradılıb,

tərkibinə 55 ölkə daxildir;

• Latın Amerikası və Karib Hövzəsi Üzrə Komissiya

(EKLAK) — 1948-ci ildən mövcuddur, 55 ölkəni birləşdirir;

• Asiya və Sakit Okean İqtisadi və Sosial Komissiyası (ES-

KATO) — 1997-ci ildən fəaliyyətdədir, 51 ölkə daxildir;

• Qərbi Asiya İqtisadi və Sosial Komissiyası (QAİSK) —

1973-cü ildə yaradılıb, 13 dövlət üzvüdür;

• Afrika İqtisadi komissiyası — 1958-ci ildən fəaliyyət göstərir,

53 ölkə onun tərkibinə daxildir.

İSŞ-nm regional komissiyalarının məqsədi dünyanın müvafiq

regionunda iqtisadi və texnoloji problemlərin öyrəilməsi, region

dövlətlərinin iqtisadi və sosial inkişafına yardım göstərmək məqsədilə

tədbirlər və vəsaitlər hazırlanmasıdır. Bu, region daxili ticarətin və

iqtisadiyyatın sahələrinin köklü məsələlərinin həll olunması üçün

onların fəaliyyətlərinin əlaqələndirilməsi və siyasətlərinin

razılaşdırılması yolu ilə həyata keçirilir.

Daimi Komitələr:

• Proqram və əlaqələndirmə üzrə komitə;

• Yaşayış məntəqələri üzrə komitə;

• Qeyri-hökumət təşkilatları üzrə komitə;

• Hökumətlərarası idarələrlə danışıqlar üzrə komitə.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İSŞ ilə əlaqəli olan orqanları:

• Narkotiklərə nəzarət üzrə Beynəlxalq komitə;

• Qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üzrə Beynəlxalq

tədris və elmi-tədqiqat institunun hamilik şurası;

• Əhali sahəsində BMT-nin mükafatının verilməsi üzrə komitə.

Azərbaycanın xarici siyasətində onun 1992-ci ildən üzv olduğu

BMT-yə müstəsna əhəmiyyətli universal beynəlxalq təşkilat kimi

yanaşılır. Yuxarıda adı çəkilən BMT TŞ-nm Ermənistan-Azərbaycan

münaqişəsinə dair qətnamələri ilə yanaşı, BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali

Komissarlığının xəttilə Azərbaycan qaçqınları və məcburi köçkünlərinin

ağır şəraitinin qismən yaxşılaşdırılmasına yönəldilmiş yardımını da qeyd

etmək lazımdır. Azəbaycan — BMT münasibətləri çərçivəsində ölkəyə

müxtəlif layihələrlə bağlı yardım göstərən BMT-nin İnkişaf Proqramının

oynadığı mühüm rolu da misal göstərmək olar. Bundan əlavə, UNESKO,

UNİSEF və BMT-nin digər xüsusiləşmiş təşkilatlarının fəaliyyəti də

diqqətdən yayınmamalıdır.

2.3. İqtisadi və Sosial Şuranın

Avropa İqtisadi Komissiyası

(AİK)

Avropa iqtisadi komissiyası İSŞ-nm struktur bölməsi kimi —

1947- ci ildə müharibə nəticəsində zərər çəkmiş ölkələrə təcili və

səmərəli yardım göstərmək məqsədi ilə yaradılmışdır. Yarandığı vaxt

AİK müvəqqəti orqan kimi 5 il müddətinə təşkil olunmuşdur. 1951-ci

ildən AİK BMT-nin daimi orqanı statusunu aldı. AİK-nın rəhbər

orqanı — onun illik sessiyasıdır. AİK-in katibliyi Cenevrədə yerləşir.

AİK-mn tərkibinə, demək olar ki, bütün Avropa ölkələri, keçmiş

SSRİ-i respublikalan, eləcə də ABŞ, Kanada və İsrail kimi dövlətlər də

daxildir. Qeyd etmək lazımdır ki, AİK-in fəaliyyətinin bir çox

istiqamətləri regional səviyyədə iqtisadi əməkdaşlığın çoxtərəfli tənzimlənməsinin norma və mexanizmlərinin işlənilməsinə aiddir.

40

AİK-nın tərkibində kənd təsərrüfatı, kömür, mənzil məsələsi və tikinti,

kimya sənayesi, daxili nəqliyyat, qara metallurgiya, meşə materialları,

xarici ticarət üzrə komitələr, Avropa statistikləri konfransı, ətraf mühit

problemləri üzrə üzv ölkələrin baş məsləhətçilər institutu fəaliyyət

göstərir.

AİK-in fəaliyyətinin təşkilati-funksional quruluşu 5 saylı sxemdə

verilmişdir.

AİK-in fəaliyyətində əsas istiqamətlər aşağıdakılardır:

- ticarətin inkişafına köməklik göstərilməsi;

- uzunmüddətli iqtisadi proqnozlaşdırma və planlaşdırma;

- elmi-texniki əməkdaşlıq;

- ətraf mühitin qorunması;

- region daxili ticarət siyasətinin prinsip və yanaşmalarının

işlənilməsi;

- beynəlxalq ticarət təcrübəsinə aid bir sıra məsələlərin

tənzimlənməsi;

- beynəlxalq standartlar;

- qayda və sazişlərin hazırlanması;

- məhsulun sertifikatlaşdırılması məsələlərinin razılaşdırılması və

s. AİK-in fəaliyyətində getdikcə daha çox əhəmiyyət kəsb edən məsələ

regional səviyyədə tənzimləyici xarakterli beynəlxalq hüquqi sənədlərin

hazırlanmasıdır. Bu sənədlər səlahiyyətli orqanlar tərəfindən təsdiq

olunduqdan sonra yerinə yetirilmək üçün mütləq xarakter alır. AİK-in

bir təşkilat kimi üzv ölkələrin hökumətlərinə rəsmi tövsiyələr vermək

hüququna malik olmasına baxmayaraq, onun bir sıra sənəd və qərarları

məsləhət xarakteri daşıyır.

Komissiyanın fəaliyyətində marketinq də daxil olmaqla ticarət

sahəsində əməkdaşlıq, xarici ticarətə aid qanun və reqlamentlərin xəbər

verilməsinin çoxtərəfli sisteminin yaradılması, statistik

nomenklaturaların ahəngləşdirilməsi, sənaye, elmi-texniki, ətraf mühitin

qorunması sahəsində əməkdaşlığın inkişafı və s. məsələlər

müvəffəqiyyətlə həll olunur. AİK-nin fəaliyyətində xüsusi rol keçid

iqtisadiyyatı olan dövlətlərin institusional və qanunçuluq bazasının

əsaslannın yaradılması üzrə əməkdaşlığa ayrılır.

41

İqtisadi və Sosial Şuranın funksional-quruluş modeli şağıdakı

kimidir.

42

AİK-in fəaliyyətinin ən üstün istiqaməti ticarət-iqtisadi əməkdaşlıqdır. Bu istiqamətdə iş birinci növbədə ticarətin inkişafı üzrə komitədə cəmləşdirilmişdir. Özünün illik sessiyalarında komitə aşağıdakı məsələləri müzakirə edir:

- regiondaxili və regionlararası ticarət siyasəti də daxil olmaqla dövlətlərin ticarət-iqtisadi sahədə qarşılıqlı əlaqəsi;

- iqtisadi əməkdaşhq və ticarət barədə uzunmüddətli sazişlər və razılaşmalar;

- ticarətin inkişafı qarşısında duran maneələrin müəyyənləşdirilməsi və onların aradan qaldırılması üsulları;

- sənaye əməkdaşlığı sahəsində müqavilə və sazişlərin bağlanılması təcrübəsi və s.

BMT-nin, eləcə də bir sıra digər beynəlxalq təşkilatlann struktur bölmələrində olduğu kimi, AİK-də bazar iqtisadiyyatına keçid mərhələsində olan ölkələrə müxtəlif formalı köməklər göstərir.

AİK ilk növbədə iqtisadiyyata, ticarətə, keçmiş sosialist ölkələri üzrə problemlərə aid olan müvafiq məlumatları cəmləşdirir və təhlil edir. O, keçid iqtisadiyyatlı ölkələr üçün müşavirə və seminarlar keçirir. Bunlar özəlləşdirmə, sahibkarlıq (kiçik və orta biznesin problemləri də daxil olmaqla), xarici investisiyaların cəlb olunması, kadrlann hazırlanması və yenidən hazırlanması, milli iqtisadi və xarici iqtisadi rejimlərin beynəlxalq standart və tələblərə uyğunlaşdıniması kimi problemlərə həsr olunur. Bu işlər BMT-nin digər bölmələri ilə qarşılıqlı əlaqəli şəkildə həyata keçirilir.

Sxem № 5 AİK - in fəaliyyətinin təşkilatı - funksional quruluşu.

43

2.4. BMT-nin Ticarət və İnkişaf Üzrə Konfransı (YUNKTAD)

I Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin çoxtərəfli tənzimləmnəsi ilə

sıx əlaqədə olan məsələlərin həllində xüsusi yeri BMT-nin Ticarət və

İnkişaf Üzrə Konfransı tutur. Konfrans BMT-nin daimi orqanı kimi Baş

Assambleyanın 1964-cü ilin sonunda Cenevrə şəhərində keçirilən

yığıncağında təsis olunmuşdur.

Konfransın fəaliyyətində BMT-nin üzvü olan bütün dövlətlər və bir

sıra beynəlxalq təşkilatlar iştirak edirlər. YUNKTAD- ın ali orqanı

onun sessiyası və Ticarət və inkişaf üzrə Şurasıdır. Sessiya dörd ildə bir

dəfə keçirilir. Şura ildə iki dəfə toplanır. YUNKTAD-ın cari fəaliyyəti

işçi komitələr və Katiblik vasitəsilə həyata keçirilir. Təşkilatın

mənzil-qərargahı Cenevrədə yerləşir. YUNKTAD-ın yaradılması

müstəmləkəçilikdən azad olmuş, inkişaf etməkdə olan ölkələrin «ədalətli

əsaslarla» dünya ticarət sisteminə inteqrasiya olunmağa cəhd etmələrini

əks etdirirdi.

'YUNKTAD-ın yaradılmasının əsas ideyası (məqsədi) inkişaf

etməkdə olan ölkələrin iqtisadi artımına imkan yaradılması, ticarət

siyasətinin formalaşdırılması və həyata keçirilməsi, eləcə də dünya

iqtisadiyyatı və ticarətinin inkişaf meyllərinin təhlili olmuşdur.

YUNKTAD-ın ayrıca nizamnaməsi yoxdur. Onun funksiyası,

məqsədi, təşkilatı quruluşu və fəaliyyəti ilə əlaqədar olan bütün

prosedurlar BMT-nin Baş Assambleyasının 30 dekabr 1964-cü il tarixli

1995 (XXİ) saylı qətnaməsində əks olunmuşdur.

Hazırda 194 dövlət, o cümlədən Azərbaycan Respublikası

YUNKTAD-ın üzvüdür.

YUNKTAD-ın işi əsas üç istiqamətdə qurulur:

Birinci — YUNKTAD-ın dörd ildə bir dəfə keçirilən sessiyasında

və Ticarət və inkişaf üzrə şuranın ildə bir dəfə keçirilən sessiyasında üzv

— ölkələrin nümayəndələri ilə aktual məsələlərin müzakirəsi və

danışıqların aparılmasıdır. Belə danışıqların nəticəsi bir qayda olaraq

konkret məsələlər üzrə siyasi konsensusun əldə edilməsini əks etdirən

müxtəlif qətnamələr, bəyannamələr və digər rəsmi sənədlərin qəbul

olunması ilə başa çatır.

İkinci — həm danışıqlarda iştirak edən nümayəndələr, həm də

maraqlı tərəflər üçün icmalların hazırlanması, tədqiqatlar apa-

44

nlması və digər materialların hazırlanması üzrə məlumat — analitik

işlərin yerinə yetirilməsidir.

Üçüncüsü — inkişaf etməkdə olan ölkələrə, son vaxtlarda isə həm

də keçid iqtisadiyyatı olan ölkələrə texniki kömək proqramlarının

işlənilib həyata keçirilməsidir.

YUNKTAD-ın əsas funksiyaları kimi aşağıdakılar

müəyyənləşdirilmişdir:

- beynəlxalq ticarətin — əsasən də müxtəlif inkişaf səviyyəsində

olan ölkələr arasında — həvəsləndirilməsi;

- beynəlxalq ticarət və iqtisadi inkişafın digər müvafiq

problemlərinə dair prinsip və siyasətin müəyyənləşdirilməsi;

- beynəlxalq ticarət və iqtisadi inkişaf sahəsində BMT sistemi

çərçivəsində digər idarələrin fəaliyyətinin əlaqələndirilməsinə yardım

edilməsi;

- ticarət sahəsində hökumətlərin və regional iqtisadi qrupların

siyasətlərinin razılaşdırılmasmm həyata keçirilməsi.

Konfransda təmsil olunan hər bir dövlət 1 səsə malikdir və qərarlar

səsvermədə iştirak edənlərin 2/3 səs çoxluğu ilə qəbul olunur.

YUNKTAD-ın büdcəsi — 50 milyon ABŞ dollar təşkil edir və bu

vəsait BMT-nin büdcəsindən ayrılır. Bundan əlavə müxtəlif təşkilatlar

tərəfindən YUNKTAD-ın büdcəsinə hər il 25 milyon dollar ayrılır.

YUNKTAD-ın fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən biri dövlətlər

arasında ticarət və iqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsidir. Bu sahədə

fəaliyyətin əsas nəticəsi “Beynəlxalq ticarət münasibətləri və ticarət

siyasətinin prinsip”lərinin işlənilməsi olmuşdur. Bun- lann arasında

aşağıdakıları ayırmaq olar:

- inkişaf etməkdə olan ölkələrə xüsusi güzəştlər tətbiq edərkən

ticarətdə imtiyazlı rejimin universal tətbiqi;

- üçüncü ölkə mallarının iqtisadi qruplaşmaların bazarlarına

çıxışının asanlaşdırılması;

- idxalçı və ixracçıların maraqlannm təmin edilməsi üçün xammal

bazarlannın tənzimlənməsi və sabitləşdirilməsi;

- bütün sahələrdə inkişaf etməkdə olan ölkələrə hərtərəfli kömək

göstərilməsi.

45

Bu prinsiplər 1976-cı ildə YUNKTAD tərəfindən işlənilmiş

“Dövlətlərin iqtisadi Hüquq və Vəzifələri Xartiyası”nın əsasını təşkil

edir.

Konfransın siyasi tövsiyələri sırasından aşağıdakıları qeyd etmək

olar:

milli və beynəlxalq səviyyədə “optimal idarəetmə” sahəsində

dialoqun keçirilməsi təklifi; iqtisadi inkişafın məqsədlərinin həyata

keçirilməsində bazarın rolu; yoxsulluq probleminin yüngülləşdirilməsi;

insan ehtiyatlanmn inkişafı məsələləri; inkişafın mühüm amili kimi

demokratiya və insan hüquqlan məsələsi.

YUNKTAD-ın sessiyası nazirlər səviyyəsində çağırılır. Sessiyalar

arasında daimi fəaliyyətdə olan orqan Ticarət və İnkişaf üzrə Şuradır.

1997-ci ildən Şuranın işçi orqanı rolunu üç komissiya oynayır: əmtəə və

xidməüərin ticarəti üzrə; investisiya, texnologiya və maliyyə məsələləri

üzrə; sahibkarlıq və biznes məsələləri üzrə. Şura hər il öz fəaliyyəti

barədə BMT-nin BA-na məruzə təqdim edir.

1964 - 2004 - cü illər ərzində YUNKTAD-m 11 sessiyası

keçirilmişdir:

1- ci sessiya - 1964 (Cenevrə);

2- ci sessiya - 1968 (Dehli);

3- cü sessiya - 1972 (Santyaqo, Çili);

4- cü sessiya - 1976 (Nayrobi, Geniya);

5- ci sessiya - 1979 (Manila, Filippin);

6- cı sessiya - 1983 (Belqrad);

7- ci sessiya - 1987 (Cenevrə);

8- ci sessiya - 1992 (Kartaxena, Kolumbiya);

9- cu sessiya - 1996 (Midrand, CAR);

10- cu sessiya - 2000 (Bankonq, Tailand);

11- ci sessiya — 2004 (San-Paula, Braziliya).

YUNKTAD-ın sessiyası inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi

cəhətdən geridə qalmasının aradan qaldırılması kontekstində beynəlxalq

ticarətin aktual problemlərinin həll olunduğu dövlətlərarası iqtisadi

forumdur. Qəbul olunan qərarlar tövsiyə xarakteri daşıyır.

YUNKTAD-ın quruluşu aşağıdakı sxemdə verilmişdir.

46 •W‘< » V -r-'-tv i'll* C>rr»ly»ı>iıviy’ »

BMT-nin BA

YUNKTAD

Ticar İnkişaf

3t və

'Üzrə

Əmtəə,

Xidmətlər və

Xammal Ticarəti

Üzrə komissiya

İnvestisiyalar, Texnologiya-

lar və Maliyyə Məsələləri

Üzrə komissiya

Sahibkarlıq və

Biznes üzrə

komissiya

Sxem № 6. YUNKTAD-ın fəaliyyətinin təşkilinin quruluşu

YUNKTAD-ın fəaliyyətində iki mərkəzi istiqamət vardır:

1) dünya xammal və aqrar bazarında inkişaf etməkdə olan

ölkələrin mövqeyinin möhkəmləndirilməsi;

2) inkişaf etməkdə olan ölkələrin əmtəə ixracı strukturunda

mövcud uyğunsuzluğun (tənasübsüzlüyün) tədricən aradan qaldırılması.

YUNKTAD-ın fəaliyyəti nəticəsində ticarətdə imtiyazlı rejim, zəif

inkişaf etmiş ölkələrin borclarının aşağı salınması, dəniz daşımalarının

tənzimlənməsi və s. sahəsində bir sıra mühüm sazişlər qəbul

olunmuşdur.

BütövlükdəYUNKTAD-ın fəaliyyətinin təhlili göstərir ki,

təşkilatın bir çox qərar və sənədləri tövsiyə xarakteri daşı- sada,onun bir

sıra konkret və praktiki əhəmiyyəti olan nailiyyətləri də vardır. Onların

arasında:

1) Preferensiyamn ümumi sistemi haqqında saziş (1971). İnkişaf

etməkdə olan ölkələrdən inkişaf etmiş ölkələrə ildə 70 milyard ABŞ dolları həcmində güzəştli ixrac rejimini nəzərdə tutur.

2) İnkişaf etməkdə olan ölkələr arasında imtiyazlı (prefe- rensial)

qlobal ticarət sistemi haqqında saziş (1989).

3) Kakao, şəkər, kauçuk, hind kəndiri və ondan məmulatlar, tropik

ağac, qalay, zeytun yağı və taxıl da daxil olmaqla onlar üzrə beynəlxalq

əmtəə sazişləri.

4) Xammal üzrə hökumətlərarası tədqiqat qrupu (dəmir filizi,

volfram, mis və nikel). Bu qrupun işində həm istehlakçı ölkələr, həm də

istehsalçı ölkələr iştirak edir.

5) Xammal ehtiyatının beynəlxalq bufer zonalarının

maliyyələşdirilməsinin təmin edilməsi məqsədilə ümumi xammal

əmtəələri üçün fondun yaradılması, eləcə də ayrı-ayrı xammallar üçün

tədqiqatların və işləmələrin həyata keçirilməsi (1989).

6) İnkişaf etməkdə olan ölkələrin borclarını ödəmə şərtlərinin

yumşaldılması (50-dən artıq inkişaf etməkdə olan ölkə 6,5 milyard

dollardan çox borcu ödəməkdən azad oldular).

7) Borcların restrukturizasiyası sahəsində beynəlxalq fəaliyyətin

Rəhbər prinsiplərinin hazırlanması (1980).

8) Nisbətən zəif inkişaf etmiş ölkələr üçün fəaliyyət proqramı üzrə

iki saziş (1981 və 1990) və s.

Beləliklə, göründüyü kimi, YUNKTAD-ın fəaliyyəti beynəlxalq

ticarətin çoxtərəfli tənzimlənməsi sisteminin formalaşdırılması və

inkişafında (dövlətlərin qarşılıqlı iqtisadi fəaliyyətlərinin bir sıra qarışıq

sahələri də daxil olmaqla), eləcə də fərdi sahibkarlıq strukturlarının

inkişafında mühüm rol oynayır. Bu rol həm də YUNKTAD-ın QATT

(TTÜBS)/ÜTT, eləcə də BVF və Beynəlxalq yenidənqurma və inkişaf

bankı ilə əlaqələrdə də özünü göstərir ki, bu da bu təşkilatların inkişaf

etməkdə olan ölkələrin ehtiyac və tələbatlarının uçota alınmasına şərait

yaradır.

2.5. Sənaye inkişafı üzrə BMT-nin

idarəsi (YUNİDO)

YUNİDO - BMT-nin ixtisaslaşdırılmış idarəsidir. Bu idarənin

məqsədi - milli və beynəlxalq ehtiyatları səfərbər etmək yolu ilə inkişaf

etməkdə olan ölkələrin sənayeləşdirilməsi, onların sənayesinin

inkişafına köməklik etmək üzrə proqramların həyata keçirilməsidir.

YUNİDO - 1968-ci ildə təsis edilmişdir.

48

Ali orqanı iki ildə bir dəfə çağırılan Baş konfransdır. Əsas iki rəhbər

orqanı var: sənaye inkişafı üzrə Şura və Proqram və büdcə məsələləri

üzrə komitə . YUNİDO -nun mənzil qərargahı Vyana şəhərində yerləşir.

Dünya təcrübəsində bu təşkilatın fəaliyyəti BMT-nin BA- nın

xüsusi qətnaməsi ilə operativ və köməkçi fəaliyyətlərə bölünür.

Operativ fəaliyyətə aşağıdakı fəaliyyət növləri daxil edilir:

- müasir inkişaf mərhələsində ölkənin siyasi, iqtisadi, maliyyə

vəziyyəti nəzərə alınmaqla, ölkələrə sənayeləşmə proqramlarının

hazırlanmasında konkret kömək göstərilməsi və tövsiyələrin işlənilməsi;

- sənaye və digər nəhəng obyektlərin səmərəliliyinin

əsaslandırılması üzrə elmi-tədqiqat işlərinin təşkili və bilavasitə yerinə

yetirilməsinə köməklik göstərilməsi;

- zəif inkişaf etmiş ölkələrdə istehsalın idarə olunması və

inkişaf məsələləri üzrə xüsusi orqanların yaradılması və onların himayə

edilməsi;

- xammal ehtiyatları və şairənin istifadəsi üzrə konkret

layihələrin həyata keçirilməsinə texniki kömək göstərilməsi.

YUNİDO-nun köməkçi funksiyası özündə məlumatların

toplanması, işlənilməsi, ümumiləşdirilməsi, nəşr edilməsi və

yayılmasını birləşdirir.

1986-cı ilin əvvəlindən YUNİDO BMT-nin ixtisaslaşmış

idarəsi statusunu almışdır. Bu islahat inzibati, maliyyə, kadr müstəqilliyi

və digər təşkilati məsələlərə toxundu. Lakin öz məğzi etibarilə təşkilatın

fəaliyyəti, onun məqsədi, prinsipləri, fəaliyyətini həyata keçirməyin əsas

istiqamətləri dəyişməz qaldı. Hazırda YUNİDO özünün məxsusi daimi

büdcəsinə malikdir. Bu büdcə üzv-ölkələrin məcburi ödədikləri

haqlardan formalaşır və başlıca olaraq katiblik aparatının saxlanılması

üçün nəzərdə tutulur. »YUNİDO-nun həyata keçirdiyi operativ

fəaliyyətin maliyyələşdirilməsi əsasən BMT-nin inkişaf proqramının

vəsaitləri və YUNİDO-nun sənayenin inkişafı fondunun hesabına həyata

keçirilir. Fondun vəsaiti təşkilata üzv-ölkələrin könüllü ödədikləri

haqlardan əmələ gəlir.^YUNİDO-nun fəaliyyəti dünyanın inkişaf

etməkdə olan ölkələrinə köməklik göstərilməsinin həyata keçirilməsinə

yönəldilmişdir (əsasən Afrika ölkələrinin).

YUNİDO 168 ölkəni özündə birləşdirir.

49

2.6. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının

inkişaf proqramı (PROON)

BMT-nin inkişaf proqramı BMT-nin BA-nm köməkçi orqanı

olmaqla BMT sisteminin ən iri təşkilatıdır, PROON beynəlxalq

proqramlar üzrə çoxtərəfli və çoxsahəli iqtisadi və texniki yardımları

maliyyələşdirir. Bu təşkilatın da fəaliyyəti inkişaf etməkdə olan

ölkələrdə iqtisadiyyatın mühüm sahələrinin himayə edilməsinə

yönəldilmişdir. PROON 1965-ci ildə yaradılmışdır. PROON-un

rəhbər orqanı İdarəedicilər şurasıdır. Şuranın ildə iki sessiyası keçirilir.

Sessiyalar arası müddətdə təşkilata rəhbərlik mənzil qərargahı

Nyu-Yorkda yerləşən Katiblik tərəfindən həyata keçirilir.

PROON-un fəaliyyəti yalnız hökumətlər tərəfindən göstərilən

könüllü ödəmələr hesabına maliyyələşdirilir. Təşkilatın büdcəsinin

həcmi qəti müəyyənləşdirilmir və o, ildən-ilə dəyişir. Bu da ona görə baş

verir ki, könüllü ödəmələrin əvvəlcədən planlaşdmlması praktiki olaraq

mümkün deyil. Lakin buna baxmayaraq, onun büdcəsi 1 milyard

dollardan az olmur və donor - ölkələr tərəfindən daimi olaraq artırılır.

Donor - ölkələr sırasına əksər inkişaf etmiş ölkələr və iri inkişaf etməkdə

olan ölkələr daxildirlər.

Hazırkı dövrdə PROON-un fəaliyyəti əsas altı istiqamət

üzərində cəmləşdirilir: yoxsulluqla mübarizə; idarəetmə fəaliyyətinin

inkişafı; inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında müxtəlif sahələrdə texniki

əməkdaşlıq; ətraf mühitin qorunması; təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə

olunması və qadınların inkişafda iştirakı; məxsusi inkişaf məqsədilə

istehsal texnologiyası səviyyəsinin yüksəldilməsi. PROON bu

problemlər üzrə qlobal forumlar təşkil edir. Bunların sırasından 1992-ci

ildə Rio-De-Janey- roda ətraf mühitin problemləri üzrə Forumu, 1994-cü

ildə Qahirədə əhali və inkişaf üzrə, 1995-ci ildə Kopenhagendə sosial

inkişaf üzrə keçirilən və bir sıra digər forumları göstərmək olar. Hazırda

proqramın fəaliyyəti 150-dən çox ölkəni əhatə edir və 7000-ə yaxın

layihə həyata keçirilir.

PROON-un himayəsi altında suvarma, balıqçılıq, meşə

massivlərinin qorunması və bir sıra digər sahələrdə konkret iri layihələr

həyata keçirilmişdir.

50

2.7. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO)

^ BMT-nin ixtisaslaşmış mühüm idarələrindən biridir. Başlıca

məqsədi kənd təsərrüfatına kapital qoyu41uşuna, aqrar islahatlara,

inkişaf etməkdə olan ölkələrə yeni texnologiyaların verilməsinə

köməklik etməkdir. Onun məşğul olduğu məsələlər sırasına kənd

təsərrüfatı məsələləri üzrə hökumətlərarası təşkilatlann işinin, eləcə də

əhalinin kənd təsərrüfatı məhsullan ilə təminatının yaxşılaşdıniması

məqsədilə fərdi və kollektiv səylərin əlaqələndirilməsi də daxildir. FAO

1945-ci Üdə yaradılmışdır. Ali orqanı iki ildə bir dəfə çağrılan

Konfransdır. Təşkilatın mənzil qərargahı Romada yerləşir. FAO inkişaf

etməkdə olan ölkələrə kənd, meşə və balıqçılıq sahəsində köməklik

göstərir. Bu kömək həm maddi, həm də qeyri-maddi xarakter daşıyır.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrə ərzaq məhsulları göndərilir, kənd

təsərrüfatı istehsalının inkişafı, ixtisaslı kadrlar hazırlanması sahəsində

onlara texniki köməklik göstərilir, kömək alan üzv ölkələr üçün

tövsiyələr hazırlanır və s. FAO-nun himayəsi altında 1996 və 2002-ci

illərdə ərzaq problemi üzrə ümumdünya forumları keçirilmişdir.

Kənd təsərrüfatının inkişafının beynəlxalq fondu inkişaf

etməkdə olan ölkələrdə kənd təsərrüfatını kreditləşdirir.

2.8. BMT-nin regional iqtisadi komissiyaları

Afrika üçün BMT-nin iqtisadi komissiyası. Komissiya 1958-ci

ildə yaradılmışdır. Komissiyanın məqsədi - bütövlükdə Afrika qitəsinin

inkişaf problemlərinin təhlili və öyrənilməsi. Afrika xalqının inkişafına

zəruri köməyin göstərilməsidir. Təşkilatın ali orqanı Komissiyanın

sessiyasıdır. Sessiyalararası dövrdə komissiyanın işinə rəhbərliyi

İcraiyyə Komitəsi həyata keçirir. Komissiyanın 4 subregional bölməsi

var: Şimali Afrika üçün - Tan- jer ş, (Mərakeş), Qərbi Afrika üçün -

Niamel ş.(Niger), Şərqi Afrika üçün Lusake ş. (Zambiya), və Mərkəzi

Afrika üçün - Kinşas ş. (Zair). Afrika iqtisadi komissiyasının əsas

məsələsi regionun iqtisadi inkişafı üzrə tədbirlərin hazırlanması və

üzv-ölkələrin sorğusu əsasında məsləhətçi xidmətlərin göstərilməsidir.

Son dövr

lərdə komissiya öz səlahiyyət dairəsini genişləndirmişdir. Belə ki, o

quraqlığa qarşı mübarizə, suvarma sahəsində layihələrin hazırlanması,

kadr hazırlanması məsələlərində də region ölkələrinə köməklik göstərir.

Son dövrlərdə Komissiyanın büdcəsi digər komissiyalarla müqayisədə

xeyli çoxalmışdır.

BMT-nin Latın Amerikası və Karib hövzəsi üçün komissiyası

- (LAKHK) - 1948-ci ildə yaradılmışdır. Ali orqan ildə bir dəfə çağırılan

sessiyasıdır. Sessiyalar arasındakı müddətdə LAKHK -nı Latın

Amerikasının 40 üzv-ölkəsinin, eləcə də ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya,

Fransa, İspaniya və Niderlandın da nümayəndələrinin daxil olduğu

Komitə idarə edir. LAKHK-m tərkibində aşağıdakı daimi orqanlar

fəaliyyət göstərir: Mərkəzi Amerika ölkələrinin İqtisadi Əməkdaşlığı

Komitəsi; Karib Rayonu Ölkələrinin İnkişaf və Əməkdaşlıq Komitəsi;

Ticarət Üzrə Komitə; Hökumət Ekspertləri komitəsi.

Asiya və Sakit okean regionu üçün iqtisadi və sosial

komissiya - Bu komissiya BMT-nin regional orqanı kimi 1947-ci ildə

yaradılmışdır. Komissiyanın ali orqanı onun illik sessiyasıdır.

Komissiyanın katibliyi Banqhokda yerləşir. Asiya və Sakit okean üçün

iqtisadi və sosial komissiyanın üzvləri ABŞ, Niderland, Böyük

Britaniya, Fransa kimi nəhəng ölkələr də daxil olmaqla regionun əksər

ölkələridir.

Komissiyanın Dehlidə keçirilən 50-ci sessiyasında «XXI əsrin

astanasında Asiya-Sakit okean regionunda regional iqtisadi

əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsi haqqında» Bəyannamə qəbul

olunmuşdur.

Qərbi Asiya üçün iqtisadi və sosial komissiya (QAİSK) -

Komissiya 1974-cü ildə yaradılmışdır. Onun tərkibinə regionun 14

dövləti daxildir. Bu komissiyanın ali orqanı iki ildə bir dəfə çağrılan

plenar sessiyasıdır. QAİSK-nın katibliyi aşağıdakı şöbələrdən ibarətdir:

planlaşdırma, sənaye, kənd təsərrüfatı və s. Katiblik Bağdadda yerləşir.

Qeyd etmək lazımdır ki, regionda iqtisadi əməkdaşlığın inkişafı

burada mövcud olan siyasi sabitlikdən asılıdır. Komissiyanın qarşısına

qoyduğu əsas məsələ - regionda iqtisadi əməkdaşlıq üçün əlverişli

şəraitin yaradılması, iqtisadi münasibətlərin möhkəmləndirilməsi,

texniki xarakterli tədqiqatların aparılması və sairədir.

Digər komissiyalara nisbətən büdcəsi çox azdır.

52

Latın Amerikası sərbəst Ticarət Assosiasiyası (LAFTA) -

I960-C1 ildə yaradılıb. Üzvləri - Argentina, Braziliya, Çili, Meksika,

Paraqvay, Peru, Uruqvay, Kolumbiya, Ekvador, Venesue- la və

Boliviyadır.

1980-cı ildə öz fəaliyyətini dayandırdı və həmin ölkələr Latın

Amerikası İnteqrasiya Assosiasiyasını - İAİA - yaratdılar. İAİA-nın

məqsədi ölkələr arasında bütün tarif və qeyri-tarif məhdudiyyətlərini

ləğv etmək və tədricən ümumi bazar yaradılmasına doğru irəliləməkdir.

2.9. Tariflər və Ticarət Üzrə Baş Saziş.

Ümumdünya Ticarət Təşkilatı

Məlum olduğu kimi, XX əsrin birinci qərinəsində milli

hökumətlərin birtərəfli qaydada tətbiq etdikləri himayədarlıq hərəkətləri

(siyasəti) dünya ticarətinin imkanlarını əsaslı şəkildə

məhdudlaşdırmışdı. Ona görə də'ticarətin beynəlxalq tənzimlənməsinin

vahid norma və qaydalar əsasında həyata keçirilməsi obyektiv tələbata

çevrilmişdi.

Həmin dövrdə'beynəlxalq ticarətin əsasını ikitərəfli ticarət

müqavilələri təşkil edirdi. *Bunun çatışmayan cəhəti ondan ibarət idi ki,

bu müqavilələr ikitərəfli ticarətə aid olan əmtəələrin dar no-

menklaturasını əhatə edirdi. Belə müqavilələrin bağlanmasının nəticəsi

gözlənilməz olurdu: bundan öz tərəflərindən heç bir güzəştə getməyən

üçüncü tərəfin istehsalçıları uduş əldə edirdilər.

^İkinci Dünya Müharibəsindən sonra dünya ticarət strategiyasının

qlobal əlaqələndirilməsini təmin edən beynəlxalq ticarət təşkilatının

yaradılması məqsədilə bir sıra cəhdlər göstərilmişdir.

Havanada beynəlxalq ticarət təşkilatının yaradılması ilə bağlı

keçirilən danışıqlar ABŞ-la Qərbi Avropa ölkələri arasında ciddi fikir

ayrılığının olduğunu aşkar etdi. Fikir ayrılığından ən mühümü

iştirakçı - ölkələrə ayrılan səslərin sayı ilə bağlı idi. Avropalılar təklif

edirdilər ki, «bir ölkə - bir səs» prinsipi əsas götürülsün. Həmin dövrdə

dünya ticarətinin təqribən 40%-ni öz əlində cəmləşdirilmiş ABŞ isə

təklif edirdi ki, səslər ölkənin dünya ticarətindəki payına mütənasib

olaraq bölünməlidir. Lakin ABŞ məqsədinə nail ola bilmədi və ona görə

də ABŞ Konqresi

53

danışıqlar prosesində imzalanmış sazişi ratifikasiya etməkdən imtina

etdi.

Sazişin tariflərə həsr olunmuş bölməsi üzrə Cenevrədə xüsusi

danışıqlar keçirildi. Danışıqlar nəticəsində dünyanın 23 ölkəsi

tərəfindən 30 oktyabr 1947-ci ildə Tariflər və Ticarət üzrə müvəqqəti

saziş imzalandı və bu QATT adını aldı. Saziş 1 yanvar

1948- ci ildən qüvvəyə mindi. Ümumi sazişin mətni mühüm ticarət

qaydalarını, xüsusilə də ayrı-seçkilik (ögey-doğmalıq) əleyhinə olan

qaydaları müəyyənləşdirmişdir.! QATT üzv-dövlətlər arasında

qarşılıqlı ticarətin prinsipləri, hüquq normaları, həyata keçirilmə və

dövlət tənzimlənməsi qaydalarını özündə birləşdirən çoxtərəfli

beynəlxalq sazişdir.

Dünyanın əksər ölkələri QATT-ın üzvləri idilər. 2005-ci ildə

müxtəlif səviyyələrdə dünyanın 160 ölkəsi QATT-ın üzvü olmuşdur. Bu

beynəlxIq təşkilatın fəaliyyət dairəsi dünya ticarətinin 80%-dən çoxunu

əhatə edirdi. QATT 1947-ci ildən 1995-cü ilədək fəaliyyət göstərmişdir.

1947-ci ildən 1994-cü ilədək ^GATT gömrük tariflərinin aşağı salınması

və başqa ticarət maneələrinin olmalarına baxmayaraq ,onların mütəmadi

olaraq müzakirə olunduğu forum olmuşdur. 1 yanvar 1995-ci ildən öz

işinə QATT-ı da cəlb etmiş Ümumdünya ticarət təşkilatı fəaliyyətə

başladı. Lakin bunlar müxtəlif təşkilatlar olmalarına baxmayaraq, 1995-ci

ilin sonunadək paralel olaraq fəaliyyət göstərdilər. QATT-ın üzvləri

ÜTT-na üzv olmağa başladılar və 1 yanvar 1996-cı ildə QATT öz

fəaliyyətini dayandırdı və həmin vaxtdan yalnız ÜTT fəaliyyət göstərir.

Hazırda dünya ticarətinin 90- 95 faizini QATT\ÜTT tənzimləyir.

QATT ikili statusa malik təşkilat olmuşdur. Bir tərəfdən o,

beynəlxalq təşkilat, digər tərəfdən isə üzv-dövlətlər arasında qarşılıqlı

ticarətin prinsipləri, hüquqi normaları, həyata keçirilmə və dövlət

tənzimlənməsi qaydalarını özündə birləşdirən çoxtərəfli beynəlxalq

sazişdir.’l QATT-ın digər beynəlxalq təşkilatlardan fərqli cəhəti onun

çevik xarakterli olmasından ibarət olmuşdur. Belə ki, onun üzvləri

bütün hallarda razılığa gələn tərəf qismində çıxış etmişlər. QATT-a

daxil olan hər bir dövlət öz üzərinə ticarət sistemini yenidən qurmaq

öhdəliyini götürürdü.

QATT çərçivəsində danışıqların birinci raundunun nəticəsi

dünya ticarətinin 1/5 hissəsinə (1940-cı ilin axırlarında 10 mil

yard dollar) aid edilən və beynəlxalq statusa malik 45 min tarif

qaydalarının işlənməsi olmuşdur. Məhz bu tarif qaydaları tarif və

ticarət üzrə Baş saziş adını almış və 1948-ci ilin yanvar ayından

qüvvəyə minmişdir.

1960-cı ilin ortalarına qədər QATT-m üzvü olan ölkələrin 2/3 -si

iqtisadi inkişafın ilkin mərhələsində olmuşdur və tam aydındır ki, inkişaf

etməkdə olan ölkələr təşkilatın bərabərhüquqlu üzvü olmağa çalışırdılar.

QATT-ın prinsipləri. QATT-ın əsasını təşkil edən maddələr də

müəyyən ziddiyyətlərin və çətinliklərin olmasına baxmayaraq, onlar

hamısı müəyyən prinsiplərə əsaslanırlar.

Birinci və başlıca prinsip ticarət güzəştlərinin qarşılıqlı olması

prinsipidir. Bu prinsip daha əlverişli ticarət rejimində öz əksini tapır.

Bu rejimə müvafiq olaraq, öz aralarında müqavilə bağlamış

ölkələr üçüncü ölkələrə şamil edilən istənilən güzəşt və imtiyazları

avtomatik olaraq biri-birinə də şamil edirdilər. Burada güzəştlər və

imtiyazlar gömrük müdafiəsinin ölçüsünə, yəni gömrük rüsum

dərəcələrinə aid edilir. İstənilən üstünlük, imtiyaz, güzəşt deyəndə

gömrük müdafiəsi vasitələri ilə əməliyyatlar nəzərdə tutulur.

Təcrübədə daha əlverişli rejim (TƏR) - bu aşağıdakılarla

xarakterizə olunur: ikitərəfli məsləhətləşmələr və danışıqlar yolu

ilə ölkələr əmtəələrlə ticarətdə gömrük güzəştlərinin verilməsi barədə

razılığa gəlirlər. Belə bir saziş imzalanandan sonra həmin güzəştlər

avtomatik olaraq qalan bütün ölkələrə şamil edilir; bundan sonra

ölkələrin hərəkətləri qeyri ayrı-seçkilik prinsipi üzrə qurulur. Bunun

tələbinə uyğun olaraq QATT-da iştirak edən istənilən dövlətə ticarətdə

əlverişsiz şərtlər tətbiq oluna bilməz.

Ticarətdə əlverişli rejimin məğzi ondan ibarətdir ki, gömrük

rüsumlarının ləğvi və ya aşağı salınması, hətta bu aşağı salınma birtərəfli

qaydada həyata keçirilsə belə, bütün iştirakçı tərəflər üçün xeyirlidir.

QATT-ın sənədlərində nəzərdə tutulan əlverişli rejimdən icazə

verilən kənara çıxmalar qəti olaraq qeyd olunmuşdur. Bunlardan

mühümləri aşağıdakılardır;

55

- QATT təşkil olunana qədər istifadə olunmuş preferensi- yaların

(üstünlüklərin, imtiyazların) davam etdirilməsinə icazə verilməsi;

- ticarətdə güzəştli rejim dairəsindən gömrük ittifaqları

yaradılarkən və yaxud sərhədyanı ticarət sazişləri çərçivəsində verilmiş

gömrük güzəştlərinin ləğv edilməsi;

- ümumi preferensiya (imtiyaz) sistemi çərçivəsində inkişaf

etməkdə olan ölkələr xarici ticarət sahəsində xüsusi güzəştlər alırlar;

burada daha zəif inkişaf etmiş ölkələrə tətbiq olunan gömrük - tarif

güzəştləri xüsusi yer tutur.

İri ölkələr birtərəfli qaydada əlverişli rejimin fəaliyyət dairəsinə

müəyyən məhdudiyyətlər tətbiq etdilər. Bu sahədə ABŞ xüsusilə

fərqləndi. ABŞ qanunçuluğu Amerika prezidentinə hüquq verirdi ki,

milli iqtisadiyyat üçün əsaslı çətinliklər meydana çıxdıqda güzəştləri

ləğv etsin. Bundan əlavə, idxal olunan xarici əmtəələrin payının artımı

milli sənayenin zərərə düşməsinin artımı ilə əlaqəli olduqda, hökumətə

rüsumların artırılması və əmtəənin güzəştli rejimdən çıxarılması

barədə qərar qəbul etmək hüququ verilmişdi.

Əgər Baş sazişdə ticarətdə gömrük tariflərinin dəyişdirilməsinə

tənzimləmə vasitəsi kimi müəyyən şərtlərlə də olsa, icazə verilirsə də,

kəmiyyət məhdudiyyətləri və kvotaların tətbiqi rədd edilir. Bunlara

yalnız tədiyyə balansının müvazinətinin tarazlaş- dırılmasmın təmin

edilməsi və milli təhlükəsizliklə əlaqədar olan hallarda icazə verilir. Əgər

hər hansı bir ölkə kəmiyyət məhdudiyyətlərindən istifadə etmək

məcburiyyəti qarşısında qalarsa, onda o bunu ölkələrə münasibətdə

seçmə qaydasında deyil, bütün iştirakçı-ölkələrə qarşı tətbiq etməlidir.

Nəhayət QATT-ın mühüm prinsipi birtərəfli hərəkətlərin qəbul

edilməsinə yol verilməməsidir. Milli bazarın qorunması barədə qərar

çoxtərəfli məsləhətləşmələrdən sonra qəbul edilməlidir.

Buna baxmayaraq, iştirakçı ölkələr öz maraqlarını beynəlxalq

razılaşmalardan üstün tutaraq bu normaları dəfələrlə pozmuşlar.

QATT-ın praktiki fəaliyyəti: Sazişin mətnini imzalamış

ölkələrin qarşılıqlı razılaşmasına əsasən təşkilatı mexanizm - Katiblik

yaradılmışdır. Katibliyin məqsədi - beynəlxalq ticarət təc

56 .' * . - ‘1' J; V /: ••• •;V’ K:' ■:/ ( f yf f ö >

rübəsində QATT-ın əsas prinsiplərinin həyata keçirilməsi olmuşdur.

Katiblik Cenevrə şəhərində yerləşirdi. Bu orqanın fəaliyyəti

konfrans-sessiya çərçivəsində həyata keçirilirdi. Bir qayda olaraq

sessiyalar üzv-ölkələrin yüksək vəzifəli məmurlarının görüşü ilə

başlayırdı, sonra isə raundlar adını almış danışıqlar həyata keçirilirdi..

Belə raundlar içərisində 1973-1979-cu illərdə keçirilmiş Tokio raundunu

və 1983-cü ildən 1994-cü ilədək davam edən Uruqvay raundunu xüsusi

qeyd etmək lazımdır. Bu raundlar müzakirə olunan məsələlər dairəsinin

genişliyi və qey- ri-tarif maneələri məsələlərinin müzakirə olunması ilə

əlaqədar olaraq xüsusi əhəmiyət kəsb edir.

QATT çərçivəsində keçirilən danışıqlar 2 saylı cədvəldə

verilmişdir.

QATT-ın fəaliyyətində əsas əhəmiyyət kəsb edən məsələ

gömrük rüsumlarının ləğv edilməsi, yaxud aşağı salınması olmuşdur.

1945-1947-ci illərdə inkişaf etmiş ölkələrdə gömrük rüsumlarının orta

kəmiyyəti 40-60%, hətta bəzi əmtəələr üzrə (məsələn, kimya sənayesi

məhsulları üzrə) 70-90% təşkil edirdi. QATT-ın gömrük rüsumlarının

aşağı salınması üzrə daimi fəal işinin nəticəsində gömrük maneələrinin

aradan qaldırılması hesabına bu kəmiyyət 3-5%-dək endirildi.

Ticarət maneələri dinamik şəkildə ləğv olunurdu. Gömrük

maneələrinin aradan qaldırılması üzrə Uruqvay raundu çox radikal oldu.

Bir sıra əmtəələr üzrə rüsumlar, ümumiyyətlə, ləğv olundu. Bu, o

əmtəələrə şamil edilmişdir ki, onlar üzrə ABŞ ən rəqabət qabiliyyətli

ölkə idi (tikinti və tibbi avadanlıqları, əczaçılıq məmu- latlan, kənd

təsərrüfatı mallan, sement, pivə, mebel).

Cədvəl № 2. QATT çərçivəsində aparılmış ticarət danışıqlarının siyahısı.

Danışıqların

başladığı və

aparıldığı yer

İllər Danışıqların əsas məzmunu

Cenevrə (İsveçrə) 1947 Gömrük tariflərinin aşağı

salınması Annesi (Fransa) 1949 Gömrük tariflərinin aşağı

salınması

57

Torki (İngiltərə) 1950 Gömrük tariflərinin aşağı sa-

hnması Cenevrə 1956 Gömrük tariflərinin aşağı

salınması

Cenevrə 1960-1961

(Dillo

raundu)

Gömrük tariflərinin aşağı

salınması

Cenevrə 1964-1967

(Kennedi-

raundu)

Tariflərin aşağı salınması,

anti-dempinq kodeksinin

işlənilməsi

Tokio (Yaponiya)

Danışıqlar

Cenevrədə keçirildi

1973-1979

(Tokio-

raundu)

Tariflərin aşağı salınması,

qeyri-tarif maneələri sahəsində

QATT-ın səlahiyyətlərini

genişləndirən və gücləndirən

kodeksin işlənilməsi

Punta-del-Este

(Uruqvay).

Danışıqlar

Cenevrədə keçirildi

1986-1994

(Uruqvay

raundu)

Gömrük maneələrinin

azaldılması, QATT-ın fəaliyyət

mexanizminin

təkmilləşdirilməsi, Ümumdünya

ticarət təşkilatının yaradılması

barədə saziş; xidmətlər ticarəti

üzrə Baş sazişin işlənilməsi

(QATC)

Subsidiyalar və antidempinq rüsumlan danışıqlann ən çətin

bəndini təşkil edirdi. Təklif olunmuşdur ki, birbaşa ixrac subsidiya-

larmın istifadə olunması qadağan olunsun. Amma burada Aİ

ölkələrindən kənd təsərrüfatı məhsullannın ixracına müstəsna hal tətbiq

olunaraq, birbaşa dotasiyalara icazə verildi.

Tokio raundunda qəbul olunmuş “Ticarətdə texniki maneələr

üzrə Kodeks”də standartlann və texniki maneələrin, nişanlama,

sertifikatlaşdırma və əmtəənin sınaqdan keçirilməsi kimi ayn-seçkilik

məsələlərinin aradan qaldırılmasının həlli qoyulmuşdu. Qeyd

olunmuşdur ki, texniki maneələr ticarətin inkişafına mane olmamalıdır

və buna milli məhsullara qoyulan tələblərin eyni ilə xarici məhsullara da

tətbiqi yolu ilə nail oluna bilər.

58

İştirakçı ölkələr öhdələrinə götürdülər ki, xarici əmtəələrə

münasibətdə xüsusi standartlar tətbiq etməsinlər, ölkədə keçirilən

sınaqları mümkün qədər beynəlxalq standartlara uyğun aparsınlar.

Təklif olundu ki, milli standartlar dəyişdikləri təqdirdə bu barədə digər

üzv-dövlətləri məlumatlandırsınlar.

QATT çərçivəsində Tokio raundunun gedişindəki danışıqlarda

əsas diqqət mürəkkəb - qeyri-tarif maneələrinin, əsasən də aşağıdakı

beş istiqamət üzrə aradan qaldınimasına yönəldilmişdi:

- sənaye standartları;

- dövlət satınalmaları;

- subsidiyalar və kompensasiya (əvəzi ödənilmə) rüsumları;

- lisenziyalaşdırma;

- gömrük qiymətləndirilməsi.

Bu istiqamətlərin hər biri üzrə Tokio raundunun iştirakçıları

QATT-ın üzvü olan ölkələrin davramş Kodeksinin qəbul olunması

razılığına gəldilər.

QATT- m fəaliyyətində yeniliklərdən biri də Uruqvay

raundu çərçivəsində xidmətlər sahəsində ticarətin liberallaşdırılması

barədə danışıqların başlanması oldu. Buraya rabitə, proqram təminatı,

EHM-na xidmət və onların təmiri, lizinq və maliyyə üzrə xidmət növləri

daxil idi.

QATT-ın Uruqvay raundu 1986-1994-cı illərdə keçirilmiş çox

geniş və əhatəli ticarət danışıqları idi. Uruqvay raundunun beynəlxalq

ticarətin inkişafında əhəmiyyətini göstərmək üçün onun gedişində

müzakirə olunan əsas məsələlərin siyahısına baxmaq kifayətdir:

- tariflərin getdikcə ixtisar olunması;

- qeyri-tarif tədbirləri;

- tropik əmtəələrlə ticarətin tənzimlənməsi;

- təbii sərvətlər bazasında istehsal olunan məhsullar;

- toxuculuq və paltar;

- kənd təsərrüfatı;

- subsidiyalar və kompensasiya tədbirləri;

- mübahisələrin tənzimlənməsi haqqında Memorandum;

- əqli mülkiyyət hüququnun ticarəti barədə saziş;

- investisiya fəaliyyətinin ticarəti barədə saziş;

- ÜTT-nın yaradılması barədə saziş;

- Xidmətlərlə Ticarəti barədə Baş saziş (QATC)

Uruqvay raundu, qeyd olunanlarla yanaşı, xidmət sahəsində

ticarətin qaydalarını yaratmış, habelə əqli mülkiyyətlə əlaqədar

mübahisələrin həlli və ticarət siyasəti ilə bağlı məsələləri nəzərdən

keçirmişdir. 60 sazişdən və müxtəlif öhdəliklərdən (iş qrafıkləri) ibarət

30.000 səhifəlik son toplu gömrük tariflərinin aşağı salınması və

xidmətlər bazarının daha açıq olması kimi müxtəlif sahələrdə fərdi

üzvlər tərəfindən hazırlanmışdır.

Uruqvay raundunun gedişində belə bir razılıq əldə edilmişdir ki,

«boz sonalara» (toxuçuluq, kənd təsərrüfatı, polaq, aviasiya texnikası)

münasibətdə qeyri-tarif tədbirlərinin tətbiqindən imtina olunsun.

QATT-ın fəaliyyətinin nəticəsini qiymətləndirərkən, qeyd etmək

lazımdır ki, beynəlxalq ticarət dünya istehsalına nisbətən daha yüksək

sürətlə inkişaf etməyə başladı. Əgər 1950-ci ildə dünya istehsalının

11%-i əmtəə və xidmətlərin payına düşürdüsə, 1990-cı ilin əvvəllərində

bu 21%, hazırda isə -25-27 % təşkil edir.

1993-cü ilin dekabrında Uruqvay raundunun yekun sənədi

hazırlandı, bu sənədə bütün əvvəlki danışıqların nəticələri daxil edildi və

QATT-ın bazasında Ümumdünya Ticarət Təşkilatının yaradılması

qərara alındı.

60

Ümumdünya Ticarət Təşkilatı

Yerləşdiyi ölkə:

Təsis olunması: Kim

tərəfindən: (1986-1994)

Üzvlük:

Büdcə:

il üçün)

Katibliyin ştatı:

Cenevrə, İsveçrə'

1 yanvar 1995-ci il

Uruqvay Danışıqlar Raundu

148 ölkə (13 oktyabr 2004) ^ 169 milyon İsveçrə frankı (2005-ci

630 nəfər

Ümumdünya ticarət təşkilatı-daimi fəaliyyətdə olan beynəlxalq

təşkilatdır. QATT-dan fərqli olaraq o, BMT sisteminin ixtisaslaşmış

idarəsidir^.

Ümumdünya Ticarət Təşkilatı təşkilat və eyni zamanda hüquqi

sənədlər kompleksi olmaqla əmtəə və xidmətlərin beynəlxalq ticarəti

sahəsində hökumətlərin hüquq və vəzifələrini müəyyənləşdirir.

Ümumdünya Ticarət Təşkilatı dünya ticarətini tənzimləyən

beynəlxalq universal mexanizmdir. ÜTT qlobal ticarət - iqtisadi

diplomatiyanın aləti olmaqla beynəlxalq iqtisadi münasibətlər

sistemində müstəsna mühüm rol oynayır. ÜTT-da iştirakçı -dövlətlərin

sayı 132-dir. 31 ölkə, o cümlədən Çin, Rusiya Federasiyası, Səudiyyə

Ərəbistanı, Azərbaycan təşkilata üzv olmaq üçün danışıqlar aparırlar.

Keçmiş SSRİ respublikalarından Qırğızıstan, Ukrayna və Gürcüstan

ÜTT-nın üzvüdür. ÜTT -nın üzvləri arasında 32 inkişaf etmiş ölkə, 100

inkişaf etməkdə olan ölkə vardır. Dünya ticarətinin 90%-i ÜTT

üzvlərinin payına düşür və bu 3 saylı cədvəldə verilmişdir

' ÜTT-nın internet saytı

^ World Trade Report. 2005. P,219-da olan məlumata görə, ÜTT-nın

tərkibində 2004-cü ilin sonunda iştirakçı ölkələrin sayı 132 olmuşdur. 148 bu

və ya digər formada təşkilata daxil olan ölkələrin sayıdır.

^ Bu paraqrafdakı məlumatlar ÜTT-nın httpı/www.wto.org İnternet

səhifəsindən götürülmüşdür

61

Cədvəl № 3. ÜTT üzvlərinin tərkibi və dünya ixracında onların yeri (2005-ci il)

Dünyanın

regionları

İştirakçı-

üzv

ölkələrin

sayı

ÜTT-na üzv

olmaq üçün

ərizə vermiş

ölkələrin sayı

Potensial

iştirakçıların

sayı

Cəmi 132 (90,6%) 31 (8,4%) 22 (1,0%)

O cümlədən: Afrika 41 (1,8%) 4 (0,2%) 8 (0,2%)

Şimal və Cənubi

Amerika 33 (19,9%) 1 (0,0%) 1 (1,0%)

Asiya - Sakit okean

regionu 28 (30,0%) 10 (6,2%) 11 (0,7%)

Avropa və MDB 30 (44,3%) 16 (2,0%) ____ ıM _____

Mənbə: World Trade Report. 2005.P.219 * Mötərizədə regionların

dünya ixracında payı göstərilmişdir.

ÜTT əlbəttə QATT-la müqayisədə başqa təşkilat deyil. ÜTT-nın

yaradılması barədə sazişə müvafiq olaraq o, QATT-ın varisi olsa da,

ÜTT çərçivəsində tənzimlənin məsələlərin dairəsi daha geniş olmaqla

daha mürəkkəb və məsul vəzifələrin həllini qarşısına məqsəd

qoymuşdur. ÜTT-nın yaradılması barədə Sazişin 1-ci maddəsində

göstərilir ki, təşkilata o ölkələr üzv ola bilərlər ki, onlar QATT-ın

Uruqvay raundunun bütün nəticələri ilə heç bir müstəsnalıq olmadan razı

olmalı və onu qəbul etməlidirlər.

Qısaca desək, Ümumdünya Ticarət Təşkilatı millətlər arasında

ticarətin qlobal qaydalarını müəyyənləşdirən yeganə beynəlxalq

təşkilatdır. Onun əsas funksiyası ticarətin tarazlı, maneəsiz, ehtimal

olunan şəkildə və azad aparılmasını təmin etməkdir.

ÜTT haqqında Sazişə müvafiq olaraq ÜTT-nın məqsədi -

beynəlxalq ticarətin liberallaşdırılması və onun dayanıqlı əsasını

yaratmaqla, iqtisadi artım və inkişafa, eləcə də insanların rifah halının

yüksəldilməsinə nail olmaqdır. Buna qismən ticarət qaydaları və

sazişlərinin işlənilməsi qismində əmtəə və xidmətlər üzrə ticarətin daha

da liberallaşdırılmasma yönəldilmiş danışıqlar yolu ilə nail olunur.

İÜTT-nın fəaliyyətinin əsas istiqamətləri aşağıdakılardu*:

- ÜTT-nın hüququ əsasını təşkil edən çoxtərəfli ticarət

sazişlərinin tətbiqi və qərar qəbulu üzərində nəzarət;

- çoxtərəfli ticarət danışıqlannın keçirilməsi üçün forum rolunu

yerinə yetirmək;

- üzv-ölkələr arasında ticarət mübahisələrinin tənzimlənməsi;

- üzv-ölkələrin ticarət siyasətinin müşahidəsi;

- texniki yardım və treyninq proqramları vasitəsilə inkişaf

etməkdə olan ölkələrə ticarət siyasəti məsələlərində dəstək vermək;

- beynəkalq ticarət mexanizmi və ticarət siyasətinin istifadə

olunması və inkişaf məsələləri üzrə məlumatlarm toplanması,

öyrənilməsi və təqdim olunması;

- digər beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq.

ÜTT beynəlxalq ticarət siyasətinin bütün sferasını və beynəlxalq

kommersiya praktikasının əsas hissəsini sazişlərlə əhatə edir. Bunlara

aiddir:

- gömrük tarif tənzimlənməsi;

- antidempinq tənzimlənməsi və kompensasiya (qarşılıqlı

əvəzləşdirmə) rüsumları;

- sudsidiya və kompensasiya tədbirləri;

- qeyri-tarif məhdudiyyətləri;

- idxal və ixracın miqdarının tənzimlənməsi və

lisenziyalaşdırılması, idxal və ixracın qadağan olunması;

- dövlət ticarət müəssisələrinin fəaliyyəti;

- gömrük ittifaqları və azad ticarət zonaları;

- gömrük sənədləşməsi, daxili ticarət sənədlərinə olan tələblər;

- daxili ticarətə aid olan vergilər, yığımlar, qaydalar;

- ticarətdə müdafiə tədbirləri;

- ticarətdə texniki maneələr;

- sanitar və fıtosanitar tədbirlər;

- əmtəənin mənşəyi qaydaları;

- xidmətlərlə ticarət;

- saxta əmtəələrlə ticarət də daxil olmaqla əqli mülkiyyətin

müdafiəsinin ticarət aspektləri.

Beynəlxalq ticarət və ticarət siyasəti sahəsində ÜTT-nin mühüm

prinsipləri aşağıdakılardır:

63

1. Ticarətdə ən əlverişli rejim prinsipi, yaxud ayrı-seçkiliyin

olmaması prinsipi. Bu prinsip tələb edir ki, digər bir ölkədə meydana

gəlmiş, istənilən başqa bir ölkə üçün nəzərdə tutulmuş istənilən əmtəə

üzrə tətbiq olunan üstünlük, imtiyaz, güzəşt ləngidil- mədən və

qeyd-şərtsiz olaraq digər iştirakçı-ölkədə istehsal olunan, yaxud da digər

bütün iştirakçı-ölkələr üçün nəzərdə tutulmuş əmtəələrə də aid

edilməlidir.

Milli rejim prinsipi. Bu prinsip müəyyənləşdirilir ki,

iştirakçı-ölkələr daxili vergi və yığımlar sahəsində milli əmtəələrə tətbiq

etdiyi rejimi xarici mənşəli əmtəələrə də tətbiq etsin. Bu həm də ticarəti

tənzimləyən milli qanunlara, sərəncam və qaydalara da şamil edilir.

Milli sənayenin müdafiəsi prinsipi. Nəzərdə tutulur ki, ölkə

gömrük tariflərinə əsaslanmaqla həyata keçirdiyi siyasətdən yalnız öz

milli sənayesinin inkişafı naminə istifadə edə bilər. Burada kəmiyyət

məhdudiyyətləri (kvota), standartlar və s. daxil olmaqla digər ticarət

-siyasi tədbirlərdən istifadə olunması yolverilməz hesab olunur.

Ticarətin sabit əsasının yaradılması prinsipi. Tərəflər arasında

razılığa gəlmiş tarif səviyyəsinin gözlənilməsi mütləq təmin olunmalıdır.

Bu nəzərdə tutur ki, tariflər çoxtərəfli danışıqlar nəticəsində aşağı

salınmalıdır və sonradan o, artırıla bilməz.

Bərabərlik və demokratiklik prinsipi nəzərdə tutur ki, əgər

ÜTT-nın üzvlərindən biri, digərinə nisbətən aşağı tarif dərəcəsindən

istifadə etmək imkanı əldə etmişdirsə, onda bu dərəcə digər bütün

üzvlərə də təklif olunacaqdır. Bu prinsipin xüsusi əhəmiyyəti ondan

ibarətdir ki, əgər bir kiçik qrup ölkə qarşılıqlı fəaliyyət barədə müqavilə

bağlayırlarsa, bundan müsbət səmərəni təşkilatın bütün üzvləri hiss

edəcəklər. ÜTT-nın xüsusi yanaşmalara aid olan qaydalannda, kasıb

ölkələrə kömək göstərilməsi proqramı çərçivəsində, ticarət

tərəf-müqabillərinə münasibətdə ticarət maneələrinin azaldılması kimi

müstəsnalıq da nəzərdə tutulur. Xüsusi münasibət prinsipinin

gözlənilməsi bütün ticarət tərəf-müqabilləri üçün bərabər tariflər

zonasını yaradır ki, bu da ölkələrə imkan verir ki, onlar əmtəələri daha

yüksək ixtisaslaşmış istehsalçılardan alsınlar.

Ədalətli rəqabətə kömək prinsipi. Bu prinsip subsidiyaların

azaldılması və dempinqin yolverilməzliyini nəzərdə tutur.

64

ÜTT-da qəbul olunan sənədlər iştirakçı-ölkələr tərəfindən

imzalanmalıdır. Bu sənədlər sırasından aşağıdakılan göstərmək olar:

- İntellektual mülkiyyət hüquqlarının ticarət aspektləri haqqında

Saziş (TRİPS);

- Mühafizə tədbirləri haqqında Saziş;

- Ticarət siyasətinin icmalı mexanizmi;

- Xidmətlərlə ticarət haqqında Baş Saziş (GATS);

- Mübahisələrin həll edilməsi qaydaları və prosedurlan haqqında

razılaşma

Bunlarla yanaşı üzv ölkələr tərəfindən imzalanması məcburi

olmayan sazişlər də var ki, buraya mülki aviatexnika ilə ticarət haqqında,

dövlət satınalmaları haqqında, süd məhsulları haqqında və sair sazişlər

daxildir.

ÜTT-nın əsas funksiyaları təşkilat çərçivəsində bağlanan

beynəlxalq ticarət müqavilələrinə nəzarət etmək, bu müqavilələrin

hazırlanması və həyata keçirilməsi üçün şərait yaratmaq, meydana çıxan

mübahisələrin beynəlxalq hüquq normaları və təşkilatın nizamnaməsi

əsasında həllinə nail olmaq, üzv dölətlə- rin ticarət siyasətinin

uyğunlaşdırılmasına kömək etmək və nəhayət, dünyanın aparıcı

beynəlxalq təşkilatları ilə əməkdaşlıq etməkdir.

Göstərilən fuksiyalar təşkilatın üç əsas məqsədinin reallaşmasına

yönəldilmişdir. Birinci məqsəd təbii ki, beynəlxalq ticarətin maneəsiz,

qəbul olunmuş normalar və qaydalar əsasında həyata keçirilməsidir.

ÜTT-nin ikinci məqsədi üzv-ölkələr arasında ticarətin həyata keçirilməsi

üçün beynəlxalq müqavilələrin bağlanmasında vasitəçi rolu

oynamaqdan ibarətdir. Üçüncü məqsəd bu zaman meydana çıxan

mübahisələrin ədalətlə, hüquqi çərçivədə həll olunmasına xidmət edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu üç məqsəd ilk dəfə üzv ölkələrin baş

nazirlərinin 1994- cü il «Uruqvay raundu»nda qəbul etdikləri

bəyannamədə səslənmişdir. Bəyannamədə, eyni zamanda

vurğulanmışdır ki, bu məqsədlər beynəlxalq iqtisadiyyatın inkişafına,

sərmayələrin qoyulmasına, yeni iş yerlərinin açılmasına, ümumilikdə

bütün dünya xalqlarının rifahına xidmət edir.

65

ÜTT-nın təşkilati quruluşu və təşkilatda

qərarların qəbulu

ÜTT - demokratik təşkilatdır. Təşkilatda qərarlar bütün üzvlər

arasında müzakirə edilir və bütün üzvlərin razılığı ilə qəbul olunur. Bu

adətən konsensus əsasında baş verir. Səslərin əksəriyyəti ilə də qərarların

qəbulu mümkündür, lakin bu ÜTT-də indiyədək heç vaxt baş verməyib,

ÜTT-nın sələfi olan QATT-da isə çox nadir hallarda olmuşdur. ÜTT-nin

qərarları bütün üzv ölkələrin parlamentləri tərəfindən ratifikasiya

olunmalıdır.

Ticarət sahəsində ziddiyətlərin və fikir aynlıqlanmn aradan

qaldmlması, saziş və bəyanatlann interpretasiyası və ölkələrin ticarət

siyasətlərinin onlara uyğunluğu ÜTT-nin mübahisələrin nizamlanması

prosesi çərçivəsində həyata keçirilir. Beləliklə, mübahisələrin siyasi və

hərbi münaqişələrə keçməsi riski azalır.

Əmtəə, xidmətlər, əqli mülkiyyət sahələrini əhatə edən sazişlərin

müzakirəsi və öhdəliklərdən azad olunma V4 səs çoxluğu ilə qəbul

olunur.

Yeni üzvlərin qəbul edilməsi, eyni zamanda iştirakçıların hüquq

və öhdəliklərinə toxunmayan düzəlişlərin qəbulu üçün V3 səs çoxluğu

tələb olunsa da, təcrübə göstərir ki, bu halda da konsensus prinsipi əsas

götürülür.

Təşkilatm strukturu: Nazirlər Konfransı təşkilatın ali qərar

qəbuledici orqanı hesab olunur. Bütün üzv ölkələrin təmsil olunduğu

Nazirlər Kofransı Uruqvay raundu sazişləri ilə bağlı yaranan

problemlərin müzakirəsi üzrə qərarlann qəbul edilməsi məqsədilə ən azı

iki ildə bir dəfə çağırılır. Nazirlər Konfransı təşkilatın baş direktorunu

təyin etmək, müvafiq komitələri təsis etmək, təşkilata yeni üzv qəbul

etmək və sairə bu kimi mühüm səlahiyyətlərə malikdir.

İndiyə kimi beş belə konfrans (1996-cı ilin dekabrında

Sinqapurda, 1998-ci ilin mayında Cenevrədə, 1999-cu ilin dekabrında

Sietldə, 2001-ci ilin noyabrında Dohada, 2003-cü ilin sentyabrında

Kankunda) keçirilib.

Baş Şura - Nazirlər Konfransına tabe olan bu qurum cari işlərin

yerinə yetirilməsinə cavabdehdir. Üzv-ölkələrin səfirləri və ya

nümayəndəliklərinin başçıları ilə təmsil olunduqları Baş Şura

Cenevrədə yerləşən qərargahda ildə bir neçə dəfə toplanır.

66

Baş Şuranın funksiyalarına çoxtərəfli ticarət sazişlərinin və Nazirlər

Konfransının qərarlarının yerinə yetirilməsinə nəzarət, mübahisələrin

həll edilməsi və ticarət siyasətinin dövri icmalının həyata keçirilməsi

daxildir. Bununla yanaşı, Baş Şura Ticarət siyasətini həyata keçirən

Qurum və Mübahisələrin həlli Qurumu kimi də toplanır.

Əmtəə Ticarəti üzrə Şura - Baş Şuraya tabe olan bu qurum

təşkilatın prinsiplərinə riayət olunmasına və QATT - 1994 Sazişinin

həyata keçirilməsinə nəzarət edən 14 ixtisaslaşmış komitənin

fəaliyyətinə rəhbərlik edir.

Xidmət Ticarəti üzrə Şura - QATS Sazişinin həyata

keçirilməsinə nəzarət edir. Şuranın tərkibinə iki komitə daxildir.

İntellektual Mülkiyyət Hüquqlarının Ticarət aspektləri üzrə

Şura (TRİPS) - Əqli mülkiyyət hüququnun ticarəti barədə sazişin yerinə

yetirilməsinə nəzarət edir.

Bir sıra ixtisaslaşmış komitələr, işçi qruplan və işçi partiyalan da

fəaliyyət göstərirlər ki, onlar da fərdi sazişlərə və ətraf mühit, inkişaf,

üzvlük sənədləşmələri və regional ticarət sazişləri kimi sahələri əhatə

edən məsələlərlə məşğuldurlar.

Katiblik - təşkilatın icraçı orqanı hesab olunur. Katibliyə

Nazirlər Konfransı tərəfindən təyin edilən baş direktor rəhbərlik edir.

Cenevrədə yerləşən katibliyin təxminən 630 əməkdaşı var. Katibliyin

əsas vəzifəsi - müxtəlif şuralara, komitələrə, inkişaf etməkdə olan

ölkələrə texniki yardım göstərmək və dünya ticarətinin təhlilini həyata

keçirmək, ÜTT-nin fəaliyyəti barədə məlumatları ictimaiyyətə və

mediaya çatdırmaqdır. Üzvlər tərəfindən qərarlar qəbul olunduqdan

sonra Katiblik digər beynəlxalq bürokratik təşkilatlardan fərqli olaraq ,

artıq qərar vermək səlahiyyətinə malik deyil.

Bununla yanaşı, KatibUk mübahisələrin həlli prosesində bəzi

məsələlərə hüquqi dəstək verir və UTT-yə üzv oirnaq niyyətində olan

hökumətlərə məsləhət xidmətlərini göstərir. İllik büdcəsi təxminən 169

milyon İsveçrə frankı təşkil edir.

Ümumdünya ticarət təşkilatı QATT tərəfindən qəbul olunmuş

bütün sazişlərə əməl edir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu sazişlər

mütəhərrik xarakter daşıyır və daimi olaraq ÜTT-nm bölmələri

tərəfindən təkmilləşdirilir. Təşkilat qanun

67

verici orqan deyil. ÜTT ölkələrə imkan yaradır ki, bilavasitə forum

vasitəsilə mütəşəkkil qaydada danışıqlar aparsınlar.

1995-ci ildən etibarən yenilənmiş QATT əmtəə ticarəti üçün

ÜTT-nin çərçivə sazişinə çevrilmişdir. Baş sazişə kənd təsərrüfatı və

toxuculuq sənayesi kimi sahələr, eləcə də dövlətin ticarət etdiyi mallar

üçün qəbul olunmuş standartlar, subsidiyalar və dempinq əleyhinə

tədbirlər kimi xüsusi məsələlər barədə əlavələr və düzəlişlər qəbul

edilmişdir.

Xaricdə biznes qurmağı planlaşdıran banklar, sığorta və

telekommunikasiya şirkətləri, turizm operatorları, otel şəbəkələri və

nəqliyyat şirkətləri indi əvvəllər yalnız mallara tətbiq olunan, daha azad

və daha ədalətli ticarət prinsiplərindən istifadə edirlər.

Bu prinsiplər yeni xidmətlərin ticarəti haqqında Əsas Sazişdə öz

əksini tapmışdır. ÜTT üzvləri QATS çərçivəsində həm də fərdi

öhdəliklər götürərək öz ölkələrində hansı xidmətin xarici müsabiqə üçün

açıq olduğunu və həmin bazarların nə qədər şəffaf olduğunu bəyan

ediblər.

ÜTT-nin əqli mülkiyyət hüququnun ticarəti barədə sazişi

ideyaların və yaradıcılığın ticarəti və onlara qoyulan sərmayə barədə

qaydaları əks etdirən sənəddir. Həmin qaydalar müəllif hüquqlan,

patentlər, ticarət markaları və malları eyniləşdirmək üçün istifadə olunan

coğrafi adlar, sənaye firmaları, sxemlər və ticarət sirləri kimi

açıqlanması mümkün olmayan informasiyanı - əqli mülkiyyəti ticarət

prosesində necə qorumağı müəyyənləşdirir.

ÜTT-nin ticarət mübahisələrinin «Mübahisələrin həlli üzrə

Anlaşma» çərçivəsində həll olunması qaydalarının qüvvəyə minməsi və

bununla da ticarətin asanlaşdırılmasını təmin etmək baxımından çox

mühümdür. Ölkələr özlərinin sazişlərlə çərçivə- lənən hüquqlarının

pozulduğu qənaətinə gəldikdə, mübahisə predmetini ÜTT-yə

ünvanlayırlar. Xüsusi təyin olunmuş müstəqil ekspertlər tərəfindən

çıxarılan qərar sazişin və fərdi olaraq ölkələr tərəfindən götürülən

öhdəliklərin təfsiri əsasında çıxarılır.

Ticarət Siyasətinin Nəzərdən Keçirilməsi Mexanizminin

məqsədi şəffaflığın artırılması, ölkələrin qəbul etdikləri ticarət

siyasətinin daha yaxşı qavranılmasma nail olmaq və onun təsirini

müəyyənləşdirməkdir. Bununla yanaşı, bir çox üzvlər nəzərdən

keçirməni onların siyasətinə konstruktiv cavab reaksiyası kimi qəbul

edirlər.

68

ÜTT üzvlərinin dörddə üç hissəsindən çoxu inkişaf edən və ya

zəif inkişaf etmiş ölkələrdir. ÜTT-nın bütün sazişləri onlar üçün xüsusi

şərtlərə malikdirlər, o cümlədən razılaşma və bəyanatlann tətbiqi üçün

aynimış daha uzun müddət, onların ticarət imkanlan- nın artırılması üçün

tədbirlər, UTT-nın bütün üzvlərini onlann ticarət maraqlarını müdafiə

etməyə məcbur edən şərtlər, habelə ÜTT üçün infrastrukturun

yaradılmasına, mübahisələrin həllinə və texniki standartların tətbiqinə

dəstək olmaqdır.

1997- ci ildə zəif inkişaf etmiş ölkələr üçün ticarət təşəbbüsləri

və texniki yardım üzrə yüksək səviyyəli görüş altı hökumət- lərarası

agentliyi cəlb etmiş və zəif inkişaf etmiş ölkələrə onların ticarət

qabiliyyətinin artırılmasına yardım məqsədini güdən «inteqrasiya

olunmuş çərçivə», habelə bir neçə bazara güzəştli çıxış üzrə əlavə

sazişlərlə nəticələnmişdir.

ÜTT-nin ticarət və inkişaf üzrə komitəsi zəif inkişaf etmiş ölkələr

üzrə alt-komitənin köməkliyi ilə inkişaf etməkdə olan ölkələrin xüsusi

ehtiyaclarını öyrənir. Onun əsas vəzifələri sazişlərin tətbiqi, inkişaf

etməkdə olan ölkələrin qlobal ticarət sistemində iştirakının

artırılmasıdır.

ÜTT inkişaf edən ölkələrə ildə 100-ə qədər texniki əməkdaşlıq

missiyaları təşkil edir. Orta hesabla hər il Cenevrədə hökumət rəsmiləri

üçün üç ticarət siyasəti kursu təşkil olunur. Xüsusi diqqət Afrika

ölkələrinə yetirilməklə, regional seminarlar mütəmadi olaraq dünyanın

bütün regionlarında təşkil olunur. Bununla yanaşı, mərkəzləşdirilmiş

planlı iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə olan

dövlətlərin rəsmiləri üçün də Cenevrədə treyninqlər təşkil olunur.

2.10. Əmtəələrin beynəlxalq alqı-satqı

müqavilələri haqqmda BMT-nin konvensiyası

(Vyana Konvensiyası)

Əmtəələrin beynəlxalq alqı-satqı müqavilələri haqqında

BMT-nin konvensiyası BMT-nin beynəlxalq ticarət hüququ üzrə

Komissiyası (YUNSİTRAL) tərəfindən beynəlxalq alqı-satqı

sövdələşmələrinin bağlanma şərtlərinin vahid şəklə salınması məqsədilə

işlənilmişdir. Burada həm də, beynəlxalq alqı-satqı müqavilələrinin

bağlanılması və icra edilməsinin bir formalı tən

zimlənməsinin yaradılması ilə əlaqədar olaraq milli qanunvericiliklərdə

olan əsaslı ziddiyyətlərin aradan qaldırılması nəzərdə tutulmuşdur.

Əmtəələrin beynəlxalq alqı-satqı müqavilələri haqqında

BMT-nin Konvensiyası BMT-nin BA-nın 16 dekabr 1978-ci il tarixli

qətnaməsinə müvafiq olaraq 1980-ci ildə Vyana şəhərində çağu*ılmış

konfransda qəbul olunmuşdur. Ona görə də Konvensiya Vyana

konvensiyası adını almışdır. Konfransda 62 dövlət, o cümlədən 22 inkişaf

etmiş və 29 inkişaf etməkdə olan ölkə iştirak etmişdir. Vyana

konvensiyası 1964-cü ildə qəbul olunmuş Haaqa konvensiyasını əvəz

etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Vyana konvensiyası 1 yanvar 1988-ci

ildən qüvvəyə minmişdir. Hazırda 50 dövlət konvensiyanın

iştirakçısıdır.

Vyana konvensiyası əmtəələrin beynəlxalq alqı-satqısını

tənzimləyən vahid şəklə salınmış qaydaları birləşdirməklə, beynəlxalq

ticarətdə hüquqi maneələrin aradan qaldırılmasına yardım etməyi

nəzərdə tutur.

Xarici ticarətdə (eləcə də daxili ticarətdə) alqı-satqı üzrə istənilən

sövdələşmə tərəflərin iqtisadi, maliyyə, maddi, hüquqi və təşkilati

məsələlər üzrə müəyyən hüquq və vəzifələrini nəzərdə tutur. Bunlardan

ən əsasları satıcının (ixracçının) və alıcının (idxalçının) əmtəənin

çatdırılması üzrə vəzifələrini qəti müəyyən edir, əmtəənin satıcıdan

alıcıya keçərkən onun təsadüfi məhv olması, yaxud zədələnməsi ilə

əlaqədar riskin keçməsi anını müəyyən edir, ödəmə qaydalarını

qabaqcadan şərtləşdirir.

Vyana konvensiyası sövdələşmələrin hazırlanması,

razılaşdırılması, sənədləşdirilməsi və sonradan onun yerinə yetirilməsi

ilə əlaqədar proseduraları qaydaya salır.

Konvensiya normativ xarakter daşıyır, yəni onda olan

müddəalar hüquq normalarıdır, lakin bununla yanaşı, o, dispo- zitiv

xarakter daşıyır. Bu, o deməkdir ki, tərəflər bağladıqları müqavilədə

onun istənilən müddəasından kənara çıxa, yaxud onun fəaliyyətini

dəyişdirə bilər.

Konvensiya yalnız beynəlxalq xarakterli müqavilələrə tətbiq

olunur. Beynəlxalq təcrübədə onun müddəaları müqavilə şərtlərini

formalaşdırarkən o hədd də tətbiq oluna bilər ki, ölkələrin milli

qanunvericiliyinin normaları ilə ziddiyyət təşkil etməsin.

Konvensiyanın normaları yalnız Konvensiyanın iştirakçısı

70 ......... :J

olan dövlətlərin ərazisində deyil, həm də Konvensiya da iştirak

edib-etməməsindən asılı olmayaraq digər dövlətlərin ərazisində də tətbiq

olunur.

Vyana konvensiyası:

- əmtəələrin beynəlxalq alqı-satqı müqavilələrinin bağlanması və

istifadə olunmasının vahid formada tənzimlənməsi qay- dalannı özündə

birləşdirir və əsasən milli qanunvericiliklərdə olan əsaslı ziddiyyətləri

aradan qaldırmağa imkan yaradır;

- kommersiya danışıqlarının ucuzlaşdırılması,

yüngülləşdirilməsi və tezləşdirilməsinə kömək edir. Bu da onunla

əlaqədardır ki, konvensiyanı tətbiq edərkən xarici qanunvericiliyin və

onun tətbiqi təcrübəsinin öyrənilməsinə ehtiyac qalmır;

- müqavilə tərəflərin öz hüquq və vəzifələrini birmənalı başa

düşmələrinə ilkin şərtləri müəyyənləşdirir;

- güclü tərəf-müqabilinin zəif tərəf-müqabilinə müqavilə

bağlanarkən birtərəfli qaydada özünə əlverişli olan şərtləri qəbul etməyə

vadar etməyi aradan qaldırır ki, bu da beynəlxalq ticarətdə qeyri-bərabər,

ayrı-seçkilik münasibətlərinin aradan qaldırılmasında mühüm

əhəmiyyətə malikdir;

- müqavilə üzrə alıcı və satıcının əsas öhdəliklərini müəyyən

edir;

- Konvensiyada iştirak etməyən dövlətlərlə münasibətdə tərəflər

arasında mübahisə baş verdikdə onu tənzimləyir;

- alqı-satqı müqavilələrində Konvensiyanın müddəalarının şamil

edilmədiyi obyektlərin siyahısını müəyyənləşdirir;

- konvensiyanın tətbiq olunmadığı müqavilələrin əlamətlərini

müəyyənləşdirir.

Vyana konvensiyası dörd hissədən və 101 maddədən ibarətdir.

Dohada beynəlxalq konfrans (Katar -2001) - ticarət danışıqlarının yeni raundu.

Dohada hərtərəfli ticarət danışıqları üzrə konfransın gündəliyinə

aşağıdakı məsələlər daxil edilmişdir:

- dünya ticarətinin daha da liberallaşdırılması məqsədilə ticarət

proseduralarının sadələşdirilməsi zərurəti;

- universal ticarət sisteminin yaradılması imkanları və texniki

köməyin gücləndirilməsi;

71

- ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsi nəzərə alınmaqla milli

bazarların hansı həddə çatdırılması imkanlarının müəyyənləşdirilməsi;

- kənd təsərrüfatında himayədarlığın məhdudlaşdırılması;

- ticarətdə gömrük maneələrinin getdikcə azaldılmasının

zəruriliyi.

Dohada yuxarıdakı müddəaları özündə birləşdirən beynəlxalq

ticarətin inkişaf proqramı qəbul olundu.

Qeyd olunan proqram aşağıdakı fəaliyyətləri nəzərdə tutur:

qeyri-kənd təsərrüfatı tarifləri, ticarət və iqtisadi mühit, subsidiyalar və

antidempinq kimi ÜTT qaydalan, investisiyalar, rəqabət siyasəti,

ticarətin asanlaşdınlması, dövlət təchizatında şəffaflıq, əqli mülkiyyət,

habelə UTT-nın hazırki razılaşmalanmn tətbiqi zamanı ölkələrin

üzləşdikləri çətinliklərin yüngülləşdirilməsi kimi onlann inkişafına

istiqamətlənmiş bir sıra digər məsələlər.

Bu konfrans Doha raundunun başlanğıcı adlandırıldı, ona görə ki,

konfransda beynəlxalq ticarət sahəsində sonrakı illərdə həll edilməsi

zəruri olan əsas məsələlər tərtib edildi. QATT Ümum- dünya ticarət

təşkilatına çevrildikdən sonra beynəlxalq ticarətin əsas məsələlərinə həsr

olunmuş birinci beynəlxalq Doha konfransında inkişaf etmiş və inkişaf

etməkdə olan iki qrup dövlət arasında son dərəcə güclü ziddiyyətlərin

olması aşkara çıxdı. Bu konfrans çərçivəsində bu ziddiyyətldər öz həllini

tapmadı. Qərara alındı ki, nəzərdə tutulmuş problemlər ÜTT-nın gələcək

Kankun konfranslannda həll olunsun.

ÜTT-nın Monterreda (Meksika, 2002) keçirilən nazirlər

konfransı beynəlxalq ticarət sahəsində investisiya proqramlarının

maliyyələşdirilməsi məsələlərinə həsr olunmuşdu və Konfransın yekun

sənədi kimi «Monterra Konsensusu» imzalandı. Bu sənədə uyğun

olaraq varlı ölkələr tərəfindən əlavə olaraq «ticarətə kömək»

göstərilməsi nəzərdə tutulurdu; bundan əlavə kof- ransda ÜTT-nın yeni

qaydalarının tətbiq olunması razılaşdırıldı.

«Monterra Konsensusu» çox ümumi xarakterə malik olsa da, bu

sənəd də bir sıra mühüm pozitiv müddəalarda vardır. Onda göstərilir ki,

Doha raundunun gündəliyinə beynəlxalq ticarətin inkişafına daxil edilən

məsələlər həm inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan dövlətlər

tərəfindən məsələnin həlli

72

üçün fəaliyyət göstərilməsini tələb edir. Faktiki olaraq Dohada dünya

ticarətinin problemlərinə baxılarkən yoxsulluqla mübarizəyə daha

böyük əhəmiyyət verilmişdir. Bu nöqteyi-nəzərdən inkişaf etməkdə

olan ölkələrə güzəştlər verilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Aydındır

ki, bu güzəştlər Aİ və ABŞ tərəfindən inkişaf etməkdə olan ölkələrə

verdikləri və verəcəkləri nəzərdə tutulan imtiyazlarla əlaqədardır.

«Monterra Konsensusu»nda göstərilirdi ki, aşağı gəlir

səviyyəsi olan ölkələrdə inkişafın və ticarətin stimullaşdıniması, tica-

rət-iqtisadi inkişafın bir çox istiqamətlərində fəal işlər görülməsini

nəzərdə tutur. Burada hakim mövqe tutan problem daxili siyasətin

islahatlar yolu ilə dəyişdirilməsində birinci dərəcəli məsələlərin ardıcıl

düzülməsi və ticarət maneələrinin tədricən azaldılması ilə daha kəskin

xarakter alan rəqabət qabUiyyətliliyinin yüksəldilməsidir.

Konsensusda həm də bütün ölkələrin əmtəə və xidmətlər

bazarına daha tez daxil olmalan istiqamətində fəaliyyət göstərilməsinin

zəruriliyi bəyan edildi. Burada mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələ

qanunvericilik prosesidir. GöstərUirdi ki, qanunlann hazu*- lanması

prosesində elə yanaşmadan istifadə etmək lazımdır ki, ölkələr

arasındakı əsaslı fərqlər nəzərə alınsın. Burada əsas diqqət ona

yetirilməlidir ki, ticarətin inkişafına hansı amillər - daxili siyasət,

infrastrukturanın zəif inkişaf etməsi və ya digər əngəlliklər daha çox təsir

göstərir.

i 'ii iiT 73

Ütt-Nın Kankun Beynəlxalq Konfransı

(Meksika, 2003)

Konfransın işi hər şeydən əvvəl inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə

olan iki qrup dövlətin barışmaz mövqelərinin yaxınlaş- maması

nəticəsində müvəffəqiyyətsizliklə başa çatdı. Əsas əngəl üç qrup məsələ

ilə əlaqədar idi.

Birinci qrupa - dünya ölkələri arasında kapital və əmtəələrin

azad hərəkəti, inkişaf etmiş ölkələrin TMŞ-nın və TMB-nın qlobal

investisiya fəaliyyətlərinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar həll edilməsi

zəruri olan məsələlər daxil idi. Bunların həlli isə beynəlxalq ticarətin

liberallaşdırılmasında həlledici mexanizm kimi, daha liberal tarif

sisteminin qəbul olunması ilə mümkündür.

İkinci qrup - bu qrupa daxil olan məsələlər ölkələrin kənd

təsərrrüfatı və subsidiyalaşdırma siyasətlərini əhatə edir. Konfransın

gedişində bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələr inkişaf etmiş ölkələrdə

kənd təsərrüfatı istehsalçılarına dövlət subsidiyala- rınnm verilməsinin

ləğv olunmasını tələb etdilər. Bu məsələ öz həllini tapa bilmədi. Çin,

Hindistan, Braziliya və CAR başda olmaqla 20 inkişaf etməkdə olan

ölkənin daxil olduğu blok Aİ və ABŞ-dan tələb etdilər ki, inkişaf etmiş

ölkələrin bazarları inkişaf etməkdə olan ölkələrin aqrar məhsulları üçün

açıq elan olunsun.

Üçüncü qrupa - ABŞ-nın pambıq istehsal edən şirkətlərinin

dövlət tərəfindən subsidiyalaşdırılması ilə əlaqədar olan məsələlər daxil

idi. Amerikanın bu siyasətinə qarşı bir çox ölkələr, əsasən də Hindistan

və Braziliya çox kəskin çıxış etdilər. (ABŞ- da bu sahə ilə məşğul olan

hər bir fermer təsərrüfatına ildə 100 min dollar subsidiya verilir). Aİ hər il

Yunanıstan və İspaniya pambıqçılıq təsərrüfatlarına 700 milyon avro

subsidiya verir. Bunun da nəticəsində pambığın dünya qiyməti son 30

ildə ən aşağı səviyyəyə düşmüşdür. Bundan da ən çox ziyana düşən

inkişaf etməkdə olan ölkələrin pambıq istehsalçılarıdır. Mütəxəssislərin

fikrincə, ABŞ, Qərbi Avropa və Yaponiya hökumətləri hər il özlərinin

kənd təsərrüfatı istehsalçılarını himayə etmək üçün 300 milyard dollar

ayırırlar. Bu da inkişaf etməkdə olan ölkələrin kənd təsərrüfatı

məhsulları istehsalçılarının rəqabətə davam gətirmədiklərinə görə

kütləvi surətdə müflisləşmələrinə gətirib çıxarır.

74 _ ___ __ ı;

ÜTT-nın 2005-ci ilin axırında keçirilən Honkonq konfransı da

beynəlxalq ticarət sahəsində inkişaf etmiş ölkələr və inkişaf etməkdə

olan ölkələr arasında olan ziddiyyəti aradan qaldıra bilmədiyindən

nəticəsiz başa çatdı. Burada həll olunmayan əsas məsələlər birinci

aqrar siyasət, ikinci isə beynəlxalq ticarət sahəsində tarif sisteminə yeni

yanaşma ilə əlaqədar idi.

ÜTT-nin qlobal tarif siyasəti. Tariflərin hesablanması.

Tariflər birləşdirilmiş tariflər Şurasının məlumatlar bazasından (CTS)

alınmış informasiyalar əsasında hesablanır. Bu halda, həm də ÜTT-nin

İnteqrasiya olunmuş məlumatlar bazasında (İDB), eləcə də

YUNKTAD-ın Ticarət məlumat analitik sistemində (TRAINS) olan

məlumatlardan istifadə olunur. 2004-cü ilin əvvəlinə ÜTT-nin əksər

üzvləri tariflərin hesablanması sahəsində öz öhdəliklərini tamamilə

yerinə yetirdilər. ÜTT-nin bir sıra üzvlərinə, əsasən də yaxın vaxtlarda

üzv olmuş ölkələrə tariflərin hesablanması və bir sıra digər öhdəliklərin

yerinə yetirilməsi işini 2010-cu ilədək başa çatdırmaları tövsiyə olundu.

Hazırda qəti müəyyənləşdirilmiş rüsumlar üzrə tarif parametrləri

ÜTT-nm üzvü olan 132* ölkə üzrə həyata keçirilir.

Qanunla müəyyənləşdirilmiş rüsumlar üçün tarif parametrlərinin

mənbəyi ÜTT-nm inteqrasiya olunmuş məlumat bazasıdır (İDB).

ÜTT-nin üzvləri tərəfindən təqdim olunmuş məlumatlara əsasən bu baza

özündə rüsumların cari müəyyənləşdi- rilməsini, ən əlverişli ticarət

rejimindən istifadə edən ölkələr üçün rüsumları və idxal statistikasını

birləşdirir.

TRAİNS məlumatlar bazasında ÜTT-yə üzv olmayan dövlətlərin

tariflər, qeyri-tarif məhdudiyyətləri və ticarət haqqında məlumatları

toplanılır. Tariflər üzrə məlumatlar tarif po- zisiyası səviyyəsində milli,

dövlətlərarası və digər mümkün mənbələrdən əldə edilir.

Tariflərin aşağı salınması və onların tətbiqi ilə əlaqədar beş

təklifin şərhinə baxaq:

1) Çin tərəfindən təklif olunmuş İsveçrə düsturu - şəxsi

tariflərin orta səviyyəsinə əsaslanmaqla, hər bir ölkə üçün

ayrıca tariflərin qurulmasını nəzərdə tutur. Bu düstu-

' Aİ-nin üzvlərinə bir ölkə kimi, eləcə də İsveçrə və Lixtenşteynə də bir ölkə

kimi baxılır.

N

75

run tətbiqi ilə əlaqədar olaraq bütün tariflər ilkin səviyyədən

aşağı olacaqlar. Daha yüksək tarif dərəcəsi olan ölkələrdə

onların orta səviyyəsi daha aşağı tarif dərəcəsi olan

ölkələrdəkinə nəzərən faiz nisbətində daha çox aşağı

düşəcəkdir.

2) Aİ-nin təklifi - tariflərin qruplara bölünməsi yolu ilə daha

yüksək qruplara tariflərin daha mütənasib qaydada ixtisara

salınması vasitəsilə tariflərin bölünməsinin

məhdudlaşdırılmasma yönəldilmişdir. Müəyyən səviyyədən

aşağı olan tariflər müzakirə olunmalıdırlar. Belə ki, 2 faizli

göstəricisi sıfıra endirilməlidir.

3) Tariflərin hind konsepsiyası - mütənasib qaydada bütün

tariflərin aşağı salınmasını nəzərdə tutur. Buraya müzakirə

üçün nəzərdə tutulmuş bütün kəmiyyətlər daxil edilir.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə tariflərdə mütənasib

qaydada ixtisar olunmalar inkişaf etmiş ölkələrin

göstəricilərinin 2/3-ni təşkil edəcəkdir.

4) Tariflərin ixtisar olunması üzrə Amerika yanaşması - 5

faizli və aşağı dərəcə ilə tutulan bütün tariflər sıfıra

endirilməlidir. Maksimum dərəcəsi 0,08 olan İsveçrə

düsturu bütün qalan tariflərə şamil olunur. Gömrük tarifləri

ilə əlaqədar olanlar istisna olmaqla, tətbiq olunan dərəcələr

bütövlükdə əsas kimi istifadə olunur. Bu yanaşma 2015-ci

ilədək sıfır dərəcəsinə endirilməli və bütün tariflər üçün

2010-cu ildə qüvvəyə minməlidir.

5) ÜTT-nm ticarət üzrə Komitə sədrinin təklifi - hər bir

ölkənin orta tarifinə bərabər olan, ən maksimum pa-

rametrli İsveçrə düsturunun istifadə olunmasını özündə

birləşdirir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu təklif dəniz

məhsulları, ayaqqabı, dəri məmulatları, nəqliyyat

vasitələrinin hissələri, toxuculuq məhsulları və paltar kimi

əmtəələr üzrə tariflərin sıfıra qədər ixtisar olunmasını

nəzərdə tutur.

Bu düsturların hər birində həlledici həlqə, dərəcələrin baza

tarifləri əsasında seçilməsidir. Ənənəvi olaraq QATT/ÜTT sistemi

sonrakı danışıqlar üçün baza kimi mütləq mövcud olan gömrük

dərəcələrdən istifadə edir.

76

2.11. Ümumdünya Ticarət

Təşkilatı və Azərbaycan

Azərbaycanın Ümumdünya Ticarət Təşkilatına (ÜTT) üzvlüyü

perspektivləri böyük ictimai maraq doğuran, mətbuatda tez-tez

işıqlandırılan məsələlərdən biridir. Azərbaycan bu təşkilata daxil

olmaqla nə qazanacaq, hansı öhdəliklər götürəcək, hansı hüquqlarını

təşkilatla bölüşəcək, təşkilata üzvlük ölkəmizin inkişafına, xalqımızın

rifahına necə təsir edəcək - bunlar ölkəmiz və vətəndaşlarımız üçün

taleyüklü məsələlərdir. Bu məsələlərə aydınlıq gətirmək üçün ilk

növbədə ÜTT-nin fəaliyyətini, üzv ölkəlirin təcrübəsini öyrənmək,

yalnız bundan sonra müəyyən fikir söyləmək olar.

Bununla əlaqədar olaraq AMEA-nm akademiki Z.Sə- mədzadə

haqlı olaraq demişdir: “Azərbaycanın Ümumdünya Ticarət Təşkilatına

daxil olmasına tələsmək lazım deyil. Bu prosesdə tələsmək Azərbaycana

baha başa gələ bilər. Bu prosesə dövlət başçısı da xüsusi diqqət yetirir .

Ümumdünya Ticarət Təşkilatına üzv qəbul olmaqla Azərbaycanın bütün

problemləri həll olunmayacaq. Bu prosesdə ciddi hesablama və

araşdırmalar aparmalıyıq ki,hansı mərhələdə hansı şərtlərlə Azərbaycan

Ümumdünya Ticarət Təşkilatına daxil olmalıdır. Əgər təşkilata tələsik

daxil olsaq, Azərbaycanın dirçəlməkdə olan iqtisadiyyatına böyük zərbə

vura bilərik. Biz çalışmalıyıq ki, bu prosesin bütün mərhələlərində

rəqabətə davamlılığı artıraq. Prezident İlham Əliyev də bütün

çıxışlarında deyir ki, rəqabətə davamlılığı artırmaq üçün bütün

imkanlardan istifadə etməliyik. Bu məsələni həll etsək,Ümumdünya

Ticarət Təşkilatına daxil olmaqla bizim itkilərimiz az ola bilər.”

Hazırda dünya ölkələrinin 132-si ÜTT-mn üzvüdür və

ümumdünya ticarətinin 95 faizdən çoxu məhz onlann payına düşür.

Yalnız bu fakt göstərir ki, dünyanın sənayecə inkişaf etmiş ölkələrinin

hamısı ÜTT-mn üzvüdür. Deməli, Azərbaycamn bu təşkilatın üzvü

olması, ən azı dünyanın qüdrətli ölkələri ilə bir klubda təmsil olunması

deməkdir. ÜTT üzvü olan ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, bu üzvlük ixrac

və idxalı genişləndirməyə, hər iki istiqamətdə sərfəli seçim etməyə,

iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş dövlətlərlə iqtisadi münasibətləri

genişləndirməyə, milli maraqlann müdafiəsi məqsədilə

77

təşkilatın imkanlanndan istifadə etməyə, beynəlxalq ticarət qayda- lannın

hazırlanmasında, müqavilələrin bağlanmasında iştirak etməyə və

nəhayət, investisiya mühitini əlverişli etməyə və investisiya- lann

həcmini genişləndirməyə imkan verir. Odur ki, Azərbaycanın ÜTT-yə

üzvlüyünün alternativinin olmaması bu gün heç kimdə şübhə

doğurmamalıdır. Ancaq bütün bunlarla bərabər, ÜTT xeyriyyə fondu da

deyil və təşkilata qəbul olunmağın müəyyən şərtləri və məhdudiyyətləri

də var. Məsələn, əsas şərtlərdən biri ixracın əmtəə tərkibi ilə bağhdır.

ÜTT üzv ölkələrin ixrac etdiyi əmtəənin mütləq əksəriyyətinin

xammaldan ibarət olmasının tamamilə əleyhinədir. Burada qeyd etmək

lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası hazırda UTT-nın bu tələblərinə

tam cavab vermir. Respublikamızın ixracatının əsasını neft və neft

məhsullan təşkil edir. Bunun da mütləq əksəriyyəti xammaldan və eneıji

daşıyıcılanndan ibarətdir. 2008-ci ilin göstəricilərinə görə neft və neft

məhsullanmn ixracatda payı 97 faiz - dən çox olmuşdur. Odur ki, ixracın

tərkibinin daha çox rəqabətə davamlı, geniş çeşidli məhsullarla

zənginləşdirilməsi hazırda respublika iqtisadiyyatının qarşısında duran

əsas məsələlərdən biridir.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan enerji daşıyıcılarından başqa

mədən suları, meyvə və tərəvəz məhsulları, dəniz sərvətləri ilə də zəngin

bir ölkədir. Aparılan təhlillər göstərir ki, ixracın əmtəə tərkibini məhz bu

məhsulların hesabına qısa müddətdə və dünya standartlarına uyğun

keyfiyyətdə dəyişmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki. Prezident İlham

Əliyevin 2004-cü ilin fevralında imzaladığı «Azərbaycan Respublikası

regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008)» və

2009- 2013-cü illəri əhatə edən «Azərbaycan respublikası regionlarının

sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqrammı»nm məqsədlərindən biri də

budur.

Eyni zamanda, nəzərə almaq lazımdır ki, BMT-yə, Aİ, ÜTT və

yaxud hər hansı başqa beynəlxalq təşkilata qəbul olunmaq, dövlətin

səlahiyyətlərinin bir hissəsinin könüllü şəkildə həmin təşkilata verilməsi

deməkdir. Məsələn, ÜTT-yə qəbul olunmaqla ölkəmiz gömrük

rüsumlarmın həddinin müəyyənləşdirilməsi, beynəlxalq ticarətdə

qiymətlərin sərbəst təyin edilməsi, ümumiyyətlə xarici iqtisadi

siyasəti sərbəst həyata keçirmək sahəsində imkanlarının müəyyən

mənada məhdudlaşdırılması ilə barışmalı olacaqdır. Üzvlüyə qəbul

olunduğu təqdirdə Azərbay

78

can ÜTT üzvlərinin milli bazarımıza sərbəst daxil olmasına imkan

yaratmalı, gömrük və vergi rüsumlarına yenidən baxmalı, onları

ÜTT-nin standartlarına uyğunlaşdırmalı olacaqdır. Bununla da

bazarlarımızın keyfiyyətli və bahalı xarici mallar tərəfindən «işğalı»na

(bizim mallar hazırda onlarla rəqabət aparmaq qabiliyyətində deyil)

şərait yaradılacaqdır. Bu isə büdcə gəlirlərinin azalmasına (gömrük və

vergi rüsumlarının aşağı salınması hesabına) və daxili bazarda

qiymətlərin bahalaşmasına - dünya qiymətlərinə yaxınlaşmasına səbəb

olacaqdır. Deməli, bazarlarımızı qorumaq üçün əvvəlcədən qabaqlayıcı

tədbirlər görülməli, Azərbaycan mallarının keyfiyyəti rəqabətə davam

gətirəcək səviyyəyə qaldırılmalıdır. Bu isə bir gün, iki günün işi deyil,

böyük bir prosesdir və mərhələ-mərhələ getməlidir. Qeyd etmək

lazımdır ki, hazırda Azərbaycanda Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi

ilə həyata keçirilən yeni iqtisadi siyasət strategiyasının əsas

prioritetlərindən biri də bundan ibarətdir.

Ümumdünya Ticarət Təşkilatı da bütün bu çətinlikləri,

problemləri nəzərə alaraq, ölkələri üzv qəbul etməni mərhələ- mərhələ

həyata keçirir. Birinci mərhələdə müraciət edən ölkəyə müşahidəçi

statusu verir. Hazırda müşahidəçi statusunda 30-dan yuxarı ölkə var

(buraya Rusiya, Çin kimi böyük ölkələr də daxildir) və onlar üzvlüyün

müxtəlif mərhələsindədirlər. MDB ölkələrindən Gürcüstan, Qırğızıstan,

Moldova və Ukrayna ÜTT -nin tam hüquqlu üzvüdürlər. Qeyd etmək

lazımdır ki, bu təşkilatda bütün qərarlar kimi, yeni üzvlərin qəbul

olunması da konsensus yolu ilə qəbul olunur. Deməli, Ermənistan bizdən

əvvəl təşkilatın üzvü olarsa, Azərbaycanın ÜTT üzvü olmaq məsələsi

problemə çevriləcəkdir. Odur ki, bu məsələdə düşmən ölkəni

qabaqlamaq Azərbaycan diplomatiyasımn qarşısında duran əsas

məsələləridən biridir. Qeyd etmək lazımdır ki, ümummilli liderimiz

Heydər Əliyevin müdrik uzaqgörənliyi sayəsində 1997-ci ildə ÜTT-yə

müraciət edilmiş, respublikamıza müşahidəçi statusunun verilməsi ilə

Azərbaycanın təşkilata üzv qəbul olunması prosesi artıq başlamışdır.

Sonrakı dövrdə ölkəmizin xarici ticarət rejimi haqqında memorandum

hazırlanmış və ÜTT-nın Katibliyinə təqdim edilmişdir. Avropa

birliyinin, ABŞ-m, Yaponiyanın, Avstraliyanın sorğularına cavablar

hazırlanmış və təşkilatın aidiyyətli qurumlarına təqdim olunmuşdur.

79

2.12. Ümumdünya Turizm Təşkilatı

Ümumdünya turizm təşkilatı (world tourizm organization)

turizm sahəsində hökumətlərarası təşkilatdır. Turizmin inkişafı üzrə

əməkdaşlığın yaradılması və saxlanılmasında həlledici və mərkəzi rol bu

təşkilata məxsusdur. Təşkilat 2 yanvar 1975-ci ildə yaradılmışdır.

Həmin gündə təşkilatın üzvlərinin əksəriyyəti - 51 ölkə - tərəfindən

qəbul olunmuş nizamnamə norma və qaydaları qüvvəyə minmişdir.

Ümumdünya Turizm Təşkilatı 1925- ci ildə yaradılmış rəsmi turizm

təşkilatlarının beynəlxalq ittifaqı qeyri - hökumət təşkilatının hüquqi

varisidir. Təşkilatın statusunun dəyişdirilməsi keçən dövr ərzində

beynəlxalq münasibətlərin yenidən qurulması ilə əlaqədar olmuşdur.

Təşkilatın nizamnaməsinin 1-ci bəndinin 3-cü maddəsinə uyğun olaraq

Ümumdünya turizm təşkilatının əsas məqsədi «iqtisadi inkişafa,

beynəlxalq qarşılıqlı anlaşmaya, sülh və firavanlığın təmin olunmasına

töfhə vermək, dinindən, dilindən, cinsindən və irqindən asılı olmayaraq

əsas insan hüquq və azadlıqlarına hörmət etmək və onu qorumaqdır».

1. Ümumdünya turizm təşkilatının fəaliyyətinin həlledici

istiqaməti aşağıdakı əsas prinsiplər üzrə inkişaf etməkdə olan ölkələrə

kömək göstərməkdir:

- turizmin inkişaf strategiyası (turizm siyasəti: regionların

xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla milli və xarici turizmin planlaşdırılması;

turizm sahəsinin milli iqtisadiyyatla əlaqəsi; perspektiv inkişafın

qiymətləndirilməsi);

- maddi - texniki və kadr təminatı siyasəti (turizm məhsulları

və xidmətin diversifikasiyası və inkişafı; nəqliyyatla təminatla qarşılıqlı

əlaqə; turizmə kapital qoyuluşu siyasəti; yeni texnologiyalardan istifadə

və s.);

- marketinq, yaxud turizm layihələrinin işlənilməsi (turizmin

coğrafiyası, uçotu və mövsümi inkişafı; marketinq və reklam üzrə

proqramların hazırlanması; sosialoji tədqiqatların aparılması; ekoloji

amillər nəzərə alınmaqla çoxməqsədli, qarışıq turizm proqramlan və

layihələrinin hazırlanması);

- kadrlarm öyrədilməsi və peşəkar kadrlarm hazu'lanması

(hökumət xidmətləri səviyyəsində təcrübə mübadiləsi; kütləvi peşələr

üzrə kadrlann öyrədilməsinə texniki kömək; turizmin xüsusiyyət

80

ləri və milli proqramlardan asılı olaraq kadrlann xüsusi hazırlanması;

ayn-ayn ölkələrdə tədris müəssisələrinin yaradılması);

- statistika (bütün səviyyələrdə təcrübə və mütəxəssis

mübadiləsi; turizm haqqında rəqəmlərin toplanması, təhlili və

yayılmasının öyrədilməsi; sorğuların keçirilməsi və işlənilməsinə

köməklik göstərilməsi);

- hökumət xidmətlərinin rolu və funksiyaları (milli turizm

rəhbərliyinin yaradılmasına kömək göstərmək; sənədlər mərkəzləri,

arxivlər və kitabxanalann yaradılması; kompyuteriəşdirmə);

- turist mübadiləsi və sənədləşdirilməsinin sadələşdirilməsi;

müvafiq müqavilə və razılaşmaların hazırlanması; müştərilərin

hüquqlarının müdafiəsi; turistlərin sığortalanması; inzibati - dövlət

xidmətləri, müştərilər və mehmanxana bölməsi arasında qarşılıqlı

fəaliyyət;

2. Turistlərin və turizm obyektlərinin təhlükəsizliyi və müdafiəsi

ilə əlaqədar problemlərin həlli; eləcə də turist mübadiləsi, getmələr və

gəlmələr prosedurasının asanlaşdırılması;

3. Özündə aşağıdakılan birləşdirən öyrətmə və peşə hazırlığı:

- turizm sahəsində məxsusi tədris-təhsil institutlannın forma-

laşdınlması və bərqərar olunmasında üzv ölkələrə kömək göstərilməsi və

stimullaşdıniması;

- kadrların öyrədilməsi və peşəkar kadrların hazırlanmasının əsas

aspektləri üzrə bilavasitə kömək göstərilməsi.

4. Turizmin nüfuzunun və hörmətinin, eləcə də onun məlumat

təminatının yüksəldilməsi.

5. Konfransların keçirilməsi, mədəni turizmin dünya atlasının

hazırlanması, milli valyutaların nisbətlərinin, turizm məhsulları və

xidmətlərə qiymətqoymanın öyrənilməsi.

6. Turizm sahəsində fəaliyyət göstərən üzv-ölkələrdə hər il

ümumdünya turizm gününün qeyd olunması.

Turizm sahəsi çoxlu sayda universal və ixtisaslaşmış təşkilatlar

tərəfindən tənzimlənir. Onlara aşağıdakılan aid etmək olar:

a) Universal xarakterli:

Turist agentliklərinin Ümumdünya agentliyi

(FUAAB\UFTAN);

- At idmanı turizminin Beynəlxalq federasiyası (FİTE);

- Beynəlxalq turistlər alyansı (AİT) və s.

b) İxtisaslaşmış xarakterli;

81

- Turizm agentliklərinin Ümumdünya federasiyası (VATA);

- İşgüzar məqsədlə turizmi təşkil edənlərin Beynəlxalq liqası

(İLSTA);

- Sosial turizm təşkilatlarmm Beynəlxalq federasiyası (İFPTO);

- Tələbə turizmi üzrə Beynəlxalq Konfrans (MKST);

- Turizm agentləri üçün xüsusi qatarların təşkili üzrə Beynəlxalq

Konfrans (KİTA);

- Beynəlxalq turizm akademiyası (AKİT);

- Bələdçilərin beynəlxalq klubu (İKT);

- Turizm və səyahətlər sahəsində tədqiqatlar üzrə Assosiasiya və

s.

Bütün bu sahələrdə həlledici tənzimləyici Ümumdünya Turizm

Təşkilatdır. Turizmin inkişafı üzrə bir sıra bəyannamələr məhz həmin

təşkilat tərəfindən qəbul olunmuşdur: Turizm haqqında Manila

bəyannaməsi (1980); Akapulko sənədi (1982); Turizm haqqında Xartiya

və turistin əxlaq kodeksi (Sofiya, 1985); Turizm üzrə Haaqa

bəyannaməsi (1989).

1999-cu ildə Ümumdünya Turizm Təşkilatının Santiya- qoda

keçirilən Baş Assambleyasında turizm etikasının qlobal kodeksi qəbul

olunmuşdur. Təşkilat dünyada turizmin gələcək inkişafına dair çoxsaylı

tədqiqatlar aparır və bu tədqiqatlarda:

- turizmin inkişafına təsir edən amillər təhlil olunur;

- sahənin gələcək ehtimal olunan variantları proqnozlaşdırılır və

inkişaf üsulları işlənilir.

Regionlar üzrə turistlərin gəlməsinin artım tempi 4 saylı cədvəldə

verilmişdir %:

Cədvəl №4'

Dövr (illər) Dünyada Avropada Asiyada Şərqi Asiya və

Sakit okean

1950-1970 9,9 10,9 9,9 18,1

1970-1980 5,7 5,3 3,8 14,7

1980-1990 4,7 4,1 4,3 9,6

1990-2000 3,8 2,7 4,6 6,8

2000-2010 3,5 2,5 3,5 6,5

' C.B. Фомишин. Международные экономические отношения: Ростов-

на-Дону.

«Феникс», 200

82

Corc Vaşinqton adına Universitetin Beynəlxalq turizm institunun

himayəçiliyi ilə dünyanın 21 ölkəsindən olan 90 ekspertin iştirakı ilə

keçirilən beynəlxalq turizm siyasəti Forumunda yeni minillikdə turizm

siyasətinin işlənilməsində əsas diqqət yetirilməli olan həlledici

istiqamətlər müəyyənləşdirildi ki, bu da turizmin inkişafının yeni

sxemini formalaşdırdı:

- turizmin inkişaf amilləri göstərildi - ətraf mühitin vəziyyəti;

- turizm mərkəzlərinin fiziki və sosial imkanlarından asılı olaraq

turizmin inkişafı üçün məhdudiyyətlər mövcuddur;

- turizm sosial-məsul sənaye kimi inkişaf etməli və vaxtaşırı baş

verən dəyişikliklərə reaksiya verməlidir;

- dünya əməkdaşlığında müxtəlif etnik qrupların mədəni

xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması zəruridir;

- demoqrafik dəyişikliklər turizmin inkişaf səviyyəsinə və

təbiətinə güclü təsir göstərir;

- müxtəlif gəlir səviyyəsi və vərdişləri olan insanlar üçün

turizmin öz modeli tərtib olunmalıdır;

- vergilərin və digər xərclərin artdığı bir şəraitdə turizmin

infrastrukturunun inkişafı üçün iri məbləğdə investisiyalara zərurət artır.

BMT-nın Baş Assambleyası Ümumdünya turizm təşkilatına

qeyri-hökumət təşkilatı statusu vermişdir. Təşkilat İspaniyanın Madrid

şəhərində yerləşir.

. ........ /■■ . . ... ... 83

FƏSİL 3. BEYNƏLXALQ İQTİSADİ MÜNASİBƏTLƏR

SİSTEMİNDƏ BEYNƏLXALQ TƏŞKİLATLAR

3.1. iqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının

(İƏİT) fəaliyyəti (Organization for Economic Cooperation and Development - OECD)

Qeyd etmək lazımdır ki, İƏİT digər bir beynəlxalq təşkilatın,

məhz “Marşall planı”nın - İkinci Dünya müharibəsindən sonra ABŞ-ın

verdiyi iqtisadi köməkdən (o dövrdə 12 mlrd. ABŞ dolları) istifadə

etməklə Avropa ölkələrinin iqtisadiyyatının bərpası və inkişafı - həyata

keçirilməsi məqsədilə yaradılmış Avropa iqtisadi əməkdaşlığı

təşkilatınm varisidir. Avropa iqtisadi əməkdaşlığı təşkilatı öz qarşısına

qoyulan məqsədin həyata keçirilməsini başa çatdırdıqdan sonra, onun

fəaliyyətinin dünya iqtisadi inkişafının yeni problemlərin həllinə

(dünyada dayanıqlı iqtisadi artımın təmin olunması, beynəlxalq ticarətin

genişləndirilməsi üçün şəraitin yaradılması, inkişaf etməkdə olan

ölkələrin iqtisadi inkişafına köməklik göstərilməsi və sairə) cavab

verəcək istiqamətlərdə davam etdirilməsi məsələsi meydana çıxdı. Bu

məsələlərin həlli Avropa iqtisadi əməkdaşlığı təşkilatının mandatı

çərçivəsindən kənara çıxdığndan, müəyyən mənada siyasi, hüquqi və

təşkilatı formada onun varisi olacaq yeni bir təşkilatın-İqtisadi İnkişaf və

Əməkdaşlıq Təşkilatının yaradılması qərara alındı.

İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı - azad bazar

iqtisadiyyatı və demokratiya prinsiplərini qəbul edən inkişaf etmiş

ölkələrin beynəlxalq iqtisadi təşkilatıdır. Təşkilatın mənzil qərarğahı

Paris şəhərindədir.

İƏİT - hökumətlər arası beynəlxalq iqtisadi təşkilatdır. İƏİT-nin təsis olunması ABŞ-ın təşəbbüsü ilə 14 dekabr 1960-cı ildə Parisdə imzalanmış konvensiya əsasında həyata keçirilmişdir. Konvensiya 30 sentyabr 1961-ci ildə bütün iştirakçı dövlətlər tərəfindən ratifikasiya olunduqdan sonra qüvvəyə minmişdir.

İƏİT beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin çoxtərəfli

tənzimlənməsinə bilavasitə təsir göstərən beynəlxalq təşkilatlar arasında

mühüm yer tutur. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı

84

BMT sisteminin tərkib hissəsi deyil, lakin o, öz fəaliyyətində BMT- nin

əsasverici prinsipləri və məsələlərini rəhbər tutur, onun bütün idarə və

təşkilatları, eləcə də aparıcı iqtisadi təşkilatlarla beynəlxalq ticarətin

çoxtərəfli tənzimlənməsi və inkişafı, kapital hərəkəti və BMT-in digər

elementləri ilə əlaqədar olan məsələlərdə sıx əməkdaşlıq edir.

İƏİT-in başhca məqsədi - dünya təsərrüfat sistemində baş verən

ziddiyyətlərin yüngülləşdirilməsi üçün iştirakçı-ölkələrin iqtisadi

siyasətinin uzlaşdınlmasıdır. O, həm də heç bir ayn-seçkilik qoyulmadan

çox tərəfli əsaslarla dünya ticarətinin genişləndirilməsi, maliyyə sabitliyi

və məşğulluq sahəsində sabitliyin saxlamiması məqsədilə uzlaşdınirmş

sij^asətin işlənilməsi ilə məşğul olur.

Hazırda İƏİT-in 31 ölkə - əsasən də inkişaf etmiş ölkələr

üzvüdür: Avstraliya, Avstriya, Belçika, Böyük Britaniya, Macarıstan,

Almaniya, Yunanıstan, Danimarka, İrlandiya, İslandiya, İspaniya,

İtaliya, Kanada, Lüksemburq, Meksika, Niderland, Yeni Zellandiya,

Norveç, Polşa, Portuqaliya, Koreya Respublikası, ABŞ, Türkiyə,

Finlandiya, Fransa, Çexiya, İsveçrə, İsveç, Yaponiya, Sloveniya,

Slovakiya. 2010-cu ilin may aymda Çili, Estoniya və İsraildə təşkilata

üzv qəbul olunmuşlar və bununlada təşkilatın üzvlərinin sayı 34-ə

çatmışdır. Bu dövlətlərin də əksəriyyəti Avropa ittfaqına üzv olan

dövlətlərdir. Təşkilatın işində ayrıca üzv hüququnda Avropa

ittifaqının Avropa Komissiyası da iştirak edir.

Avropa ittifaqı kimi İƏİT-də öz sıralarının genişləndirilməsinə

böyük əhəmiyyət verir, baxmayaraq ki. Təşkilat bu məsələyə çox ciddi

yanaşır.

1996-cı ildə keçmiş sovet respublikaları Rusiya, Estoniya,

Latviya və Litva İƏİT-ə üzv olmaq üçün ərizə verdilər. İƏİT bu ölkələri

üzvlüyə qəbul etməkdən imtina etdi.

2005-ci ilin iyul ayında İƏİT-in Baş katibi Donald Conson

“Financial Times” qazetinə verdiyi müsahibədə Təşkilatı Çin Xalq

Respublikasını İƏİT-yə qəbul etməyə çağırdı. Onun fikrincə əgər İƏİT

qlobal iqtisadiyyatın formalaşmasına təsir göstərən səmərəli təşkilat

kimi qalmaq istəyirsə, inkişaf etməkdə olan nəhəng dövlətlərin nəhəng

Təşkilata üzv olmaları zəruridir. O, bunu belə əsaslandırmışdır: ”Çin

dünyada polad istehsalı üzrə iri istehsalçı olmaqla, digər beynəlxalq

xammal bazarlarınada ciddi təsir

85

göstərir”. Conson dövlətləri üzvlüyə qəbul edərkən dövlətlərin siyasi

xüsusiyyətlərinin kənara qoyulmasına çağırdı: “Biz iqtisadi təşkilatıq və

ona görə də biz iqtisadi məsələlərlə məşğul olmalıyıq. Keçmişdə

İƏİT-də diktaturalar - Portuqaliya və İspaniya olmuşdur, Biz

Yunanstanda hərbi rejimlə iş görmüşük”. Çin artıq onun iqtisadiyyatının

İƏİT tərəfindən tədqiqatının aparılmasına dəvət olunmuşdur ki, bu da

adətən Təşkilata üzv olmaq üçün birinci addım hesab olunur.

16 may 2007 - ci ildə Parisdə İƏİT-in iki günlük yığıncağında

üzvlük barədə danışıqların başlanması üçün Rusiya, Estoniya,

Sloveniya, İsrail və Çili, İƏİT-in mümkün genişlənməsi barədə isə

Braziliya, Çin, Hindistan və Cənubu Afrika Respublikası danışıqlara

dəvət olundular.

Göründüyü kimi İƏİT-in üzvləri yalnız sənayect. yüksək

inkişaf etmiş ölkələr deyil. İƏİT özünün 2-3 iyun 1993-cü il tarixli

sessiyasında Təşkilatın bütün maraqlı dövlətlərlə qarşılıqlı əlaqəsi və

yeni üzvlərin qəbulu barədə xüsusi qərar qəbul etdi. Bu qərar prinsip

etibarilə Azərbaycan Respublikasınında İƏİT-ə tam hüquqi üzv

olmasına imkan yaradır.

İƏİT-in üzvlərinin sayının artırılması, eləcə də onun fəaliyyət

dairəsinə yeni məsələlərin daxil edilməsi (bu məsələlər arasında bazar

iqtisadiyyatına keçən ökələlərə kömək göstərilməsi mühüm yer tutur)

təşkilatın əhəmiyyətini daha da yüksəldir, Bİ M-in çoxtərəfli

tənzimlənməsi məsələsində onun imkanlarını artırır.

İƏİT-nin yaradılması barədə Konvensiyada göstərildiyi kimi,

onun səlahiyyətləri çox genişdir və özündə aşağıdakıları birləşdirir:

inkişaf proqramını həyata keçirən üzv-ölkələrin və digər ölkələrin

maksimum dərəcədə yüksək və dayanıqlı iqtisadi artımının əldə

edilməsi; məşğulluğun yüksəldilməsi; həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi;

maliyyə sabitliyinin saxlanılması; dünya iqtisadiyyatının ümumi artımı;

beynəlxalq öhdəliklərə uyğun olaraq ayrı-seçkilik qoyulmadan dünya

iqtisadi mübadiləsinin inkişafına köməklik etmək. İƏİT-in fəaliyyətinin

mühüm hissəsi çirkli pulların yuyulması, vergi ödəmələrindən yayınma,

korrupsiya və rüşvətxorluğa qarşı mübarizə ilə əlaqədardır. İƏİT-in

iştirakı ilə bəzi dövlətlər tərəfindən “vergi vahələrinin” yaradılması

86

təcrübəsinə son goyulmasına xidmət edəcək bir sıra mexanizmlər

işlənilmişdir.

İƏİT çox geniş analitik iş həyata keçirir, üzv-ölkələr üçün

tövsiyyələr hazırlayır, iqtisadi problemlər üzrə çoxtərəfli danışıqların

təşkilində platforma rolunu oynayır.

İƏİT vicdansız vergi rəqabəti aparan ölkələrin “qara siyahısını”

aparır. 2 aprel 2009-cu ildə İƏİT böyük iyrimilərin (G20) görüşünə

İƏİT-in qlobal forumu ilə müşahidə olunan beynəlxalq saviyyədə qəbul

olunmuş vergi standartlarının implementasiyası üzrə Cari məruzə

hazırladı. Bu məruzə istənilən vergi məsələlərində milli vergi

qanunçuluğunda şəxsi məlumatların və ya bank sirrinin qorunması

barədə müddəa olub-olmamasından asılı olmayaraq, milli vergi

qanunçuluğuna əməl edilməsinə məcbur etmək və inzibatçılıq məqsədilə

məlumat mübadiləsini həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. O, həm də

məlumat mübadiləsi prosesinə cəlb olunmuş məlumatların məxfiliyinin

qorunmasını nəzərdə tutur.

Göstərilən məqsədlərə nail olunması üçün İƏİT-nin üzvü olan ölkələr öz üzərlərinə aşağıdakılan götürmüşlər: onlarda olan ehtiyatların fərdi və kollektiv əsasda optimal istifadə olnunmasınm təmin olunması; elmi-tədqiqatlarm və təhsilin həvəsləndirilməsi; maliyyə sabitliyinə nail olunmasına cəhd etmək; əmtəə və xidmətlərin cari ödəmələr və kapital qoyuluşlarının hərəkəti yolunda maneələrin aradan qaldılırması üçün zəruri tədbirlərin görülməsi; inkişaf etməkdə olan ölkələrə texniki və digər köməklərin göstərilməsi.

İƏİT-nin əsas məsələ və funksiyaları: - iştirakçı - ölkələrdə maliyyə sabitliyinin saxlanılması və iqtisadi

artımın stimullaşdırılmasma istiqamətlənmiş siyasətin formalaşdırılması, əlaqələndirilməsi və həyata keçirilməsi;

- inkişaf etməkdə olan ölkələrə maliyyə və texniki kömək sahəsində iştirakçı - ölkələrin səylərinin razılaşdırılması və sti- mullaşdırılması;

- ayrı-seçkilik tədbirlərinin istifadə edilməsini istisna edən beynəlxalq ticarətin genişləndirilməsinə yardım edilməsi.

İƏİT-nin rəhbər orqanı onun şurasıdır. Şuraya hər bir üzv ölkədən bir nümayəndə daxil olur. Şura həftədə bir dəfə ya ölkələrin daimi nümayəndələrindən ibarət tərkibdə, yaxud da ölkələ

,,- V y . ................. 87

rin nazirlərindən ibarət tərkibdə toplanır. Qərar və qətnamələr bütün

üzvlərin qarşılıqlı razılığı əsasında qəbul olunur və məsləhət xarakteri

daşıyır. Ayrı-ayrı hallarda məcburi qərarlar qəbul olunur. Lakin bu

qərarlar səsvermədən imtina edən üzv-dövlətlərə və bu qərarın tətbiqinə

konstitusiyası yol verməyən dövlətlərə şamil edilmir. Şuranın tərkibinə

Avropa İttifağı Komissiyasının nümayəndəsi də daxildir. Şura ildə bir

dəfə lƏİT-nin iştirakçı-ölkələrinin xarici işlər, maliyyə və digər

nazirliklərinin rəhbərlərindən ibarət tərkibdə toplanır. Şura 1974-cü ildə

yaradılmışdır.

İcraiyyə Komitəsi - 14 nəfərdən ibarət tərkibdə təşkil olunur və

cari işləri həyata keçirir. Katiblik - inzibati və operativ işləri həyata

keçirir. Müzakirə üçün sənədləri, statistik materialları işləyir və

hazırlayır, müxtəlif iqtisadi və sosial məsələlər üzrə məruzələr nəşr edir.

İƏİT-nin tərkibində müxtəlif sahələr üzrə 20-dən çox

ixtisaslaşmış komitə fəaliyyət göstərir; iqtisadi siyasət, iqtisadiyyat və

inkişaf; ticarət; kapital hərəkəti; maliyyə bazarları; vergi siyasəti;

rəqabətə münasibətdə hüquq və siyasəti; istehlakçı siyasəti; turizm; dəniz

nəqliyyatı; beynəlxalq investisiyalar və çox- milli müəssisələr;

energetika siyasəti; sənaye; polad; elmi və texnoloji siyasət; informasiya,

kompyuterləşmə və kommunikasiya siyasəti; təhsil işləri; işçi qüvvəsi və

sosial siyasət; dövlət idarəedilməsi məsələləri; ətraf mühitin qorunması;

kənd təsərrüfatı; balıqçılıq; əmtəələr və s.

Komitələrdən hər birinin fəaliyyəti xarici - iqtisadi əlaqələr

dairəsində dövlətlərarası tənzimləmə prosesinə birbaşa və ya kifayət

qədər yaxın münasibəti olan məsələlərlə bağlıdır. Onlar arasında iqtisadi

siyasət üzrə komitə və iqtisadi vəziyyətin və inkişaf problemlərinin

öyrənilməsi komitəsi daha vacib əhəmiyyətə malikdir. Bunlardan

ikincisi, inkişaf etməkdə olan ölkələrə borclar, pul yardımları və digər

maliyyə köməyi göstərməklə məşğuldur. Bu komitənin fəaliyyət dairəsi

çərçivəsində inkişaf etməkdə olan ölkələrə münasibətdə İƏİT üzvlərinin

ümumi siyasəti hazırlanır və fikirləri həyata keçirilir, ikitərəfli və

çoxtərəfli əsaslarla maliyyə axını razılaşdırılır.

Ticarət üzrə komitə çoxtərəfli əsaslarla əmtəə və xidmətlərin

mübadiləsinin genişlənməsinə köməklik göstərmək problem-

88

ləri ilə məşğul olur. Onun ildə 3-4- dəfə keçirilən sessiyasında ticarət

siyasətinin aktual məsələləri, tədiyyə balansının vəziyyəti, idxalda

kəmiyyət məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması, gömrük tariflərinin

aşağı salınması, antidempinq qanunçuluğunun tətbiq olunması və s.

məsələlər təhlil olunur.

Maliyyə və kredit axını da daxil olmaqla beynəlxalq maliyyə

bazarında vəziyyət,maliyyə bazarları, ödəmələr və vergi siyasəti bu

komitədə təhlil olunur. Kənd təsərrüfatı komitəsi kənd təsərrüfatı və

ərzaq məhsullarının ticarətinin aktual problemlərini öyrənir, İƏİT ikv

ölkələrin aqrar siyasətini təhlil edir.

İƏİT-nin maliyyələşdirilməsi təşkilatın üzvlərinin qoyduqları

vəsaitlər hesabına həyata keçirilir.

İƏİT çərçivəsində aşağıdakı muxtar təşkilatlar fəaliyyət göstərir.

(Cədvəl № 5)

Cədvəl № 5.

İƏİT sisteminə daxil olan təşkilatlar

№ Təşkilatın adı Üzv ölkələrin

sayı

Yarandığı

il

1. İƏİT 31 1961

2. «Böyük yeddilik qrupu»

(Böyük yeddiliyin müşavirəsi)' 7+1 1975

3. Beynəlxalq energetika 29 1974 agentliyi 29 1958

4. Atom enerjisi üzrə agentlik

5. Təhsil sahəsində yenilikçilik 31 1968 və tədqiqat mərkəzi 31 1962

6. İƏİT-nın inkişaf mərkəzi

İƏİT-in fəaliyyətində müxtəlif proqnoz-analitik və digər

materialların hazırlanması mühüm yer tutur. Bu materiallar bir qayda

olaraq özündə təşkilatın üzv-ölkələrində makroiqtisadi və sahələr

səviyyəsində iqtisadi tənzimləmənin həyata keçirilməsi barədə xülasə və

tövsiyyələri birləşdirir. Həm də xarici-iqtisadi

' 2009 - cu ilin iyul ayında “yeddillik qrupu”nun tərkibinə müşahidəçi

qismində 6 yeni ölkə -Çin, Hindistan, Cənubi Afrika Respublikası, Misir,

Braziliya və Meksika daxil edildilər.

89

əlaqələr və tənzimləməyə də şamil edilə biləcək bu tövsiyyələr bir qayda

olaraq üzv-ölkələr tərəfindən milli iqtisadi siyasətin işlənilməsi və həyata

keçirilməsində istifadə olunur.

İƏİT üzv ölkələrin əlaqələndirilmiş daxili və xarici iqtisadi

siyasətinin həyata keçirilməsi mexanizminin əsasmı İƏİT-in normativ

bazasını təşkil edən, konsensus əsasında qəbul olunmuş tövsiyə və

kodekslər təşkil edir. İƏİT-in dünyada tutduğu mövqeyi nəzərə alsaq,

onda belə hesab etmək olar ki, göstərilən normativ baza yalnız üzv

-dövlətlər üçün deyil, həm də digər dövlətlər və beynəlxalq təşkilatların

da fəaliyyətində mühüm rol oynayır.

İƏİT-nin mühüm normativ aktları arasında beynəlxalq iqtisadi

münasibətlərin çoxtərəfli tənzimlənməsi məsələsinə bilavasitə təsir edən

kapital hərəkətinin liberallaşdırılması Kodeksi və görünməz əməliyyatlar

Kodeksi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Fəaliyyət göstərdiyi müddət ərzində

təşkilat tərəfindən 40-dan çox hüquqi cəhətdən yerinə yetirilməsi

məcburi olan qərarlar və 100-dən çox tövsiyələr hazırlanmışdır.

Beynəlxalq Energetika Agentliyi - 1974-cü ildən fəaliyyət

göstərir. Məqsədi - energetika sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığı

stimullaşdırmaq və üzv-ölkələrin neft idxalından asılılığını azaltmaqdır.^

BEA İƏİT çərçivəsində muxtar təşkilatdır. Beynəlxalq

Energetika Agentliyinin fəaliyyətinin əsas istiqamətləri bunlardır:

-ekoloji amillər nəzərə alınmaqla kömürdən, təbii qazdan,

hidroenerjidən, nüvə enerjisindən, bərpa olunan enerji mənbələrindən

səmərəli istifadə etmək yolu ilə uzun müddətli əməkdaşlıq əsasında

üzv-ölkələrə müxtəlif enerji mənbələrinin inkişaf etdirilməsinə köməklik

göstərmək;

-ehtiyatlar yaratmaqla fövqəladə halların qarşısının alınması üçün

tədbirlərin həyata keçirilməsi; neft istehlakmın ixtisar olunması; neftdən

yanacağın digər növlərinə çevik keçmək imkanları; yerli enerji

istehsalının artırılması; daimi əsaslarla fövqəladə hallarda neftin

bölüşdürülməsi sistemini lazımı səviyyədə saxlamaq;

-dünya neft və energetika sahəsində texnologiyalar bazarlarının

tədqiqinin həyata keçirilməsi.

Nüvə Eneıjisi Üzrə Agentlik - 1958-ci ildə atom enerjisi üzrə

Avropa agentliyi kimi yaradılmışdır. Məqsədi - sülh məqsədləri

90

üçün atom enerjisinin inkişafı və istifadə edilməsi sahəsində

üzv-ölkələrin siyasətlərinin əlaqələndirilməsidir. Burada qeyd etmək

yerinə düşərdi ki , hazırda nüvə enerjisi istehsalınm 80 faizə qədəri nüvə

enerjisi üzrə agentliyə üzv olan dövlətlərin payma düşür.

Təhsil Sahəsində Yenilikçilik və Tədqiqat Mərkəzi - 1968-ci

ildə təhsil sahəsində tədqiqat fəaliyyətinin həvəsləndirilməsi və onun

inkişafma köməklik göstərilməsi məqsədilə təsis olunmuşdur.

İƏİT-nin İnkişaf Mərkəzi - İƏİT Şurasmm qəran ilə 1962-ci

ildə yaradılmışdır. Məqsədi - iqtisadi inkişaf sahəsində üzv-ölkələrin

bilik və təcrübəsinin birləşdirilməsidir. İqtisadi yardımın ümumi

siyasətini işləyir və həyata keçirir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin

tələbatından asıh olaraq əldə olan bilik və təcrübəni onlarm sərəncamına

yerir. Mərkəzin üzvləri İƏİT-ə üzv olan bütün dövlətlərdir.

İƏİT-də mühüm rolu ixtisaslaşmış komitə olan inkişafa yardım

komitəsi (İYK) oynayır. Onun funksiyasına aşağıdakılar daxildir:

üzv-ölkələrə, eləcə də inkişaf etməkdə olan ölkələrə kömək göstərilməsi;

inkişaf etməkdə olan ölkələrə verilə biləcək ehtiyatların zəruri həcminin

təmin edilməsi; ölkələrin dayanıqlı inkişafının təmin edilməsi və dünya

iqtisadiyyatında iştirak etmək üçün potensial yaratmalan məqsədilə

onlara köməklik edilməsi.

İƏİT-in - BƏT, YUNESKO, BVF, ÜTT, YUNKTAD kimi

beynəlxalq təşkilatlara rəsmi münasibətləri vardır.

Yeddilik qrupu (Böyük yeddiliyin müşavirəsi-“G7”) - iqtisadi

cəhətdən yüksək inkişaf etmiş 7 ölkə başçısının ali səviyyədə görüşüdür.

Buraya ABŞ, Fransa, Yaponiya, İtaliya, Kanada, Böyük Britaniya,

Almaniya daxildir. Rusiya Federasiyası 1997-ci ildən qrupun işində

siyasi problemlərin müzakirəsi zamanı iştirak edir.

İqtisadi problemlərin siyasi ciddiliyi “yeddiliyin”yığmca- ğmm

əsas məsələlərini əvvəlcədən müəyyənləşdirir:

-iqtisadiyyatın sağlamlaşdmlması yollan;

-eneıji problemləri;

-beynəlxalq ticarət;

-valyuta sisteminin sabitləşdirilməsi yollan;

-inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin münasibətləri.

Valyuta-maliyyə sahəsində olan problemlərin mürəkkəbləşməsi bu

qeyri-formal təşkilat çərçivəsində əlavə bir orqanın yara

V . 91

dılması zərurətini yaratdı. 1985- ci ildə Venesiyada maliyyə nazirləri və

mərkəzi bankların müdirlərinin daxil olduğu ayrıca qrup yaradıldı. Onun

vəzifəsinə qarşılıqlı uyğunlaşmaya xüsusi diqqət yetirməklə, hər bir

ölkənin illik iqtisadi inkişafının proqnozu və iqtisadi siyasətinin

məqsədlərinin müqayisəsi və təhlili daxildir.

Dünyanın yeddi apancı ölkəsinin dövlət və hökumət başçıla- nnın

və maliyyə nazirlərinin görüşü dünya iqtisadiyyatında əlaqələndirmənin

mexanizminin mühüm elementini təşkil edir. Bu görüşlərdə valyuta

kurslanmn sabitləşdirilməsi barədə razılıq əldə edilmiş (1985-ci ildə La

Plaza və 1987 - ci ildə Luvr sazişləri), kasıb ölkələrə və orta gəlir

səviyyəsi olan ölkələrə münasibətə dair borc strategiyası

işlənilmiş(1988- ci ildə Torontoda, 1989- cu ildə Parisdə, 1999-cu ildə

Kölndə, 2005- ci ildə Edinburqda), Şərqi Avropa ölkələrində istahatların

müdafiə edUməsi yollan müəyyənləş- dirilmişdir(Paris,1990) və sairə.

İƏİT sistemində Böyük Yeddiliyin müşavirəsi iqtisadi cəhətdən

ən güclü təşkilatdır. Böyük Yeddilik - (G-7) 1975-ci ildə Fransa

prezidenti V.Jickar d’Estenin təşəbbüsü ilə qlobal maliyyə və valyuta

məsələlərinin həll edilməsi məqsədilə yaradılmışdır. Lakin sonradan

qrupun funksiyası daimi olaraq genişlənməyə başladı və hazırda

hökumət başçılarının hər il keçirilən görüşündə qlobal problemlərin

bütün aspektləri üzrə müzakirələr apanlır. Hazırda böyük yeddiliyə daxil

olan ölkələr dünya ÜDM-nin 60%-ni istehsal edir ki, bu da həmin

ölkələrin dünya iqtisadiyyatının inkişafında böyük rol oynadığını

göstərir. 1997-ci ildə RF- nin də Böyük yeddiliyə daxil olması ilə

əlaqədar olaraq onu çox vaxt «Səkkizlər qrupu» adlandırırlar. Amma

«de-fakto» Rusiya hələlik bu nüfuzlu klubun tam hüquqlu üzvü deyil.

BİM-in çoxtərəfli tənzimlənməsi sisteminin inkişafı üçün

İƏİT-nin fəaliyyətinin mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərmək üçün

xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, İƏİT-nin analitik tədqiqatlan və

işləmələri QATT-ın fəaliyyət dairəsinin genişləndirilməsinə səy

göstərilməsinə və çoxtərəfli ticarət danışıqlarının, xüsusən də Tokio və

Uruqvay raundu çərçivəsində müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsinə

güclü təkan verdi. Yəqin ki, İƏİT gələcəkdə də QATT/ÜTT sistemi ilə

əməkdaşlığı bütün sahələrdə, o cümlədən çoxtərəfli ticarət danışıqlannın

növbəti raundunun keçirilməsi məsələsində də daha da möhkəmləndirəcəkdir. Digər bərabər şərtlər

92

daxilində bu əməkdaşlığın inkişafı İƏİT-nin və QATT/ÜTT-nın

fəaliyyət dairəsinin genişlənməsi hesabına baş verir. Hər iki təşkilatın

mandatlarına uyğun olaraq onların təmas nöqtələrinin sayı artır,

qarşılıqlı fəaliyyət sahələri genişlənir. Bu, özünü əlalxüsus BİM-in

çoxtərəfli tənzimlənməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi məsələsində

göstərir.

Uzun müddətdir ki, İƏİT xarici investisiyalar üzrə çoxtərəfli

saziş hazırlanması problemi ilə məşğul olur. Belə bir sazişin

imzalanması zərurəti onunla əlaqədardır ki, çox vaxt xarici

investorlar qəbul edən ölkədə müxtəlif investisiya maneələri,

ayrı-seçkilik rejimi, qeyri-müəyyənliklər və hüquqi tənzimləmənin

ziddiyyətli xarakteri ilə qarşılaşırlar ki, bu da investisiya qoyuluşlarına

mənfi təsir göstərir və son nəticədə iqtisadi inkişafı ləngidir.

Bu istiqamətdə birinci belə bir konkret addım 1976-cı ildə İƏİT

çərçivəsində “Birbaşa xarici investisiyalar üzrə əməkdaşlıq üçün

çoxtərəfli və regional vasitələr” adlı sənəd hazırlanarkən atılmışdır

(1992-ci ildə həmin sənəddə bir sıra dəyişikliklər edilmişdir). Göstərilən

sənəddə nəzərdə tutulan tədbirlər iqtisadi əməkdaşlıq və ədalətli rəqabət

üçün daha əlverişli ilkin şərtlərin yaradılması məqsədilə investorların və

qəbul edən ölkənin maraqlarının razılaşdırılmasmm prinsip və

qaydalarını özündə birləşdirir.

1995- ci ildən İƏİT çərçivəsində geniş əhatəli beynəlxalq

sənəd - investisiyalar üzrə çoxtərəfli saziş adlı daha mükəmməl sənəd

hazırlanır. Bu sənəd beynəlxalq investisiyalaşdurna sisteminin əsasını

qoymalı, investisiyaların liberallaşdınlması və onun müdafiəsi, eləcə də

mübahisələrin həllinin səmərəli mexanizminin işlənilməsini nəzərdə

tutur. Sənəd milli rejim prinsipinin qəbul olunması öhdəliyim qəti

müəyyənləşdirməli, mövcud məhdudiyyətləri, ayrı-seçkilik prinsipinin

tətbiqini aradan qaldırmalıqır.

Sənəd hüquqi cəhətdən mütləq xarakter daşımalıdır və ona

qoşulan bütün ölkələrə şamil olunmalıdır.

BMT və İƏİT sisteminə daxil olan beynəlxalq təşkilatlardan

əlavə sosial iqtisadi inkişafın bütün spektrləri ilə məşğul olan bir sıra

digər ümumi səlahiyyətli beynəlxalq təşkilatlar da

93

fəaliyyət göstərir. Belə təşkilatlardan bir neçəsi 6 saylı cədvəldə

verilmişdir.

Cədvəl № 6

Ümumi səlahiyyətli digər beynəlxalq təşkilatlar

TƏŞKİLATIN ADI ÜZV

ÖLKƏLƏRİN

SAYI

YARADILDIĞI İL

1.Avropa Şurası 40 1949 2. Millətlər Birliyi 53 1931

3.Şimal Əməkldaşlığı 5 1971

4.Ərəb Dövlətləri Liqası 22

1945

5.Avropa Təhlükəsizlik və

Əməkdaşlıq Təşkilatı

(ATƏT)

55 1975

6.İslam Konfransı Təşkilatı

50 1969

3.2. Avropa Şurasının Fəaliyyətinin

Xüsusiyyətləri

19 sentyabr 1946-cı il tarixində Böyük Britaniyanın baş naziri

Uinston Çörçill Qərbi Avropa hökumətlərinin və parlamentlərinin

fəaliyyətinin ortaq koordinasiyası məqsədilə “Avropa Şurası” adlanacaq

beynəlxalq bir qurum yaratmağı təklif etdi. Bu ideya 1949- cu ilin

mayında Strasburq şəhərində (Fransa ) reallığa çevrildi.

Avropa Şurası (AŞ) (Concil of Europe) -geniş profilli hö-

kumətlərarası təşkilatdır.

Avropa Şurası 5 may 1949- cu ildə 10 dövlət (Belçika,

Danimarka, Fransa, İrlandiya, İtaliya, Lüksemburq, Hollandiya, Norveç,

İsveç, Birləşmiş Krallıq) tərəfindən təsis olunub. 1949-cu ilin avqust

ayından isə Yunanıstan və Türkiyə də bu dövlətlərə qoşulub. Hazırda

İslandiya və Almaniya (1950), Avstriya (1956), Kipr (1961), İsveçrə

(1963), Malta (1965),Portuqaliya (1976), İspaniya (1977), Lixtenşteyn

(1978), San Marino (1988), Finlandiya (1989), Macarıstan (1990), Polşa

(1991), Bolqarıstan(1992), Estoniya, Lit

94

va, Sloveniya, Çex Respublikası, Slovakiya, Rumıniya (1993), An-

dorra (1994), Latviya, Albaniya, Moldova, Ukrayna , “Keçmiş Yuqoslav

Respublikası Makedoniya” (1995), Rusiya Federasiyası və Xorvatiya

(1996), Gürcüstan (1999), Ermənistan və Azərbaycan (2001), Bosniya

və Hersoqovina (2002), Serbiya və Çernoqoriya (2003) və Monako

(2004) AŞ-ın üzvüdürlər.

Avropa Şurası Avropa ittifaqı deyil. Bu iki təşkilat tamamilə

fərqlidir, lakin Avropa ittifaqmın bütün 27 dövlətinin hamısı Avropa

Şurasının üzvüdür.

Kanada, Müqəddəs Taxt-tac (Vatikan), Yaponiya, Amerika

Birləşmiş Ştatları və Meksika Avropa Şurasının dövlətləra- rası

qurumlarında müşahidəçi statusuna malikdirlər.

Strasburqda (Fransa) yerləşən Palais de İ Europe Avropa

Şurasının qərargahıdır.

AŞ-nın əsas fəaliyyət dairəsinə aşağıdakılar daxildir:

- insan hüquqları;

- kütləvi informasiya vasitələri;

- hüquq sahəsində əməkdaşlıq;

- sosial-iqtisadi məsələlər;

- səhiyyə, təhsil, mədəniyyət, idman və regional idarəetmə;

-ətraf mühit.

Avropa Şurasının fəaliyyəti konvensiya və sazişlərin

hazırlanmasına istiqamətləndirilmişdir ki, sonradan onların əsasında

üzv-dövlətlərin milli qanunvericiliyində dəyişikliklər edilir və onlar

vahid şəkilə salınırlar. AŞ-nın rəhbər və direktiv orqanı Şuraya daxil

olan üzv-dövlətlərin xarici işlər nazirlərinin və ya onların

nümayəndələrinin təmsil olunduğu Nazirlər Komitəsidir. Nazirlər

Komitəsi qərarverici qurumdur.

Avropa Şurasının Parlament Assambleyası (AŞPA) - qərar

qəbul etməyən məşvərətçi orqandır. AŞPA Avropa Şurasına daxil olan

üzv-dövlətlərin milli parlamentlərinin nümayəndələrindən ibarət

tərkibdə (315 əsas və 315 ehtiyat) təşkil olunur. Parlament Assambleyası

çərçivəsində aşağıdakı iqtisadi və sosial istiqamətləri əlaqələndirən

xüsusi komitələr yaradılmışdır:

- iqtisadi məsələlər və inkişaf məsələləri;

- kənd təsərrüfatı və kənd yerlərinin inkişafı;

- elm və texnika;

- sosial məsələlər;

95

- Ətraf mühit.

Avropa Şurası dövlətlərarası hüquqi əməkdaşlıq məsələləri üzrə

konvensiyalar hazırlayır və bu konvensiyalar onlan ratifikasiya etmiş

dövlətlər üçün məcburi xarakter alır. Sahibkarlıq fəaliyyətinin hüquqi

təminatına aid olan bu konvensiyalar sırasına cinayətkar fəaliyyətdən

əldə edilmiş gəlirlərin yuyulması, aşkara çıxa- nlması, götürülməsi və

müsadirə edilməsi haqqında konvensiyanı aid etmək olar. «Pompidu

qrupu» nazirlər səviyyəsində əməkdaşlığın intizam orqanı olmaqla

narkomanlıqla və narkotik vasitələrin qeyri-qanuni dövriyyəsi ilə

mübarizə məsələləri ilə məşğul olur. Bu qrupa 28 üzv-dövlət daxildir.

AŞ tərəfindən qəbul olunmuş Avropada canlı təbiətin və ətraf

mühitin saxlanılması üzrə Konvensiyası (bu Bem Konvensiyası adı ilə

məşhurdur) təbiətin qorunmasının bütün tərəflərini əhatə edir. O, 1982-ci

ildə qüvvəyə minmişdir və AŞ-nın üzvü olan əksər dövlətlər

tərəfindən,eləcə də Avropa Birliyi və bir sıra digər dövlətlər, o cümlədən

Afrika dövlətləri Seneqal və Burkino-Faso tərəfindən ratifikasiya

olunmuşdur.

AŞ-nin tərkibində yerli və regional hakimiyyətlər konqresi

fəaliyyət göstərir və bu da yerli və regional hakimiyyətləri təmsU ^ən

konsultativ qurumdur.

Regional planlaşmanın Avropa xartiyası regional

planlaşdırmanın qlobal, funksional və uzunmüddətli konsepsiyasını

işləmişdir. Burada əsas prioritet kimi: regionların sosial-iqtisadi inkişafı;

ətraf mühitin qorunması və torpaqların səmərəli istifadəsi ön plana

çəkilmişdir.

AŞ-nin Beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları Konfransı AŞ-da

iştirakçılıq statusuna malik 400-ə yaxın qeyri-hökumət təşkilatını

birləşdirir.

Sosial sahədə Avropa Şurası sosial müdafiənin səviyyəsinin

yüksəldilməsi, məşğulluq sahəsinə kömək göstərilməsi, zəhmətkeşlərin

peşə hazırlığının artırılması və onların hüquqlarının müdafiəsini təmin

etmək niyyətindədir. Bununla əlaqədar 1997- ci ildə iki tövsiyə qəbul

olunmuşdur: 1) məşğulluq üzrə dövlət komissiyalarının yaradılması,

fəaliyyəti və rolu barədə; 2) kiçik və orta müəssisələrin inkişafı. AŞ

iqtisadiyyat, ekologiya və sosial problemlər barədə iştirakçı dövlətlərə

tövsiyələr verir. 1956-cı ildə AŞ yanında Sosial inkişaf fondu

yaradılmışdır və

96

bu inkişaf bankı qismində fəaliyyət göstərir. Fond investisiya

kreditlərinin 40%-ə qədərini aşağıdakı istiqamətlərin

maliyyələşdirilməsinə sərf edir:

- iqtisadi əlverişsiz zonalarda kiçik və orta müəssisələrdə iş

yerlərinin yaradılması;

- peşə hazırlığı üzrə proqramların həyata keçirilməsi;

- mənzil tikintisi və sosial infrastrukturanın yaradılması;

- ətraf mühitin mühafizəsi- təmizləyici qurğular, tullantıların

emalı;

-kənd rayonlarının müasirləşdirilməsi.

Avropa Şurasının fəaliyyətinin mühüm tərəflərindən biri də

istehlakçıların sağlamlığının qorunması sisteminin yaradılmasıdır. Bu

fəaliyyət çərçivəsində ərzaq məhsulları, dərman preparatları, kosmetik

vasitələr və onların qablaşdırılmasında istehlakçılar üçün təhlükəli olan

kimyəvi məhsullardan istifadə olunması üzərində nəzarətin

gücləndirilməsinin stimullaşdınl- ması sahəsində əsaslı tədbirlər həyata

keçirilir.

Avropa institutlarına inteqrasiya Azərbaycanın xarici siyasətinin

başlıca prioritetlərindən biridir. Bu səbəbdən Azərbaycan 2001-ci ildən

üzv olduğu Avropa Şurası ilə əməkdaşlıqda öz milli qanunvericilyinin

yüksək beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması istiqamətində

tədbirlər görür. Belə ki, Azərbaycan milli qanunvericiliyinin

demokratikləşdirilməsinə köməklik göstərən AŞ-nin Venesiya

Komissiyası ilə sıx əlaqələr qurmuş, Avropa Şurasının başlıca sənədi

sayılan İnsan Hüquqları və Əsas Azadlıqların Qorunması üzrə

Konvensiyası və onun Protokollarını 25 yanvar 2001-ci il tarixində

imzalamış, 15 aprel 2002-ci ildə isə onları ratifikasiya etmişdir.

Azərbaycan nümayəndə heyəti Avropa şurası çərçivəsində, ilk növbədə

bu təşkilatın Ermənistan - Azərbaycan münaqişəsinə dair ədalətli

mövqeyinin formalaşdırılması üçün məqsədyönlü və məhsuldar

fəaliyyətilə seçilir.

3.3. Britaniya Millətlər Birliyi

Millətlər birliyi (The Commonwealth). Bu qrupa Britaniya

imperiyasının keçmiş müstəmləkələri və dominionları da-

97

xildirlər. Hazırda birlik 53 müstəqil, suveren dövlətin könüllü

birləşməsindən ibarətdir. Bu dövlədər aşağıdakılaıdın Böyük Britaniya,

Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya, Cənubi Afrika Respublikası,

Hindistan, Şri-Lanka, Qana, Malayziya, Sinqapur, Kipr, Nigeriya,

SerroLeona, Tanzaniya, Yamayka, Trinidad və Tobaqo, Uqanda,

Geniya, Zambiya, Kamerun, Mozambik, Namibiya, Malavi, Malta,

Qambiya, Botsvana, Qayana, Lesato, Barbados, Mavrikiy, Svazilend,

Nauru, Tonqa, Qərbi Samoa, Fidd, Banqladeş, Baham adalan, Qrenada,

Papau-Yeni Qvineya, Seyşel adalan, Solomon adalan, Tuvalu,

Dominika, Sent-Lyusiya, Kiribati, Sent-Vinsent və Qrenadina,

Zimbabve, Beliz, Antiqua və Barbuda, Maldiv Respublikası,

Sent-Kristofer və Nevis, Bruney, Vanuatu.

Birliyin üzvü olan hər bir dövlət özünün xarici siyasət kursunu

həyata keçirməkdə tam müstəqildir. Bu ölkələrin hamısı BMT-nin

üzvüdürlər. Böyük Britaniya və Birliyin daha ’’köhnə” üzvləri siyasi

məsələlərdə ABŞ-Ia birlikdə səs verirlər. Afrika-Asiyadan Birliyə daxil

olan dövlətlər adətən neytral mövqədən çıxış edirlər.

Bu birliyin məqsədi - əməkdaşlıq və qarşılıqlı kömək

göstərilməsidir. Birlik heç bir müqaviləyə əsaslanmır, yazılı şəkildə

konstitusiya aktı və ya nizamnaməsi yoxdur. Birliyin başçısı Böyük

Britaniyanın monarxı hesab olunur. Üzv-ölkələrin qarşılıqlı münasibəti

müstəqil, bərabərhüquqlu ölkələrin könüllü münasibətləri kimi 1931-d il

Vestminster qanunu ilə müəyyənləşdirilmişdir.

1971- ci ildə birliyin prinsipləri haqqında qəbul olunmuş

Bəyannamədə ümumi marağı olan ölkələrin birliyinin könüllü xarakteri

bir daha təsdiq olunaraq ,aşağıdakı ortaq əhəmiyyət kəsb edən məsələlər

göstərilmişdir: beynəlxalq sülhün və əmin-amanlığın saxlanılması; bütün

vətəndaşlar üçün bərabər hüquqlar; tərəqqinin təmin olunması üçün

beynəlxalq əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsi; ölkələrin rifah halındakı

uyğunsuzluğun aradan qaldırılması; vətəndaşlann demokratik və siyasi

proseslərdə iştirak etmək hüququ.

Britaniya MiUətlər Birbyinin fəaliyyətinin əsas istiqamətləri

aşağıdakdardu-;

- iqtisadi və siyasi əməkdaşlığın himayə edilməsi;

98

- Üzv ölkələrin iqtisadiyyatının dayanıqlı inkişafına yardım

edilməsi;

- məsləhətverici, məlumatverici və müvəkkillik funksiyalarının

yerinə yetirilməsi;

- aşağıdakı məsələlər üzrə konfransların, seminarların və digər

tədbirlərin həyata keçirilməsi: iqtisadi və sosial inkişaf, texnologiya,

elm, təhsil, peşə təhsili, insan hüquqları, demokratiya və sairə.

Birliyin iqtisadi əlaqələri. Birinci dünya müharibəsindən

sonra xarici ticarət sahəsində Böyük Britaniya himayədarlıq yolunu

seçdi. 1932-ci ildə Ottavada keçirilən imperatorluq konfransında

Britaniya imperiyasına daxil olan bütün müstəmləkə və dominionlar

üzrə imperiya daxili ticarətdə imtiyazlar sistemi işlənib hazırlandı.

1930-cu illərin axırında Kanada müstəqil ticarət siyasəti yürütməyə

başladı. İkinci dünya müharibəsindən sonra Kanadanın xarici ticarətdə

əsas tərəfmüqabili ABŞ oldu və ölkəyə kapital axını da ABŞ-dan

başladı. Lakin Ottava konfransında müəyyənləşdirilmiş gömrük

güzəştləri Böyük Britaniya və Birliyin digər üzv-ölkələri arasında xarici

ticarəti stimullaşdırmaqda davam edirdi.

1973-cü ildə Böyük Britaniyanın Avropa Birliyinin Ümumi

bazarına daxil olması ilə əlaqədar, onun Ümumi bazann tariflərini tətbiq

etməsi nəticəsində Böyük Britaniya MiUitlər birliyi çərçivəsində

xarici ticarətdə əksər güzəştlər ləğv olundu.

Əvvəllər funt sterlinq zonasında olmaq Birlik ölkələrinin ən

mühüm əlaqələndirici həlqəsi idi. Burada Kanadanın dolların təsir

zonasına keçməsi müstəsnalıq təşkil edirdi. Bu ölkələr özlərinin maliyyə

ehtiyatlarının böyük əksəriyyətini ingilis valyutasında saxlayır,

hesablaşmalarda funt sterlinqdən istifadə edir və öz valyutalarının

kursunu ona bağlayırdılar. Lakin 1967-ci ildə ingilis funt sterliqinin

devalvasiyasından sonra Birliyə üzv ölkələrin böyük əksəriyyəti öz

valyutalarının dəyərini aşağı salmadılar və 1970-ci ildə funt sterlinqin

qiyməti bir daha aşağı düşdükdən sonra, onlar öz ehtiyatlarını başqa

valyutalarda saxlamağa başladılar. Nəticədə 1973-cü ilədək ingilis

funtunun fəaliyyət zonası dağılmağa başladı və Böyük

99

Britaniyanın Ümumi bazara daxil olması ilə əlaqədar olaraq bu proses

sona yetdi.

Birlik ölkələri üçün Böyük Britaniya ikitərəfli texniki

əməkdaşlıq sahəsində tərəfmüqabili, eləcə də iqtisadi kömək və

investisiya mənbəyi kimi qalmaqdadır.

Cənubi-Şərqi Asiyanın az inkişaf etmiş ölkələrinə kömək

Kolombo planına müvafiq olaraq Birlik çərçivəsində yaradılmış

çoxtərəfli iqtisadi və texniki köməklə məhdudlaşmır. Eləcə də Birliyə

daxil olan Afrika ölkələrinə kömək məqsədli Planda mövcuddur.

Birlik ölkələri hökumət başçılarının görüşü iki ildə bir dəfə

keçirilir. Bu görüşlərdə beynəlxalq vəziyyət, regional problemlər,

iqtisadi, sosial, mədəniyyət məsələləri və Birliyin proqramları müzakirə

olunur. Qərar konsensus yolu ilə qəbul olunur. Maliyyə, ticarət, təhsil,

əmək və digər nazirlərin məşvərətçi və məsləhətverici görüşləri

mütəmadi olaraq keçirilir.

Birliyin üzvü olan ölkələr Birliyin İqtisadi məsləhətçi şurası da

daxil olmaqla iqtisadi məsələlər üzrə məlumat mübadiləsi üçün xüsusi

təsisatlar yaratmışlar.

Mərkəzi əlaqələndirici və hökumətlərarası baş struktur -Baş

katib tərəfindən rəhbərlik edilən katiblikdir. Baş katib və onun iqtisadi

məsələlər ,siyasi məsələlər və texniki əməkdaşlıq üzrə müavinləri

hökumət başçılan tərəfindən təyin olunurlar. Katiblik proqram- larm

işlənilməsi, konfranslar, seminarlar və digər tədbirlərin hazırlanması və

keçirilməsi ilə məşğul olur. Katiblik 300-ə qədər müxtəlif təşkilatlarla, o

cümlədən 200 qeyri-hökumət təşkilatı ilə əlaqə saxlayır.

Katibliyin fəaliyyəti beş müxtəlif büdcə/fond tərəfindən

maliyyələşdirilir: Birliyin elmi şurasının büdcəsindən aynlan vəsaitlər;

Birliyin büdcəsindən ayrılan maliyyə vəsaitləri; texniki əməkdaşlıq

Fondu hesabına; Birliyin Gənclər proqramı xətti ilə aynlan vəsaitləri;

texnologiyaların idarə olunması üzrə Məsləhətçi qrupun vəsaitləri.

Birliyin texniki əməkdaşlıq Fondu hökumətlərin könüllü ödədikləri

vəsaitlər hesabına maliyyələşdirilir. Bu, katibliyin inkişaf sahəsində işini

həyata keçirməsi üçün başlıca maliyyə mənbəyidir. Fond üzv-dövlətlərə

köməklik göstərir, ekspertlərin, məsləhətçilərin, müşavirlərin

xidmətlərini və milli kadrlar hazırlanması məsələlərini maliyyələşdirir.

100

3.4. Şimal əməkdaşlığı

(NORDIC COOPERATION) Ölkələri

Hazırda bu təşkilat özündə 1952-ci ildə əsası qoyulmuş Şimal

Şurasını və 1971-ci ildə təşkil olunmuş Şimal Nazirliklər Şurasını

birləşdirir. Beş dövlət Şimal Əməkdaşlığı Təşkilatmm üzvüdür:

Danimarka, Norveç, İsveç, Finlandiya, İslandiya. İqtisadi sahədə Şimal

əməkdaşlığı öz qarşısında aşağıdakı məsələləri qoyur:

- sərhədyanı əməkdaşlığa köməklik göstərilməsi və yerli

əhaliyə xeyir gətirən layihələrin həyata keçirilməsi;

- şimal ölkələrində istehsal olunan məhsulların keyfiyyəti və

rəqabət qabiliyyətliliyinin yüksəldilməsinə yardım etmək;

- ətraf mühitin qorunması və təbii ehtiyatların ekoloji dayanıqlı

istifadə olunmasının təmin edilməsi;

- məşğulluğun səviyyəsinin yüksəldilməsi, əmək şəraiti və

sosial təminatın yaxşılaşdırılması.

Təşkilat ekoloji siyasət və təbii sərvətlərdən balanslaşdınimış

istifadə, beynəbcalq cinayətkarhq və narkotiklərin qeyri-qanuni

dövriyyəsi, tədqiqatlar sahəsində siyasət məsələlərində Aİ ilə çox sıx

əməkdaşlıq edir. Şimal əməkdaşlığı çərçivəsində iqtisadi problemlərin

həlli Uə aşağıdakı təşkilatlar məşğul olurlar:

- Texnoloji və sənaye inkişafının Şimal fondu -texnoloji

inkişaf və innovasiyalann stimullaşdınlması ilə məşğuldur. Norveçin

paytaxtı Oslo şəhərində yerləşir.

- Şimal İnvestisiya Bankı - ŞİB - məqsədi bank şərtləri

əsasında borclar və təminat vermək yolu ilə şimal regionunun inkişafına

köməklik etmək, layihələrin maliyyələşdirilməsi və şimal ölkələrindən

ixracın inkişafına yardım göstərməkdir. Finlandiyanın Helsinki

şəhərində yerləşir.

- Şimal Layihə Fondu (Finlandiya, Helsinki) - məqsədi şimal

ölkələrinin sənayesinin rəqabət qabiliyyətliyinin və ticarətin inkişafının

yüksəldilməsi, regionda sənaye əməkdaşlığının inkişafına köməklik

göstərməkdir.

1962-ci ilə qədər Şimal şurasının fəaliyyəti onun Nizamnaməsi

ilə müəyyənləşdirilirdi. 1962-ci ildən bəri Helsinki müqaviləsi və Şimal

şurasının reqlamenti ilə müəyyənləşdirilir. Şimal şurasının vəzifələri

sırasına şimal ölkələri parlamentləri və höku

____ ___ ._, 101

mətləri arasında əməkdaşlığın himayə olunması da daxildir. Nazirlərin

Şimal şurası 1971-ci ildə Helsinki müqaviləsinə edilən güzəştlərə

müvafiq olaraq təşkil edilmişdir. Onun səlahiyyət dairəsinə şimal

ölkələrinin əməkdaşlığının idarə olunması daxildir. Bu Şimal Şurasına

təkliflər verilməsi və şuranın tövsiyələrinin həyata keçirilməsi yolu ilə

reallaşdınlır.

3.5 Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq

Təşkilatı (ATƏT)

(Organization For Security and

Cooperation İn Europe, Osce)

ATƏT Qərblə keçmiş SSRİ arasında dialoq aparmaq üçün

I975-Cİ ildə Helsinkidə yaradılmışdır. ATƏT üzv dövlətlər ara- smda

dialoqlar, danışıqlar apaniması, siyasi, iqtisadi və mədəni əməkdaşlığın

qaydaya salınması, eləcə də dövlətlərin öz siyasi iradələrini ifadə

etmələri məqsədilə formalaşdırılmışdır.

ATƏT-in əsasını təşkil edən sənəd 1 avgust 1975-ci Udə

imzalanmış Helsinki Yekun Aktıdır. O, iştirakçı-dövlətlər arasında

qarşılıqlı münasibətlər və əməkdaşlıq normalarını müəyyənləşdirən

binövrə prinsiplərini özündə birləşdirir və Təşkilatın əsas məsələlərinin

sayına uyğun olaraq üç bölmədən ibarətdir.

Birinci bölmə Avropa təhlükəsizliyi problemləri ilə bağlı

ümumi məsələlərə aiddir. İkinci bölmə iqtisadi, elmi-texniki

əməkdaşlığa, ekologiya və ətraf mühitin qorunması sahəsində

kooperasiya məsələlərinə həsr olunmuşdur. Üçüncü bölməyə humanitar

məsələlər və insan hüquqlarının qorunması problemləri daxil edilmişdir.

ATƏT-in digər beynəlxalq təşkilatlardan fərqi onun

universal xarakter daşımasıdır. Belə ki, Avropa təşkilatı olmasına

baxmayaraq onun iştirakçısı həmdə SSRİ, ABŞ və Kanada olmuş, əsas

binövrə maddələri isə Avropada təhlükəsizliyin təmin olunmasına

istiqamətlənmişdir.

ATƏT-in iqtisadi sahədə funksiyaları aşağıdakı müddəalarla

müəyyənləşdirilir:

1) bütün Avropanın dayanıqlı iqtisadi inkişafının təmin

olunması;

102 : . ■ ' . -İY/

2) beynəlxalq təşkilatlarla əlaqələrin və praktiki əməkdaşlığın

möhkəmləndirilməsi;

3) ətraf mühitin qorunması sahəsində real əməkdaşlıq;

4) Avropada sülhün və əməkdaşlığın, eləcə də insan

hüquqlarının fundamental şəkildə qorunmasının, iqtisadi və

sosial tərəqqinin və bütün Avropa xalqlarının xoş güzəranının

təmin olunması.

ATƏT hər bir vətəndaşın hüquqlarını müəyyənləşdirir və onlar

arasında mülkiyyət sahibi olmaq və sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul

olmaq hüququnu təyin edir və qeyd edir ki, hər bir kəs özünün iqtisadi,

sosial və mədəni hüquqlarından istifadə etmək hüququna malikdir. 55

ölkə ATƏT -in üzvüdür. Yarandığı vaxt ATƏT- in üzvləri 33 Avropa

ölkəsi, ABŞ və Kanada olmuşdur. ATƏT strukturuna daxil olan alı

vəzifəli şəxslər Komitəsi ildə bir dəfə iqtisadi forum qismində öz

sessiyasmı keçirir. 1996-cı ildə Praqada keçirilən 4-cü forumda Avropa

biznes şurasmm yaradılması barədə qərar qəbul olunmuşdur.

ATƏT-in Daimi Şurası iştirakçı-dövlətlərin

nümayəndələrindən təşkil olunur və demək olar ki, ATƏT-in baş

icraedici orqanıdır. Şura ATƏT-in ərazi zonasında cari məsələlərin

vəziyyətini müzakirə etmək və müvafiq qərar qəbulu üçün həftədə bir

dəfə Vyananın “Hofburq” konqress- mərkəzində toplanır.

Xarici işlər nazirləri Şurası Ali səviyyədə görüşlər nəzərdə

tutulmayan illərdə toplanır. O, üç il müddətinə ATƏT - in Baş Katibini

seçir. Baş Katibin əsas funksiyası fəaliyyətdə olan sədrə təşkilatı

cəhətdən köməklik etməkdir. Katibliyin səlahiyyətləri aşağıdakıları

özündə birləşdirir: ATƏT-in missiya və layihələrini müdafiə etmək;

beynəlxaqi hökümət və qeyri- hökümət təşkilatları ilə əlaqələri həyata

keçirmək; iqtisadiyyat və ətraf mühitin qorunması sahəsində ATƏT-in

siyasətinin əlaqələndirlməsi.

Fakriki olaraq ATƏT-i Fəaliyyətdə olan sədr idarə edir.

Sədr bir illiyə seçilir və ATƏT-ə daxil olan ölkələrdən birinin Xarici

işlər naziri olur. Sədr Xarici işlər nazirləri Şurası tərəfindən Ali

səviyyədə qəbul olunmuş qərarların yerinə

103

yetirilməsinə bilavəsitə məsuliyyət daşıyır. O, həm də ATƏT-in

fəaliyyətinin həyata keçirilməsini əlaqələndirir.

ATƏT-in Parlament Assambleyası iştirakçı dövlərlərin

qanunverici hakimiyyətini təmsil edir və təqribən 300 deputatdan ibarət

olur.

Parlament Assamleyasmın əsas məqsədi parlament nəzarəti

və Avropa ölkələri deputatlarını Təşkilatın fəaliyyətinə cəlb etməkdir.

1991-ci ildə Romada ATƏT-in sülh və təhlükəsizlik haqqında

Bəyannaməsi qəbul olunmuşdur. Bəyannamədə göstərilir ki, bütün

Avropa ölkələrinin, eləcə də ABŞ və Kanadanın bir araya gəldikləri

ATƏT insan hüquqları, əsas azadlıqları, demokratiya, qanunçuluq,

təhlükəsizlik və iqtisadi azadlıq sahəsində Avropada yeganə forumdur.

ATƏT-in Birləşmiş Millətlər Təşkilatı ilə münasibətləri

BMT-nin Katibliyi ilə bağladığı və həmin sənədlə ona BMT-nin Baş

Assambleyasında müşahidəçi qismində iştirak etməsi barədə status

verilməsi haqqında çərçivə sazişinə əsasən qurulur.

BMT-nin Nizamnaməsi nöqteyi nəzərindən yanaşsaq, ATƏT

Avropada baş vermiş mübahisələri BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasına

müraciət edilənə qədər sülh yolu ilə tənzimlənməsinə səy göstərməyə

borclu olan regional təşkilitdır.

Azərbaycanın 1992-ci ildən üzv olduğu Avropada Təhlükəsizlik

və Əməkdaşlıq Təşkilatı Avropa qitəsinin bütün ölkələrini əhatə edən

yeganə təşkilatdır. Azərbaycan Respublikası təşkilatın əsas sənədləri

olan ATƏT-in Helsinki Yekun Aktına 1992-ci, Paris Xartiyasına

1993-cü və Avropa Təhlükəsizliyi Xartiyasına 1999-cu ildə

qoşulmuşdur. Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həll edilməsindəki

roluna görə, ATƏT çərçivəsində əməkdaşlıq Azərbaycan

Respublikasının xarici siyasətində xüsusi yer tutur. Azərbaycan

ATƏT-lə həmçinin demokratikləşdirmə sahəsində də əməkdaşlıq edir və

bu sahəyə seçkilərin müşahidəsi, ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və

İnsan Hüquqları Bürosunun xəttilə həyata keçirilən layihələr və s.

daxildir.

104 3.6. islam Konfransı Təşkilatı (İKT)

İslam Konfransı Təşkilatının yaradılmasına təkan verən

amil bütün islam dünyasını dəhşətə gətirmiş bir sıra hadisələr olmuşdur.

Bunlardan ən əsası 1967-ci ildə ərəb-israil müharibəsində ki,

məğlubiyyət və Yerusəlimdə israil ekstremistləri tərəfindən Əl-Aksa

məsçidinin partladılması olumuşdur. Təşkilatın yaradılmasının əsas

təşəbbüskarları Səudiyyə Ərəbistanın kralı Feysəl Ben Bdeləziz və

Mərakəs kralı II Həsən olmuşdur.

1969- cu ildə İKT-ni aşağıdakı dövlətlər təsis etmişlər:

Əfqanistan, Əlcəzair, Çad, Misir, Qvineya, İndoneziya, İordaniya,

Küveyt, Livan, Liviya, Malayziya, Mali, Mavritaniya, Marəkeş, Niger,

Pakistan, Səudiyyə Ərəbistanı, Seneqal, Somali, Sudan, Tunis, Türkiyə,

Yəmən və Fələstin (Yasir Ərəfatın şəxsində). Sonradan aşağıdakı

ölkələrdə İKT- nin üzvlüyünə qoşulmuşlar: Bəhreyn, Oman, Qətər,

Serro- Leone, Suriya, Birləşmiş Ərəb Əmirliyi, Banqladeş, Burkino-

Faso, Kamerun, Qabon, Qambiya, Qvineya-Bisau, Uqanda, İrak, Komor

adaları, Maldiv adaları, Cibuti, Benin, Bruney, Nigeriya, Albaniya,

Azərbaycan, Qırğızıstan, Tacıkstan, Türkmənistan, Mozambik,

Qazaxstan, Surinam, Özbəkistan, Toqo, Qayana, Kot-d’ İvuar və s.

İslam Konfransı Təşkilatı 1969-cu ildə müsəlman ölkələri dövlət və hökumət başçılannm Rabat şəhərində (Mərakeş) keçirilən Konfransında yaradılmışdır. Onun nizamnaməsi 1972-ci ildə qəbul olunmuşdur. İslam Konfransı Təşkilatı regional təşkilat deyil. O, dünyanın müxtəlif yerlərində olan müsəlman ölkələrini birləşdirir. Nizamnaməsinə uyğun olaraq İKT-nin üzvləri yalnız müsəlman ölkələri ola bilərlər. Lakin bu o demək deyildir ki, İKT dini təşkilatdır. İKT - tipik beynəbcalq təşkilat olmaqla, onlara məxsus olan bütün səciyyəvi xüsusiyyətləri özündə birləşdirir. O, mühüm beynəlxalq məsələlər üzrə müsəlman ölkələrinin mövqeyinin yaxm- laşdınlması və onlann siyasətlərinin əlaqələndirilməsi məsələlərini həll edir.^Ümumi şəkildə İKT-nin məqsədi islam ölkələri arasında sosial, mədəni, iqtisadi və elmi sahələrdə əməkdaşlığı və beynəlxalq təşkilatlarda onlann birgə hərəkətini təmin etməkdir. Hazır-

105

da İKT-yə 60 müsəlman ölkəsi, o cümlədən keçmiş SSRİ respubli-

kalanndan Azərbaycan, Qazaxıstan, Tacikistan və Qırğızıstan

daxildirlər. Rusiya Federasiyası İKT-nin işində müşahidəçi qismində

iştirak edir. Bəzi ölkələrin müsəlman icmalanmn, habelə bir sıra

beynəlxalq təşkilatlann nümayəndələri İKT yanında müşahidəçi

statusuna malikdirlər.

İslam Konfransı Təşkilatı BMT-dən sonra dünyada ən iri

beynəlxalq təşkilatdır. Hazırda İKT-yə daxil olan üzv-ölkələrdə dünya

əhalisinin beşdə biri, təzminən 1,5 mlrd adam yaşayır. Dünya neft

ehtiyatının 70%-i, qaz ehtiyatının isə 50%-ı İKT-yə üzv olan ölkələrdə

cəmləşmişdir. İKT-nin iqamətkahı müvəqqəti olaraq Yerusəlim azad

olunana qədər Ciddə şəhərində yerləşir. ^ h Geniş mənada İKT-nin

məqsədinə aşağıdakılar daxildir:

- iqtisadi, sosial, mədəni və elmi sahələrdə əməkdaşhğın

genişləndirilməsi;

- beynəlxalq təşkilatların işində iştirak edən İKT üzv-ölkə- ləri

arasında məsləhətləşmələrin keçirilməsi;

- müsəlman həmrəyliyinin gücləndirilməsi;

- milli müstəqillik uğrunda mübarizədə müsəlman xalqlarının

birləşdirilməsi;

- irqçilik və müstəmləkəçiliyin bütün forma və təzahürlərinin

ləğv olunmasına köməklik göstərilməsi;

- öz ərazisinin azad olunması uğrunda mübarizə aparan Fələstin

xalqına köməklik göstərilməsi.

- ədalətliliyə əsaslanan beynəlxalq sülhün və təhlükəsizhyin

qorunması üçün bütün zəruri tədbirlərin görülməsi;

- müqəddəs yerlərin qorunması.

İKT-nin Nizamnaməsində həm də təşkilata rəhbərliyin

aşağıdakı prinsipləri sadalanır: üzv-dövlətlərin tam barabər hüquqluğu;

öz müqəddaratını təyin etmə hüququnun gözlənilməsi, üzv-ölkələrin

daxili işlərinə qarışmamaq; hər bir dövlətin suverenliyi, ərazi bütövlüyü

və müstəqilliyinin qorunması; üzv-dövlətlər arasında baş verə biləcək

istənilən mübahisənin sülh vasitələri ilə (danışıqlar, vasitəçilik, barışıq

və arbitraj) tənzimlənməsi; Təşkilatın istənilən üzv-dövlətinin ərazi

bütövlüyü və ya onun siyasi müstəqilliyini təhlükəyə məruz qoya

biləcək istənilən çağırışı qəbul etməmək.

106 1’

Nizamnaməsində gösətirlən məqsədlərə nail olmaq üçün

İKT-nin konfransları keçirilir, ixtisaslaşmış komitələri fəaliyyət göstərir

və bir qayda olaraq komitələrin iclasları dövlət başçılarının sədrliyi ilə

keçirilir.

1972- ci ildə qəbul olunmuş nizamnaməyə görə, İKT-nin ali

orqanı üç ildə bir dəfə çağnlan dövlət və hökumət başçılarının

Konfransıdır. İKT -nin siyasi orqanı xarici işlər nazirləri Konfransı,

icraçı orqanı isə Baş katiblikdir. Konfransda dövlət və hökumət

başçıları İslam dünyasının birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edən

siyasi-iqtisadi, sosial və dini problemlərini müzakirə edir, üzv

dövlətlərin bu istiqamətdə fəaliyyətlərinin əlaqələndirilməsini həyata

keçirirlər.lİKT-mn fəaliyyətində cari məsələlərin müzakirəsi üçün ildə

bir dəfə nazirlərin Konfransı çağırılır.

1980-ci ildə nazirlər Konfransı İKT Baş katibliyinin II nazirdən

ibarət tərkibdə daimi fəaliyət göstərən Nazirlər komitəsini

yaratmışdur. İKT çərçivəsində bir sıra daimi komitə və komissiyalar

fəaliyyət göstərir.

İKT-nin aşağıdakı ixtisaslaşmış idarələri fəaliyyət göstərir

(onlar Təşkilata daxildirlər, lakin onlarda üzvlük ayrıdır): İslam

inkişaf bankı İDB, 20 oktyabr 1975-ci ildə Ciddə də yaradılıb,

bankın kapitalı 6 mlrd islam dinarı miqdarmdadır (7.8 mlrd ABŞ

dolları), İslam elm, mədəniyyət və təhsil mərkəzi (İSESCO, Rabat),

İslam dövlətlərinin radio verilişləri təşkilatı (İSBO, iyul 1975,

Ciddə), Xəbərlərin islam beynəlxalq agentliyi (İİNA, mart 1972,

Ciddə).

İslam ölkələrinin statistik, iqtisadi və sosial tədqiqatları

Mərkəzi (1977, mənzil qərargahı Ankaradadır; cox maraqlıdır ki,

Mərkəz müsəlman əhalisindən ibarət olan ölkələrin dini, milli və sosial

tərkibi ilə əlaqədar tədqiqatlarla qətiyyən məşğul olmur və öz diqqətini

müstəsna olaraq iqtisadiyyata yönəldir). İslamın tarixi, mədəniyyəti və

incəsənətinin tədqiq Mərkəzi (1976-ci ilin may ayı, mənzil qərargahı

İstanbuldadır), İslam Texnologiya İnstitutu (aprel 1978, Dakar),

Ticarətin inkişafının İslam mərkəzi (yanvar 1981, Kasablanka), İslam

Hüquq Akademiyası (yanvar 1981, Ciddə), Niger İslam Universiteti

(noyabr, 1986), Uqanda İslam Universiteti (fevral, 1988)

................. ....... >07

üç daimi komitəsi vardır: iqtisadi və ticarət; sosial; mədəni. İKT-nin baş katibliyinə iki il müddətinə seçilən Baş katib rəhbərlik edir. İslam Konfransı Təşkilatı Birləşmiş Millətlət Təşkilatı ilə sıx əməkdaşlıq edir. 1975- ci ildə BMT yanında müşahidəçi statusu almışdır. BMT-nin Baş Assambleyasının 36- cı sessiyasında “BMT ilə İKT arasında əməkdaşlıq haqqında “ qətnamə qəbul edilmişdir. Qətnamədə tərəflərin fəaliyyətini əlaqələndirmək üçün xüsusi mexanizm yaratmaq zərurəti qeyd edilir.

Baş katibliyin tərkibində bir sıra şöbələr , o cümlədən sosial-iqtisadi, elm və texnika, Asiya məsələləri. Afrika məsələləri, beynəlxalq məsələlər, informasiya, insan hüquqları və azsaylı dini icma məsələləri, müsəlmanların qeyri-hökumət təşkilatları məsələləri şöbələri və başqa şöbələr işləyir.

İKT yanında konfraslanmn qərarlan ilə yaradıhnış tam bir sıra müstəqil təşkilatlar fəalİ5^ət göstərir. Onlann fəaliyyətini Baş katiblik əlaqələndirir.

İslam Həmrəylik Fondu və İslam İnkişaf Bankı adlı iki maliyyə təşkilatı fəaliyyət göstərir.

1991-ci ildə İKT -yə üzv olduqdan sonra Azərbaycan bu təşkilat çərçivəsində fəal iştirakçıya çevrilmiş və İslam Konfransı Təşkilatı ilə mühüm önəm kəsb edən münasibətlərin daha da möhkəmləndirilməsinin tərəfdan kimi çıxış edir, İslam Konfransı Təşkilatı Ermənistanı təcavüzkar qismində tanıyan və pisləyən ilk beynəlxalq təşkilatdır. İTK-nin bu həyat əhəmiyyətli məsələyə dair aydın və ədalətli mövqeyi həmin təşkilata münasibətlərimizin yüksələn xətlə inkişafına əlverişli zəmin yaratmışdır.

3.7. Neft ixrac edən ölkələrin təşkilatı (OPEK) -

Organization of the Petroleum Exporting Countries (OPEC)

OPEK bir sıra neft ixrac edən ölkələrin 1960-cı ildə Bağdadda

keçirilən konfransında yaradılmışdır. Onun Nizamnaməsi 1961-ci ildə

təsdiq olunmuş və sonradan dəfələrlə ona yenidən baxılmışdır.

Nizamnamənin 7-ci maddəsinə uyğun olaraq onun tam hüquqlu üzvü

yalnız üzv-təsisçilər və üzv olmaq barədə verilmiş ərizələri təşkilatın

Konfransı tərəfindən bəyənilən ölkələr ola bilərlər. Mühüm miqdarda

xam neft ixrac edən və maraqları OPEK-in üzv -ölkələrinin maraqları ilə

üst-üstə dü

108 _________________________ i : :■ pet!. ':’t;; gİݧftİIİIa

şən istənilən digər ölkə yalnız o halda təşkilatın tam hüquqlu üzvü

ola bilər ki, onun qəbulu təsisçi-üzvlərin səsi də daxil olmaqla VA SƏS

çoxluğu ilə bəyənilsin.

Hazırda OPEK-in 12 dövlət üzvüdür. OPEK-in təsisçi-üzv

ölkələri aşağıdakı ölkələrdir: Venesuela, İran, İraq, Küveyt, Liviya və

Səudiyyə Ərəbistanı. Sonradan üzvlüyə daha 6 ölkə qəbul edilmişdir:

Əlcəzair, Qabon, İndoneziya, Qətər, Nigeriya, Birləşmiş Ərəb

Əmirlikləri (BƏƏ). Təşkilatın yaradılmasının əsas məqsədi - neft

ixrac edən ölkələrin maraqlannın kollektiv müdafiəsidir. OPEK həm

də istehsalçılar üçün neftə sabit və ədalətli qiymətin təmin olunmasına,

istehlakçı ölkələrə neftin səmərəli, faydalı və müntəzən göndərilməsinə,

neft sənayesinə invertisiya qoyanlara ədalətli mənfəətin təmin

olunmasına çalışır.

OPEK-in məqsədinə aşağıdakı məsələlərin həlli daxildir:

- üzv-ölkələrin neft siyasətinin əlaqələndirilməsi və vahid şəklə

salınması;

- üzv-ölkələrin kollektiv və fərdi maraqlarının qorunması üçün

daha səmərəli üsulların müəyyənləşdirilməsi;

- dünya neft bazarında qiymətin sabitliyinin təmin edilməsi üçün

zəruri vasitə və üsullardan istifadə olunması;

- neft istehsalçılarına sabit gəlirin təmin edilməsi yolu ilə OPEK

ölkələrinin maraqlannın müdafiəsi;

- neft istehlakçıları olan ölkələri səmərəli yolla mütəmadi və

rentabelli neftlə təmin etmək

- investorların neft sənayesinə kapital qoyuluşlarından ədalətli

(insaflı) gəlir almalarının təmin olunması;

- ətraf mühitin qorunmasının təmin edilməsi;

- dünya neft bazarında sabitliyin təmin olunması məqsədilə

OPEK-in üzvü olmayan ölkələrlə əməkdaşlıq etmək.

1991-ci ildən başlayaraq OPEK Müstəqil neft ixracçıları təşkilatı

(İPEK), Avropa ittifaqı. Beynəlxalq energetika agentliyi kimi

təşkilatlarla əlaqələndirici görüşlərdə iştirak edir. Belə görüşlər

energetika, sənaye əməkdaşlığı, ekoloji problemlər, bazar

mexanizmindən istifadə olunması və dünya neft bazarının inkişafı

sahəsində məlumat mübadiləsi məqsədilə keçirilir.

OPEK öz inkişafında bir neçə mərhələdən keçmişdir.

-i, -i 109

1960-1970-ci illər. OPEK-in formalaşdırılması 5 neft hasil

edən inkişaf etməkdə olan dövlətlər tərəfindən, beynəlxalq iqtisadi və

siyasi həyatın müstəmləkəçilikdən azad olması və çoxlu sayda inkişaf

etməkdə olan yeni müstəqil dövlərlərin meydana çıxdığı şəraitdə baş

vermişdir. Həmin dövrdə keçmiş SSRİ və digər mərkəzləşdirilmiş

planlaşdırma sistemi olan ölkələr daxil olmadan dünya neft bazarında

“yeddi bacı” adlandırılan çoxmillətli kompaniyalar hökmranlıq edirdilər.

1968- ci ildə OPEK üzv-ölkələrdə neft siyasəti barədə deklarativ

bəyanat qəbul etdi. Bəyanatda bütün ölkələrin öz milli inkişafları

naminə təbii ehtiyatları üzərində daimi suverenliyini həyata keçirmək

hüquqları qeyd olunmuşdu. 1969-cu ildə OPEK-in üzvlərinin sayı artıq

10-a çatmışdı.

1970-1980-ci illər. Bu onillik ərzində OPEK beynəlxalq

aləmdə diqqəti cəlb edəcək səviyyəyə çatdı, onun üzv-ölkələri milli neft

istehsalı sahəsini öz nəzarətləri altına aldılar və dünya neft bazarında

xam neftə qiymətlərin müəyyənləşdirilməsində həlledici səsi öz

üzərlərinə götürdülər. Bu müddətdə 1973-cü ildə neft göndərilməsinə

ərəb embarqosunun qoyulması və 1979-cu il İran inqilabının başlanması

ilə əlaqədar olaraq neftin qiyməti əsaslı şəkildə artdı. 1975-ci ildə

Əlcəzairdə dövlət və hökumət başçılarının yüksək səviyyədə keçirilmiş

birinci görüşündən keçən müddət ərzində OPEK öz mandatını xeyli

genişləndirdi. OPEK kasıb ölkələrdə vəziyyəti müzakirə etdi və dünya

da iqtisadi inkişaf və sabitlik üçün beynəlxalq münasibətlərdə yeni

dövrün başlanılmasma çağırdı. Üzv-ölkələr inkişafın təkəbbürlü

(ambisioz) sosial-iqtisadi inkişaf proqramını qəbul etdilər. 1975- ci ildə

OPEK-in üzvlərinin sayı 15-ə çatdı.

1980-1990-cı illər. Bu onilliyin əvvəlində neftin istehsalının

artması ilə əlaqədar olaraq onun rekord səviyyəyə yüksəlmiş qiyməti

aşağı düşməyə başladı. Dünya neft bazarında OPEK ölkələrinin payı

əsaslı şəkildə aşağı düşdü, onların ümumi gəliri pik dövründə olan

səviyyənin üçdə birindən də aşağı endi. Onilliyin axırında qiymətlər

qalxmağa və dünya neft istehsalında OPEK-in payı bərpa olunmağa

başladı.

110

1990- 2000-ci illər. 1970 və 1980-ci illərdə qiymətlərin

dəyişməsi nisbətən daha mülayim xarakterli oldu. Həddindən artıq

volatillik və ümumi zəiflik nəticəsində qiymət bütün bu onillikdə hakim

mövqə tutdu, lakin Cənubi-Şərqi Asiyada baş vermiş iqtisadi enmələr və

1998-99-cu illərdə şimal yarımkürəsində qışın yumşaq keçməsi

qiymətləri aşağı salaraq 1986-cı il səviyyəsinə endirdi. Buna

baxmayaraq neft bazarının daha da inteqrasiya olunması, regionçuluq,

qloballaşma, rabitə və digər yüksək texnoloji istiqamətlərdə inqilablar

nəticəsində neftin qiyməti sabit şəkildə yüksəlməyə başladı.

2000- ci ildən hal-harıradək. Bu onilliyin əvvəlində OPEK-in

qiymət həddi mexanizmi xam neftə qiymətlərin sabitləşdirilməsi və

möhkəmləndirilməsinə kömək etdi. Lakin bazar qüvvələrinin

əlaqələndirilməsi, ehtikarlıq və bir sıra digər amillər 2004-cü ildə

vəziyyəti dəyişdi və bu da qiymətlərin artmasına və yaxşı təchiz olunmuş

neft bazarında volotilliyin yüksəlməsinə gətirib çıxardı. Neftin qiyməti

2008-ci ilin ortalarında rekord səviyyəyə qalxdı, lakin bundan sonra

dünyada baş vermiş qlobal maliyyə böhranı və iqtisadi enmələr

nəticəsində nisbətən aşağı düşməyə başladı. İqtisadi böhrandan çıxmaq

üçün qlobal səylər çərçivəsində neft sahəsinə könəklik göstərmək üzrə

OPEK məşhurlaşmağa başladı.

OPEK-in səbəti: OPEK-ın “səbəti” termini rəsmi olaraq 1

yanvar 1987-ci ildən tətbiq olunmağa başlamışdır. Hazırda “səbətin”

qiyməti neftin aşağıdakı növləri üzrə fiziki qiymətlərinin orta hesabı

(arifmetik) kəmiyyəti kimi hesablanır: Ərəb Light (Səudiyyə

Ərəbistanı), Bəsrə Light (İrak), Bonny Light (Nigeriya), Es Sider

(Liviya), Girassol (Anqola), İran Heavy (İran), Küveyt İxrac (Küveyt),

Merey (Venesuela), Murban (Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri), Oriente

(Ekvador), Qətər Marin (Qətər), Saharan Blend (Əlcəzair).

OPEK-in “səbəti” üçün tarixi maksimum qiymət 3 iyul

2008- ci ildə qeydə alınmışdır: bir barel neftin qiyməti 140,73 ABŞ

dolları təşkil etmişdir.

Oriente (Ekvador) nefti “səbətə” 2008-ci ildə daxil edilmişdir.

2009-cu ildə “səbətdən” Minas (İndoneziya) nefti

_____ 111

xaric edilmiş, BCF 17 (Venesuela) nefti isə Merey (Venesuela) növü ilə

əvəz edilmişdir.

1861-ci ildə 2007-ci ilədək neftin mövcud olmuş qiymətləri

aşağıdakı qrafıkdə verilmişdir. Burada birinci əyri 2008-ci ildə ABŞ

dollarında inflyasiya nəzərə alınmaqla, 2-ci əyri isə inflyasiya nəzərə

alınmadan faktiki qiymətlərlə neftin barellə qiymətini əks etdirir.

Son beş ildə OPEK ölkələrinin gündəlik neft hasilatı orta

hesabla aşağıdakı kimi olmuşdur (min barellə):

Ölkə Kvota Hasilat

Hasilat

imkanı

Əlcəzair 894 1360 1430

Anqola 1900 1700 1700 Ekvador 520 500 500

İran 4110 3700 3750

İrak 1,481

Küveyt 2247 2500 2600 Liviya 1500 1650 1700

Niqeriya 2306 2250 2250

Qətər 726 810 850

Səudiyyə

Ərəbistanı 10099 8800 10500

BƏƏ 2444 2500 2600 Venesuela 3225 2340 2450

CƏMİ 31422 30451 32230

112

OPEIK-in ali orqanı onun Konfransıdır. Bu Konfrans üzv-döv- lətlərin neft sənayesi, emal sənayesi və ya energetika nazirləri tərəfindən başçılıq edilən nümayəndə heyətindən ibarət olur. Konfinnsm iclasları

ildə iki dəfə, bir qayda olaraq OPEK-in Vyana şəhərində yerləşən mənzil-qərargahmda keçirilir. Konfrans OPElC-in siyasətinin əsas istiqamətlərini və onun həyata keçirilməsinin yollan və vasitələrini müəyyənləşdirir, İdarəedicÜər şurası tərəfindən təqdim olunan məruzə və tövsiyələrə baxır, eləcə də büdcə üzrə qərarlar qəbul edir.

1976- cı ildə OPEK Beynəlxalq İnkişaf fondu (OPEK

fondu) yaratdı. OPEK-in fondu çoxtərəfli maliyyə institutu olmaqla, məqsədi OPEK-in üzvü olan ölkələr və digər inkişaf etməkdə olan ölkələr arasmda əməkdaşlığa köməklik göstərməkdir. Fondun

köməyindən fəaliyyətləri inkişaf etməkdə olan ölkələrə xeyir gətirən beynəlxalq institutlar və OPEK-ə daxil olmayan inkişaf etməkdə olan ölkələr istifadə edə bilərlər. Fondun üzvləri OPEK-in üzvü olan 12 ölkədir.

Neft ixracçıları kimi OPEK-də ən böyük rolu Səudiyyə Ərəbistanı, eləcə də İran, Küveyt, Venesuela, Nigeriya və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri oynayır. Bu ölkələr bütövlükdə kvota və neftin qiymətinin sabit qalmasında, eləcə də status-kvonun saxlanılmasında maraqlıdırlar. Lakin 2003-2004-cü illərdə OPEK İraqın işğalı ilə əlaqədar hadisələrdən istifadə edərək neftin qiymətini artırdı və 2004-cü ildə neftin bir barelinin qiyməti 40 dollara çatdı. Həmin dövrdən başlayaraq qiymət artımı bu gün də davam etməkdədir. 2008-ci ildə neftin bir barelinin qiyməti orta hesabla 90 ABŞ dollarından aşağı olmamışdır.

Hazırda bu orta hesabla 65-75 dollardır.

3.8 Neft İxrac Edən Ərəb Təşkilatı (OAPEK) Organization of Arab Petroleum Exporting Countries (OAPEC)

Bu təşkilat 1968-ci ildə Küveyt, Liviya və Səudiyyə Ərəbistanının hökumətləri arasında bağlanmış saziş əsasında yaradılmışdır. Nizamnaməsinə uyğun olaraq, milli gəlirin mənbəyinin əsasını neft təşkil edən istənilən ərəb ölkəsi bu təşkilata üzv plmağa ərizə verə bilər. Sonradan Əlcəzair, Bəhreyn, Misir, İraq, Qətər, BƏƏ, Suriya və Tunis də bu təşkilata qoşuldular. OAPEK-in tərkibində hazırda 11 ölkə var.

_ 1 ' * _4İİ^* ft— . 113

OAPEK qarşısına məqsəd kimi aşağıdakıları qoymuşdur: - neft sənayesində iqtisadi fəaliyyətin müxtəlif sahələrində

əməkdaşlıq; - sənayenin neft sahəsində üzv-ölkələrin fərdi və kollektiv

maraqlarının müdafiəsi üçün yolların və vasitələrin müəyyənləşdirilməsi;

- ədalətlə və bərabərhüquqlu əsaslarla neft göndərilməsinin təmin edilməsi üçün üzv-ölkələrin səylərinin birləşdirilməsi;

- üzv-ölkələrdə neft sənayesinin inkişaf etdirilməsi üzrə kapitalın cəlb olunması və texniki təcrübənin verilməsi üçün əlverişli şəraitin yaradılması;

- BMT sisteminə daxil olan beynəlxalq təşkilatlar və OPEK -lə əməkdaşlıq.

OAPEK-in ali orqanı Nazirlərin Şurasıdır. O, bir qayda olaraq ölkələrin neft nazirlərindən ibarət tərkibdə təşkil olunur. Şura təşkilatın fəaliyyətinin siyasətini və əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirir, direktiv qərarlar qəbul edir. Təşkilatın baş icra orqanı İcraiyyə Bürosudur. O, cari işlərin icra olunmasına, qətnamə və tövsiyələrin yerinə yetirilməsinə məsuliyyət daşıyır. Nazirlərin şurasının gündəliyini tərtib edir. Baş katib tərəfindən rəhbərlik edilən Katiblik inzibati funksiyaları yerinə yetirir. Katibliyin tərkibinə aşağıdakı departamentlər daxildir: maliyyə və inzibati məsələlər; iqtisadiyyat; texniki məsələlər; məlumat və kitabxana; neft məsələləri üzrə ekspertlər aparatı və enerji sahəsində Ərəb Tədqiqat Mərkəzi. Lakin OAPEK dünya neft siyasətində OPEK qədər real qüvvəyə çevrilə bilmədi.

114

FƏSİL 4. REGİONAL İQTİSADİ İNTEQRASİYA

TƏŞKİLATLARI

Satış bazarları və xammal mənbələri uğrunda dövlətləra- rası və

firmalararası rəqabət mübarizəsinin ciddi şəkildə güclənməsi, ərazi

cəhətdən bir-birinə bitişik ölkələrin öz iqtisadi inkişaf- lanm

sürətləndirmək məqsədi ilə özlərinin maddi-maliyyə, eləcə də istehsal

güclərinin kooperasiyasını yaratmaq məcburiyyəti qarşısında qoyur. Bu

onlara gömrük yığımlannda qənaət əldə etməyə, əlavə istehsal və

dövriyyə xərclərindən azad olmağa, dünya bazannda ümumi rəqiblərə

qarşı vahid qüvvə ilə çıxış etməyə imkan yaradır. Bunun nəticəsində

sadəcə olaraq milli dövlət maraq- lannm əlaqələndirilməsi deyil, həm də

onlann regional maraqlar səviyyəsinə qədər yüksəlməsi baş verir.

İnteqrasiya prosesi iki səviyyədə-qlobal və regional səviyyədə

inkişaf edərək, bir tərəfdən təsərrüfat həyatının beynəlmiləş- məsi, digər

tərəfdən isə ölkələrin regional əsasda iqtisadi cəhətdən yaxınlaşması ilə

xarakterizə olunur. Regional inteqrasiya istehsalın və kapitalın

beynəlmiləşməsi təməli üzərində inkişaf edərək, eyni zamanda dünya

bazarı sistemində müəyyən dərəcədə diver- gensiyanı (inkişaf

prosesində əlamətlərin bir-birindən fərqlənməsini), yəni daha qlobal

inkişafla yanaşı olan paralel meylləri əks etdirir. O, dünya bazannın

qlobal xarakterini təkzib etməsə də, müəyyən mənada bir qrup inkişaf

etmiş lider dövlətlər çərçivəsində onu birləşdirməyə cəhd göstərir.

Burada söhbət müxtəlif ölkələrin artan iqtisadi tələbatlannın ödənilməsi

üçün təsərrüfat əlaqələrinin yaxınlaşması, dünya kapitalizm sistemi

çərçivəsində ziddiyyətlərin dərinləşməsinin hərtərəfli

xüsusiyyətlərindən gedir. Bu ziddiyyətlərdən çıxış yolunun tapılması,

eləcə də milli təsərrüfat komplekslərinin beynəlmiləşməsinin

sürətlənməsi ilə əlaqədar məsələlərin həll edilməsinin mümkünlüyünü

müasir dövlətlər bilavasitə regional iqtisadi inteqrasiyada görürlər.

Regional komplekslər çərçivəsində yalnız dövriyyə sferası deyil, həm də

kapitalın dövr etməsinin mərkəzi mərhələsi, yəni texnoloji proseslər

nəticəsində istehsal və əmtəənin yaradılması beynəlmiləşir və

inteqrasiya olur. Nəticədə, məcmuu milli kapitalların bir-birinə qanş-

ması baş verir.

Müxtəlif inteqrasiya qruplaşmalarında inteqrasiyanın

səviyyəsindən asılı olaraq ticarət göstəriciləri çox güclü şəkildə diferen-

siallaşmışdır. 1980-2005-ci illər ərzində regional və ticarət qruplan üzrə

daxili ticarət göstəriciləri 7 saylı cədvəldə verilmişdir.

Beləliklə də, dünya təsərrüfatında qloballaşma prosesi

regionlaşma ilə nəticələnir. Regionlaşma-ölkələrin təsərrüfat

əlaqələrinin iqtisadi inteqrasiya (ecenomic integration) formasını

almaqla yaxınlaşmasıdır. Regional iqtisadi inteqrasiya dedikdə bir qrup

ölkənin təsərrüfat əlaqələrinin tədricən birləşməsi prosesi başa düşülür.

Bunun da nəticəsində yeni bütöv daxili birləşdirilmiş təsərrüfat

orqanizmi-beynəlxalq regional kompleks formalaşdırılır. Bu beynəlxalq

iqtisadi əlaqələrin keyfiyyətcə yeni formasıdır.

Cədvəl №7.1990-2004-cü illər ərzində regional və ticarət

qrupları üzrə daxili ticarət (ixrac, milyon dollarla)

Ticarət qruplan 1990 2000 2001 2002 2003 2005

AATA (4 ölkə)

782 831 906 925 957 1162

Aİ (12 ölkə) 981260 1418149 1406859 1469856 2080118

17%301

Avrozona (12 ölkə)

699971 946863 954450 1002845

1244222 1465792

And rupu (5 ölkə) 1312 5136 5444 5673 4781 6245

Mərkəzi Amerika

ölkələrinin ü- mumi

bazan (5 ölkə)

667 2418 2394 2598 2542 3339

KARİKOM (15

ölkə) 448 1050 1176 1276 1435 1884 Amerika azad

ticarət zonası 300700 855746 811264 788114 833627 957228 Latın Amerikası

inteqrasiya

assosiasiyası 13350 43345 41204 43094 40639 53055

116

MERK0SUR(4 ölkə)

4127 17910 15244 16544 12732 16721

NAFTA (3 ölkə)

226273 676441 639137 612965 651213 723610

Qərbi Karib

dövlətləri təşkilatı

(9 ölkə)

29 38 40 43 48 63

КОМЕСА (20 ölkə)

890 1272 1388 1497 1978 2619

Mərkəzi Afrika

ölkələrinin iqtisadi

birliyi (11 ölkə)

163

200

219 238 235 309

EKOBAC (15 ölkə)

1532 2885 2902 2987 2972 3910

Mano çayı hövzəsi

ölkələrinin it-

tifaqı(3 ölkə)

0 5 4 5 6 8

1- 2 3 4 5 6 7

Məqrib ölkələrinin

ərəb ittifaqı (4 ölkə) 34416 3851 1 34749 39186 44800 51500

ASEAN (11 ölkə)

27365 98059 87902 947760 100717 125531

Banqkok sazişi (6

ölkə) 2429 37895 40801 44470 70776 106251 İqtisadi

əməkdaşlıq təşkilatı

(21 ölkə)

1243 4495 4425 4756 7539 9496

ASOİƏ (22 ölkə)

901561 2262150 2075722 2169919 2419899 2955125

ODİƏT 1129 24722 23724 25599 35692 49740

MDB

(12 ölkə)

“ 28830 22819 26833 38550 43618

Cənubi Asiya

regional məkdaş-

lıq assosiasiyası

(CAAPK) 7 ölkə

863 2614 2827 2697 4773 5919

117

Fars körfəzi

ölkələrinin 6906 9234 9137 8861 9287 11165

əməkdaşlığı (6 ölkə)

Mənbə: UNCTAD. Trade and Development Report, 2006 Bu

halda “regional” anlayışı sadəcə olaraq bu və ya digər təşkilatın coğrafi

sərhədləri olması demək deyil. Burada regionda tarixən təşəkkül tapmış

mənafe birliyi, iqtisadi coğrafi, təsərrüfat, mədəni komplekslərin nəzərdə

tutulan oxşarlığı, demoq- rafiq quruluşu, etnik tarixi və digər amillər

nəzərdə tutulur. Bu mənafe birliyi zamanın tələbinə uyğun olaraq iri

siyasi-iqtisadi birliklərin təşkil edilməsinə real imkanlar yaradır.

Analitiklərin fikrincə “iri iqtisadiyyatın” üstünlüklərindən istifadə

etməklə yaradılan belə birliklər, yaxın gələcəkdə milli dövlətlərə

nisbətən BİM-in real və səmərəli subyektlərinə çevrilməklə, hazırda

dünyada mövcud olan qayda-qanuna nisbətən daha sabit qaydalar

yaratmağa qadirdirlər.

Son illərdə inteqrasiya prosesləri bütün qitələri əhatə etməklə,

çoxsaylı regional və subregional ticarət-iqtisadi qrupların yaradılmasına

gətirib çıxarmışdır. ÜTT-nın məlumatlarına görə 2007-ci ildə real

şəkildə həyata keçirilən 200-ə yaxın ticarət-iqtisadi saziş mövcud

olmuşdur ki, onlardan da 145-i 1994- cü ildən sonra qeyd olunmuşdur.

Dünya təsərrüfatının əsas regionlarında bir sıra iqtisadi

inteqrasiya təşkilatları 8 saylı cədvəldə verilmişdir.

Regional inteqrasiya ölkələrin iqtisadi qarşılıqlı əlaqələrinin digər

formalanndan bir sıra əsaslı əlamətlərə görə fərqlənirlər:

-üzv ölkələr arasında əmtəə və xidmətlərin, eləcə də istehsal

amillərinin hərəkətindəki məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması;

-üzv ölkələrin cari və strateji iqtisadi siyasətlərinin uzlaşdırılması;

-milli qanunvericiliklərin, normativ-hüquqi aktların, iqtisadi

norma və standartların uyğunlaşdırılması və tətbiqi;

-milli istehsal proseslərinin bir-birinə qarşılıqlı şəkildə nüfuz

etməsi və şəbəkələşməsi;

118 '.V.: ^^ .y/';

-vahid standartların tətbiqi və istehsal prosesinin texnoloji

vəhdətinin təmin olunması məqsədilə analoji yeni texnika və

texnologiyaların tətbiqi;

-üzv ölkələr daxilində və digər regional birliklərlə beynəlxalq

ixtisaslaşma, kooperasiya, eləcə də təmərküzləşmə səviyyəsinin

yüksəldilməsi;

- ETTKİ-nin, innovasiya proseslərinin birgə maliyyələşdirilməsi;

- elmi-texniki nailiyyətlərin istehsala vaxtında tətbiqi imkanları;

- üzv ölkələrin iqtisadiyyatında proqressiv struktur

dəyişikliklərin həyata keçirilməsi;

- üzv ölkələr arasında baş verə biləcək ziddiyyətlərin milli

üstqurum orqanlarının köməkliyi ilə tənzimlənməsi;

- inteqrasiya məkanının genişliyi;

Regional inteqrasiya prosesi bütöv bir sistemin ayrı-ayrı

həlqələrini əhatə edir:

- ölkələr arasında xarici ticarətin liberallaşdırılması, istehsal

amilləri axınının birlik daxilində artımı, əmtəə, xidmətlər, pul kütləsi,

qiymətli kağızlar və şairənin bazar tədavülü -bu «səthi» və ya

«yumşaq» inteqrasiya (shallow integration) adlanır;

- həqiqi istehsal etmə -bu dərin inteqrasiyadır(deep

integration):

- firmalar, sahibkarlar ittifaqı, milli hökumətlər, beynəlxalq

hökumətlərarası və milli təşkilatlar səviyyəsində qərar qəbulu dairəsi;

Cədvəl№8. Dünya təsərrüfatının əsas regionlarında

bir sıra iqtisadi inteqrasiya təşkilatları.

№ Təşkilatın adı

Üzvlərin sayı Yaradıldığ

ı il

Təşkilatın yaradılmasının

ilk təşəbbüskarları

1. Avropa İttifaqı (İlkin

Avropa İqtisadi Birliyi) Al

27 1992/1957 Fransa, Almaniya

2. Avropa Azad Ticarət

Assosiasi- 4 1960

Böyük Britani-

ya

119

yası (AATA)

3. Mərkəzi Avropada

Azad Ticarət Zonası 7 1992

Macarıstan, Polşa, Çexiya, Slovakiya,

Sloveniya

4 Müstəqil Dövlətlər

Birliyi (MDB) 12 1991

Rusiya, Ukrayna, Belarusiya

5. Qara Dəniz İqtisadi

Əməkdaşlıq Təşkilatı (OİƏT)

11 1992 Türkiyə

6.

Azad Ticarət Haqqında Şimali Amerika Sazişi

(NAFTA)

3 1994 ABŞ, Kanada

7. Asiya Sakit Okean iqtisadi əməkdaşlıq forumu (ASOIƏ) 22 1989

Avstraliya, Kanada, ABŞ, Yeni

ZeUandiya, (Cənubi Koreya, Yaponiya

8.

Cənubi-Qərbi Asiya dövlətlərinin assosiasiyası

(ASEAN)

9 1967

İndoneziya, Malayziya, Sinqapur, Tailand, Filippin

9. Cənubi Asiya regional əməkdaşlıq

assosiasiyası (SAAPK)

7 1985

Hindistan, Pakistan, Banqladeş

10. Latın Amerikası inteqrasiya

assosiasiyası (əvvəlcə Latin Amerikası azad ticarət assosiasiyası)

(LAİ)

11 198(V1960

Argentina, Boliviya, Braziliya, Çili,

Meksika

11. And qrupu və And paktı (AN- KOM)

5 1969

Boliviya, Venesuela

12. Karib birliyi və Karib

ümumi bazan. (KARİKOM)

15 1973 Bir sıra ada ölkələri

120

13.

Cənub Konusu ölkələrinin ümumi

bazarı (MERKOSUR)

4 1991 Argentina,

Braziliya, Uruqvay

14. Qərbi Afrika

dövlətləri iqtisadi birliyi (EKOBAC)

16 1975 Lagos, Syerro-

Leone

15. Qərbi və Şərqi

Afrikanın ümumi bazarı (КОМЕСА)

20 1994 Geniya, Madaqaskar və s.

16. Cənubi Afrika İnkişaf

birliyi (SADK) 11 1992 Anqola, Tanzaniya, Uqanda

17.

Mərkəzi Afrikanın gömrük və iqtisadi ittifaqı (YUDEAK)

6 1966 Misir, Küveyt,

Suriya

18. Ərəb iqtisadi birliyi

şurası (ƏİBŞ) 12 1964

19. Fars körfəzi Ərəb

dövlətləri əməkdaşlığı ittifaqı

6 1981 Səudiyyə

Ərəbistanı, Küveyt, Bəhreyn

20. GUAM 4 1997 Azərbaycan,

Ukrayna, Gürcüstan, Moldova

21. İqtisadi əməkdaşlıq

təşkilatı 21

İran, Türkiyə, Pakistan

- inteqrasiya birləşməsinin milli üstqurum orqanları tərəfindən

qərar qəbulu dairəsi.

İnteqrasiya prosesi bazar tədavülü prosesində çox asanlıqda

həyata keçirilir. Bilavasitə istehsal sahəsində isə inteqrasiya prosesi

nisbətən çətinliklə başa gəlir.

Regional inteqrasiya tamamilə konkret məqsədlər üçün həyata

keçirilir. Bu məqsədləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar.

1) istehsalın miqyasının genişlənməsi hesabına bazar

imkanlarının artırılması və istehsal məsrəflərinin

azaldılması;

2) bütün istiqamətlər üzrə-ölkələr arasında iqtisadi və

121

siyasi əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsi;

3) regional rəqabət üstünlüklərinin yaradılması hesabına üzv

ölkələrin dünya bazarında mövqeyinin

möhkəmləndirilməsi;

4) digər üzv ölkələrin xammal, maliyyə, əmək, texniki və

texnoloji ehtiyyatlarına geniş çıxış imkanları əldə edilməsi;

5) ciddi sosial problemlərin həlli (işsizliyin səviyyəsinin aşağı

salınması, əhalinin rifah halının yüksəldilməsi, inkişaf

səviyyələri birlik üzrə orta səviyyədən aşağı olan

rayonların inkişaf səviyyələrinin bərabərləşdirilməsi);

6) yüksək mənfəət əldə edilməsi.

Bir çox tədqiqatçılar keçən əsrin 90-cı illərində “inteqrasiyanın

süni canlanması” ilə əlaqədar olaraq BİM-də regionçu- luğun kəskin

surətdə intensivləşdiyini qeyd edirlər.

Ümumiyyətlə regionçuluq-bu və ya digər region

istehlakçılarının maraqları nöqteyi-nəzərindən mövcud problemlərə

baxılmasına və onların həllinə xüsusi yanaşmadır.

Regionçuluğun canlanması həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət

formasında baş verir. Regionçuluğun kəmiyyətcə canlanması- yeni

regional sazişlərin sayının artırılması, mövcud müqavilələrin yenidən

bağlanması və s., keyfiyyətcə canlanması isə regional qarşılıqlı

təsərrüfat əlaqələrinin dərinləşməsi və inteqrasiyanın daha da inkişaf

etmiş kompleks formasının istifadə olunmasıdır. Bundan əlavə son

onilliyin təzahürlərindən biri «yeni regionçuluğun» yetişməsi,

«makroregionların» meydana gəlməsidir. Bunlara misal olaraq Şimali

Atlantika, Sakit okean, Av- roasiya və başqa regionlarda meydana gələn

regional birlikləri göstərmək olar. Regional inteqrasiya birlikləri arasında

əməkdaşlıq haqqında sazişlər imzalanması meylləri getdikcə güclənir.

Məsələn, Aİ ilə MERKOSUR arasında bağlanmış saziş əsasında

cənub-transatlantik azad ticarət zonasının formalaşdırılması həyata

keçirilir. Bu, artıq meqaregionçuluq deməkdir. 1995-ci ildən başlayaraq

ABŞ ilə Aİ arasında yeni transatlantik bazarının (New Transatlantig

Marketplace) yaradılması istiqamətində rəsmi səviyyədə danışıqlar

gedir.

122

4.1. İqtisadi İnteqrasiyanın Nəzəriyyəsi və Məzmunu

«Birləşmə» termini XX əsrin ikinci yansından sonra Qərbi Avropada gedən iqtisadi birləşmə prosesini əks etdirməklə, həmin dövrdən başlayaraq iqtisadi proseslərin təhlilinə tətbiq olunmağa başlamışdır. «Birləşmə» termini latın sözü olan «inteqratio»dan əmələ gəlmişdir və inkişaf prosesində ayrı-ayn hissələrin və ya elementlərin bir tam şəkildə birləşməsi mənasım verir. Bu termin sosial iqtisadi tədqiqatlara təbiət elmlərindən keçmişdir.

İqtisadi birləşmə beynəlxalq ticarətin və istehsal amillərinin beynəlxalq hərəkətinin qanunauyğun nəticəsi kimi meydana gəlmişdir. O, dünya təsərrüfat həyatının beynəlmiləşməsinin xüsusi mərhələsidir.

İqtisadi birləşmə meyllərinin meydana gələcəyini və inkişafını hələ iki yüz il bundan əvvəl bö)mk mütəfəkkirlər İ.Kant, A.Sen Simon, J.J. Russo, J.Pruddon söyləmişlər. Məsələn, gələcəkdə xalqlar arasında prinsipcə yeni bir münasibətlər sisteminin olacağını ilk ehtimal edənlərdən biri J.Kant olmuşdur. O, nəzərdə tuturdu ki, gələcəkdə təhlükəsizlik problemi hamı tərəfindən «bizim hər birimizin marağı xatirinə bütövlü)mn saxlanılmasının zəruriliyi»nin dərk edilməsi hesabına həll olunacaqdır. «Xalqların ittifaqı» ideyasını əsaslandırıb, dünyanın quruluşunun tamamilə yeni modelini təklif etməklə yanaşı, J.Kant eyni zamanda göstərmişdir ki, bu halda da beynəlmiləşmə prosesi ilə cəmiyyətin təşkili forması olan milli dövlətlərin saxlanılması prosesi arasında mütləq ziddiyyətlər olacaqdır. Mütəfəkkir bu ziddiyyətlərin həllini bəşəriyyətin təkamül prosesində görmüşdür.

Napoleonun Avropanı qılıncla birləşdirmək cəhdindən sonra daha bir baş tutmuş layihə - Yunamstan, İsveçrə, Belçika, Fransa və İtaliyanın daxil olduqları Latm Pul İttifaqı iqtisadi birləşmənin ilk modellərindən biri idi. Belə ki, ölkələrin ərazisində yüz il müddətində müasir avroya oxşar növdə ümumi valyuta azad şəkildə dövriyyədə olmuşdur (qızıl və gümüş pullar).

Müasir iqtisadi inteqrasiya birləşmələrinin yaradılması təcrübəsinə uyğun ideyalara XX əsrin ortalarında görkəmli alimlər A.Müller - Armak, V.Repke, C.Bayner, Y.Tinberqen, F. Perru, C.Mid, R.Friz, P.Striten, A.Striten və digərləri tərəfindən baxılmışdır. İqtisadi inteqrasiyaya tərif verərək A.Predal və X.Yunqen- son ümumiyyətlə inteqrasiyanı «hissələrin daha yüksək bütövlük şəklində çulğalaşdınlaraq uyğunlaşdırılmasıdır» formasında, iqti

sadi inteqrasiyanı isə «daxili bazarda mövcud olan münasibətlərə oxşar şəkildə bir neçə dövlət məkanının bir iqtisadi sahədə birləşdirilməsidir» kimi müəyyənləşdirmişlər. Lakin onların fəlsəfı-iqti- sadi izahları qismən birtərəfli xarakter daşıyır, A. Predal və X.Yurgensonun fikirlərinə görə «inteqrasiyanın rolu beynəlxalq mübadilədə olan bütün maneələrin aradan qaldırılmasma yönəldilməlidir». Y.Tinbergen belə hesab edir ki, inteqrasiya «iqtisadi fəaliyyətdə süni sədlərin aradan qaldırılması və razılaşdırılmış və ya vahid iqtisadi siyasətin elementlərinin məqsədəuyğun tətbiq olunmasıdır» ideyasını nəzərdə tutur'. B.Balassın fikrincə, inteqrasiya - inteqrasiya qruplannda birləşmiş iki və ya daha çox dövlətin rezidenti olub-olmamasından asılı olmayaraq bazar subyek- lərinin iqtisadi fəaliyyəti üçün bərabər şəraitin yaradılmasıdır.

Öz məğzi etibarı ilə B.Balassın təklif etdiyi konsepsiya^ beş formanı özündə birləşdirən inteqrasiya mərhələlərini qabaqcadan müəyyənləşdirmişdir (sxem №6):

- iştirakçı dövlətlər arasında ticarətdə kəmiyyət məhdudiyyətlərinin və gömrük rüsumlarının ləğv olunması ilə azad ticarət zonalarının yaradılması;

- üçüncü ölkələrlə ticarət əlaqələrində vahid rüsum dərəcələrinin təyin olunması ilə gömrük ittifaqının yaradılması;

- əmtəələrlə ticarətdə, kapital və əmək ehtiyatlarının hərəkətində məhdudiyyətləri aradan qaldırmaqla ümumi bazarın yaradılması;

- bütün yuxarıda deyilənlərdən əlavə milli iqtisadi siyasətin razılaşdırılması və bütün ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması;

- milli iqtisadi siyasətlərin vahid şəklə salınması və milli hakimiyyət üstqurum orqanlarının yaradılması ilə tam iqtisadi inteqrasiya.

E.Xaas, M.Biye, A.Filipp, Q.Mürdal, R.Smend, V. Xyert inteqrasiyanın məğzini ölkələr arasında iqtisadi və qanunvericilik tədbirlərinin razılaşdırılması və milli üstqurum orqanlarının köməkliyi ilə birgə iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsində görürlər. A.Marşall inteqrasiyaya birləşən dövlətlərin hərəkətlərinin məcmusunu əhatə edən kompleks təzahür kimi baxır.

' Tinbergen. S.international Economic integration. Brüssel: Elsevier, 1954,

P.95

^ Balassa. B. The Theory of Economic integration. - London: George Alben &

Vnwin.LTD,1982, P.1-2

124 k,-

İqtisadi inteqrasiyanın zəruriliyi və imkanları barədə qızğın müzakirələr XX əsrin 60-cı illərinin sonu 70-ci illərinin axırlarında olmuşdur. Bu müzakirələrdə D.de Rujmon, R.Xaas, A.Bryuqmans, F.Kinskiy və digərləri kimi dünya şöhrətli alimlər iştirak etmişlər. Bu sahədə ən məşhur əsər Deni de Rujmo- nun işi hesab olunur. Onun fikirləri ənənəvi milli dövlətlərə matəm musiqisi (rekviem) kimi səslənir.

O, belə hesab edirdi ki, dövlət çərçivəsinin aradan qaldınl- masma bütün nöqteyi-nəzərdən bəraət qazandırılmalıdır. Milli dövlətlər qocalmışlar, eyni vaxtda həm həddən artıq kiçikdirlər, həm də həddən artıq böyükdürlər. Ona görə həddən artıq kiçikdirlər ki, onlar öz vətəndaşlannm təhlükəsizliyinə təminat verə və dünya işlərində fəal iştirak edə bilmirlər. Həddən artıq böyük ol- malan ilə əlaqədar onun tərkibinə daxil olan bütün regionlann inkişafını eyni dərəcədə təmin edə və vətəndaşlannm ölkənin ictimai həyatında səmərəli iştirak etməsinə imkan yarada bilmir.

İqtisadi inteqrasiya - bu sadəcə olaraq ölkələrin sosial -iqtisadi inkişafının müəyyən istiqamətləri üzrə vahid orqanizm şəklində birləşmələri deyil.

İqtisadi inteqrasiya - dünya təsərrüfat əlaqələrinin güclü şə- bəkələşməsi hesabına qarşılıqlı yaxınlaşma prosesidir. Həm də onun spesifikası ondan ibarətdir id, o regional - ərazi yaxınlığına əsaslanır və onun başlanğıc həlqəsi - ümumi sərhədi olan iki və ya daha çox ölkənin sərhədyanı əlaqələridir. Bu proses əvvəlcədən istehsalın iki əsas amilinin - əmtəələrin və əmək ehtiyatlannm hərəkəti ilə əlaqədar meydana gəlmişdir. Burada qeyd etmək yerinə düşərdi ki, müəyyən inteqrasiya əlaqələri ilə hələ qədim dünyada da qonşu dövlətlər bir-biri ilə bağlı olmuşlar. Lakin çox təəssüf ki, o dövrdə bu əlaqələr müharibələr nəticəsində əmələ gəlmişdir.

Beləliklə də, sərhədyanı ticarət və işçi qüvvəsinin miqrasiyası qonşu ölkələr arasında təsərrüfat əlaqələrinin intensivləşdi- rilməsi üçün kifayət qədər ciddi özək yaradır və iqtisadi inteqrasiyama ilkin amilləri hesab olunurlar. Göründüyü kimi, sərhədyanı ticarət iqtisadi inteqrasiyanın birinci amili, işçi qüvvəsinin miqrasiyası isə onun ikinci amilidir.

Üçüncü amil - böyük coğrafi kəşflərdən, sənaye inqilablarından, Böyük fransız inqilabından sonra formalaşmağa başlamış kapitaldır. Xarici ölkələrdə daha çox mənfəət əldə etməyə can atan, öz ölkəsində artıq olan sələm kapitalı təsərrüfat həyatının beynəlmiləşməsi prosesinə, dünya təsərrüfatının ilkin kons-

125

truksiyasınm formalaşdırılmasına və bunlara müvafiq olaraq inteqrasiya təzahürlərinin intensiv inkişafına güclü təkan verdi.

İnteqrasiya proseslərini nəzəri cəhətdən düşündükdə, görərik ki, o məhsuldar qüvvələrin fasiləsiz olaraq inkişafına əsaslanır. Bunun da ən başlıca forması beynəlxalq əmək kooperasiyasıdır. İstehsal amilləri olan əmək, kapital, işçi qüvvəsi, texnologiya və biliklərin beynəlmiləşməsi beynəlxalq əmək bölgüsünün təbii inkişafıdır.

Beynəlmiləşmə - cəmiyyətin texniki-iqtisadi təkamülünün

obyektiv və qanunauyğun nəticəsi olmaqla, milli sərhədləri iqtisadi

cəhətdən dəf edir, ticarətin, işçi qüvvəsinin, kapitalın beynəlxalq

hərəkətinə yardım edir, iqtisadi cəhətdən ölkələri birləşdirir və bununla

da iqtisadi inteqrasiyanın müəyyən pilləsinin yaradılmasını

müəyyənləşdirir.

Dövlətlərin iqtisadi sistemlərinin sərbəst yaxınlaşması prosesi

inkişaf edir, istehsal amillərinin artan həcminin nizamlanması üçün

zəruri olan qaydalar işlənilir.

Beynəlxalq və lokal (regional) əməkdaşlıq inkişaf edir. İlkin

olaraq regional əməkdaşlıq baş verir. Ona görə ki, ölkənin

sərhədlərindən kənarda, hətta ən sadə ticarət əməliyyatlan belə, birinci

növbədə yaxın qonşu olan dövlətlərlə həyata keçirilir. Bu momentlər ilk

güclü inteqrasiya prosesləri başlandıqda və son- ralar görkəmli alimlər

B.Balass və Q.Mürdal, eləcə də R.Lipsey, C.Vayner, R.Barr,

Z.Səmədzadə, Ş.Hacıyev və digər bir sıra sovet, rus və azərbaycan

alimləri tərəfindən tədqiq olunmuşdur.

Regional iqtisadi inteqrasiya prosesi qitə miqyaslı olmaqla

qlobal inteqrasiyanın bazasını təşkil edir.

İnteqrasiyanın ilkin sadə formasından fərqli olaraq müasir

inteqrasiya daha mütərəqqi xarakterli olmaqla, istehsal amillərinin

faktiki inteqrasiyası yolu ilə gedir, yaxud da güclü milli üstqurum

idarəetmə orqanları yaratmaqla, düşünülmüş şəkildə iqtisadi sistemlərin

inteqrasiya olunması prosesini stimullaşdırır. Həm də, bu proses onların

bir-birinə tam qarışması və birləşmiş bazarın subyektləri üçün vahid

qaydalar tətbiq etməklə, vahid regional iqtisadi sistem yaradılmasına

gətirib çıxarır.

4.2. İqtisadi İnteqrasiya Modelləri və Konsepsiyası

Məlumdur ki, iqtisadiyyatda əsas proseslər canlı təbiətin təkamülünü xatırladan iqtisadi təkamül qanunlan ilə şərtləndirilir və izah edilir. Özünün iqtisadi vəziyyətini möhkəmləndirmək uğrunda mübarizə ölkələri birliklər yaratmağa sövq edir. Bu halda ölkə daxilindən fərqli olaraq, birlik daxilində başqa qaydalar fəaliyyət göstərir. Birliyə daxil olan tərəf-müqabilləri digər ölkələrlə müqayisədə müəyyən imtiyazlar əldə edirlər. Lakin onlar bunun müqabilində tərəf-müqabillərinə münasibətdə öz üzərlərinə müəyyən Öhdəliklər götürürlər. Beləliklə də, göründüyü kimi, inteqrasiya formalarının yaradılması və inkişafı təkamül mübarizəsi vasitəsi ilə baş verir. Ona görə də, heç də təəccüblü deyil ki, təkamül bu prosesin tədrici inkişafını müəyyənləşdirir.

^ .1:- V. .......... . . 127

Ölkələrarası inteqrasiyanın təkamül forması ayrı-ayrı müəssisələr arasında olan inteqrasiya kimi sadədən və «yumşaqdan», daha mürəkkəb və qəti formaya keçir. Məsələn, müəssisələr arasında inteqrasiya onların strateji alyans yaratmalarından başlayır, sonra kartel, sindikatlar meydana gəlir və nəhayət trest və konsernlər yaradılır.

Bir qayda olaraq, iqtisadi inteqrasiya prosesi az və ya çox dərəcədə qarşılıqlı ticarətin liberallaşdırılmasmdan, əmtəələrin, xidmətin və kapitalın hərəkətinə olan maneələrin aradan qaldırılmasından başlayır. Sonra müvafiq şərtlər və tərəf-müqabil ölkələrin maraqları daxilində vahid iqtisadi, hüquqi və məlumat məkanına çevrilir. Bununla da, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin keyfiyyətcə yeni inkişaf mərhələsi başlayır.

Müasir dövrdə iqtisadi əlaqələrdə inteqrasiya meylləri üstün mövqe tutur ki, bu da son nəticədə meqaiqtisadiyyatın və kifayət qədər nüfuzlu beynəlxalq iqtisadi təşkilatların meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.

«İqtisadi inteqrasiya» kateqoriyasının yuxarıda sadalanan çoxsaylı və müxtəlif müəyyənləşdirmə formalarına baxmayaraq, onlardan heç biri bu məsələni müfəssəl şəkildə şərh etmir. Bu da ictimai həyatın bütün tərəfinə bu və ya digər dərəcədə toxunan inteqrasiya proseslərinin mürəkkəbliyi və spesifik xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır. Buna baxmayaraq inteqrasiyanın dürüst şəkildə aşağıdakı xüsusiyyətlərini ayırmaq olar:

- iqtisadi proseslərin dövlətlərarası və beynəlxalq səviyyədə tənzimlənməsi;

- inteqrasiya birliklərinə daxil olan dövlətlərin daxili iqtisadi şərtlərinin yaxınlaşdırılması, onların iqtisadi inkişaf səviyyəsinin bərabərləşdirilməsi;

- ümumi təkrar istehsal və idarəetmə orqanları quruluşuna malik regional beynəlmiləl təsərrüfat komplekslərinin bir- birindən asılı olmayan milli xalq təsərrüfatı komplekslərinin tədricən formalaşdırılması;

- region daxilində və beynəlxalq miqyasda əmtəələrin, xidmətlərin, işçi qüvvəsinin və kapitalın hərəkətinin dövlətlərarası məkanının genişləndirilməsi və cürbəcür iqtisadi və inzibati maneələrin aradan qaldırılması;

- milli üstqurum idarəetmə orqanlarının yaradılması.

128 J ____ '>.rf ’i}:M'!'f^i'-Ğı'.

Son dövrlərdə dünya təsərrüfatında mərkəzdənqaçma və mərkəzəqaçma meyllərinin güclənməsi müşahidə olunsa da, əksər mütəxəssislərin fikrincə birləşmə meylləri ayrılma meyllərinə nisbətən üstünlük təşkil edir. Ona görə də, bu gün inteqrasiya problemi daha böyük praktiki əhəmiyyət kəsb etdiyindən, o iqtisadçılarla yanaşı, hüquqşünaslar, tarixçilər və politoloqlar tərəfindən də diqqətlə öyrənilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, inteqrasiya modellərinin müxtəlifliyinə baxmayaraq, onlar hamısı eyni tiplidirlər və kifayət qədər sadədirliər, lakin onların xarici tərtibatı müstəsna dərəcədə mürəkkəbdir.

Çox vektorlu inteqrasiya prosesi ideyası da o qədər cəlbedici deyil. Çox vektorlu inteqrasiya ideyası bir inteqrasiya qrupunun tərkibində digər bir inteqrasiya qrupunun fəaliyyət göstərməsini nəzərdə tutur. Çox vektorlu inteqrasiya - bu beynəlxalq əmək bölgüsünün qanunlarına və istehsal amillərinin bey- nəlmiləşməsinə uyğun inkişaf edən ümumdünya, qlobal inteqrasiyadır. Bunun inkişaf prosesi məlumat-texnoloji inqilabın yeni ı/ialğasının təsiri altında güclü şəkildə irəli gedir. Ümumdünya inteqrasiyası universal prosesdir və bu mənada o çox vektorlu- dur. Digər bir istiqamət inteqrasiyanın ilk forması olan - regional inteqrasiyadır. Nə vaxt ki, qonşu ölkələr onlardan bəzilərinin inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq bir inteqrasiya qrupuna daxil olurlar, bu heç də özünü süni bir təzahür kimi göstərmir. Çünki iqtisadi inteqrasiya üçün qonşuluq amili, ümumi sərhədlərin olması keyfiyyətcə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu halda inteqrasiya qruplarının çox vektorlu xarakteri barədə danışmaq düzgün olardı.

1960-1970-ci illərdə iqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin hər tərəfli tədqiqatçıları olan sovet alimləri V.N.Şenayev, L.İ.QIuxa- rev, V.E.Rjbalkin və digərləri haqlı olaraq əsas diqqəti inteqrasiya üçün zəruri olan şərtlərə yönəltmişlər. Hər şeydən əvvəl söhbət inteqrasiya qruplanna daxil olan ölkələrin iqtisadi inkişaf səviyyəsinin təxmini bərabərliyindən gedir. Bu əsas şərt AİB-nin yaradıl- masmın ilkin mərhələlərini əhatə etmişdir. Eləcə də, İngiltərə başda olmaqla 12 ölkənin daxil olduğu Avropa Azad Ticarət Assosiasiyası (AATA) yaradılan zamanda bu şərtlər əsas götürülmüşdür. Hər iki halda inteqrasiyaya daxil olan ölkələr yüksək texniki iqtisadi yetginlik mərhələsində olmuşlar.

129

Sonrakı dövr ərzində artıq möhkəm və dayanıqlı iqtisadi birlik

şəklində inteqrasiya olunmuş ölkələr qrupu öz sıralanna aşağı inkişaf

səviyyəsində olan ölkələri də cəlb etməyə başladılar. Məsələn, ABŞ və

Kanada Meksikanı NAFTA-nın üzüvlüyünə qəbul etdilər; Avropa

ittifaqı iqtisadi inkişaf səviyyələri Aİ-na daixil olan 15 ölkənin inkişaf

səviyyəsini səciyyələndirən orta göstəricilərindən də xeyli aşağı olan 12

Şərqi Avropa ölkəsini öz sıralanna qəbul etdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, inteqrasiyasının fərdi-korporativ modeli

üstünlük təşkil etdiyi hallarda inteqrasiya qruplaşmalarının deyilən

formada inkişafı mümkündür. O yalnız o halda real olur ki, onun

institusional və ya dövlətlərarası forması hakim mövqe tutmuş olur və

hakimiyyətin milli üstqurum orqanları iqtisadi cəhətdən hələ

«yetişməmiş» ölkələrin inteqrasiya birliyinə cəlb edilməsi prosesini

gücləndirmiş olur və bununla da onların səviyyəsini inteqrasiya

birləşməsinin ümumi səviyyəsinə çatdırmağa səy göstərir.

Lakin belə inkişaf inteqrasiya birləşmələrinin maraqları və

qarşılanna qoyduqlan məsələlərin həlli nöqteyi nəzərindən ölkələrin

iqtisadi inkişaf səviyyəsinin bərabərləşdirilməsini mütləq şəkildə

nəzərdə tutmur. Məsələnin belə qoyuluşu beynəlxalq əmək bölgüsünün

ümumi meylləri ilə ziddiyyət təşkil edir. BƏB-in inkişafının obyektiv

meylləri nəzərdə tutur ki, inteqrasiya birləşmələri çərçivəsində hər bir

ölkənin üstünlüyündən maksimum dərəcədə istifadə olunsun, o

cümlədən təbii iqlim xüsusiyyətlərindən, təbii sərvətlərindən, istehsalın

konkret növünün inkişafına əlverişli təsir göstərən şərtlərdən və s. Bu

mənada «bərabərləşdirmə» anlayışı özünün müəyyən bir həddinə

malikdir və bu özünün optimal dərəcəsindən çıxdıqda, iqtisadi cəhətdən

zəif olan ölkə digər ölkələrin hesabına iqtisadi vəziyyətinin

«bərabərləşdiriləcəyini» gözləyir və özgəsinin hesabına dolanan ölkəyə

çevrilməklə müftəxor olur.

Digər bir tezisdə isə belə səslənir ki, ölkə iqtisadi yüksəliş

mərhələsində olduqda inteqrasiya prosesi daha müvəffəqiyyətlə inkişaf

edir. Bu ideya hələ heç nə demir, ona görə ki, aydındır ki, insanlar o vaxt

yaxşı yaşayırlar ki, onların ölkəsinin iqtisadiyyatı yüksəlişdə olur.

Burada bu dəlil əsas deyil, ona görə ki, istənilən iqtisadiyyatı daimi

olaraq yüksəliş mərhələsində saxlamaq olmaz. Ona görə ki, həm dünya

iqtisadiyyatı, həm də milli iqtisadiyyatlar daimi olaraq özlərinin enmə və

qalxma silsilələrinə malik olur. Vacib məsələ, baş vermiş iqtisadi və

digər ziddiyyətlərin fəal su

130

rətdə aradan qaldırılmasına köməklik edən səmərəli, ölçülüb-biçilmiş iqtisadi siyasətin olmasıdır. Yalnız belə olduqda digər ölkələri və onun xalqlarını özünə cəlb edən ölkələrin inteqrasiya «özəyi» yaradılır. Bu halda, digər ölkələr və onların xalqlan görürlər ki, birlik çərçivəsində onların ölkələri ilə müqayisədə birliyə daxil olan ölkələr daha böyük müvəffəqiyyət əldə etmişdir və belə qənaətə gəlirlər ki, onlar da birliyə daxil olsalar nailiyyətləri daha böyük olar.

İnteqrasiya nəzəriyyəsini öyrənərkən, burada bir sıra səhv şərhlərdən və mübaliğələrdən qaçmaq lazımdır. İnteqrasiya nəzəriyyəsinin banisi kimi Adam Smiti və digər klassikləri hesab etmək zəruridir. Bu onunla əlaqədardır ki, onlar beynəlxaq əmək bölgüsü nəzəriyyəsinin bir sıra mühüm müddəalarını irəli sürmüş və inkişaf etdirmişlər.

İqtisadi inteqrasiyanın Qərb məktəbi nümayəndələri öz təlimlərinin təməli kimi iki metodoloji yanaşmaya əsaslanırlar.

İnstitusional məktəb - (bu məktəbi yeni keynsçilik, struktur, yeni liberal istiqamətli nəzəriyyəçiləri birləşdirən məktəblər də adlandırırlar) - məktəbin nümayəndələri inteqrasiya prosesinə dövlətin qarışmasının və milli üstqurum institutlarının yaradılmasının zəruriliyindən çıxış edirlər. Bu məktəb Avropada təşəkkül tapmışdır və nəzəri cəhətdən dövlət xadimləri İ.Monne və R.Şuman tərəfindən əsəslandırılmışdır. Bu məsələ ilə əlaqədar olaraq Avropa və ABŞ-dan olan iqtisadçı-nəzəriyyəçilər Y.Tinbergen, B.Balass, Q.Mürdal, R.Puper və digərləri də nəzə- riyypnin əsaslandırılmasına və inkişafına öz töhfələrini vermişlər. Öz məğzi etibarı ilə bu məktəblər bir-birilə eynilik təşkil edir və bu istiqaməti tam əhatə edir.

İkinci məktəb bazar məktəbidir - bu məktəb ABŞ və Kanada iqtisadçıları arasında geniş yayılmışdır. Məktəbin əsas məğzi ABŞ və Kanada arasında olan və daim olaraq inkişaf edən inteqrasiya prosesindən irəli gəlir. Burada əsas məsələ inteqrasiya çərçivəsində Amerika seqmentinin üstünlük təşkil etməsi ilə ümumi bazar prinsiplərinə söykənən və dövlətin minimum müdaxiləsi ilə hər iki ölkənin güclü korporativ iqtisadiyyatının yaradılmasıdır. Bu forma 1940-1950-ci illərdə korporativ kapitalın zəif olması və çoxlu sayda kiçik dövlətlərin mövcudluğu üzündən istifadə oluna bilmədi.

131

Bütün bu deyilənlərə görə də dövlətin gücü və nüfuzunun fəal

şəkildə istifadə olunması hesabına inteqrasiyanın proqma- tik ideyaları

mütləq üstünlük əldə etmişdir. Burada Avropada inteqrasiya prosesinin

inkişafında keçmiş sosialist ölkələri düşərgəsinə daxil olan dövlətlərin

yaratdıqları və SSRİ-nin süqut etməsi ilə əlaqədar fəaliyyətinə xitam

verilmiş Qarşılıqlı İqtisadi Əməkdaşlıq Şurasının (QİƏŞ) rolunu da qeyd

etmək yerinə düşərdi. Sosialist ölkələrinin güclü inteqrasiya birləşməsini

yaratmalarından istifadə edən Avropa dövlətləri öz iqtisadi birliklərini

yaratmağa başladılar.

4.3. İqtisadi inteqrasiyanın formaları və növləri

XX əsrin inteqrasiya birləşmələrinin yaradılması təcrübəsi

göstərir ki, onlar əsas etibarı ilə iki baza prinsipi əsasında formalaşdırılır.

Bu prinsiplərdən biri dövlətin güclü təşəbbüskar rolu (buna klassik misal

kimi Avropa ittifaqının yaranması və inkişafını göstərmək olar); digər

prinsip-fərdi iri sahibkarlığın rolunun üstünlük təşkil etməsidir. Bu halda

demək olar ki, sözün əsl mənasında iri sahibkarlıq dövləti məcbur edir ki,

bu və ya digər ölkələrin inteqrasiya qrupları ilə yaxınlaşma yolunu

tutsun. (Məsələn ABŞ, Kanada və Meksika arasındakı müqavilə,

NAFTA).

İqtisadi inteqrasiyanm əsas iki növü mövcuddur.

1. inteqrasiyanın institusional növü;

2. inteqrasiyanm xüsusi korporativ növü.

İqtisadi inteqrasiyanın qlobal prosesi hər şeydən əvvəl qarışıq

xarakterə malikdir. Bu onunla əlaqədardır ki, qlobal iqtisadi

inteqrasiyaya bir tərəfdən inkişaf etmiş ölkələr və onların hökumətləri,

digər tərəfdən çox güclü transmilli şirkətlər və transmilli banklar, üçüncü

tərəfdən isə iri və mötəbər (nüfuzlu) beynəlxalq maliyyə-iqtisadi və

maliyyə təşkilatları və idarələri, eləcə də BMT-nin strukturları tərəfindən

təkan verilir.

Ümumilikdə götürdükdə inteqrasiyanın institusional növü

dövlətlərarası səviyyədə dövlətlərin təşəbbüsü ilə yaradılan və

fəaliyyətləri onlar tərəfindən tənzimlənən birləşmələrdir.

132

Bu növ inteqrasiyaya keçmiş Qarşılıqlı İqtisadi Əməkdalıq

Şurasını da aid etmək olar. Ona görə ki, bu təşkilat müstəsna olaraq

dövlətlərarası səviyyədə yaradılmışdı, baxmayaraq ki, onun əsas

məqsədi Şərqi Avropa ölkələrinin iqtisadi problemlərinin həlli

olmuşdur. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin zonalarında regional

inteqrasiya qruplaşmalarının yaradılmasında dövlətin rolu əhəmiyyətli

dərəcədədir. Yəqin ki, bu da birinci növbədə onunla əlaqədardır ki,

inkişaf etməkdə olan ölkələrdə iri sahibkarlıq hələ formalaşma

mərhələsində olduğundan, onlar kifayət qədər təsir gücünə malik

deyillər.

Əhatə dairəsinə görə inteqrasiya birlikləri aşağıdakılara bölünür:

a) ikitərəfli inteqrasiya birlikləri - təcrübədə ən az yayılmış

inteqrasiya növüdür. Buna misal olaraq Avstraliya və Yeni Zellandiya

arasında olan sazişə əsasən fəaliyyət göstərən inteqrasiya birliyini

göstəmək olar; b) çoxtərəfli regional inteqrasiya - inteqrasiyamn ən

geniş yayıirmş formasıdır; c) kontinental - Latın Amerikası iqtisadi

inteqrasiyası (LAİİ), Afrika birliyi təşkilatı (ABT).

Hazırda dünya iqtisadiyyatında inteqrasiyanın həm qlobal, həm

də regional formaları dinamik şəkildə inkişaf edirlər.

İnteqrasiya prosesi ilə Avropa, Şimali Amerika, Hind-Sakit

okean regionları. Latın Amerikası, Afrika, Ərəb ölkələri zonası əhatə

olunmuşdur. Hər bir regional inteqrasiya qrupu özünün xüsusiyyətlərinə

malik olmaqla, yaradılma və fəaliyyət göstərmə mexanizminə malikdir.

Onlardan biri özünün həyat qabiliyyətü olmasını göstərir və iştirakçı

ölkələr öz xalqları üçün oradan xeyir götürür; digərləri ona daxil olan

ölkələrin hökumətlərinin mühüm müqavilə və sazişlər bağlamalanna

baxmayaraq yalnız formal olaraq mövcuddurlar.

Hazırda dünyada inteqrasiyanın yuxarıda sadalanmış formasında

70-dən çox regional iqtisadi inteqrasiya birlikləri mövcuddur. Təkcə onu

demək kifayətdir ki, 1947-1995-ci illər ərzində dünyada 60-dan çox

inteqrasiya birlikləri yaradılmışdır. Müstəsna hallar nəzərə alınmazsa,

dövlətlərarası inteqrasiya ya inkişaf etmiş ölkələr arşında, ya da inkişaf

etməkdə olan ölkələr arasında inkişaf edir.

Avropada fəaliyyət göstərən beynəlxalq regional iqtisadi

inteqrasiya təşkilatları aşağıdakılardır:

■JLİ К.у§ »tr U ^ ^ t r r / » İyt/fi i/t'- 133

1. Avropa İttifaqı (Aİ).

2. Avropa azad ticarət assosiasiyası (AATA).

3. Avropa iqtisadi məkanı (AİM).

4. Şimal şurası (ŞŞ) (Skandinaviya ölkələri).

5. Baltik dənizi dövlətləri Şurası (BDDŞ).

6. Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (QDİƏT).

7. Gürcüstan, Ukrayna, Azərbaycan, Moldova Əməkdaşlıq

Təşkilatı (GUAM).

8. Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB).

9. Vişeqrad qrupu, yaxud Azad Ticarət Haqqında Mərkəzi

Avropa Sazişi (SEFTA).

10. Azad Ticarət Baltik zonası.

11. Rusiya-Belarusiya İqtisadi ittifaqı.

Mərkəzi və Şərqi Avropa və Asiya dövlətlərinin regional

birlikləri:

1. Asiya-Sakit okean iqtisadi əməkdaşlığı (ASİƏ).

2. Cənubi-Şərqi Asiya dövlətləri Assosiasiyası (ASEAN).

3. Ərəb iqtisadi birliyi şurası (ƏİBŞ).

4. İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (İƏT).

5. Azad ticarət haqqında Avro pa-Asiya sazişi - AvroAziş.

6. Mərkəzi Asiya ölkələri təşkilatı.

7. Azad ticarət haqqında Qazax-Qırğız-Özbək sazişi.

8. Şanxay əməkdaşlıq təşkilatı (ŞƏT).

Amerika iqtisadi birlikləri:

1. Şimali Amerika azad ticarət zonası (NAFTA)

2. Cənubi ümumi bazar (MERKOSÜR)

3. Mərkəzi Amerika ümumi bazarı (MAÜB)

4. Karib Birləşməsi və Karib ümumi bazarı (KARİKOM)

5. And qrupu

6. Şərqi Karib dövlətləri təşkilatı (ŞKDT)

7. Amerika dövlətləri təşkilatı (ADT)

Afrikanın inteqrasiya birliklərinə aşağıdakılar daxildir:

1. Afrika birliyi təşkilatı (ABT)

2. Mərkəzi Afrikanın gömrük və iqtisadi ittifaqı (YUDEAK)

134

3. Qərbi Afrika dövlətlərinin iqtisadi birliyi (EKOBAS)

4. Cənubi Afrika inkişaf birliyi (SADK)

5. Şərqi və Cənubi Afrikanın ümumi bazarı (КОМЕСА)

6. Qərbi Afrika iqtisadi və valyuta ittifaqı (UEMOA)

Burada göstərilən mötəbər dövlətlərarası beynəlxalq

təşkilatlardan bəziləri hələ inteqrasiyadan əvvəlki inkişaf pilləsində-

dirlər və birgə inkişafın əlaqələndirilməsinin ümumi məsələləri ilə

məşğul olurlar.

Təbii məsələdir ki, baxılan birliklər özlərinin dünya

iqtisadiyyatında tutduqları yerə görə eyni əhəmiyyətə malik deyillər.

Dövlətlərarası inteqrasiya birlikləri sistemi 7 saylı sxemdə

verilmişdir.

İqtisadi sistemin çox böyük sayda inteqrasiya modelləri,

ikitərəfli, çoxtərəfli razılaşmalar göstərir ki, inteqrasiya modellərinin

qurulmasında müəyyən standartlar mövcud deyil, burada çox şey

konkret ölkələrin siyasi və iqtisadi maraqları və mövcud situasiyadan

asılı olaraq müəyyənləşdirilir. Məsələn, Avropa ittifaqından fərqli olaraq

NAFTA-nın üzvü olan ölkələr gömrük ittifaqına keçməyi öz qarşılanna

məqsəd kimi qoymasalar da, ümumi bazarın müəyyən seqmentlərini -

investisiyaların liberal- laşdırılmasını, ətraf mühitin qorunması

sahəsində ümumi standartları və s. yaratdılar. Asiya-Sakit okean

əməkdaşlıq forumu daha ümumi xüsusiyyətlərə malikdir (o cümlədən

siyasi dialoq sahəsində). İqtisadi sahədə də məsələlər həddən artıq

ümumi şəkildə qoyulmuşdur: nəzərdə tutulur ki, 2020-ci ilə qədər azad

ticarət zonası yaradılmasının və kapitalın azad hərəkətinin əsasları

qoyulsun.

Çox vaxt iqtisadi inteqrasiyanın forması kimi ikitərəfli sazişlərə

istinad olunur. İki və ya bir neçə ölkə arasında əməkdaşlıq istənilən milli

iqtisadiyyatın fəaliyyət göstərməsi formasıdır, lakin bu hələ iqtisadi

inteqrasiya demək deyil. Hər bir ölkə əmtəə və xidmələri ixrac etməli və

öz növbəsində ölkə əhalisinə lazım olan əmtəələri alıb ölkəyə

gətirməlidir və s. Əməkdaşlığın bu formasını ölkələrin iqtisadi, ticarət,

investisiya qoyuluşlarının inkişafı sahəsində nailiyyətlər əldə etmək

məqsədi ilə imkanlarım birləşdirmək barədə qarşılarına qoyduqları

məsələlərdən fərqləndirmək lazımdır. Bu növ sazişlər 1983-cü ildə

Avstraliya

........ ■ . . .. - ......... . 135

və Yeni Zellandiya arasında bağlanmışdır və ona müvafiq olaraq

rüsumlar ləğv olunmuş, qeyri-tarif məhdudiyyətləri aradan qaldırılmışdır

(1990-cı illərin ortalarında) və s.

İnkişaf etməkdə olan ölkələr üçün imtiyazlı ticarət rejiminin

saxlanılması və ya müəyyən olunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Ticarət sahəsində Avropa ölkələri özlərinin keçmiş müstəmləkələri ilə

xüsusi münasibətlər qurur və qarşılıqlı ticarətdə onlara imtiyazlar

verirlər. Latın və Mərkəzi Amerikanın bir sıra ölkələri üçün ABŞ-la

qarşılıqlı ticarətdə güzəştli rejim tədbiq edilir.

Beynəlxalq təşkilatların hesablamalanna görə dünyada fəaliyyət

göstərən 70 müxtəlif regional inteqrasiya qrupları dünya ticarətinin 60

faizini həyata keçirirlər. Lakin,bu o demək deyildir ki, dünya iqtisadi

sistemi bu qruplar arasında «iki yerə» bölünmüşdür. Birincisi- onlardan

yalnız biri həm qruplaşma daxilində, həm də ondan kənarda

razılaşdırılmış iqtisadi siyasət yeritmək iqtidarına malikdir. İkincisi

ümumdünya (qlobal) inteqrasiya prosesi regional inteqrasiya qruplannın

üzərinə qoyulur. Bu planda NAFTA inteqrasiya qrupu bariz nümunə ola

bilər. Bu birlik formalaşdırılarkən tənzimləmə qaydaları kimi (ticarətin

li- berallaşdırılması, investisiyalar, əqli mülkiyyət hüququ və s.)

ÜTT-nın beynəlxalq normaları götürülmüşdür.

^vropada fəaliyyət göstərən Mərkəzi və Şərqi Avropa və Asiya

beynəlxalq regional təşkilatlar dövlətlərinin regional təşkilatlan

Avropa ittifaqı (Al)

Avrc^a azad ticarət

asso slasiyası (AAT

A) Avropa iqtisadi məkanı (AİM)

Şimal şurası (Skandinaviya

aikələri) (ŞŞ) __________

Baltik dənizi dövlətləri

şurası (BDDŞ)

Qara dəniz istisadi əməkdaş-

lıq təşkilatı (QDİƏT)

Gürcüstan, Ukrayna. Azaıbaycan,

Moldova amakdaşlx) taskilatı (GUAM)

Müstəqil dövlətlər birliyi

_______ (MDB)

Vişsqrad qnjpu, yaxud azad ticaret uqqında Maıkezi Avropa sazişi (SEETA)

Baltik azad ticarət zonası

Rusiya - Belarusiya iqtisadi

ittifaqı ________

^siya-Sakit okean istisadi

əməkdaşlığı (ASİƏ)

Cənubl-Şərql Asiya dövlətləri

assosiasiyası (ASEAN)

Ərəb iqtisadi birliyi şurası

(ƏİBŞ) ________________

İqtisadi əməkdaşlıq təşkilatı

(lƏT)____________________

l\zad ticarət haqqında Avropa-

- (Vsiya sazişi - AvroAziŞ

_ Mərkəzi Asiya ölkələri

təşkilatı ___________

_ (\zad ticarət haqqında

Qazax-qırğız-özbak sazişi

Şanxay əmekdaşlıq təşkilatı

gƏT) ____________________

Amerika iqtisadi birlikləri

, Şimali Amerika azad ticarət

zonası (NAFTA) ___________

Cənubi ümumi bazar

(MERKOSUR)

And qrupu (ANKOM)

Afrikanın iqtiqrasiya birlikləri

Şərqi Karib dövlətləri təşkilatı

l(ŞKDT) _________

Amerika dövlətləri təşkilatı

(ADT)__________________

Şərqi və Cənubi Afrikanın

ümumi bazarı (KOMESA)

Qərbi Afrika iqtisadi və

valyuta ittifaqı

(UEMOA)

Sxem 7. Dövlətlərarası

intearasiva birlikləri sistemi

Mərkəzi Amerika ümumi

bazan (MAÜB) Qərbi Afrika dövlətlərinin

iqtisadi birliyi (EKOBAS)

Karib birləşməsi və Karib

ümumi bazan (KARIKOM) Cenubi Afrika İnkişaf birliyi

(SADK)

Afrika birliyi təşkilata (ABT)

Mərkəzi Afrikanın gömrük və

iqtisadi ittifaqı (YUDEAK)

OJ o

f ■

Ç-. ç •, ' . w

r '

kW' ' V:.'

: j../- I

wy,

li: ^

137

4.4. Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanın mahiyyəti,

məqsədi və əsas əlamətləri

İqtisadi inteqrasiya iqtisadi həyatın beynəlmiləşməsinin

bilavasitə təzahürü kimi özünü göstərir. Amma iqtisadi inteqrasiya və

beynəlmiləşmə eyni anlayışlar deyil. İqtisadi inteqrasiya ölkələr arasında

iqtisadi münasibətlər prosesinin kollektiv idarəedilməsini tələb etməklə

,özünü beynəlmiləşmənin daha yüksək dərəcəsi kimi göstərir.

Geniş mənada iqtisadi inteqrasiya - bir qrup dövlətlər

çərçivəsində beynəlxalq təsərrüfat komplekslərinin yaradılması və

fəaliyyət göstərməsi prosesinin dövlətlər və milli üstqurum idarəetmə

orqanları tərəfindən şüurlu şəkildə tənzimlənməsidir.

İqtisadi inteqrasiya təsərrüfat həyatının beynəlmiləşməsinin

əvvəlki formalarından aşağıdakılara görə fərqlənir:

1) ölkələr arasında beynəlxalq təsərrüfat əlaqələrinin daha

mürəkkəb və universal xarakterə malik olması;

2) müəyyən dövlətlər qrupu çərçivəsində iri iqtisadi

komplekslərin yaradılması;

3) iqtisadi əlaqələrin kollektiv milli üstqurum orqanları

tərəfindən tənzimlənməsi.

İqtisadi inteqrasiyanın müəyyən edilməsinə belə yanaşma

tədqiqatçılara imkan verir ki, beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanın bir sıra

mühüm əhəmiyyət kəsb edən ümumi əlamətlərini ayırsınlar:

- inteqrasiya milli təsərrüfatlar arasında dayanıqlı, dərin

əlaqələrin və əmək bölgüsünün elə bir inkişaf prosesidir ki, burada

ayn-ayn müəssisələr, sahələr, müxtəlif ölkələrin iqtisadi regionları

qarşılıqlı şəkildə uyğunlaşdınlır və bir-birini tamamlayır;

- inteqrasiya iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə yaxın olan ölkələri

əhatə etməklə, beynəlxalq təsərrüfat komplekslərinin təşkil olunmasına

gətirib çıxanr;

- tərkibinə daxil olan subyektlərin (təsərrüfat birliklərinin,

dövlətlərin) idarə edilməsi və fəaliyyət göstərməsi üzrə onların qarşılıqlı

əlaqələrini düşünülmüş və razılaşdırılmış qaydada tənzimlənməsini tələb

edən prosesdir. Bu halda tənzimləmə funksiyasını ayrı-ayrı ölkələrin

dövlət aparatları və dövlətlərarası institutlar yerinə yetirilər;

138 .. . _ ..... _ : ■.

-regional xarakterdə olması. İnteqrasiya qruplaşmasına daxil olan

ölkələrin coğrafi yaxınlığı, ümumi sərhədlərinin olması və tarixən

ölkələr arasında təşəkkül tapmış uzun müddətli iqtisadi əlaqələri;

- iqtisadi inteqrasiyanın əsasını dövlətin iqtisadi və sosial

funksiyası ilə tamamlanmış rəqabət və mənfəət alınması qaydalarına

söykənən bazar mexanizmi təşkil edir;

- milli istehsal proseslərinin bir-biri ilə şəbəkələşməsi və

qarşılıqlı təsirə malik olması;

- iştirakçı dövlətlərin iqtisadiyyatında dərin iqtisadi struktur

dəyişiklikləri;

- geniş şəkildə istehsal prosesində beynəlxalq ixtisaslaşma,

kooperativləşmə və kooperasiya;

- əlaqələndirilən iqtisadi strategiya və siyasətin işlənməsi.

Öz məzmununa görə regional inteqrasiya region ölkələrinin

təkrar istehsal proseslərinin qovuşması, şəbəkələşməsi və bir-birinə

nüfuz etməsidir.

İqtisadi inteqrasiya - mürəkkəb tarixi təzahür olmaqla, hər bir

halda özünün fərqli cəhətləri və xüsusiyyətlərinə malikdir. İnteqrasiyaya

iki nöqteyi-nəzərdən baxmaq lazımdır: həm iqtisadi kateqoriya, həm də

proses kimi. Xasbulatov R.İ. göstərir: «Dünyada heç yerdə vahid

təsərrüfat mexanizminin yaradılmasını nəzərdə tutan tam inteqrasiyaya

nail olunmadığından, beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya iqtisadi kateqoriya

kimi hələ də kifayət qədər mücərrəd xarakter daşıyır»'.

Bununla yanaşı bu təzahürün məğzi ondan ibarətdir ki, özlərinin

aşağıdakı məqsədlərini bəyan edən dövlətlər müəyyən məqsədyönlü

hərəkətlərin yerinə yetirilməsi üçün birlik yaradırlar: 1) iqtisadi

qruplaşmanın təsis (təşkil) edilməsi; 2) ölkələrin iqtisadi cəhətdən

yaxmiaşmalan üçün əlverişli şəraitin yaradılması; 3) inteqrasiya

birləşməsinin yalnız ümumi məqsəd və vəzifələrinin deyil, eləcə də onun

qurulması mərhələlərinin müfəssəl planının hazırlanması, cəmiyyətin

konkret sosial məqsədlərə nail olması üçün ümumi iqtisadi, büdcə, vergi,

ticarət, investisiya siyasətlərinin kri- teriyasının müəyyən edilməsi.

Хасбулатов Р.И. Мировая экономика. M., 1994.C.572

139

Müasir dünyada müxtəlif vektorlu inteqrasiya meylləri inkişaf

edir. Bu o halda baş verir ki, bir inteqrasiya prosesi qlobal və ya

sərhədyanı xarakterli digər bir inteqrasiya birliyinə bağlanıhr. Çox vaxt

bu öz təzahürünü o halda alır ki, bir inteqrasiya birliyinin üzvü olan ölkə

digər birinin üzvlüyünə daxil olur, üçüncüyə üzv olmağa can atır və s. Bu

da o halda mümkündür ki, inteqrasiya birliyi yaxşı nəticə əldə edə bilmir.

Məsələn, AATA, MDB və s. Burada digər bir hal da mövcuddur:

regional iqtisadi birləşməyə daxil olan ölkə tezliklə bundan xeyir əldə

edəcəyinə ümid bəsləyir. Lakin onlar tam mənada nəzərdə tutmurlar ki,

onlar bunun üçün üzərlərinə müəyyən öhdəliklər götürməli, onu yerinə

yetirməli və yalnız bundan sonra iqtisadi, mədəni və siyasi səmərəni

güdməlidirlər.

İnteqrasiyanın müxtəlif vektorlu (bəzən də bunu çox qatlı

inteqrasiya adlandırırlar) xüsusiyyətləri yalnız çoxlu sayda regional

inteqrasiya birləşmələrinin olması ilə deyil, hər şeydən əvvəl bu prosesin

özünün xarakteri ilə müəyyənləşdirilir.

Birinci, müasir dünyada qlobal inteqrasiya güclü şəkildə inkişaf

edir. Belə inteqrasiyanın forması kimi bəzi hallarda lokal- inteqrasiya

çıxış edir. Buna misal olaraq ucsuz-bucaqsız geniş ərazidə yerləşən

Hind-Sakit okean regional birləşməsini göstərmək olar. Dünya

ticarətinin 60%-i, ümumdaxili məhsulun 57%-i bu inteqrasiyada birləşən

ölkələrin payına düşür. Göründüyü kimi, artıq bunu yalnız regional

inteqrasiya kimi deyil, daha mürəkkəb, qlobal təzahür kimi qəbul etmək

lazımdır; başqa bir proses bütün Qərb yarımkürəsini azad ticarət

zonasında birləşdirəcək «İki Amerika» layihəsidir;

İkincisi, ənənəvi regional inteqrasiya birləşmələri daha böyük

təkanla inkişaf edir. Bu sahədə həm keyfiyyət, həm də miqyas etibarilə

Avropa ittifaqı liderlik edir. Bununla yanaşı 1960-

1970- ci illərdə yaradılmış və onilliklər boyu yüksək səmərə verməmiş

Asiya, Afrika, Latın Amerikası ölkələrindəki inteqrasiya birliklərində

XXI əsrin əvvəllərindən birləşmə hərəkətləri canlanma yoluna qədəm

qoymuşdur.

İnteqrasiya proseslərinin başlıca iştirakçıları dünya

iqtisadiyyatının beynəlmiləşməsinin nəticəsi kimi inkişaf etmiş ölkələrin

xüsusi kapitalı, onların transmilli şirkətləridir.

140 <> .■ MU^^'tt/tüİjOf ı> i l i x - , tz/rv t-ifiij'Xi V,- ı^yrıirirVik* at i tfHinimi ^

İnteqrasiya birləşmələrinin yarandıqlan vaxtdan müvəffəqiyyətlə

fəaliyyət göstərmələri üçün birinci növbədə aşağıdakı məsələlər həll

olunmalıdır:

- ölkələr arasında iqtisadi əlaqələri tənzimləmək məqsədilə

dövlətlərarası orqanlar sisteminin yaradılması;

- azad ticarət zonalarının, gömrük ittifaqlarının, ümumi bazarın

yaradılması;

- makroiqtisadi proseslərə dövlətlərarası müdaxilə. Bu müdaxilə

artım templəri, istehsalın yerləşdirilməsi və strukturu, elm və texnikanın,

təhsilin, valyuta-maliyyə münasibətlərinin tənzimlənməsilə əlaqədar

olur;

- mikrosəviyyədə- müxtəlif ölkələrin müəssisələri, firmaları və

inhisarları arasında geniş əlaqələrdən və sazişlərdən istifadə olunması.

İnteqrasiya mexanizminin fəaliyyət göstərməsinin xüsusi

qanunlar sistemi hər bir iştirakçı ölkə üçün yerinə yetirilməsi məcburi

olan milli üstqurum səviyyəsi qanunları ilə təsbit edilir.

İqtisadi inteqrasiya beynəlxalq əməkdaşlıq sahəsində əvvəllər

mövcud olan bu və ya digər formadan daha yüksək olduğundan, digər

bərabər şərtlər daxilində onun gətirdiyi iqtisadi səmərə də böyük olur.

Bu iqtisadi səmərə inteqrasiya nəticəsində əldə edilən qazancdan əmələ

gəlir. Bunlar aşağıdakılardır:

-inteqrasiyaya girən ölkələrin bir-birinin maliyyə, əmək, maddi,

təbii ehtiyatlarına daha geniş çıxış əldə etmələri;

- birlik ölkələri daxilində işlənilmiş yeni texnika və

texnologiyalardan, «nou-hau»lardan birgə və ya ayrılıqda istifadə etmək

imkanlan;

- birliyin daha geniş tutumlu bazarı üçün həmcins məhsulların

istehsalının inkişaf etdirilməsi;

- iştirakçı ölkələri üçüncü ölkənin rəqabətindən qorumaq;

- iştirakçı dövlətlərə daha ciddi sosial problemlərin birgə həll

edilməsinə imkan yaradılması;

- iqtisadiyyatı nisbətən zəif inkişaf etmiş ölkənin iqtisadi

inkişafının birliyin «orta göstəricisi» ilə bərabərləşdirilməsi üçün

birliyin imkanlarından istifadə etməsi.

İqtisadi inteqrasiyanın məqsədi - milli iqtisadiyyatların

yaxınlaşması və iqtisadi problemlərin birgə səmərəli həllinin təmin

olunmasıdır. Bununla da ölkələrin milli xüsusiyyətlərinin müxtəlifliyi

dövlətlərin iqtisadi birliyinin müxtəlifliyinə səbəb olur.

141

Bu İqtisadi birliklər bir-birindən iştirakçıların sayı, insan və iqtisadi

potensialın məcmuu, iqtisadi siyasətin alətləri, dövlətləra- rası

orqanların səlahiyyətləri, təbii sərvətlərin bolluğu, mənəvi və mədəni

yaxınlıq və s. ilə fərqlənirlər.

İnteqrasiyanın əsas məqsədləri aşağıdakılar ola bilər:

1. Geniş miqyaslı iqtisadiyyatın üstünlüklərindən istifadə

etmək. Bu üstünlüklərə: bazarın ölçüsünün genişləndirilməsi, trans-

səhmlərə çəkilən xərclərin ixtisar olunması, birbaşa xarici investisiya

axınının güclənməsi daxildir.

2. Əlverişli xarici siyasi mühitin yaradılması. Bu məqsəd

Cənubi-Şərqi Asiya və Yaxın Şərq ölkələri üçün xüsusi ilə xarakterikdir.

Burada siyasi, hərbi, sosial və digər qeyri-iqtisadi sahədə qarşılıqlı

anlaşma və əməkdaşlığın möhkəmləndiriliməsi mühüm əhəmiyyətə

malikdir.

3. Ticarət siyasəti məsələlərinin həll edilməsi. Regional

inteqrasiyaya çoxtərəfli danışıqlar və Ümumdünya ticarət təşkilatı

çərçivəsində iştirak edən dövlətlərin mövqelərinin möhkəmləndirilməsi

üsulu kimi baxılır.

4. İqtisadiyyatın quruluşunun təkmilləşdirilməsinə yardım

etmək. Bazar iqtisadiyyatına keçən və yaxud köklü iqtisadi islahatlar

həyata keçirən ölkələrin, daha yüksək bazar yönlü iqtisadiyyatı olan

ölkələrin regional ticarət sazişlərinə qoşulmalarına bazar təcrübəsinin

verilməsinin mühüm kanalı kimi baxılır. Daha yüksək inkişaf etmiş

ölkələr öz qonşularının inteqrasiya prosesinə qoşulmalarına həm də

ona görə maraqlıdırlar ki, onların bazar iqtisadiyyatına keçmələri ilə

əlaqədar həyata keçirdikləri islahatlar sürətlənsin və orada iri həcmli

bazarlar yaradılsın.

5. Sənayenin gənc və mütərəqqi sahələrinin inkişafı himayə

edilməlidir. Belə ki, onlar üçün daha geniş və potensial regional bazar

meydana gələcəkdir. Bu məqsəd Latın Amerikası və Saxa- ranın

cənubundan yuxarıda yerləşən Afrika ölkələrinin inteqrasiya birlikləri

üçün aparıcı rol oynamışdır.

Beləliklə, inteqrasiya nəticəsində ayrı-ayrı ölkə qrupları öz

aralarında digər ölkələrə nisbətdə ticarət və istehsal amillərinin hərəkəti

üçün daha əlverişli şərait yaradırlar. Belə regional təsisatlar dünya

iqtisadiyyatı üçün müsbət amil kimi qiymətləndirilir. Bu şərtlə ki,

inteqrasiyaya daxil olmuş ölkələr öz aralarında

qarşılıqlı iqtisadi əlaqələri liberallaşdırmaqla, üçüncü ölkələrlə ticarət

şərtlərində əngəlliklər yaratmasın.

4.5. Ölkələr səviyyəsində inteqrasiya birliklərinin təkamülü

Təsərrüfat həyatmm beynəlmiləşməsi- beynəlxalq iqtisadi in-

teqrasiyanm başlıca maddi bazasıdır. Beynəlmiləşmə prosesinin özü

sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf etdiyi kimi, inteqrasiyanın da inkişafı

həmin yolla gedir-onun sadə formasından, çox müvəffəqiyyətlə inkişaf

edən inteqrasiya forması olan Avropa ittifaqı kimi mürəkkəb formasma

qədər bir təkamül yolu keçir. Nə qədər İd, beynəlmiləşmə ilk vaxtlarda

dövriyyə dairəsini əhatə edirdi və beynəlxalq ticarətlə əlaqədar idi

(XVIII əsrin sonu -XX əsrin əvvəli), beynəlxalq inteqrasiyanın sadə

forması da beynəlxalq ticarətlə bağh olmuşdur.

XIX əsrin sonlarından başlayaraq kapitalın beynəlxalq hərəkəti

mühüm rol oynamağa başlayır. XX əsrin 80-cı illərindən bəri kapitalın

beynəlxalq hərəkəti xüsusilə intensiv və dinamik, onun miqyası isə

möhtəşəm (böyük) xarakter almışdır.

Təbiidir ki, məhsuldar qüvvələrin belə inkişafı beynəlxalq

iqtisadi inteqrasiyanı, onun formalarını mürəkkəbləşdirmiş və onların

təkamülünə öz güclü təsirini göstərmişdir.

Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanın sadə formadan mürəkkəb

formaya doğru inkişafına, müə)o^ən mənada mərhələli inkişaf kimi

baxılır. Bu mərhələlərə aşağıdakılar aiddir:

-azad ticarət zonası(free trade zone);

-gömrük ittifaqı (custom union);

-vahid, yaxud ümumi bazar (common market);

-valyuta ittifaqı (monetary union);

-iqtisadi ittifaq (economic union);

-siyasi ittifaq (politican union).

İnteqrasiya prosesinin mərhələləri 9 saylı cədvəldə verilmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, həm əvvəllər mövcud olmuş, həm də hazırda

fəaliyyət göstərən inteqrasiya təsisatlarından yalnız Avropa ittifaqı bu

mərhələlərin hamısından keçmişdir.

Müxtəlif ölkələrin iqtisadiyyatının daxili inkişafının sti-

mullaşdırılması nöqteyi-nəzərindən beynəlxalq inteqrasiyanın inkişaf

mərhələlərindən azad ticarət zonası və gömrük ittifaqı əsaslı təkamülə

məruz qalmışlar.

Bir sıra ölkələrdə azad ticarət zonaları, xüsusi iqtisadi zonalar,

gömrük zonaları, ofşor zonalar və s. əsaslı iqtisadi səmərə verir, əhalinin

həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə kömək edir, regiona xarici kapitalı cəlb

edir. Burada həm inkişaf etmiş ölkələr qrupu (ABŞ, Böyük Britaniya,

Fransa, Almaniya, İtaliya, İrlandiya), həm də inkişaf etməkdə olan

ölkələr (bir sıra Asiya ölkələri, Türkiyə, Latın Amerikası, Çin,

Baltikyanı ölkələr) qrupuna aid çoxlu misallar gətirmək olar.

Cədvəl №9. İnteqrasiya prosesinin mərhələləri

İmtiyazlı ticarət

sazişləri

Azad ticarət zonası

Gömrük ittifaqı

Ümumi bazar

iqtisadi, valyuta və siyasi birliklərin tam inteqrasiyası

• Qarşı- • Qarşı- • Üçüncü • Bütün is- • İqtisadi si- lıqlı tica- lıqlı tica- ölkələrə tehsal a- yasətin hazır- rətdə ta- rətdə ta- münasi- millərinin lanması rif və di- rif və bətdə va- azad hərə-

gər ma- qeyri-ta- hid tarif kəti • Milli üst- neələrin rif ma- və qeyri- qurumları

azaldıl- neələri- tarif tən- • Ölkə tənzimləmə

ması nin ara- zimlən- başçıları- funksiyaları- dan qal- məsi nın, nazir- na malik döv-

• Üçün- dıniması lər Şurası- lətlərarası or-

cü ölkələ- nm. Katib- qan. rə müna- • Ölkələr • Nazir- liyin görüş-

sibətdə arasında lər və ka- ləri

milli ta- mal və tiblik sə-

riflərin xidmətlə- viyyəsin-

saxlanıl- rin azad də döv-

ması hərəkəti lətləra-

rası şura

• Dövlət- • Kiçik

lərarası dövlət

idarəetmə katibliyi

orqanlan

yaradıl-

mır.

Mənbə: Киреев A. Meəfc tapodnoe экономика.M.,1999, часть 1, cmp. 366

144

Azad ticarət zonası-ölkənin gömrük ərazisindən kənarda

yerələşən limanların əraziləri azad zona (azad ticarət zonası, azad

iqtisadi zona) adlanır. Bu anlayışın ümumi qəbul olunmuş təfsiri

məzmun etibarı ilə onun preferensial (güzəştli) zona olması deməkdir.

Azad ticarət zonası çərçivəsində əmtəə və xidmətlərin beynəlxalq

ticarəti prosesində gömrük və kəmiyyət məhdudiyyətləri aradan

qaldırılır. Belə zonalar hökumətlərarası sazişlər əsasında yaradılır və

müəyyən bir müddətdə bütün rüsumlar ləğv olunur, bu saziş əsasında

fəaliyyət göstərən firmalara vergi güzəştləri tətbiq olunur, digər qeyri

tarif məhdudiyyətləri aradan qaldırılır və s. Belə yanaşma Avropa ittifaqı

birliyinin fəaliyyətinin ilk mərhələsi üçün xarakterik olmuşdur. Azad

ticarət zonaları haqqında sazişlər, bir qayda olaraq rüsumların

qaldırılmasına qarşılıqlı maratoriya qoyulması prinsipinə əsaslanır.

Buna müvafiq olaraq tərəf-müqabilləri bir tərəfli qaydada gömrük

rüsumlarını yüksəldə və yeni ticarət maneələri tədbiq edə bilməzlər.

Bu növ inteqrasiyaya Macarıstan, Polşa, Slovakiya və Çexiya

tərəfindən yaradılmış təşkilatı misal göstərmək olar. 1992- ci ilin

dekabrında bu ölkələr Azad ticarət haqqında mərkəzi Avropa Sazişini

(SEFTA) imzaladılar. 1996-cı ildə Sloveniya da bu sazişə qoşuldu.

Azad ticarət zonasına daxil olan ölkələrin hər biri üçüncü

ölkəyə münasibətdə özünün müstəqil xarici ticarət siyasətini həyata

keçirə bilər. İnteqrasiyanın bu forması AATA, NAFTA, MERKOSUR,

ASEAN kimi birliklərdə tətbiq olunur.

Azad zonalara gətirilən əmtəələrdən gömrük rüsumu tutulmur,

orada qaldıqları müəyyən vaxt ərzində və reixrac olunduqda ixrac üçün

nəzərdə tutulan bütün rüsum, yığım və vergilərdən azad olunurlar.

Hazırda ABŞ-da 145, Qərbi Avropa ölkələrində 90, o cümlədən

İsveçrədə 26, İspaniyada 22, İtaliyada 11, Fransada 10, Finlandiyada 7,

Almaniyada 6 azad iqtisadi zona fəaliyyət göstərir. Ümumilikdə inkişaf

etməkdə olan ölkələrdə fəaliyyət göstərən 235 azad iqtisadi zona var.

Kanadada 3, Yaponiya və Avstraliyanın hər birində bir azad iqtisadi

zona fəaliyyət göstərir.

Dənizə çıxışı olmayan ölkələrdə, beynəlxalq razılaşmalara

müvafiq olaraq ən yaxm limanın ərazisi azad zona kimi istifadə olunur.

___ ________ 145

Gömrük ittifaqı-beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyada növbəti

mərhələdir. Bu, iki və ya daha çox ölkənin ticarətdə şömrük rüsumunun

ləğv olunması barədə sazişə girmələridir, iqtisadi inteqrasiyanın bu

mərhələsi kollektiv himayədarlığın elə bil ki, bir formasıdır. Gömrük

ittifaqının azad ticarət zonasından əsas fərqi ondan ibarətdir ki,

burada ittifaqın üzvləri öz aralarında ticarət əməliyyatları zamanı yalnız

tarif və kvotaları aradan qaldırmır, həm də üçüncü ölkəyə münasibətdə

vahid xarici ticarət siyasətini həyata keçiririlər. QATT-in XXİV

maddəsinə əsasən gömrük ittifaqı bir neçə gömrük ərazisinin biri ilə

əvəz olunmasını nəzərdə tutur. Əgər azad ticarət zonası müəyyən

sahələrin birləşməsini təmin edir və inteqrasiya prosesini tənzimləyirsə,

gömrük ittifaqı rüsumsuz ticarətin mövcudluğunu təsdiq edir və onun

həyata keçirilməsini təmin edir. QATT-ÜTT-nın sənədlərində bu

anlayışların konkret fərqləri göstərilmir və razılığa gələn tərəflər

«oyunun qaydaları»nı özləri müəyyənləşdirirlər.

Gömrük ittifaqında ölkənin daxili sərhədlərində gömrük

xidməti ləğv olunur, onlann funksiyası isə vahid gömrük ərazisində

müvafiq xidmət orqanlarına verilir.

Gömrük ittifaqı əmtəə və xidmətlərin inteqrasiya daxili

rüsumsuz ticarətini və region daxilində onların tam sərbəst

yerdəyişməsini təmin edir. Bir qayda olaraq, gömrük ittifaqı xarici

ticarət siyasətinin həyata keçirilməsini əlaqələndirən daha yüksək inkişaf

etmiş dövlətlərarası orqanlar sisteminin yaradılmasını nəzərdə tutur.

Bu müvafiq nazirlərin iştirakı ilə dövri olaraq tez- tez keçirilən

yığıncaqlar formasında həyata keçirilir.

Vahid (ümumi) bazar -inteqrasiya birləşmələrinin daha yüksək

pilləsidir. Bu, gömrük ittifaqında olan şərtlərdən əlavə, həm də

iştirakçı dövlətlər daxilində bütün istehsal amillərinin azad hərəkəti üçün

bütün maneələrin aradan qaldırılmasını nəzərdə tutur. Ümumi bazarm

yaradılması ölkələrin milli qanunvericiliklərinin təkmilləşdirilməsini,

standartların yaxınlaşdınlma- sını, eləcə də inteqrasiyanın institusional

əsaslarının, birləşmə prosesinin ümumi idarəetmə orqanlarının inkişafını

nəzərdə tutur. Ümumi bazarın yaradılması yalnız azad ticarət zonaları və

gömrük ittifaqında nəzərdə tutulan məsələləri deyil, daha mürəkkəb və

həcmli məsələlərin həllini həyata keçirir: vahid iqtisadi və sahə siyasətinin həyata keçirilməsi (o cümlədən kənd tə

146 .

sərrüfatı və nəqliyyat); kapitalın, işçi qüvvəsi və informasiyaların sərbəst

hərəkət etməsi şərtlərinin təmin olunması; inteqrasiya prosesini

tənzimləyən ümumi institutların yaradılması. Lakin ümumi bazarın

yaradılması prosesi də o qədər hamar getmir. Buna, ümumi bazara

daxil olan dövlətlərin yeritdikləri iqtisadi siyasətdə ki, fərqlər mane

olur.

İnteqrasiya daxilində əlaqələndirmə iştirakçı dövlət və

hökumət başçılarının ildə 1-2 dəfə keçirilən sammitində və nazirlərin

daha tez-tez keçirilən görüşlərində həyata keçirilir. Məsələn, Aİ-da bu

Dövlət və hökumət başçılarının Avropa Soveti, Aİ- nın Nazirlər Şurası

və Aİ-nin Katibliyidir.

İqtisadi ittifaq. Ölkələrin vahid bazar yolunda inkişafı iqtisadi

ittifaqın yaradılmasına gətirib çıxanr. Bu forma iştirakçı- dövlətlər

arasmda olan iqtisadi və siyasi ziddiyyətlərin iqtisadi siyasətin

razılaşdırılması yolu ilə aradan qaldınimasını nəzərdə tutur. Aİ

çərçivəsində vahid kənd təsərrüfatı siyasəti həyata keçirilir, sənaye,

energetika, nəqliyyat, regional, sosial, elmi-texniki siyasət razılaşdırılır.

Belə bir inteqrasiyaya hələlik yalnız Avropa it- tifaqınm timsalında

nail olunmuşdur və bu 1993-cü ilin əvvəllərində başa çatmışdu*.

Bu mərhələdə inteqrasiya birliklərinə daxil olan dövlətlər vahid

iqtisadi, valyuta, büdcə, pul siyasətinin, vahid valyutanın tətbiqinin və

digər bir sıra məsələlərinin inteqrasiya qruplaşması daxilində milli

üstqurum orqanlan tərəfindən tənzimlənməsi üçün öz funksiyalarının bir

hissəsindən imtina edirlər. Bu üstqurum orqanlarma üzv ölkələrin

hökumətləri ilə razılaşmadan, təşkilata aid olan məsələlər barədə qərar

qəbul etmək hüququ verilir. Məsələn, Aİ-də belə bir hüquqa Avropa

ittifaqının Komissiyası malikdir.

Valyuta ittifaqı-vahid bankın yaradılması da daxil olmaqla, vahid

valyutanın tətbiqi ilə vahid regional valyuta sisteminin yaradılmasıdır.

Bu mərhələdə vahid valyuta kredit sisteminin təşəkkülü,

əlaqələndirilmiş makroiqtisadi siyasətin və s. razılaşdınlması təmin

edilir. Maastrix müqaviləsi qısa bir müddət ərzində Avropa iqtisadi

birliyində əvvəllər yaradılmış iqtisadi ittifaqı tamamlayan valyuta

ittifaqınm faktiki yaradılmasına gətirib çıxardı.

Tam iqtisadi və ya siyasi inteqrasiya -vahid bazar məkanının tamamlanmış iqtisadi və siyasi bütövlüyə çevrilməsidir. Bu,

‘^"'1 '‘7'*“*** 147

Ölkələr arasında sadəcə razılaşmanı deyil, üzv ölkələrin qanunçuluq

bazasının vahid şəklə salınması əsasında eyni, faktiki olaraq yeganə

iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsidir.

Bu mərhələdə tədricən beynəlxalq iqtisadi və siyasi

münasibətlərin yeni çoxmillətli subyekti formalaşır, vahid federativ və

konfederativ dövlət yaradılmasına doğru hərəkət edilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, ölkələr arasında tam inteqrasiya

ümumiyyətlə mümkün deyil. Belə ki, tam inteqrasiya vahid bir

dövlətin yaradılması deməkdir. Bu da, o halda mümkündür ki, tam

inteqrasiyaya daxil olmaq istəyən dövlətlər öz müstəqilliklərini itirsinlər.

Buna da nə dövlətlərin özləri, nə də həmin dövlətlərin vətəndaşları yol

verə bilməzlər.

Təcrübə göstərir ki, vahid iqtisadi məkanın yaradılması özü çox

çətin və mürəkkəb prosesdir. Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanın yaranma

tarixi göstərir ki, regional inteqrasiyanın mərhələləri arasında, onlann

avtomatik olaraq həyata keçirilməsi üçün ciddi vahid qanunauyğunluq

yoxdur. Burada hər şey BİM-in konkret tarixi şəraitindən, inteqrasiyaya

daxil olmaq arzusunda olan dövlətlərin iqtisadi və siyasi maraqlarından

asılıdır.

İnteqrasiya birliklərinin inkişaf səviyyəsi 10 saylı cədvəldə

verilmişdir.

Regional iqtisadi komplekslərə qloballaşmanın seqment- ləşməsi

kimi deyil, onun mühüm tərkib hissəsi kimi baxmaq lazımdır.

Regionlaşma ticarətin liberallaşdırılması, beynəlxalq iqtisadiyyatda

bütün istehsal amillərinin sərbəst hərəkəti üçün əlavə imkanlar, yeni

stimullar yaradır və o, qloballaşmaya qarşı çağırışlardan biridir.

Digər tərəfdən sözsüz ki, qloballaşma və regionlaşma arasında

ziddiyyətlər də mövcuddur. Əgər regionlaşma ayrı- ayrı ticərət iqtisadi

qrupların xüsusiləşməsini gücləndirə, kollektiv himayədarlığı inkişaf

etdirsə də, o həm də ümumi qloballaşma prosesini ləngidə bilər.

QATT-in (TTBS) Uruqvay raundunda ÜTT-nın fəaliyyəti

beynəlxalq ticarət münasibətlərinin səviyyəsini yüksəltdi, yeni şəraitdə

tərəflərin qarşılıqlı əlaqəsini tənzimləyən qaydaları hazırladı. Regional,

subregional və qlobal səviyyələrin kombinasiyası dövlətlərin ÜTT

sisteminin normalarına əsaslanan açıq, ayrı-seçkiliyi nəzərdə tutmayan

siyasət yeritmələrinin ən vacib vasitə olduğunun zəruriliyini sübut edir.

QATT-in XXIV mad

148

dəsində göstərilir ki, inteqrasiya qruplarının yaradılmasının məqsədi

«digər iştirakçı dövlətlər arasında və həmin ərazidə ticarət əlaqələrində

yüngülləşdirmənin təmin olunmasıdır». Burada, həm də nəzərdə tutulur

ki, beynəlxalq regional sazişlərin məqsədi digər ölkələr üçün BİM

sahəsində əngəllər yaratmaq deyil, əksinə inteqrasiya qrupu üzvləri

arasında beynəlxalq ticarətin və BİM-in digər formalarının tədricən

mərhələlərlə irəlilədilməsi olmalıdır.

Cədvəl № 10. İnteqrasiya birliklərinin inkişaf səviyyəsi

Səviyyə Adı, yaranma

tarixi

Üzv ölkələr

1 2 3

İmtiyazlı

ticarət

sazişləri

İş birliyi və

əməkdaşlıq

haqqında Avropa

ittifaqı və keçmiş

SSRİ ölkələri

arasında saziş-1994

Avropa ittifaqı, Belarusiya,

Qazaxıstan, Rusiya və Ukrayna

Avropa ittifaqı ilə

assosiasiya haqqında

saziş 1991-1995

Bolqariya, Çexiya, Macanstan, Polşa,

Rumuniya, Slovakiya, Estoniya,

Latviya, Litva, Sloveniya.

Azad

ticarət

zonası

Avropa azad ticarət

assosiasiyası

(AATA)- 1960

Avstriya, Böyük Britaniya,

Danimarka, İsveçrə, Finlandiya,

İslandiya, Lixtenşteyn, Portuqaliya,

Norveç, İsveç. 1972-d ildə

AATA-dan Böyük Britaniya və

Danimarka, 1986-a ildə Portuqaliya,

1995-ci ildə Avstriya, Finlandiya və

İsveç çıxdılar. Baltika ATZ- 1993 Estoniya, Latviya, Litva

Vişeqrad dörd- lüyü-1990 Macarıstan, Polşa, Çexiya, Sloveniya

Mərkəzi Avropa azad ticarət zonası- 1992

Macarıstan, Polşa, Çexiya, Sloveniya, Slovakiya

149

Şimali Amerika

Azad Ticarət Zonası

NAFTA- 1994

Kanada, Meksika, ABŞ j

İqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi barədə Avstraliya, yeni Zellandiya ticarət sazişi-1993

Avstraliya, Yeni Zellandiya

Asiya Sakit okean iqtisadi əməkdaşlıq təşkilatı - ASOİƏT-1989

Asiya, Şimali və Cənubi Amerika- mn 2 iştirakçı ölkəsi, Avstraliya, Yeni Zellandiya, Bruney, Malayziya, Sinqapur, İndoneziya, Qvineya, Tailand, Filippin, Tayvan, Honq-Konq, Meksika, Çin, Cənubi Koreya, Yaponiya, ABŞ, Kanada, Çüi 1997-ci ildən Vyetnam, Peru və Rusiya Federasiyası.

Gömrük

ittifaqı

Mərkəzi Amerika ümumi bazarı (MAÜB)- 1961

Kosta-Rika, Salvador, Qvatemala,

Honduras, Nikaraqua

Ərəb ümumi bazarı (ƏÜB)-1964

Misir. İraq, İordaniya, Mavri- taniya,

Suriya, Yəmən

Ümumi

bazar

1. Latın Amerikasının inteqrasiya assosiasiyası-1960

Argentina, Boliviya, Braziliya, Çili, Kolumbiya, Ekvador, Meksika, Peru, Uruqvay, Venesuela, Paraqvay

2.Cənub yarımkürəsinin ümumi bazarı - MERKO- SUR-1991

Argentina, Braziliya, Uruqvay, Paraqvay

3.Karib birliyi və Karib ümumi ba- zarı-KARİKOM- 1973

Antiqua və Barbuda, Baham ada- lan, Barbados, Beliz, Dominika, Qayana, Yamayka, Montserrat, Sent-Kits, Qrenada, Surinam, Trinidad i Tobaqo, Sent-Lyusiya,

150

Sent Vinsent, Haiti. 4. And qrupu Boliviya, Kolumbiya, Ekvador, Peru,

Venesuela.

5.Fars körfəzi ərəb dövlətləri əməkdaşlıq ittifaqı. «neft altlığı»-1981

Bəhreyn, Küveyt, Oman, Qatar,

Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ

6.Cənubi-Şərqi

Asiya ölkələrinin

assosiasiy ası,

ASEAN-1967

İndoneziya, Filippin, Bruney,

Sinqapur, Malayziya, Tailand, 1995-

ci ildən Vyetnam

iqtisadi İttifaq

1 .Avropa iqtisadi

birliyi AİB 1957,

1993 ildən Avropa

ittifaqı

Avstraliya, Belçika, Böyük

Britaniya, Danimarka, Almaniya,

Yunanıstan, İrlandiya, İspaniya,

İtaliya, Lüksemburq, Niderland,

Portuqaliya, Finlandiya, Fransa,

İsveçrə

2. İqtisadi birlik

Benilyuksl948 Belçika, Niderland, Lüksemburq

3.Müstəqil dövlətlər

birliyi, MDB - 1992 Azərbaycan, Belarusiya, Gürcüstan,

Qazaxıstan, Ermənistan, Qırğızıstan,

Moldova, Rusiya, Tacikistan,

Türkmənistan, Ukrayna, Özbəkistan

4.Ərəb Məqribi

İttifaqı-1989

Əlcəzair, Liviya, Mavritaniya,

Marokko, Tunis S.Qərbi Afrika

iqtisadi və valyuta

birliyi-1994

Benin, Burkino-Faso, Kot-de- İvar,

Mali, Nigeriya, Seneqal, Toqo

ö.Cənubi Afrika

İnkişaf birliyi

SADK-1973

Anqola, Botsvana, Lesoto, Ma- lavi,

Mozambik, Namibiya, Svazilend,

Tanzaniya, Zambiya və Zimbave,

CAR

7.Qərbi Afrika

ölkələrinin iqtisadi

birliyi.

Benin, Burkino Faso, Yaşıl Burun

adalan, Kot-divuar, Qambiya, Qana,

Qvineya, Qvineya-Bissau, Li-

151

EKOVAS-1975 beriya. Mali, Mavri, Niger, Nigeriya,

Seneqal, Serra-Leone, Taqo.

S.Mərkəzi Afrika

ölkələrinin iqtisadi

birliyi

11 üzv ölkə

4.6. Azad ticarət haqqında Amerika-Kanada-Meksika sazişi

(North American Free Trade Area-NAFTA)

Şimali Amerikanın bütün ərazisi azad ticarət haqqında Şimali

Amerika sazişi ilə əhatə olunmuşdur. Şimali Amerikada inteqrasiya

prosesinin fəallaşmasma yönəlmiş ilk rəsmi hərəkətin məqsədi Kanada

iqtisadiyyatının aparıcı sahələrinə ABŞ investisiyalarının

stimullaşdırılmasma yönəldilmiş «Ebbot Planı» olmuşdur. Bu plan

1947-ci ildə qəbul olunmuşdur.' Bundan sonra, 1959-cu ildə ABŞ və

Kanada Amerikanın standartlarının Kanadanın hərbi texnika istehsalına

tətbiq olunmasına imkan yaradan «Birgə hərbi istehsal barədə saziş»

imzaladılar.

XX əsrin 80-ci illərində Avropa və Asiyada güclənən

inteqrasiya prosesləri NAFTA-nm yaradılması barədə

məsələnin əhəmiyyətini daha da artırdı. Belə ki, aydın oldu ki,

Avropanın birləşməsinə cavab Amerikanın və onun bir hissəsi kimi

Şimali Amerikanın birləşməsi zəruridir. Əgər, Avropa ittifaqında

inteqrasiya prosesləri yuxarıdan aşağıya

(hökumətlərdən və dövlət orqanlarından) həyata keçirilirdisə. Şimali

Amerikada bu aşağıdan yuxarıya, yəni mikrosəviyyədə

əməkdaşlıqdan (Amerika və Kanada korporasiyaları arasında)

makrosəviyyədə əməkdaşlığa doğru baş verirdi.

Avropa ittifaqından fərqli olaraq NAFTA öz qarşısında

dövlərlərüstü inzibati orqanların yaradılmasını, eləcə də yeni

qanunvericiliyin işlənilməsini məqsəd kimi qoymamışdı. NAFTA

beynəlxalq hüquq çərçivəsində yalnız beynəlxalq ticarət sazişidir.

ABŞ və Kanada arasında ikitərəfli münasibətlərin inkişafının

ikinci mərhələsi avtomobil istehsalı məhsulları üzrə ticarətin

'Милейковский А. Г. Англо-американские противоречие в Канаде после

второй мировой войны . М,1956

152 İ

liberallaşdınlması haqqında 1965-ci ildə bağlanan saziş oldu və bu saziş

də öz növbəsində digər bir çox sahələrdə inteqrasiya prosesini

stimullaşdırdı.

ABŞ-ın Kanada ilə ticarət-siyasi birlik yaratması 1970-ci

illərin sonundan Vaşinqton tərəfindən daha fəal şəkildə həyata

keçirilməyə başladı. İlkin olaraq danışıqlar ABŞ, Kanada, Meksika

arasında üç ölkənin eneıji ittifaqımn yaradılmasmdan gedirdi.' Lakin

konqres 1979-cu ildə «Ticarət Sazişləri Haqqında» qanunda ABŞ

prezidentinin ünvanına direktiv qəbul edərək təklif etdi ki. Şimali

Amerika azad ticarət zonasının yaradılması perspektivini öyrənsin.

1988-ci ilin sentyabrında çox çətin keçən üç illik danışıqlardan

sonra Amerika ilə Kanada arasında azad ticarət haqqında saziş

imzalandı (CUSFTA). Sazişə müvafiq olaraq yaxın on il ərzində ABŞ

ilə Kanada arasında azad ticarət zonasının formalaşdırılması nəzərdə

tutulurdu. Bu on il ərzində iki ölkə arasında ticarət- istehsal əlaqələrinin

dinamikası xüsusi vüsət aldı. Bu müddət ərzində ABŞ-da Kanadanın

işgüzar dairələrinin dəstəyi ilə ikitərəfli sazişin imkanları öyrənilərək,

Meksikanın da sazişə cəlb olunmasına baxıldı.

-Ətraf mühitin qorunması sahəsində əməkdaşlıq haqqında

Şimali Amerika sazişi (1993). Ətraf mühitin qorunması üzrə Şimali

Amerika sazişində (North American Agreement on Ecological

Cooperation - NAAEC) ekoloji standartlar, onlar üzərində nəzarət

qaydaları müəyyənləşdirilərək, mübahisələrin həlli mexanizmi

işlənilmişdir. 1993-cü ildə NAFTA-nın ekoloji əməkdaşlıq üzrə

Komissiyası təsis olunmuşdur. Komissiya daxilində bölmələr üzrə işçi

qruplar fəaliyyət göstərir. Bunlara təhlükəli məhsulların nəql edilməsi,

flora və faunanın qorunması, ətraf mühitin çirklənməsi və sairə üzrə işçi

qrupları misal göstərmək olar. Beynəkalq təcrübədə ekologiyanın

qorunması ilə əlaqədar belə tədbirlərin həyata keçirilməsinə çox az rast

gəlinir və bunu beynəlxalq əməkdaşlığın ən əhəmiyyətli

nümunələrindən biri kimi göstərmək olar.

-Əməyin mühafizəsi üzrə əməkdaşlıq haqqında Şimali

Amerika sazişi (North American Agreement on habour Coope-

ration-NAALC, 1994). Bu saziş çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Onun giriş hissəsində göstərildiyi kimi saziş «həyat stan-

' CyxcHKO B.B. MoHonojiHCTHHecKHH KanHian KaHaaw. M. 1964

: ___________ __ 153

dartlarmın və məşğulluğun, eləcə də əmək şəraitinin

yaxşılaşdırılmasının yeni imkanlarının» yaradılmasına yönəldilmişdir.

O, həm də NAFTA-nın müxtəlif regionlarında zəhmətkeşlərin

hüquqlarının artırılması və onların müdafiəsini də nəzərdə tutur. Qəbul

olunmuş qərarların və sazişin prinsiplərinin yerinə yetirilməsinə məsul

olan icraçı institut əmək əməkdaşlığı üzrə üç tərəfli komissiyadır.

Hər üç ölkə tərəfindən sazişlərin yerinə yetirilməsində olan

pozuntuların tədqiq olunması, eləcə də əlaqələrin inkişafı, hər bir

ölkənin siyasətinin və hərtərəfli əlaqələrinin təhlili üçün Milli inzibati

xidmət yaradılmışdır.

-NAFTA ölkələri arasında qarşılıqlı kömək, dövlətlərarası

münaqişə və mübahisələrin həlli mexanizmi haqqında saziş. Məlum

olduğu kimi ölkələrarası ticarət də münaqişə və mübahisələrin həllinin

xüsusi mexanizminin işlənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu

məqsədlə NAFTA daxilində yaradılmış xüsusi komissiya dövlət-

lərarası münaqişə və mübahisələrin həllində və yeni münasibətlərin

tənzimlənməsi sahəsində böyük səlahiyyətlərə malikdir. Bu mexanizm

özündə hərtərəfli işlənmiş əsasnaməni, o cümlədən qitə ticarəti və

maliyyə sahəsində arbitraj normalarını da birləşdirir. ABŞ və Kanada

analitikləri göstərirlər ki, bu yenUikçilik təcrübəsi şübhəsiz ki, NAFTA

üçün işlənilmiş bir sıra ilkin qayda və əsasnamələrdə dəyişikliklərə

gətirib çıxarmışdır. Bu da birliyin yaradıldığı ilkin mərhələdə tərəflərin

yeni kontinental iqtisadi sistemində bir sıra məsələləri düzgün

qiymətləndirə bilmələri ilə əlaqədar olmuşdur. NAFTA tərəfindən

münaqişə və mübahisələrin həlli məqsədi ilə yaradılnuş mexanizm üç

ölkə hökuməti tərəfindən qərar qəbulu prosesinə əsaslı şəkildə təsir

göstərdi. Buraya, o cümlədən ticarətdə ayn-seçkilik hərəkətlərinin

aradan qaldıniması, rüsumlann qoyulması, dempinq tədbirləri və s.

daxildir.

Azad ticarət zonası haqqında Şimali Amerika sazişi çox geniş

miqyaslı xarakterə malikdir və bu sazişi imzalayarkən hər bir ölkə

müəyyən xeyir əldə edəcəyinə ümid bəsləyirdi. Saziş beynəlxalq ticarət,

maliyyə münasibətləri, istehsal sahəsi, işçi qüvvəsinin miqrasiyası,

kapitalın azad hərəkəti, investisiya fəaliyyəti, mənfəət və gəlirlərin

qeyri-məhdud miqdarda ixracı və s. kimi çox mühüm məsələləri həll

edir. Sazişə daxil olan hər bir ölkə əmtəələrinin satış bazarının

genişləndirilməsi, istehsal məsrəflərinin aşağı salınması.

154

müasir istehsal sahələrində mənfəət normasının artırılması, milli

istehsalın səviyyəsinin müasir tələblərə çatdırılması, işsizlik

məsələlərinin yumşaldılması, qitə üzrə daha geniş inteqrasiyaya nail

olunması və s. kimi üstünlüklər əldə etdi.

Şimali Amerika azad ticarət zonası haqqında üç ölkə tərəfindən

1992-ci ildə imzalanmış saziş ölkə parlamentləri tərəfindən ratifikasiya

olunduqdan sonra, 1994-cü ilin yanvar ayından qüvvəyə mindi.

NAFTA-nın məqsədi müqavilənin 102-ci maddəsində

müəyyənləşdirilmişdir və aşağıdakılardan ibarətdir:

-qarşılıqlı ticarətdə olan maneələrin aradan qaldırılması və

ölkələr arasında əmtəə və xidmətlərin sərbəst hərəkəti;

-azad ticarət zonası (ATZ) çərçivəsində rəqabətin ədalətli

şərtlərinin müəyyənləşdirilməsi;

-iştirakçı ölkələrdə investisiya imkanlarının əhəmiyyətli

dərəcədə artırılması;

-hər bir ölkədə əqli mülkiyyət hüququnun zəruri və səmərəli

müdafiəsinin təmin olunması;

-mübahisə və narazılıqların tənzimlənməsi üçün bu sazişin

tətbiqi və səmərəli yerinə yetirilməsi;

-gələcək çoxtərəfli regional əməkdaşlığın perspektivinin

yaradılması;

-ətraf mühitin qorunması və ekoloji fəlakətlərin birgə aradan

qaldırılması.

Ölkələr arşında tarif maneələrini aradan qaldırmaq üçün

NAFTA dörd mərhələdən ibarət xüsusi proqram nəzərdə tutur. Birinci

mərhələdə, tarif məhdudiyyətlərinin bir hissəsi dərhal ləğv olundu;

İkinci mərhələdə -5 il ərzində; Üçüncü mərhələdə-10 il ərzində və

uzun müddətli dördüncü mərhələdə 15 il ərzində bütün tarif

maneələrinin ləğvi nəzərdə tutulurdu və bu proqram demək olar ki,

yerinə yetirilmişdir.

Birinci mərhələdə ABŞ müqaviləyə uyğun olaraq Meksikanın

ixracına (neft ixracından başqa) rüsumların 84 faizini, Kanada mallanna

isə 79 faizini ləğv etdi. Öz növbəsində Meksika, Amerika mallarına

rüsum tariflərini 43 faiz, Kanada mallarına isə 41 faiz aşağı saldı və

bunların 80 faizi maşın və avadanlıqlar, elektron hissələr, nəqliyyat

vasitələri və kimyəvi məhsullardır.

155

İkinci mərhələdə ABŞ və Kanada 1200 növdə Meksika

əmtəələrinə rüsumlan ləğv etdilər. Meksika da öz növbəsində 2500 növ

məhsula rüsumlan ləğv etdi və bu da ABŞ və Kanadanın ixracımn

müvafiq olaraq 18-19 faizini təşkil edir.

Üçüncü mərhələdə ABŞ və Kanada Meksikanın «neft ixracına»

tarifləri müvafiq olaraq 12 və 7 faiz, Meksika isə Amerika və Kanadanın

ixracına tarifləri 48 faiz aşağı saldılar.

Nəhayət uzun müddətli dördüncü mərhələdə üç ölkənin hər biri,

xüsusilə zəruri əmtəələrə-taxıl, quru süd, noxud-Meksika üçün; süd

məhsulları və quşlar Kanada üçün; meyvə və tərəvəz ABŞ üçün -idxala

qalan 1 faiz tarifi də ləğv etməlidirlər.

Meksika hökumətinin fikrincə, qarşılıqlı ticarətdə tarif

maneələrinin aradan qaldırılması Meksika-istehsalçıları üçün dayanıqlı

sahibkarlıq mühitinin yaradılmasına və səmərəli investisiya qərarlarının

qəbul olunmasına imkan yaratdı.

NAFTA-nın Meksika üçün ən mühüm nailiyyəti ondan ibarət

olmuşdur ki, o Meksika mallarının ABŞ və Kanada bazarına idxalında

olan ayrı-seçkilik münasibətlərini tam aradan qaldırmışdır. Eyni

zamanda Meksikaya idxal lisenziyasının ləğv olunması bu ölkəyə ABŞ

və Kanadadan mal ixracının həcminin və səmərəliliyinin yüksəlməsinə

səbəb olmuşdur.

Bu sazişin əsasında 1988-ci ildə azad ticarət haqqında ABŞ-la

Kanada arasında bağlanmış saziş dururdu. ABŞ-m keçmiş prezidenti

B.Klintonun sözlərinə görə Şimali Amerika azad ticarət zonası «Amerika

qitəsində yaşayan bütün xalqlann-700 milyon əhalinin firavanlığına

gətirib çıxarmaqla, bütün Latın Amerikasının bir ticarət vahidində

birləşməyə doğru irəliləyişinin əsası olmuşdur”.

Saziş hazırlanarkən ona daxil olan ölkələrdən hər biri

NAFTA-nın potensialına müxtəlif tərəflərdən yanaşırdılar.

Amerika Birləşmiş Ştatları üçün azad ticarət haqqında Şimali

Amerika sazişi ABŞ-ın yalnız iqtisadi deyil, həm də geopo- litik gücünün

artırılmasına xidmət edir. Bu saziş ABŞ-ın geniş miqyaslı məqsədlərinə

nail olması üçün onun strateji siyasətinin tərkib hissəsidir. Bu strateji

məqsədlər sırasına aşağıdakılar daxildir: amerikanın əmtəə və

xidmətlərinin sərbəst hərəkəti, əqli mülkiyyətin müdafiə hüququ, rəqabət

qabiliyyətliliyinin yüksəlməsi, ABŞ-ın yüksək texnologiyası və

investisiyalarının Meksi

156 ^ ® ^ m}l '0-

kanın ucuz işçi qüvvəsi və hər iki ölkənin zəngin təbii sərvətləri ilə

birləşməsi nəticəsində yeni regional müqayisəli üstünlüklərdən istifadə

edilməsi və s.

Meksika üçün NAFTA ölkədə müvəffəqiyyətli iqtisadi

islahatların həyata keçirilməsi və iqtisadiyyatın modernləşdirilməsi üçün

zəruri idi. Keçmişdə Meksika əsasən neft ixracından asılı olan ölkə idisə,

bu gün artıq o sənaye məmulatlarının ixracçısına çevrilmişdir ki, bu da

onun dayanıqlı iqtisadi inkişafını təmin edir.

Danışıqların gedişində Meksika dünyada ən iri həcmli bazar

olan Amerika bazarına etibarlı çıxışın təmin olunmasına, xarici

investisiyalar axınının artırılmasına (Meksika kapital qoyuluşlarının geri

qaytarılması da daxil olmaqla), eləcə də ABŞ bazarının himayədarlıq

yolu ilə müdafiə olunması səviyyəsinin aşağı salınmasına nail oldu.

NAFTA-nm tələblərinə uyğun olaraq, kapital hərəkətinin

liberallaşdırılması üzrə həyata keçirilmiş çox saylı tədbirlər investorlara

və onların davranışına pozitiv təsir göstərdi. Hər üç ölkədə həm

qarşılıqlı, həm də Amerika qitəsindən kənar Avropa itifaqından,

Yaponiya, Çin və digər ölkələrdən kapital axını nəticəsində işgüzar

canlama daha da jniksəldi. Meksikaya xarici investisiya axınının həcmi

çox sürətlə artmağa başladı. Eyni zamanda Meksikada yerli firmaların

ABŞ və Kanada firmaları ilə, əsasən də kənd təsərrüfatı sahəsində

rəqabət aparacağının çətin olacağı barədə ehtimallar özünü doğrultdu.

Əlbəttə, Meksika NAFTA-ya daxil olmaqla əhəmiyyətli dərəcədə xeyir

əldə etdi. Bu, xarici investisiyaların, birinci növbədə isə ABŞ-dan daxil

olması hesabına baş verdi. Belə ki, Meksika 1990-cı illərdən başlayaraq

istehsalın inkişafı üçün birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edən birbaşa

xarici investisiyaların həcminə görə Latın Amerikasının aparıcı ölkələri

sırasında öncül yerlərdən birini tutur. Əgər 1986-1993-cü illərdə ölkəyə

orta hesabla ildə 3,2 milyard dollar birbaşa xarici investisiya daxil

olurdusa, 1994-2007-ci illərdə bu göstərici ildə təqribən 9,5 milyard

dollardan aşağı olmamışdır.

2001- ci ildə Amerika iqtisadiyyatında baş vermiş böhranla əlaqədar

olaraq 2002-ci ildə Meksika iqtisadiyyatına Amerika investisiyaları 1,5

milyard dollara qədər azalmış, lakin 2003-cü ildə bu

____________ 157

rəqəm 4,6 milyard dollar, 2004-2007-ci illərdə isə orta hesabla 12,5

milyard dollar təşkil etmişdir*.

Bununla yanaşı, NAFTA-nm fəaliyyətində iştirak etmək

Meksikanın üzərinə bir sıra öhdəliklər də qoymuşdur. Kənd təsərrüfatı

məhsullan üzrə Meksika hər iki ölkə ilə ayrılıqda ikitərəfli sazişlər

bağlayır. Bununla o. Şimal tərəf-müqabillərinin özlərinin yüksək

texnoloji məhsulları ilə Meksika bazarına daxil olmasını asanlaşdırır.

Meksika Amerikanın və Kanadanın kompyuterlərinə qoyduğu 20 faizlik

rüsumu tamamilə ləğv etdi. Digər ölkələrdən anoloji məhsula qoyulan

rüsum qüvvədə qalır. Sonrakı 10 il ərzində Meksika avtomobillərin

idxalına qoyulan məhdudiyyətlərin çoxunu ləğv etdi və bu da

Amerikanın avtomobil şirkətlərinə satış həcmini artırmağa imkan verdi.

Bundan əlavə, Meksikada 1994-cü ildə xarici investorların

imkanlarını genişləndirən qanun qəbul olundu. Sənayenin və kənd

təsərrüfatının bir çox sahələrində xaricilərə istənilən nisbətdə kapital

qoymağa icazə verilir. Lakin bununla yanaşı enerji daşıyıcılarının,

radioaktiv filizlərin axtarışı və hasilatında, nəqliyyat və kommunikasiya

infrastrukturunda xaricilərin pay qoymaqla iştirakı hələlik məhdud

xarakter daşıyır.

Cədvəl №11

İştirakçı

ölkələr Əhalisi

mln. nəfər

ÜDM

milyard

dollar

Adamba

şına

ÜDM

İxrac

milyard

dollar

İdxal

milyard

dollar

Kanada 27,4 493,6 20710 150,5 153,7 Mek sika 89,5 329,0 3470 42,8 52,7

ABŞ 255,0 5920,2 23240 640,5 670,1

Mənbə: M. Э0 ,Учебник. под редакцией проф.Н.Н.Ливенцева

М.2008

Meksika həm də bank və sığorta sistemində də xaricilərin iştirakına

məhdudiyyət qoyulmasının aradan qaldınlması barədə

' UNCTAD. World investment Report 2005: Transnational Corporation and

the internalization of Rand D. Annex table B. 1 New York, Geneva, 2005; 2007.

158

Öhdəlik götürmüşdür. Belə gözlənilirdi ki, bu məhdudiyyətlər ləğv

olunduqdan sonra Amerika və Kanadamn maliyyə kapitah Meksikanın

bank sistemini tamamilə zəbt edəcəkdir. Lakin bu hal baş vermədi.

Əksinə, Meksikanın bank sisteminin real surətdə möhkəmlənməsi üç

ölkənin bank sistemi arasında əlaqələri gücləndirir.

NAFTA ilə saziş imzalamaqda Kanadanm marağı yalnız

SUSFTA-nın üstünlüklərini saxlama imkanları ilə əlaqədar deyil, həm

də onun bir sıra müddəalarının modifıkasiyası, eləcə də öz əmtəələrinin

Meksikanın, gələcəkdə isə bütün Latın Amerikası ölkələrinin yüksək

potensial imkanları olan bazarlarına etibarlı çıxışının təmin edilməsi ilə

bağlı olmuşdur.

NAFTA-iki yüksək inkişaf etmiş ölkə ilə inkişaf etməkdə olan

ölkə arasında bağlanmış ilk sazişdir. Özünün iqtisadi potensialına görə

ABŞ dünyada birinci yeri tutur. Üç ölkədə istehsal olunan ÜDM-un 85

faizi onun payına düşür. Kanada inkişaf səviyyəsinə görə dünyada 6-7-ci

yerlərdə durur. Meksika isə hətta ikinci onluğa belə düşmür (cədvəl

№11).

NAFTA-dünyada ən iri ticarət birləşməsidir. NAFTA

iştirakçıları dünya ümumi daxili məhsulunun 32,3 faizi qədər, yəni 13,7

trilyon dollarlıq məhsul istehsal edirlər. Dünya ümumi daxili

məhsulunun 26,7 faizini istehsal edən Avropa iftifaqı NAFTA-dan xeyli

geridə qalır. Əgər Avropa ittifaqının 15 üzvünün istehsal etdiyi ÜDM-un

həcminə Aİ-nin tərkibinə 2004- cü ildə daxil olmuş 10 yeni üzvünün və

2007-ci ildə daxil olmuş 2 yeni üzv ölkəsinin istehsal etdikləri ümumi

daxili məhsulu da əlavə etsək, onda dünyanın ümumi məhsulunda

Aİ-nin payını xarakterizə edən bu rəqəm 8,2 trilyon dollardan 8,6 trilyon

dollara çatacaqdır. Dünya ticarətinin həcminə gəldikdə isə şəksiz lider

Avropa ittifaqıdır. Dünya ixracının 37,3 faizi, idxalının isə 39,4 faizi

onun payına düşür. NAFTA üzrə isə bu göstəricilər müvafiq olaraq 18,8

və 24,7 faiz təşkil edir. NAFTA dünyada Aİ-dən sonra idxal həcminə

görə ikinci, ixrac həcminə görə isə üçüncü yeri tutur.

Sazişin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirlməsi üçün NAFTA- nm

institusional strukturları yaradılmışdır. Bunlara aşağıdakılar daxildir:

-Azad ticarət üzrə Komissiya (ATK);

-Katiblik;

-Əmtəə ticarəti üzrə komitə;

-Kənd təsərrüfatı məhsullarının satışı üzrə komitə; -Sanitar və

fıtosanitar nəzarəti üzrə komitə;

-Standartlar üzrə komitə;

-Kiçik biznes üzrə komitə;

-Maliyyə xidmətləri üzrə komitə;

-Əmtəələrin mənşəyinin təyin edilməsi barədə işçi qrup; -Kənd

təsərrüfatının subsidiyalaşdırılması üzrə işçi qrup; -Ticarət və

rəqabət üzrə işçi qrup.

Sxem № 8. Regional ticarət qruplarının ÜDM-nun həcmi və dünya ÜDM-da onların payı

16000

14000

12000

10000

8000

6000

4000

2000

32,3%;

NAFTA

26,7%

25%

10%

Asiya Digar öİKdlər

NAFTA-nın mərkəzi idarəetmə orqanı üzv ölkələrin ticarət

nazirləri səviyyəsində yaradılan azad ticarət üzrə komissiyadır.

Komissiya sazişin yerinə yetirilməsinə nəzarət edir və onun təvsiri

zamanı baş verən mübahisələrin həll olunmasına köməklik göstərir.

Komissiya həmçinin 30 komitə və işçi qrupun fəaliyyətinə nəzarət edir.

Komissiyanın iclası ildə bir dəfə keçirilir.

160

NAFTA çərçivəsində mübahisələrin həlli üç mərhələdən

ibarət həyata keçirilir:

-mübahisələrin tərəfləri təmin edə biləcək formada həll

edilməsi üçün danışıqların aparılması;

-əgər danışıqların birinci raundu ərzində razılığa gəlinməsə

mübahisənin həlli baxılmaq üçün ATK-ya verilir;

-əgər komissiya mübahisəni həll edə bilməsə, onda onun həlli

tərkibinə 5 nəfərin daxil olduğu və mübahisənin ədalətli həllinə təminat

verən xüsusi mütəxəssislər qrupunun baxılmasına verilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Avropa ittifaqından fərqli olaraq

NAFTA-da milli üstqurum strukturları və inteqrasiyanın qarşılıqlı

əlaqələrinin dəqiq tənzimlənməsi forması yoxdur.

NAFTA çərçivəsində hər üç dövlət özünün xarici ticarət

qanunçuluğunu qüvvədə saxlayır. NAFTA-da gömrük ittifaqının

yaradılması nəzərdə tutulmamışdır.

Məlumdur ki, ABŞ və Kanada dünyada ticarət üzrə ən iri

tərəf-müqabilləridirlər. Gündəlik olaraq bu dövlətlərin sərhədlərindən

hər iki tərəfə 2 trilyon dollarlıq əmtəə və xidmətlər keçirilir. Bu o

deməkdir ki, bu ölkələr arasında ticarət münasibətləri tam yetginlik

səviyyəsindədir.

1990-2007-ci illər ərzində ABŞ-a Meksikadan ixrac olunan

əmtəələrin həcmi 8 dəfədən çox artmışdır. Bu da azad ticarət zonası

yaradılmasının birbaşa nəticəsidir.

İllər keçdikcə iqtisadçılar NAFTA-nın fəaliyyətini təhlil edərək

onun yaradılması nəticəsində əldə edilən müvəffəqiyyətlərlə yanaşı, zəif

cəhətlərini də müəyyənləşdirmişlər. Onlar belə nəticəyə gəlmişlər ki, bu

ittifaqdan ən çox udan Amerika olmuşdur. Həm kanadalılar, həm

də meksikalüar Amerikaya irad tuturlar ki, o ticarətin müdafiəsi üzrə

tədbirlərin tətbiq olunması ilə əlaqədar olaraq birgə rejimin

işlənilməsinə-yəni antidempinq və kompensasiya rüsumlarına maneçilik

törədir. Ottavanın fikrincə bu Kanada əmtəə və xidmətlərinin Amerika

bazarına daxil olması üçün əsas maneədir.

Meksika Amerika tərəfini təqsirləndirir ki, o sazişin tələbinə

uyğun olaraq Meksika hökumətindən öz fermerlərinə ənənəvi kömək

göstərməkdən imtina etməyi tələb etsə də, Amerika hökuməti öz

fermerlərinə mühüm miqdarda maliyyə-kredit köməyi gös

161

tərir. Bu da birləşmiş bazarda rəqabətə davam gətirməyən çoxlu sayda

Meksika firmalaranın müflisləşməsinə səbəb olur.

Bunlara baxmayaraq, NAFTA dünyada mövcud olub böyük

uğur əldə edən regional birlikdir.

4.7 Cənub Yarımkürəsi Ölkələrinin (Cənub Konusu)

ümumi bazari (Merkosur)

MERKOSUR - Argentina, Braziliya, Paraqvay və Uruqvayı

özündə birləşdirən gömrük ittifaqıdır. 1996-a ildən Boliviya və Çili

MERKOSUR-un assosiasiya olunmuş üzvləridir. MERKOSUR kifayət

qədər böyük iqtisadi təşkilatdır. IVBERKOSUR çərçivəsində Latın

Amerikası və Karib hövzəsi əhalisinin təqribən 55,3‘V<)-i (212 milyon

nəfərdən çox), birbaşa xarici investisiyalann 40yo-i, region ölkələrinin

xarici ticarətinin 33*M)-i cəmləşmişdir. Regionun Ümumi daxili

məhsulunun 41%-i (təxminən 800 mlrd, dollar) MERKOSUR

ölkələrində istehsal olunur. Təşkilat ölçüsü və iqtisadi potensialına

görə Aİ-din sonra ikinci gömrük ittifaqı, Aİ və NA FTA-dan sonra isə

üçüncü azad ticarət zonasıdır.

MERKOSUR-un hüquqi əsasmı 1991-ci ildə bağlanmış

Asunson müqaviləsi təşkil edir. MüqavUə təşkilata üzv-ölkələr

arasmda bütün gömrük yığımlarmın ixtisar edüməsi və ya tamamilə

aradan qaldırılması, eləcə də qalan bütün dünyaya münasibətdə vahid

gömrük siyasətinin həyata keçirilməsini strateji məqsəd kimi

müəyyənləşdirmişdir.

MERKOSUR 1995-ci ildən bir sıra hallar istisna olmaqla

gömrük ittifaqı kimi fəaliyyət göstərir: iştirakçı ölkələr

MERKOSUR-un vahid gömrük nomenklaturasına daxil olan əmtəə

çeşidlərinin 85%-ni əhatə edən idxal əmtəələrinə vahid xarici

gömrük tarifini tətbiq etdi. Gömrük tarifləri sıfırdan tutmuş əmtəənin

dəyərinin 20%-nə qədər intervalda dəyişir.

Hər bir iştirakçı ölkəyə tarifləri 2006-ci ilin vahid səviyyəsinə

gətirilməsi olan 300 əmtəəyə müstəsna hal kimi vahid gömrük tarifindən

kənara çıxmağa icazə verilmişdir. MERKOSUR daxilində vahid

Gömrük Kodeksi, nomenklaturası, gömrük prosedurasuun

162

normalan, investisiyaların qarşılıqlı müdafiə və həvəsləndirilməsi və

digər normativ aktiar qəbul olunmuşdur.

Makroiqtisadi monitorinq üzrə uzlaşdırılmış iqtisadi siyasət

bilavasitə, İşçi qrupu mexanizmi vasitəsilə həyata keçirilir.

İqtisadi inteqrasiyanm inkişafı siyasi məsələlərdə də

MERKOSUR-un üzv-ölkələri arasında əlaqələrin genişlənməsinə gətirib

çıxardı. Birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri

iştirakçı ölkələrdə demokratiyanm müdafiəsi və onun inkişafına

köməklik göstərilməsidir.

MERKOSUR çərçivəsində inteqrasiya prosesi humanitar

sahələri də əhatə edir. Fiziki şəxslərin iştirakçı ölkələrin sərhədlərin

keçərkən rəsmiyyət məsələləri sadələşdirilmiş, birgə sərhəd-gömrük

məntəqələri yaradılmış, ibtidai və orta təhsil haqqında sənədlərin

qarşılıqlı tanınması barədə saziş imzalanmış, Argentina məktəblərində

portuqal dilinin, Braziliya məktəblərində isə ispan dilinin öyrənilməsi

məcburi fənn kimi tədris planlarına daxil edilmişdir.

2003- cü il zirvə görüşündə makroiqtisadi vergi və valyuta

siyasətlərinin uzlaşdırılması və dərinləşdirilməsi barədə razılıq əldə

edilmiş, orta müddətli perspektivdə mükəmməl ümumi bazarın

formalaşdırılması niyyəti ifadə olunmuş və Amerika dövlətlərarası

azad ticarət zonasının (ADAATZ) yaradılması məsələrində vahid

mövqedən çıxış edilməsi qərara alınmışdır.

Xarici siyasət sahəsində MERKOSUR Avropa ittifaqına, And

qrupuna münasibətdə və ADAATZ-nın yaradılması məsələsində vahid

blok şəklində çıxış edir. 2002-ci il zirvə görüşündə And qrupu ilə 31

dekabr 2003-cü ildə azad ticarət zonasının yaradılması bir daha təsdiq

olundu və bu artıq həyata keçirilmişdir. MERKOSUR Aİ ilə ticarətin

liberallaşdırılması barədə də vahid siyasət yürüdür. Azad ticarət barədə

müqavilə bağlanılması üçün danışıqlar aparılır. Azad ticarət zonası

yaradılması imkanlarına yönəldilmiş əlaqələr ABŞ-da həyata keçirilir.

Regiondan xaricdə olan tərəfmüqabilləri, o cümlədən bunlardan

ən mühümü olan Aİ ilə də əlaqələr intensiv şəkildə

... . 163

İnkişaf etdirilir. Bu iki inteqrasiya təşkilatı arasında illik əmtəə

dövrüyyəsinin miqdarı 45 mlrd, dollardan artıqdır.

MERKOSUR-un Rusiya, Avstraliya, Yeni Zelandiya, Çin,

Hindistan, Yaponiya və Cənubi Afrika Respublikası ilə əlaqələri fəal

şəkildə inkişaf edir.

MERKOSUR-un Ali rəhbər orqanı ölkələrin xarici işlər və

iqtisadiyyat nazirlərindən təşki olunmuş Ümumi bazarın Şurasıdır.

Şuranın qərarlarına zirvə görüşlərində baxılır.

İcra orqanının funksiyalar Ümumi bazarın Qrupunun

(ÜBQ) üzərinə qoyulmuşdur. Əməkdaşlığın konkret istiqamətləri üzrə

ÜBQ-nun yanında 14 işçi alt qrupu və gömrük ittifaqı çərçivəsində

vəzifəsi ümumi ticarət siyasətinin həyata keçirilməsinin təmin etmək

olan Ticarət komissiyası fəaliyyət göstərir.

MERKOSUR-un idarə etmə orqanları sisteminə eləcə də

milli parlamentlərin nümayəndələrindən ibarət Birgə parlament

komissiyası, tərkibinə ən nüfuzlu sahibkarların, həmkarlar

təşkilatlarının və üzv-ölkələrin digər ictimai təşkilatlarının

nümayəndələri daxil olan Məsləhətçi sosial-iqtisadi forumda daxildir.

İlk dövrlərdə Ümumi bazarın strukturunda milli üstqurum

orqanlarının yaradılması planlaşdırılmırdı. Lakin buna baxmayaraq

iqtisadi sahədə mübahisəli məsələlərin həlli məqsədilə 2002-ci ildə

Arbitraj məhkəməsi yaradıldı və buna MERKOSUR-un ilk milli

üstqurum orqanı kimi baxmaq olar.

Ümumi bazarın Şurasına və ÜBQ-na rəhbərlik növbə ilə hər

yarım ildə bir dəfə dəyişilməklə iştirakçı-ölkələr tərəfində həyata

keçirilir.

4.8. Asiya Sakit okean iqtisadi əməkdaşlığı (AStƏ)

Asiya-Sakit okean iqtisadi əməkdaşlığı forumu 1989-cu ildə

hökumətlərarası assosiasiya kimi yaradılmışdır. Təşkil edildiyi 1989-cu

ildə Sakit okean hövzəsinin 6 inkişaf etmiş ölkəsini-Avstraliya, Kanada,

Yeni Zellandiya, ABŞ, Cənubi Koreya, Yaponiya və Cənubi-Şərqi Asiya

dövlətləri assosiasiyasının 6 inkişaf et

164

məkdə olan ölkəsini Bruney, İndoneziya, Malayziya, Sinqapur, Tailand

və Filippini birləşdirirdi. 1997-ci ildə artıq Sakit okean regionunun bütün

ölkələri ASİƏ-nin üzvü idilər: Honq-Konq (1993), ÇXR (1993),

Meksika (1994), Panya-Yeni Qvineya (1994), T ay van (1993), Çili

(1995).

1998- ci ildə Rusiya, Vyetnam və Peru da ASİƏ-na üzv oldular

və həmin vaxtda forumun tərkibinin genişlənməsinə 10 illik maratoriya

qoyuldu. ASİƏ-na daxil olmaq üçün Hindistan və Monqoliya ərizə

vermişlər.

1990-cı ildən ASİƏ üzv ölkələrin ticarət, investisiya və maliyyə

sahəsində səylərini əlaqələndirən mürəkkəb milli üstqurum institutuna

çevrilmişdir.

ASİƏ-nin bəyan edilən məqsədlərinə Asiya-Sakit okean

regionu (ASOR) ölkələrinin dinamik iqtisadi inkişafının müdafiə

olunması və danışıqlar mexanizmi vasitəsilə bu sahədə liberallaşdırma

üzrə fəaliyyətin həyata keçirilməsi daxildir. ASİƏ-nin əsas təyinatı

regional ticarət və investisiya qaydalarının müəyyənləşdirilməsidir.

Baxmayaraq ki, ASİƏ özünün nizamnaməsinə malik deyil və

formal olaraq konsultativ xarakter daşıyır, faktiki olaraq onun işçi

orqanları çərçivəsində regional ticarətin, maliyyə və investisiya

fəaliyyətinin həyata keçirilməsi qaydaları işlənilir, müxtəlif sahələrdə

əməkdaşlıq məsələləri üzrə sahə nazirlikləri və ekspertlərinin görüşləri

keçirilir. Belə orqanlar sırasına ticarət və investisiya üzrə Komitə,

İqtisadi Komitə, investisiyalar, sənayedə elmi-tədqiqat işləri və

texnologiyalar, telekommunikasiya, nəqliyyat, insan ehtiyyatlarmm

inkişafı, enerji sahəsində əməkdaşlıq, ticarət və investisiya siyasəti,

dəniz ehtiyyatlarmm saxlanılması, balıqçılıq, turizm üzrə işçi qruplar,

kiçik və orta sahibkarlıq üzrə qrup, eləcə də təhsil fondu daxildir.

ASİƏ ölkələrinin dünya ticarətində payı 40 faiz və qızıl

valyuta ehtiyyatlarmda 80 faiz təşkil edir.

ASİƏ-nin strukturlaşması, büdcə sahəsində qarşılıqlı iqtisadi

əməkdaşlığın dərinləşməsi üzrə layihələrin işlənilməsi, bu regionda

əmtəə və xidmətlər üzrə azad ticarət zonasının yaradılmasını gündəmə

gətirdi. Bununla əlaqədar olaraq 1994-cü Udə Bo- qor zirvə

toplantısmda ASİƏ-na daxil olan inkişaf etmiş ölkələr üçün 2010-cu,

inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün isə 2020-ci ildə

165

əmtəə, xidmətlər və investisiyanın sərbəst hərəkəti üçün azad ticarət

zonalannın yaradılmasının məqsədləri müəyyənləşdirildi.

Bu prosesin “birtərəfli razılaşma” əsasında həyata keçirilməsi

nəzərdə tutulur. Bu qərar ASİƏ-nin bəyannaməsində əks olunmuşdur.

Qoyulan məsələlərin həllinə nail olunması üçün forumun işlənilmiş

vahid planı yoxdur. Hər bir ölkə iqtisadiyyatın müxtəlif sahələri, o

cümlədən ticarətin liberallaşdırıl- ması sahəsində belə planların

işlənilməsini müstəqil şəkildə həyata keçirir. Lakin belə bir qərar qəbul

edilmişdir ki, hər il iqtisadi vəziyyətin icmal şəkildə müzakirəsi həyata

keçirilsin.

Birinci belə bir icmal məruzə ASİƏ-ın 1997-ci ilin noyab- nnda

Vankuverdə ali səviyyədə keçirilən görüşündə müzakirə edilmişdir.

Məruzənin konsepsiyası ticarət güzəştləri strategiyasından fərqli olaraq,

ticarətin liberallaşdınlmasmın “Asiya strategiyası” adlandınimışdır.

Asiya strategiyasına müvaflq olaraq ASİƏ-də gömrük maneələrinin

azaldılması ÜTT-da əldə edilmiş razılaşma əsasında həyata

keçiriləcəkdir. Belə bir inkişaf üçün artıq əvvəlki illərdə əsas

yaradılmışdır. Belə ki, 1988-2000-ci illər ərzində ASİƏ ölkələri arasında

idxalın orta tarifi 15,4 faizdən 9,3 faizə endirilmişdir ki, bunun da

nəticəsində qarşılıqlı ticarətin həcmi sürətlə artmağa başlamışdır.

ASİƏ çərçivəsində xidmətlərin qarşılıqlı ticarətində olan

maneələrin aradan qaldırılması üçün real addımlar atılır, ticarət və

texniki standartların vahid şəklə salınması qaydaları işlənilir. 2005-ci

ildə dövlət başçılarının toplantısının tövsiyələrində də ASİƏ-ın iştirakçı

dövlətləri arasında ticarət-iqtisadi maneələrin aradan qaldırılmasının

zəruriliyi göstərilmişdir.

Bir sıra ölkələr, məsələn ASİƏ-ın yaradıcılarından və əsas

fəaliyyətdə olan subyektlərindən biri ABŞ hesab edir ki, birliyin

bugünkü durumu üzv ölkələrin marağına cavab vermir. ABŞ-ın

fikrincə, ASİƏ-ın daha da inkişaf etməsi üçün aşağıdakıların həyata

keçirilməsi zəruridir: müəyyən səlahiyyətli təsir mexanizmi

yaradılmalıdır; hər bir ölkənin müstəqil qərar qəbul etməsi prinsipindən

imtina edilməlidir; inteqrasiya prosesinin çərçivəsi ciddi şəkildə

müəyyənləşdirilməlidir; qəbul olunan qərarlar mütləq yerinə

yetirilməlidir. Həqiqətən də ABŞ-ın bu təklifləri həyata keçirilərsə, onda

ASİƏ ona daxil olan ölkələnin real inteqrasiya qruplaşmasına çevrilə

bilər. ABŞ inadkarlıqla

166 _________ _ ■ vVİO:;»"' ■ -i

ASİƏ haqqında saziş çərçivəsində ticarətin tam liberallaşdırıl- masının

həyata keçirilməsi xəttini yeridir.

Hətta ASİƏ çərçivəsində nail olunmuş xarici-iqtisadi əlaqələrin

liberallaşdırılmasmın hazırkı səviyyəsi belə, ABŞ-ın xarici ticarətinin

artımına gətirib çıxarmışdır. Belə ki, ASİƏ ölkələrinə ABŞ-ın ixracının

payı 1986-cı ildəki 51 faizdən, 2005-ci ildə 76 faizə, 2007-ci ildə isə 78

faizə çatmışdır. Bundan əlavə regionda Amerika şirkətlərinin investisiya

fəaliyyəti üçün əlverişli şərait yaradılmışdır.

ASİƏ-nin gələcəyi barədə ABŞ-a qarşı çıxış edən opo-

nentlərdən biri Çindir. Burada Çin yalnız Amerika şirkətləri tərəfindən

rəqabətlə qarşılaşacağı ilə deyil, həm də özünün bazarlarının ABŞ-ın

təcavüzkar siyasətindən qorunmamasından eh- tiyyat edir. Çin tərəfi

ASİƏ çərçivəsində tarif və qeyri-tarif maneələrinin ləğv olunmasının

XXİ əsrin birinci on illiyinin axırında həyata keçirilməsini zəruri hesab

edir. Çin öz iqtisadiyyatını dinamik inkişaf etdirərək ASOR-da hakim

mövqe tutmaqla, ABŞ və Yaponiyanı sıxışdırmağa cəhd göstərir.

Yaponiyanın çox vaxt ABŞ-ın ardıcıl tərəfdarı və tərəf-müqabili kimi

çıxış etməsinə baxmayaraq, o ABŞ-ın nəinki regionun, hətta

Yaponiyanın öz iqtisadiyyatında da təsirindən ehtiyyat edir.

ASOR-nun perspektiv inkişafı nöqteyi nəzərindən bir qayda

olaraq ASİƏ-nm inkişafının üç variantına baxılır:

Birinci variant onu nəzərdə tutur ki, ASİƏ Boqor

bəyannaməsində nəzərdə tutulan yolla gedəcəkdir, yəni o özünün hazırkı

statusunu dəyişmədən, təşkilat kimi deyil, forum kimi fəaliyyət

göstərəcəkdir.

İkinci ən çox ehtimal olunan variant. Sakit okean hövzəsində

iqtisadi sahədə qarşılıqlı münasibətlərlə əlaqədar problemləri həll etmək

üçün, ASİƏ-ın forum rolunu oynayacağını təsbit edir. Bu halda güclü

analitik aparatın formalaşdırılması hesabına forumun fəaliyyətinin daha

məqsədyönlü xarakter alacağı nəzərdə tutulur. Düzdür, bu halda

indiyədək əldə olunmuş razılaşmaların yerinə yetirilməsinin gedişi

barədə mübahisələr yarana bilər ki, bunu da nizamnamə xarakterli bir

sıra dəyişikliklərlə aradan qaldırmaq olar.

Üçüncü variant, ABŞ və Qərbi Avropada himayədarlıq

əhval-ruhiyyəsinin üstünlük təşkil edəcəyi imkanlan ilə əlaqədardır

.... :. . _ _ _ ........ . i6?

ki, bu da dünya iqtisadiyyatının sürətlə liberallaşmasına maneçilik

törədəcək və iqtisadi əlaqələrin qlobal sisteminin regional bloklara

parçalanması təhlükəsini yaradacaqdır. Bu halda Asiyada ASEAN

çərçivəsində azad ticarət zonalarının yaradılması və ya əməkdaşlığın

genişləndirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edəcəkdir. Bu da əsas

etibanilə bunlann Asiyadan olan iştirakçıları arasında baş verəcəkdir.

1996- cı ildə Manilada ASİƏ-ın inkişafı ilə əlaqədar Ba- qorda

qoyulan məqsədlərə nail olunmasına yönəldilmiş proqram qəbul olundu.

Proqram aşağıdakı üç istiqaməti müəyyənləşdirir:

1. razılaşdırılmış sxem üzrə fərdi fəaliyyət planının işlənilməsi

və yerinə yetirilməsi;

2. kollektiv fəaliyyət planının həyata keçirilməsi;

3. iqtisadi və texniki əməkdaşlıq (EKOTEK).

EKOTEK-in başlıca məqsədi üzv ölkələrin yekdilliliyinə

nail olunması üçün perspektivdə onlann iqtisadi inkişaf səviyyəsində,

adambaşına düşən gəlirdə, texniki və texnoloji potensialında olan

fərqlərin aradan qaldınimasıdır.

Fəaliyyət göstərdiyi 19 il ərzində ASİƏ konsultativ orqandan

üzv ölkələrin xarici ticarət siyasətinin liberallaşdırıl- ması, ASOR-da

əmtəə və kapitalın axının həcminin artırılması üzrə dinamik alətə

çevrilmişdir.

ASİƏ-da ticarət və investisiyanın liberallaşdırılması

könüllülük və üzv ölkələri bir-biri ilə qarşılıqlı öhdəliklərə bağlamamaq

prinsipi üzrə həyata keçirilir. Hər bir ölkə özünün fərdi liberallaşdırma

proqramını işləyir və onu ASİƏ-nm orqanları və ayrı-ayrı ölkələrin

kollektiv təzyiqi altında özünün tələbatı və imkanları daxilində yerinə

yetirir. Belə ki, hər bir fərdi liberallaşdırma planı danışıqlar çərçivəsində

razılaşdırılır.

Ticarətin liberallaşdu*ılması sahəsində ASİƏ fəaliyyətinin

əsasım daha yüksək inkişaf etmiş ölkələrin az inkişaf etmiş ölkələrə

qarşı ayrı-seçkiliyinin minimumlaşdırılması, eləcə də üzv olmayan

dövlətlərin ayrı-seçkiliyinin aradan qaldırılması iqtidarında olan fərdi

fəaliyyət planları təşkil edir.

ASİƏ-nm hazırki iqtisadi və texniki əməkdaşlığı dörd

istiqamətdə həyata keçirilir: 1) ekspert və informasiya mübadiləsi; 2)

texnologiyaların, ixtisas biliklərinin səviyyəsinin yüksəldilməsi üzrə

proqramların hazırlanması, infrastrukturanm yara

168

dılması; 3) qısa müddətli planda makroiqtisadi problemlərin həllində

iqtisadi siyasətin əlaqələndirilməsi; 4) tədiyyə balansının tənzimlənməsi.

Ticarət və investisiyanın liberallaşdırılmasınm vacib aləti kimi

ən uğurlu strategiya ASİƏ ölkələrində azad ticarət zonalarının iki

tərəfli və çox tərəfli intensivləşdirilməsi ideyası olmuşdur.

Baqorda qoyulan məqsədlərə nail olunması üçün ASİƏ-nin

strategiyalarmdan biri də gömrük əməliyyatlan, standartlar və keyfiyyət

sertifikatlan, sahibkarlann sərbəst yerdəyişməsi sahəsində ticarətə

yardım edilməsi konsepsiyasıdır.

İqtisadi inteqrasiyanın aləti kimi ASİƏ-nın özünün müsbət və

çatışmayan tərəfləri vardır. Əsas üstünlükləri; iqtisadi inkişafın

müxtəlif səviyyəsinin nəzərə ainmasına imkan verən birtərəfli əsasda

ticarətin və investisiyanın liberallaşdırılması; qarşılıqlı iqtisadi

əməkdaşlığın dərinləşməsinə köməklik göstərilməsi; mübahisəli siyasi

məsələlərin həll edilməsi.

Əsas şübhə doğuran məsələ ABŞ və Yaponiya liderlərinin

əleyhinə çıxış etdikləri birtərəfli və qarşılıqlı əlaqəsiz liberallaşdırma

prinsipidir. Bu prinsip ASİƏ üzvlərinin əksəriyyəti üçün qəbul edilən

olsa da, onun səmərəliliyi hələ sübut olunmayıb. Bununla əlaqədar

olaraq bir çox ekspertlər preferensial (imtiyazlı) əsaslı iqtisadi

inteqrasiyaya keçilməsini təklif edirlər. Buna da ölkələr arasında kənd

təsərrüfatı məhsulları (Asiya ölkələri) və ekoloji məhsullarla (ABŞ)

əlaqədar olan fikir ayrılıqları mane olur. Əgər bu fikir ayrılıqlarını

aradan qaldırmaq mümkün olarsa, onda ASİƏ-da mümkün inteqrasiya

ssenarisi preferensial ticarət blokunun yaradılması olar.

Yuxarıda deyilənlərlə əlaqədar olaraq Asiyada inteqrasiya

prosesinin gedişinə yekun vuraraq aşağıdakı xüsusiyyətləri qeyd etmək

olar:

-son dövrlərdə dünya iqtisadiyyatında ASOR ölkələrinin xüsusi

çəkisinin sürətlə artması müşahidə olunur. Dünya ÜDM- nun 60 faizi bu

ölkələrin payına düşür. Region daxili ticarət və investisiya axını üstün

templə artır. Əgər 1960-cı illərdə bu regionun ölkələri xarici ticarətdə

Avropaya istiqamətlənmişdilərsə, XXI əsrin əvvəllərindən qarşılıqlı

ticarət dövriyyəsinin kəskin artımı müşahidə olunur.

iii

bm 169

-bu dinamikanın saxlanılması və dünya iqtisadiyyatında baş

verən texnoloji və maliyyə amillərinin təsirinə vaxtında uyğunlaşmaq

üçün ASOR-nun bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələri dövlətin

tənzimləyici rolunda dəyişikliklərdə daxil edilməklə iqtisadi islahatlar

keçirilməsi yolunu tutur, bank sahəsində dəyişikliklər aparılır, xarici

ticarəti və xarici investisiyalan liberal- laşdırılır. Latın Amerikasından

fərqli olaraq Cənubi-Şərqi Asiyada ticarətin liberallaşdırılması tamamilə

ayrı-seçkilik olmadan həyata keçirilir və bu region daxili ticarətin

yüksək sürətlə artmasına imkan yaradır.

4.9. And Qrupu

And qrupu Kartaxen sazişi əsasında tərkibinə Boliviya,

Kolumbiya, Peru, Çili (1976-cı ildə qrupun üzvlüyündən çıxmışdır) və

Ekvador daxil olmaqla 26 may 1965-ci ildə yaradılmışdır. 1973-cü ildə

Venesuela bu qrupun üzvlüyünə daxil olmuşdur.

And qrupu əhalisi 115 milyon nəfərə yaxın olmaqla 4.8 mln. kv.

km ərasini əhatə edir. Onun məcmuu ictimai məhsulu 300 mlrd, dollara

yaxındır.

Kartaxen müqaviləsi ümumi bazarın yaradılmasını, xarici

kapitala münasibətdə iqtisadi siyasətin uzlaşdırılmasını, istehsal

sahələrinin və infrastrukturun inkişafının bilavasitə birgə

proqramlaşdırılması, daxili və xarici maliyyə ehtiyatlarının səfərbər

olunması, qrupun daha az inkişaf etmiş ölkələri olan Boliviya və

Ekvadora xüsusi güzəştlərin edilməsi kimi məsələlərin həllini nəzərdə

tutur.

And qrupunun məqsədləri inteqrasiya və sosial-iqtisadi

əməkdaşlıq vasitəsilə iştirakçı-ölkələrin inkişafına köməklik etmək,

iqtisadi artımın sürətləndirilməsi və məşğulluğun təmin olunması. Latın

Amerikası ümumi bazarının yaradılmasıdır. And qrupunun fəaliyyətinin

əsas istiqamətləri bunlardır:

- vahid iqtisadi siyasətin işlənilməsi, həyata keçirilən

layihələrin əlaqələndirilməsi;

- qanunçuluğun harmonlaşdırılması: And qrupu

çərçivəsində qəbul olunan hüquq normalarının

170

tətbiqinə nəzarətin həyata keçirilməsi və onların vahid

şəkildə təfsiri;

- köməkçi orqanlar vasitəsilə regionlar və And qrupunun

orqanları arasında sıx qarşılıqlı əlaqənin yaradılması;

And əmək institutu və fərdi sahibkarlar ittifaqı.

And qrupu çərçivəsində aşağıdakılar yaradılmışdır:

- And inkişaf korporasiyası. O, həm inkişaf bankı, həm

investisiya bankı və həm də iqtisadi və maliyyə yardımı

agentliyi qismində fəaliyyət göstərir;

And ehtiyat fondu-tədiyə balansının tarazlığının təmin

olunması, maliyyə və valyuta siyasətinin uzlaşdırılması

üçün üzv-ölkələrin valyuta ehtiyatının bir hissəsi üzərində

sərəncam verir;

- Telekommunikasiya komissiyası Assosiasiyası -

əməkdaşlığın dərinləşməsi, regionda

telekommunikasiya xidmətinin inkişafına köməklik etmək

məqsədilə istifadə olunur.

1990-cı ildə “And strategiyası” qəbul olunmuş və bu sənəddə

əsas üç məqsəd qarşıya qoyulmuşdur: And iqtisadi məkanının inkişafı;

And qrupu ölkələrinin beynəlxalq əlaqələrinin dərinləşdirilməsi; Latın

Amerikasının birliyinə tövhə vermək. Elə həmin ildə qəbul olunmuş

“Sülh aktı” həlli mühüm olan məsələlər kimi aşağıdakıları irəli sürdü:

And ölkələrinin inteqrasiya prosesinin dərinləşməsi; And ümumi

bazarının yaradılması üçün azad ticarət zonasının, gömrük ittifaqının

təşkili və digər tədbirlərin həyata keçirilməsi.

And qrupu inkişaf etməklə olan ölkələrin inteqrasiya tarixində

xüsusi şöhrət qazandı. Bu şöhrət ondan ibarət idi ki, ilk dəfə olaraq bütöv

bir qruplaşma çərçivəsinda xarici inhisarların təsir dairəsinin

məhdudlaşdırılmasına cəhd edildi. Bu hərəkət qrupun fəaliyyətinin ilk

illərində həyata keçirilməyə başladı və buna rəhbərlik edən Çili (Xalq

birliyi hökuməti dövründə), Boliviya və Peru idi. Bu istiqamətdə əsas

tədbir vasitəsi rolunu TMK-ın fəaliyyəti üzərində nəzarəti

müəyyənləşdirməyə xidmət edən “Xarici kapitala, ticarət markasına,

patent və lisenziyaya

171

münasibətdə ümumi rejim” adlı sənəd oynadı. Bu tədbirlər 1974- cü

ildən sonra yaradılan xarici müəssisələrin milli və ya qarışıq

müəssisələrə çevrilməsini stimullaşdırdı. Belə müəssisələr təsis

olunarkən səhmlərin 15%-dən az olmayan hissəsi həmin müəssisənin

yerləşdiyi dövlətə verilir.

Ümumi rejimin ən mühüm müddəası ondan ibarət oldu ki, o,

xarici kompaniyaların əldə etdikləri mənfəətin ölkədən çıxarılmasına

məhdudiyyət qoydu. Birbaşa investisiyaların qeydiyyata alınmış

məbləğinin hər il 14%-nin xaricə keçirilməsinə icarə verilirdi.

Eyni zamanda xarici kapitalın qoyula biləcəyi sahələr də

məhdudlaşdırıldı. Onun sığorta, daxili ticarət, nəqliyyat, kütləvi

informasi vasitələri kimi sahələrə qoyulmasına imkan verilmirdi.

And qrupunun ali orqanı üzv-ölkələrin səfirlərindən ibarət,

səlahiyyət müddəti bir il olan Kartaxen sazişinin Komissiyasıdır.

Komissiyanın sədri əlifba sırası ilə təyin olunur. Hansı ölkə

Komissiyanın sədridirsə həmin ölkənin nümayəndəsidə qrupun

prezidenti olur. Bir qayda olaraq Komissiya ildə üç dəfədən az

olmayaraq sessiya keçirir. Bu sessiyalarda əməkdaşlığın əsas

istiqamətləri müəyyənləşdirilir, iqtisadi inkişaf və gömrük siyasətinin

əlaqələndirilməsi üzrə proqram təsdiq olunur.

Xarici işlər nazirlərinin Şurası - siyasi əməkdaşlıq orqanı - And

qrupunun dünya meydanında fəaliyyətini əlaqələndirir. Üzv-ölkələrin

qanunverici məclisinin deputatlarından təşkil olunmuş And parlamenti

Konsultativ (məsləhətçi) orqan qismində fəaliyyət göstərir. Mübahisəli

məsələləri And məhkəməsi həll edir. Konkret məsələlər üzrə tövsiyyələr

hazırlamaq məqsədilə şuralar yaradılmışdır: plan, valyuta, maliyyə,

vergi və sairə.

4.10. Asiya-Sakit okean regionunda inteqrasiya prosesləri

Hazırda Asiya-Sakit okean regionunda geniş miqyaslı

inteqrasiya prosesləri həyata keçirilir və bu müasir formada ən dinamik inkişaf edən və perspektivli inteqrasiya olunacaq

172

region hesab olunur. Asiya-Sakit okean regionu özündə Sakit okean

hövzəsinin qərbində, cənubunda, eləcədə şərqində yerləşən inkişaf etmiş

və inkişaf etməkdə olan ölkələri birləşdirir.

Asiya-Sakit okean regionu ənənəvi olaraq beynəlxalq iqtisadi

inteqrasiyanın üçüncü mərkəzi hesab olunur və bu region 1990-cı ildən

yüksək inteqrasiya meylləri ilə fərqlənir. Bu regionda əsas inteqrasiya

amilləri aşağıdakılardu*:

-iqtisadi inkişafın yüksək artımı;

-regionun dünya iqtisadi artımının həlledici mərkəzinə

çevrilməsi;

-iqtisadi qarşılıqlı əlaqənin və qarşılıqlı tamamlamanın

yüksəlməsi;

-Avropa ittifaqının təsirinə qarşı dayanma meylləri. Hazırda bu

regionda dünya əhalisinin 40%-i yaşayır, dünya ticarətinin 40%-i bu

ölkələrin (Kanada, ABŞ, Meksika, Yeni Zellandiya, Avstraliya,

Papua-Yeni Qvineya, Bruney, İndoneziya, Malayziya, Sinqapur,

Tailand, Filippin, Cənubi Koreya, Tayvan, Honkonq, ÇXR, Çili,

Yaponiya) payına düşür və 2020-ci ildə bunun 50%-dən artıq olacağı

proqnozlaşdırılır. İndi ümumdünya məcmuu məhsulunun yarısından

çoxu bu regionda istehsal olunur. Bu da, birinci növbədə regionun yeni

sənaye ölkələrinin (YSÖ) və ASEAN-a üzvü olan ölkələrin, xüsusən də

ÇXR, Yaponiya, Avstraliya və ABŞ-ın iqtisadiyyatlarının inkişafı ilə

əlaqədardır. ASEAN-a daxil olan əksər dövlətlərin və YSÖ-nin

ÜDM-nun artım tempi iki rəqəmli ədədlə ifadə olunmaqla, bu göstərici

orta dünya artımını 2,5-3 dəfə üstələyir.

Asiya-Sakit okean regionunda (ASOR) 44 subregional

qruplaşmalar fəaliyyət göstərir və hazırda 30-a yaxın belə blokların

yaradılması barədə danışıqlar apanlır. Bunlann da ən səmərəliləri iki

tərəfli azad ticarət zonaları, Cənubi-Şərqi Asiyada ASEAN, Avstraliya

və Yeni Zellandiya azad ticarət zonası. Sakit okean hövzəsinin

cənubunda sakit okean adalannm forumudur.

Asiya-Sakit okean hövzəsində inteqrasiya prosesinin

xarakterik əlamətlərindən biri iqtisadi artım zonalarının

yaradılmasıdır. Bu zonaların əsas məqsədi aşağıdakılardır:

a) istehsal amillərindən-kapital, təbii sərvətlər, insan ehtiyatlan,

əmtəə, xidmətlər- birgə istifadə etməklə coğrafi cəhətdən yaxın olan üç və ya daha çox ölkənin iqtisadi inkişafına nail olmaq;

b) yeni iş yerlərinin yaradılması, zəif inkişaf etmiş regionların

inkişaf səviyyəsinin qaldırılması hesabına əhalinin həyat səviyyəsinin

yüksəldilməsi;

c) qonşu dövlətlərlə iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələrin yax-

şılaşdınlması.

İqtisadi artım zonalarının yaradılması konsepsiyasının

əsasında iqtisadi, tarixi-mədəni və coğrafi amillər, siyasi mülahizələr

durur. Yaradılmış iqtsadi artım zonaları əsas diqqəti inf-

rastrukturanm, sənaye istehsalının, kənd təsərrüfatı və turizmin

inkişafına yönəldir. Bu zonaların üç modeli mövcuddur: cənub qütbü

artımı-Sinqapur, Malayziya və İndoneziya daxil olmaqla cənub

zonasının artımını nəzərdə tutur; infrastruktura və təbii ehtiyyatların

birgə inkişafı- Sinqapur, Malayziya və Tailand daxil olmaqla şimal artım

zonası; coğrafi yaxınlığın üstünlüklərindən istifadə etmək və qarşılıqlı

geosiyasi maraqları geoiqtisadi maraqlarla əvəz etmək.

ASOR-da 11 iqtisadi artım zonası fəaliyyət göstərir.

ASOR inteqrasiya yaxınlaşmalan regionda üfuqi əmək

bölgüsünün formalaşmasına yardım etmiş, TMŞ-in intensiv kapital qo-

yuluşlan nəticəsində mümkün olmuşdur. Qərbi Asiyanm bütün ba-

zarlannda hakim mövqeni Yaponiya TMŞ-i tutur.

ASOR çərçivəsində ən yüksək təsir dairəsinə malik olan

qruplaşma Cənubi-Şərqi Asiya ölkələri assosiasiyasıda* (ASEAN).

Bu təşkilat 1967- ci ildə Bankonq deklorasiyası əsasında İndoneziya,

Malayziya, Sinqapur, Tailand, və Filippindən ibarət tərkibdə

yaradılmışdır. Hazırda Mayami, Bruney, Laos, Vyetnam və Kamboca da

bu təşkilatın üzvləridirlər. Beləliklə, ASEAN hazırda Cənubi-Şərqi

Asiyanm həm kontinental, həm də ada ölkələrini özündə birləşdirir.

Buraya yüksək inkişaf mərhələsində olan və beynəlxalq mübadilədə

iştirak edən «Asiya pələngləri», eləcə də ləng inkişaf edən və kifayət

qədər qapalı qalan ölkələr daxildirlər.

ASEAN ölkələri çox böyük həcmli bazara, tayı-bərabəri

olmayan nadir təbii sərvətlərə və əhəmiyyətli sayda əmək ehtiyyatla- nna

malikdirlər. Onlann payına dünya neft istehsalının böyük bir hissəsi, mis

istehsahnın 60, qalay və hind qozu ləpəsinin 67, palma yağının 83, təbii

kauçukun isə 85 faizi düşür.

ASEAN-nm yaradılmasuun məqsədi-ölkələrin birgə qərann- da elan edildiyi kimi, üzv ölkələrin sosial-iqtisadi inkişafına yardım

174

etmək, sənaye və kənd təsərrüfatı sahəsində əməkdaşhq və elmi tədqiqat

işlərinin həyata keçirilməsidir. ASEAN ölkələrinin ölkə başçı- lanmn

1976-cı ildə keçirilən birinci toplantısında Cənubi-Şərqi Asiyada

Dostluq və Əməkdaşlıq haqqında Müqavilə və Assosiasiyamn öz

fəaliyyətində rəhbər tutduğu əsas sənəd olan ASEAN-ın Deklo- rasiyası

qəbul edilmişdir. ASEAN-ın Deklorasiyası təntənəli surətdə elan

etmişdir ki, üzv ölkələr regional və dünya iqtisadi münasibətlərinin

mühüm məsələ və problemləri üzrə ümumi bir mövqedən çıxış

edəcəklər. ASEAN subregion miqyasında problemlərin həlli üçün

proqramlaşdınimış bir qruplaşma kimi, onun üçün «dansqal» olan

çərçivədən kənara çıxmağa çalışır.

ASEAN-m 1976-cı il Deklorasiyası regiondan kənar dövlətlərin

1987-ci ildə Assosiasiyaya qoşulmaq imkanlanna icarə verilməsini

nəzərdə tuturdu. Bu Deklorasiya Assosiasiya ölkələrinin qarşılıqlı

münasibətinin hüquqi təşkil edir.

ASEAN-in (Association of Southeast Asian Nations)

Cənubi-Qərbi Asiyada dostluq və əməkdaşlıq haqqında ikinci

həmrəylik Deklorasiyası (Bəyannaməsi, ^^Baluya razılaşması-2”)

2003-cü ildə qəbul olunmuşdur.

Assosiasiyanın ilkin rolu iqtisadi məsələlərdən çox, siyasi

məsələlər olmuşdur. Fəaliyyət göstərdiyi ilk vaxtlarda onun üzv-ölkələri

arasında bağlanmış ən mühüm razılaşma məhz siyasi və təhlükəsizlik

sahəsində olmuşdur. 1971-ci ildə bağlanmış Deklorasiya

Cənubi-Şərqi Asiyanı sülh, azadlıq və neytrallıq zonası elan etmişdi.

Dostluq və əməkdaşlıq haqqında Müqavilə regionda beynəlxalq

münasibətlərin özünə məxsus kodeksi olmaqla, BMT-nin

Nizamnaməsinə tam uyğundur. ASEAN-ın Deklorasiyaları digər

tərəfdən Assosiasiya daxilində siyasi, iqtisadi və funksional sahələrdə

əməkdaşlığın prinsiplərinidə özündə birləşdirir.

Assosiasiyanın fəaliyyətinin təşkilati-hüquqi əsasmın

möhkəmləndirilməsi məqsədilə 2004-cü ildə ASEAN-ın

Nizamnaməsinin işlənilməsi barədə qərar qəbul olundu. 20 noyabr

2007-ci ildə Assosiasiyanın 40 illiyinə həsr olunmuş Sinqapurda

keçirilən 13-cü zirvə görüşündə “onluğun” liderləri tərəfindən

ASEAN-ın Nizamnaməsi imzalandı. 13-cü zirvə görüşünün

qedişində 2015-ci ilədək ASEAN İqtisadi ittifaqının

175

yaradılmasının Planı imzalandı. Sənəddə ticarət, gömrük-tarif,

investisiya, maliyyə, rəqabət, istehsal, eləcə də xidmət və məşğulluq

sahəsində siyasətlərinin harmonizasiyası üçün kompleks tədbirlər

nəzərdə tutulur.

Iqtidasiyyat sahəsində Assosiasiyaya daxil olan ölkələr

2002- ci ilin 1 yanvardan qüvvəyə minmiş Azad ticarət zonasının

yaradılması haqqında Saziş, ASEAN-ın investisiya sxemi (AİA) və

ASEAN-ın Sənayə əməkdaşlığı haqqında sxem (AİKO) daxilində

Cənubi-Şərqi Asiya subregionunda qarşılıqlı fəaliyyət və liberallaşdırma

xəttini yeridir.

Zirvə görüşündə həmçinin enerji, ekologiya, iqlim dəyişməsi və

dayanıqlı inkişaf məsələləridə müzakirə olunmuşdur.

2007-ci il 9-15 yanvar tarixlərində Filippinin Sabu şəhərində

ASEAN-ın XII zirvə görüşü keçirilmişdir. Zirvə görüşünü iştirakçıları

aşağıdakı razılığa gəldilər:

1) Miqratlar da daxil olmaqla bütün əhali qruplarının

sosial-iqtisadi inkişafına köməklik göstərilməsi;

2) Terror çağırışlarına qarşı mübarizə aparmaq; Koreya

yarımadasının nüvə silahından azad olmasına fəal köməklik

etmək;

3) Vahid enerji sisteminin yaradılması və Trans- ASEAN qaz

kəmərinin tikintisi də daxil olmaqla ASEAN çərçivəsində

enerji kooperasiyasını inkişaf etdirmək.

Bu gün ASEAN 570 milyon əhalisi olan, illik məcmuu ümumi

daxili məhsulu 1,1 trilyon ABŞ dolları, xarici ticarət dövrüyyəsi 1,4

trilyon ABŞ dolları olan, orta ümumdünya iqtisadi artım tempindən

yüksək iqtisadi artım tempinə malik olmaqla, Asiya-Sakit okean

regionunda inteqrasiya prosesinin mərkəzidir.

ASEAN-ın ali orqanı üzv ölkələrin dövlət və hökumət

başçılarının üç ildə bir dəfə keçirilən konfransıdır. Mərkəzi rəhbər

orqanı-xarici işlər nazirlərinin illik görüşləridir. Assosiasiyanın daimi

komitəsi həmin vaxt ASEAN-ın sədri olan ölkənin xarici işlər naziri və

digər ölkələrin səfirlərindən ibarət tərkibdə fəaliyyət göstərir. İqtisadi

əməkdaşlıq barədə qərarlar Assosiasi

176 _____________ fi

yanın üzvü olan dövlətlərin iqtisadiyyat nazirlərinin müntəzəm olaraq

keçirilən görüşlərində qəbul olunur. Təhsil, enerji, səhiyyə, elm və

texnologiya, ədliyyə, ətraf mühitin mühafizəsi nazirlərinin görüşləri

zəruri hallarda müvafiq komitələr tərəfindən təşkil olunur. ASEAN-ın

neft üzrə Şurası, gəmi sahibləri Assosiasiyası, Bank Şurası, Maliyyə

korporasiyası və s. ixtisaslaşmış təşkilatları da fəaliyyət göstərir.

ASEAN-ın Katibliyinə rəhbərlik hər üç ildən bir dəyişdirilən baş katib

tərəfindən həyata keçirilir. ASEAN-ın katibliyi Cakartada yerləşir. Baş

Katib 5 il müddətinə təyin edilir. Katibliyin əməkdaşları bütün region

üzrə açıq müsabiqə yolu ilə seçilirlər.

Assosiasiyanın cari işlərinin əlaqələndirilməsi və qərarlarının

hazırlanması üçün ASEAN-ın üzvü olan hər bir dövlətin özünün katibliyi

olur və bu katibliyə baş direktor rəhbərlik edir. Üzv ölkələrin diplomatik

nümayəndələrinin başçılarından ibarət olan 11 komitə üçüncü ölkənin

paytaxtında ASEAN-ın xarici əlaqələrinin həyata keçirilməsinə

köməklik edir: Bonnda, Brüsseldə, Vaşinqtonda, Vellinqtonda,

Cenevrədə, Kanberrada, Londonda, Ottavada, Parisdə, Seulda və

Tokioda. ASEAN vahid təşkilat kimi, digər ölkələr və ticarət iqtisadi

qruplaşmalarla rəsmi münasibətlər qurur. ASEAN-ın tərkibində 11

ixtisaslaşmış komitə fəaliyyət göstərir. Bu komitələr tərəfindən

iqtisadiyyat və ticarət nazirlərinin, hüquq-mühafizə orqanları

rəhbərlərinin görüşlərin də daxil olmaqla ildə 300-dən çox tədbir

keçirilir.

Beləliklə, Assosiasiya tərəfindən həll olunan iqtisadi və

siyasi problemlər onun aşağıdakı xüsusiyyətlərini aşkara çıxardı:

1. ASEAN çərçivəsində regiondaxili ticarət artsa da, o hələ

məcmuu ticarət dövriyyəsində həlledici xüsusi çəkiyə malik

deyil;

ASEAN-nın Asiya regionu və digər inkişaf etməkdə olan

ölkələrə əmtəə ixracı 11 saylı cədvəldə verilmişdir. Cədvəldən

göründüyü kimi, ASEAN-nın Asiya ölkələrinə və digər inkişaf etməkdə

olan ölkələrə bütün əmtəələr və hazır məhsullar üzrə ixracı əyri xətli

xüsusiyyətə malikdir. Əgər 1960-cı ildə bütün əmtəələr üzrə ixrac

ASEAN-ın ümumi ixracında 11,8 faiz təşkil etmişdirsə, bu 1990-cı ildə

4,8 faiz təşkil etmiş və sonra çox az artaraq 2005- ci ildə 9,1 faiz təşkil

etsə də, 1980-cı ilin səviyyəsindən aşağı olmuşdur. Hazır məhsul üzrə bu

göstərici müvafiq olaraq 2,8, 7,2

177

və 9,7 faiz təşkil etmişdir. ASEAN ölkələri daxilində bu artım nisbətən

dinamik xarakter daşımışdır.

Bu, iqtisadi səbəblərlə, birinci növbədə ASEAN-a daxil olan

bütün ölkələrdə daxili əmək bölgüsünün səviyyəsinin aşağı olması ilə

əlaqədar olmuşdur. Belə ki, ayrı-ayrı sahələrin və rayonların inkişafının

«mənbəyi» milli bazara nisbətən xarici bazarla daha çox əlaqəli

olmuşdur.

Cədvəl №12.

ASEAN-nın Asiya regionu və digər intkişaf etməkdə olan ölkələrə

əmtəə ixracı, 1970-2005-ci illər (faizlə).

Asiya öl-

Ümumi ixracda İEOÖ- in

payı %-lə

Dəyər ölçüsündə illik orta artım

%-lə kələri və 1970 1980 1990 2000 2003

ASEAN 1970 1980 1990 2001 2005 / / / / / 1980 1990 2000 2003 2005

Asiya

Asiyanın

digər

İEOÖ-rə

ixracı

Bütün

əmtəələr

9,7 11,8

4,8 8,4 9,1 29,8 -2,2

15,5 5,9 7,4

Hazır

məhsullar

18,7 2,8

7,2 8,9 9,7 21,2

9,9 13,7 4,6 6,2

XAM

MAL 6,2 11,2 0,1 6,8 8,2

34,7 -26,3 41,2 7,4 8,8

ASEAN

Daxili ix-

rac

Bütün

əmtəələr 22,0 21,0

58,2 63,2 65,5 26,2 20,2

15,4 14,5 16,5

Hazır

məhsullar

27,0 32,0 68,1

71,1 73,1 28,0 28,2 16,8

17,5 18,4

XAM

MAL

19,5 16,8

39,5 42,4 47,8 25,2 8,2

7,4 5,4 6,8

178 Ə. ^{И-ук()^гоу. M.İ-). f'k S. и/. A-f.mmı.-}(hv

Mənbə. UNCTAD. Trade Development Report. 2005 World

Economic Outlook. January 2006

2. Kifayət qədər geniş xarakter almış regional və sahəvi

qeyri-mütənasiblik.

Bu problemləri həll etmək çətin olsa da, onlarm həll

olunmamasını düşünmək düzgün deyil. Onlar ölkələrin iqtisadi

siyasətində üstün istiqamətləri təşkil etmirlər. Cənubi Koreya,

Malayziya, Tailand kimi ölkələr kifayət qədər əsaslı olaraq belə hesab

edirlər ki, müasir sənayenin dünya bazanna yönəlmiş dar sahələrinin

inkişafını himayə etmək zəruridir. Bununla yanaşı ASEAN ölkələri və

bütövlükdə Asiya regionu ölkələri arasında ticarət-iqti- sadi, maliyyə və

digər proseslər intensiv olaraq inkişaf edir.

XX əsrin 60-cı illərinin ortalarında ASEAN-nın

formalaşdırılması Cənub-Şərqi Asiyada hərbi siyasi vəziyyətin

sabitləşməsini əks etdirirdi. 70-ci illərin ortalarında hərbi siyasi amil

iqtisadi sahədə qarşılıqlı əlaqələrin yaradılmasına kömək etdi. Baliyek-1

Bəyannaməsi ilə təsbit edilmiş qarşılıqlı ticarətin libe- rallaşdırılması

planı yalnız 70-ci illərin ortalarından, yəni Assosiasiyanın

yaradılmasından 10 il keçdikdən sonra yeinə yetirilməyə başladı. Bu

ləngimənin də bir sıra obyektiv səbəbləri var idi: ölkələrin iqtisadi

inkişaf səviyyəsindəki fərqlər; üçüncü ölkələrlə xarici-iqtisadi

əlaqələrdən asılılıq; iqtisadiyyatın və ixracın təxminən oxşar strukturu.

Bunun nəticəsində ASEAN ölkələrinin ixracının əsasını təşkil edən təbii

kauçuk, düyü, palma yağı, qalay və bir sıra digər əmtəələri dünya

bazarına göndərənlər arasında rəqabət kəskinləşməyə başladı.

1977- ci Udə imtiyazh ticarət zonasının yaradılması barədə

qərar qəbul edilir-ASEAN Preferential Trade Agreement (ASEAN

PTA). İlkin olaraq imtiyaz 20, sonra 71 və yalnız 80-a illərin axınn- da

12700 əmtəə növünə şamil edildi. İmtiyazh ticarət zonasına daxil edilən

əmtəələrin böyük əksəriyyəti heç qarşılıqlı əmtəə mübadiləsinin

obyektləri deyildi. Buraya qarşılıqlı əmtəə mübadiləsinə aid olan

əmtəələrin yalnız 5 faizi daxil edilmişdi.

ASEAN-ın gündəliyində duran mərkəzi məsələlərdən biri üzv

ölkələr arasında gömrük rüsumlarını aşağı salmaq yolu ilə əmtəə və

xidmətlərin mübadiləsinin stimullaşdırılması, qarşılıqlı ticarətin və

investisiyaların həvəsləndirilməsidir. Səmərə burada da kifayət qədər

məhdud oldu. Bu mərhələdə Assosiasiyanın

heyH^iijgıIifwrmiäi. hftimxüPMhr 179

müvafiq orqanları ASEAN çərçivəsində Aİ-də olduğu kimi vahid xarici

gömrük tariflərinin tətbiqinə baxmırlar. Burada ən böyük diqqət Şərqi

Asiyanın geniş coğrafi məkanında ticarətin liberallaşdırılması planına

yönəldilir. ASEAN ölkələrinin xarici ticarətinin ümumi həcmində

Assosiasiya daxili ticarətin payı əsaslı dəyişikliklərə məruz

qalmamışdır. Xarici ticarətin əsas hissəsi ASEAN-a daxil olmayan

ölkələrlə (ABŞ, Yaponiya, Çin, Qərbi Asiya ölkələri) həyata keçirilir.

ASEAN-a daxil olan və Asiya Sakit okean regionunun bir sıra

ölkələrinin inkişafını xarakterizə edən göstəricilər 13 saylı cədvəldə

verilmişdir.

Cədvəl №13 ASEAN və ASOR-un bir sıra ölkələrinin inkişaf göstəriciləri.

Göstərici

lər

İndo

neziya

Sinqa

pur

Tai

land

Filip

pin Çin

Cənubi

Koreya

Ümumi daxili

məhsulun

artımı, %-lə

1990-1996 7,2 5,7 4,8 4,3 10,4 6,5

1997 4,6 7,8 -0,4 5,2 8,8 5,5

1998 -18,4 0,2 -7,0 1,2 7,6 -6,0

2000-2004 3,3 3,6 3,4 3,5 9,8 4,7

2005 3,6 4,6 5,3 4,6 9,2 6,7

Qızıl valyuta

ehtiyatlan,

mlrd, dollar

19,0 62,2 26,6 8,45 144,6 46,91

Xarici

borclar

mlrd.dollar

138,0 3,04 594 70,3 12,4 45,5

Adambaşına

gəlir, dollar

3500 22900 5300 2530 2500 13000

İxrac

mlrd.dollar 53,4 119,0 53,3 29,5 181,0 132,0

180

Cədvəldə ASEAN-ın təsisçiləri olan ölkələrdən bəziləri və

regionda bütün iqtisadi proseslərə güclü təsir göstərən ÇXR-nın

göstəriciləri öz əksini tapmışdır.

ASEAN-ın ali rəhbərlərinin 1998-ci il ilin dekabrında ən yüksək

səviyyədə keçirilən sammitində belə bir yekdil fikir səslənmişdir ki,

biznesdə ehtimadın bərpa olunması, Asiya qitəsində 1997-1998- ci

illərdə baş vermiş iqtisadi böhranın aradan qaldınlması və iqtisadi

inkişafın təmin edilməsi məqsədilə xidmətlərin region daxili ticarətinin

stimullaşdınbnası üçün daha ciddi siyasət həyata keçirilməli, regionun

investisiya cəlbediciliyinin yüksəldibnəsi məqsədilə qısa müddətli

tədbirlər qəbul olunmab, ASEAN ölkələrinin sənaye sahəsində

əməkdaşlığı genişləndirilməlidir.

Daxili və xarici iqtisadi və siyasi reallığın dəyişməsi Cə-

nubi-Qərbi Asiya ölkələrinin iqtisadi yaxınlaşmasının dərinləşməsinə

gətirib çıxardı. 1992-ci ildə dövlət başçılarının sammitində ASEAN

ölkələri 10 il ərzində, yəni 2003-cü ilədək azad ticarət zonası AFTA

(ASEAN Free Trade Agreement) yaratmağı qərara aldılar və hazırda bu

zona fəaliyyət göstərir.

AFTA-nın strateji məqsədi ticarət maneələrinin aradan

qaldırılması, xarici investisiyaların cəlbediciliyinin artırılması, regionda

iqtisadi səmərəliliyə nail olunması əsasında üzv ölkələrin rəqabət

qabiliyyətliliyinin yüksəldilməsidir. AFTA-nın fəaliyyətinin əsas

istiqamətləri özündə aşağıdakıları birləşdirir:

1. sənaye və kənd təsrrüfatı məhsullarına rüsum

dərəcələrinin 0-5 faizədək azaldılması;

2. ASEAN-ın bütün üzv ölkələri üçün ümumi səmərəli

imtiyazlı tariflərin tətbiqi (SEPT);

3. beynəlxalq normalara uyğun olaraq milli standartların

işlənib tətbiq olunması;

4. sənaye məhsullarının qarşılıqlı ticarətində kəmiyyət

məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması;

5. keyfiyyət sertifikatlarına münasibətdə qarşılıqlı qəbul

etmə prinsipinin tətbiqi;

6. makroiqtisadi siyasətin əlaqələndirilməsi.

Bu proqramda ASEAN-ın ilkin üzvləri İndoneziya, Malayziya,

Filippin, Tailand, Sinqapur, eləcə də Assosiasiyaya 1984-cü ildə üzv

olmuş Bruney iştirak edirdi. Bu işin tezləşdirilməsi yeni aralıq

məqsədin-2000-ci ilədək ASEAN daxilində ticarətin 90 fai

181

zinin 0-5 faizli rüsum dərəcəsi ilə həyata keçirilməsini nəzərdə tuturdu.

Bu müddətədək üzv ölkələrdə ticarətin liberallaşdıniması səviyyəsi

müxtəlif ola bilərdi, lakin bu 85 faizdən aşağı olmamalı idi. Bu başlıca

məqsəd yerinə yetirildi. Qarşılıqlı ticarətin tam libe- rallaşdırılmasının

2010-cu ilədək başa çatdırılacağı nəzərdə tutulur. Həm də, Assosiasiyaya

üzv olan dövlətlər bu müddətdə qarşılıqlı xarici ticarətdə tarif

dərəcələrini sıfıra endirmək niyyətində olduqlarını bildirmişlər.

AFTA-nın mühüm istiqamətlərindən biri də xidmətlər üzrə azad

ticarət zonasının yaradılrnasıdır. 1994-cü ildə xidmətlər üzrə

ASEAN-nın çərçivə sazişi imzalandı. ASEAN (Framwork Agreement

on Servises (AFAS). AFAS-ın əsas məqsədi-xidmətlər üzrə azad ticarət

zonasının yaradılması və bu sahədə bütün maneələrin ləğv edilməsidir.

2020-ci ildə xidmət sahəsinin tam liberallaşdırılacağı nəzərdə tutulur.

1998-ci ildə ASEAN ölkələri ümumi istehlakçı bazarı yaratmaq

əsasında xarici investisiyaların axınını gücləndirmək məqsədi ilə

ASEAN-ın investisiya zonasının yaradılması barədə razılaşma

imzaladılar.

İnvestisiya zonası 5 istiqamət üzrə yaradılır:

1. bir sıra müstəsnalıqlar saxlanılmaqla 2010-cu

ilədək milli investisiya rejiminin ASEAN-a üzvü olan

ölkələrə, 2020-ci ilədək isə üçüncü ölkədən olan investorlara

şamil edilməsi;

2. 2010-cu ilədək iqtisadiyyatın bütün sahələrinin

üzv ölkələrin investorları üçün, 2020-ci ilədək isə bir sıra

məhdudiyyətlər saxlanılmaqla Assosiasiyaya daxil olmayan

ölkələrin investorları üçün açıq elan edilməsi;

3. ASEAN daxilində kapitalın hərəkətinin,

ixtisaslı işçi qüvvəsinin miqrasiyasının və texnologiyaların

verilməsinin stimullaşdırılması;

4. investisiya əməkdaşlığı proqramlannm

əlaqələndirilməsi;

5. investisiya proqramlanmn həyata keçirilməsi

üçün sahibkarlıq bölməsinə geniş sərbəstlik verilməsi.

ASEAN ölkələrindən hər biri həm ASEAN-a üzv olan ölkələrin,

həm də üzv olmayan, lakin müəyyən tələblərə cavab verən ölkələrin

emal sənayesinə investisiya qoymaq barədə 1 yan

182

var 1999-cu il tarixdən, 31 dekabr 2001-ci il tarixədək sifariş verildikdə

və bu layihə bəyənildiyi təqdirdə onlara aşağıdakı güzəştlərin tətbiq

olunacağına zəmanət verilirdi:

- ən azı üç il müddətinə korporativ gəlirlərdən ümumiyyətlə vergi

ödəməkdən azad olunmaq və ya investisiya vergi dərəcəsinin 30 faiz

aşağı salınması;

- 100 faizli xarici mülkiyyətə icazə verilməsi;

- istehsal təyinatlı əmtəələrin rüsumsuz idxalı;

- daxili bazarların açılması;

- ən azı 30 il müddətinə sənaye məqsədi ilə istifadə olunması

üçün icarəyə götürülməsinə icazə verilməsi;

- xarici işçi qüvvəsinin muzdla işə qəbul olunması.

Qeyd etmək lazımdır ki, ASEAN ölkələrinin iqtisadi siyasət

sahəsində bu və ya digər hərəkətləri Assosiasiyanın böhran

vəziyyətindən çıxmasında, onun regional və dünya mövqeyinin bərpa

olunmasında mühüm rol oynamışdır.

Son dövrlərdə ASEAN məkanında ən fəal fəaliyyət göstərən

Yapon investorlarıdır. Onlar burada həm real bölmədə, həm də maliyyə

bölməsində öz kapitallarım artırırlar. Bu sahədə onunla Çin güclü

rəqabət aparır. Təkcə İndoneziyada son 10 ildə Yapon investisiyalarının

həcmi 10 milyard dollardan çox olmuşdur. Cənubi-Şərqi Asiyada Yapon

kompaniyalan ilə yanaşı ABŞ, Qərbi Avropa, Cənubi Koreya şirkətlər də

müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərirlər.

ASEAN ölkələrində məhkəmə sistemindəki nöqsanlara,

səhmdarlann, xüsusilə də xarici səhmdarlann hüquqlarmm zəif müdafiə

olunmasına, korrupsiyaya qarşı az səmərəli mübarizə aparılmasına və

digər problemlərə baxmayaraq ASEAN ölkələrinin iqtisadiyyatı və

inteqrasiya prosesi müvəffəqiyyətlə inkişaf edir.

Son dövrlərdə ASEAN daxilində bir sıra başlıca prinsiplərdən

imtina edilməsi barədə çıxışlar güclənir. Məsələn, Filippinin fəal

müdafiəsi ilə Tailand bütün qruplaşmanın marağına toxunan “onluğun”

ayrı-ayrı üzvlərinin daxili siyasi problemlərinin müzakirəsinə “qadağa”

qoyulmasının aradan qaldırılması uğrunda çıxış edir.

Assosiasiya çərçivəsində qərar qəbulunun konsensus yolu ilə

qəbul olunması prinsipinin ləğv olunmasını da tələb

BevfiMxaki: iüitiadi rminasld^hr 183

edənlər vardır. Onlar bunu belə əsaslandırırlar ki, müasir dövrdə insan

hüquqlarının qorunması son dərəcə hər bir ölkənin daxili işi

olmadığından, bu humanitar məsələlərin baxılmasına maneçilik törədir.

XX əsrin 70-ci illərində Assosiasiya arasında dünyanın fəal

iqtisadi və siyasi əlaqədə olan aparıcı dövlətləri ilə, birinci növbədə isə

Asiya-Sakit okean regionu dövlətləri ilə dialoq sistemi yaradıldı.

ASEAN-la tam miqyaslı dialoq tərəfmüqabilləri 9 ölkə (Avstraliya,

Hindistan, Kanada, Çin, Yeni Zelandiya, Koreya Respublikası, Rusiya,

ABŞ, Yaponiya), eləcə də Aİ, PROON-dur. Dialoq üzrə Assosiasiyanın

bölmə tərəfmüqabili Pakistandır.

ASEAN-ın öz silahlı qüvvələri var və onlar birgə hərbi təlim

keçirlər. 1994-cü ildə ASEAN-a üzv-ölkələrin xarici işlər nazirlərinin

27-ci konfrasında ASEAN-ın bayrağı qəbul olundu.

4.11. Ərəb ölkələrində inteqrasiya prosesləri

1960-cı ildən başlayaraq ərəb ölkələri müxtəlif inteqrasiya

təşkilatları və qrupları yaratmağa başladılar.

Regionda demək olar ki, daimi hökm sürən geosiyasi

qeyri-sabitlik BİM-də müsbət dəyişikliklərin həyata keçirilməsini

ləngidir. Hətta iş o dərəcəyə çatıb ki, regionda olan zəngin təbii qaz və

neft ehtiyyatmdan tam istifadə etmək çətinləşib.

Ərəb ölkələri zonasında aşağıdakı beynəlxalq və regional

inteqrasiya təşkilatları yaradılmışdır:

-Ərəb dövlətləri liqası-19 ölkə daxildir;

-Ərəb Məqribi (ərəb dilindən tərcümədə Məqrib Qərb

deməkdir) ittifaqı-(ƏMİ) Əlcəzair, Tunis, Marokko, Mavrita- niya,

Liviya və Qərbi Saxara. İttifaqa daxil olan 6 ölkə birlikdə Böyük Məqribi

təşkil edir.

- Ərəb Əməkdaşlığı İttifaqı-Misir, İraq, İordaniya, Yəmən;

Fars körfəzi Ərəb Dövlətlərinin Əməkdaşlığı İttifaqı- Səudiyyə

Ərəbistanı, Küveyt, Bəhreyn Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Qətər, Oman

1989-cu ilin fevral ayında Mərakeşdə Şimali Afrikanın dövlət

başçılarının ikinci görüşündə Ərəb Məqribi ittifaqının

184

(ƏMİ) yaradılması bəyan edildi. ƏMİ-nın tərkibinə Əlcəzair, Liviya,

Mavritaniya, Marokko və Tunis daxil oldu və onlar üç əsas müqavilə

imzaladılar. İttifaqın yaradılması barədə müqavilə; onun təsis olunması

barədə bəyannamə; Məqrib komissiyasının işinin yekunu barədə

qətnamə.

Ərəb Əməkdaşlığı İttifaqı. 16 fevral 1989-cu ildə Bağdadda

dörd dövlət başçısının (Misir, İraq, İordaniya və Yəmən Ərəb

Respublikası) konfransında Ərəb Əməkdaşlığı İttifaqının (ƏƏİ)

yaradılması elan olundu. İttifaqın birgə bəyannaməsində deyilirdi ki,

«Yeni birlik Ərəb dövlətləri liqasını əvəz etmir, müstəsna olaraq onun

çərçivəsində fəaliyyət göstərir».

Yeni təşkilatın məqsədi ona daxil olan ölkələrin sosial-iqtisadi

səviyyəsinin yüksəldilməsi, bir-birinin daxili işlərinə qarışmamaq

prinsipi əsasında onlar arasında əməkdaşlığın fəallaşdı- rılmasıdır.

ƏƏİ yaradılarkən xüsusi olaraq nəzərə çatdırılmışdı ki. İttifaqın

fəaliyyəti iqtisadi xarakterli olmaqla, iqtisadi planların

əlaqələndirilməsinə və daxili bazarların birləşdirilməsinə

yönəldilmişdir. Üzv ölkələr bilirdilər ki, onların niyyəti birləşən

dövlətlərin sənaye sahəsi də daxil olmaqla iqtisadi inteqrasiyasını

sürətləndirmək, eləcə də siyasi və hərbi sahədə öz fəaliyyətlərinin

əlaqələndirilməsini gücləndirməkdir.

•^ƏƏİ-nin yaradılmasına üzv-ölkələrdə iqtisadi və sosial inkişaf

səviyyəsində olan müəyyən uyğunluqlar və həmin dövrdə bu ölkələr

arasında ciddi fikir ayrılığının olmaması səbəb olmuşdur. Lakin bu birlik

uzun müddət fəaliyyət göstərmədi. 1990-cı ildə baş vermiş İraq-Küveyt

böhranı (müharibəsi) regionda qüvvələr nisbətində ciddi dəyişikliklərə

səbəb oldu. Misir çoxmillətli qüvvələr tərkibində İraqa qarşı hərbi

əməliyyatlarda iştirak etdi, digər ölkələr isə İraqı müdafiə mövqeyində

durdular.

2001-ci ilin dekabrında Omanın Maskata şəhərində Ali Şuranın

sessiyasında regional iqtisadi ittifaq haqqında yeni sə- nəd-Fars

körfəzinin Ərəb ölkələri arasında iqtisadi saziş təsdiq olundu. Bu

sənəd həmin ölkələr arşında 1981-ci ildə imzalanmış Vahid İqtisadi

sazişi əvəz etdi. Yeni müqavilə 1 yanvar 2003-cü ilə qədər Gömrük

iftifaqı barədə saziş imzalanmasını, 53 adda əmtəədən başqa, digər

əmtəələr üçün Fars körfəzinin Ərəb dövlətləri

.... ■_ İ ' ...^85

əməkdaşlığı ittifaqına daxil olmayan ölkələrdən idxal olunan mallara 5

faizlik standartlaşdırılmış gömrük rüsumunun tətbiqini nəzərdə tuturdu.

2002-ci ilin iyun ayında maliyyə nazirlərinin yığıncağında qərara alındı

ki, daimi əsaslar üzrə Gömrük ittifaqı üç illik müddət başa çatdıqdan

sonra qüvvəyə minəcəkdir. Bu müddət ərzində gömrük yığımları

əmtəənin nəzərdə tutulduğu son məntəqədə ödəniləcəkdir. 2002-ci ilin

dekabrında qruplaşma çərçivəsində gömrük ittifaqının yaradılması

haqqında saziş işləməyə başladı. Bütün xarici mallara şamil edilən 5

faizlik vahid xarici gömrük tarifi müəyyənləşdirildi (tütün

məmulatlarından başqa bu əmtəələrə rüsum 100 faiz həcmində).

Qruplaşma daxilində isə ticarət rüsumsuz əsasda həyata keçirilir.

Beləliklə, burada 2010-cu ildə valyuta və iqtisadi ittifaqa nail olunacağı

perspektivi tam real görünür. Fars körfəzi Ərəb ölkələri arasında iqtisadi

müqavilə, həm də 1 yanvar 2010-cu ildən vahid valyutaya-Körfəz

dinarına keçilməsini nəzərdə tutur.

Fars körfəzi Ərəb dövlətləri əməkdaşlığı İttifaqı

(FKƏDƏİ). 1981-ci ilin may ayında yaradılmışdır. İttifaqın əsas

məqsədləri arasından aşağıdakılan ayırmaq olar: iqtisadiyyat və

maliyyə, ticarət, gömrük xidməti və kommunikasiya, təhsil və

mədəniyyət, sosial sahə və səhiyyə, informasiya və turizm,

qanunvericilik və idarəetmə sahəsində fəaliyyətin vahid normasının

işlənib hazırlanması. Müxtəlif sahələrdə-sənaye, ərzaq təminatı, ətraf

mühitin qorunması, elmi texniki tərəqqiyə kömək göstərilməsi, birgə

elmi-texniki mərkəzlərin yaradılması, birgə layihələrin həyata

keçirilməsi xüsusi olaraq qeyd edilmişdir.

İttifaqın Ali rəhbər orqanı-dövlət və hökumət başçıları

arasından seçilən Ali sovetdir. Bu Sovet növbə ilə, əlifba qaydasında hər

bir üzv ölkədən seçilir və ildə bir dəfə toplanır. Ali Sovet FKƏDƏİ-nın

strategiyasını işləyir, onun fəaliyyətinin magistral istiqamətlərini

müəyyənləşdirir, Sovetin işçi orqanları tərəfindən baxılmaq üçün ona

təqdim olunmuş zəmanət və təklifləri ya təsdiq edir, ya da rədd edir.

Ali Sovet vizasız gediş-gəliş, ölkə vətəndaşlannın sərbəst

pərakəndə satışla məşğul olması və s. kimi bir sıra mühüm qərarlar qəbul

etmişdir. 1990-cı illərin əvvəllərində ittifaq çərçivəsində vahid enerji

sistemi layihəsi hazırlandı. Bu layihənin birinci mərhələsi Səudiyyə

Ərəbistanı, Bəhreyn, Küveyt və Qətərin, ikinci mərhələsi

186 [ ■ :'v. SiAİ.AJ?iiUnı7£^

Oman və BƏƏ-nin eneıji sistemlərinin birləşməsini və sonra onla- nn

hamısının birləşərək vahid eneıji sisteminin yaradılmasını nəzərdə

tuturdu. Layihənin dəyəri 6 milyard dollar təşkil etməklə, vahid enerji

sisteminin 2007-2010-cu illərdə istifadəyə veriləcəyini nəzərdə tutur.

FKƏDƏl ölkələrinin birgə fəaliyyətinin inkişafı əsasında və

digər bir sıra istiqamətlərdə 1999-cu ildə Ər-Riyad da Ali sovet

çərçivəsində 1 mart 2005-ci ildə Gömrük ittifaqının yaradılması

barədə müqavilə bağlanıldı. Eyni zamanda FKƏDƏİ Gömrük

ittifaqının fəaliyyət göstərməsi üçün şərait yaradılması ilə yanaşı, Fars

körfəzi Ərəb dövlətlərinin ümumi bazannm formalaşdırılması

istiqamətində də cəhd göstərdi. Bu məqsəd ölkələrin ticarət nazirlərinin

1992-ci ilin may ayında keçirilən yığıncağında üstün istiqamət kimi

qarşıya qojmImuşdur.

FKƏDƏİ dövlətləri öz ölkələrinin iqtisadi inkişafımn milli

planlaşdırılmasının əlaqələndirilməsi və uyğunlaşdınimasının zəruriliyi

barədə razılığa gəldilər. Burada sosial-iqtisadi inkişafın dövlət planının

razılaşdırılması (bu inkişafa xüsusi bölmənin vəsait qoyma imkanlarının

artırılması da daxil edilməklə) regionlar səviyyəsində planların qarşılıqlı

uzlaşdırılması, inteqrasiya prosesinin gücləndirilməsinə köməklik

göstərilməsi nəzərdə tutulur.

Avropaya meylliHk. Şimali Afrika (Məqrib) son 200 ildə

Avropanın güclü təsiri altında olmuşdur. Yalnız ikinci dünya

müharibəsindən sonra milli azadlıq hərəkatının güclənməsi xəyalpərəst

bir İdeyaya-Böyük Məqrib planının təntənəli bəyan edilməsinə gətirib

çıxardı. Lakin bu plan tezliklə uğursuzluğa düçar olduğundan, bu

ölkələri yenidən Avropa ilə ənənəvi əməkdaşlığa diqqəti artırmağa vadar

etdi. Bu həm də onunla əlaqədar idi ki, bu ölkələrdən çıxmış 5 milyon

insan Avropada yaşayır və onlar öz ölkələrinin Avropa ilə daha sıx

əməkdaşlıq etmələrinə maraqlıdırlar.

Avropa ilə Məqrib ölkələrinin müasir əməkdaşlığı 1995-ci

ildə Barselonada imzalanmış Aralıq dənizi tərəf-müqabilliyi sazişi

əsasında həyata keçirilir. Bu saziş çoxtərəfli səviyyədə Avropa ittifaqını

Aralıq dənizinin Cənub və Qərbində yerləşən 12 ölkə ilə birləşdirir. Bu

ölkələr Misir, Əlcəzair, İsrail, İordaniya, Livan, Malta, Marokko,

Fələstin, Türkiyə, Tunis, Suriya və

\B^ynıf{xaig jqtlmdiı mümsib^Tİ^^^r 187

Kiprdir. Tərəf-müqabilliyin məqsədlərindən biri 2015-ci ilədək azad

ticarətə nail olunmasıdır.

Tamamilə aydındır ki, Məqrib ölkələri ilə Aİ arasında

əməkdaşlıq birinci növbədə iqtisadi və humanitar sahələri əhatə etməklə,

Aİ-nin planına uyğun həyata keçiriləcəkdir. Ərəb Məqribi ittifaqı

ölkələrinin liderləri bu ittifaqa Avropaya inteqrasiya istiqamətində

irəliləməkdə bir üsul və vasitə kimi baxırlar.

Bunlardan əlavə digər bir sıra ərəb inteqrasiya təşkilatları da

fəaliyyət göstərirlər ki, onlara da aşağıdakılar aiddir: (cədvəl № 14)

-24 müsəlman ölkəsini, eləcə də Qvineya, Qambiya,

İndoneziya, Kamerun, Mali, Çad və Nigeri birləşdirən İslam İnkişaf

Bankı (İİB). Bu təşkilat 1974-cü ildə yaradılıb. İİB-nın məqsədi

aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilmişdir: iştirakçı dövlətlərin istehsal

müəssisələri və layihələrinin səhmdar kapitalında iştirak etmək; iqtisadi

və sosial infrastruktur layihələrinə kapital qoyuluşunun həyata

keçirilməsi; ictimai və xüsusi bölmənin maliyyələşdirilməsi. Bundan

əlavə bank ixtisaslaşmış fondlar da yarada bilər. Bankın vəzifələrinə

həmçinin iştirakçı ölkələrin xarici ticarətinin maliyyələşdirilməsi,

texniki yardım almaqda və kadr hazırlığında onlara köməklik göstərmək

də daxildir.

-1961-ci ildə yaradılmış iqtisadi inkişafın Küveyt fondu-

sənaye və kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi məqsədləri üçün Ərəb,

Asiya və Afrika ölkələrinə güzəştli borclar verir.

-Ərəb ölkələrinin iqtisadi inkişaf fondu. 1971-ci ildə

Abu-Dabidə yaradılıb. Fond Ərəb ölkələrində infrastrukturun, sənaye və

turizmin inkişafının maliyyələşdirilməsi ilə məşğul olur.

-1974-cü ildən fəaliyyətdə olan Səudiyyə inkişaf fondu-

praktiki olaraq qərb meyilli inkişaf etməkdə olan bütün ölkələrə kömək

göstərməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur.

-Afrikanın iqtisadi inkişafı Ərəb bankı və Afrika üçün Ərəb

fondu-Səudiyyə Ərəbistanı və bir sıra digər neft hasil edən Ərəb

dövlətlərinin vəsaiti hesabına fəaliyyət göstərir.

188

Cədvəl №14

Təşkilatın adı

Yerləşdiyi

ölkə

Yaradıldığı

il

Ərəb ölkələri teleradio verilişləri

ittifaqı

Tunis 1955

Ərəb dövlətləri liqasının təhsil,

mədəniyyət və elm təşkilatları

Tunis 1964

Xam torpaqların öyrənilməsi üzrə ərəb

mərkəzi

Suriya 1968

Kənd təsərrüfatı inkişafı ərəb təşkilatı Sudan 1970

Sənaye inkişafı və dağ mədən-sənayesi

üzrə ərəb ölkələri təşkilatı Marokko 1978

Ərəb inzibatı təşkilatı Misir 1961

Ərəb əmək təşkilatı Misir 1965

Atom enerjisi üzrə ərəb ölkələri şurası

Tunis 1988

Ərəb ölkələri Daxili İşlər Nazirlərinin

şurası

Tunis 1964

Peyk rabitəsi Ərəb ölkələri təşkilatı Səudiyyə

Ərəbistanı 1976

Ərəb Elm və texnologiya akademiyası

Misir 1975

Kənd təsərrüfatının inkişafı və

investisiyalar üzrə Ərəb kollegiyası Sudan 1971

Mülki aviasiya Ərəb assosiasiyası Marokko 1968

Afrikanın iqtisadi inkişafı üzrə Ərəb

bankı

Sudan 1973

Ərəb iqtisadi birliyi şurası Misir 1964

İqtisadi və sosial inkişafın Ərəb fondu Küveyt 1968

İnvestisiyalara təminat Ərəb ölkələri

arası korporasiya

Küveyt 1970

Neft ixrac edən ərəb ölkələri təşkilatı

(OAPEK)

Küveyt 1968

Ərəb Valyuta fondu BƏƏ 1978

189

4.12. Afrikanın inteqrasiya birlikləri

Afrikada inteqrasiya prosesləri onun dünya təsərrüfatı

sistemindən asılı vəziyyətdə olduğu halda həyata keçirilir. Bu da, təbii

olaraq müəyyən dərəcədə ölkələrdə aparılan islahatların, regional

inteqrasiyanın forma və məzmununa öz təsirini göstərir.

Afrika qitəsində iqtisadi inteqrasiya bir neçə iqtisadi ittifaqlar

çərçivəsində həyata keçirilir və onlardan hər biri üzv ölkələrin

subregional ərazi birlikləri hesab olunurlar.

Afrikada bu və ya digər dərəcədə səmərəli fəaliyyət göstərən

aşağıdakı inteqrasiya birlikləri mövcuddur:

1. Qərbi Afrikada:

-Qərbi Afrika dövlətlərinin iqtisadi birliyi-(The Ekono- mic

Communitu of west Afrikan States-EKOBAC);

-Qərbi Afrika iqtisadi birliyi-(West African Ekonomic

Community - CEAO);

-Mano çayı hövzəsi ölkələrinin ittifaqı-(Mano River

Union-MRU);

-Qərbi Afrika iqtisadi və valyuta ittifaqı -(de İ’Union

Economique et Monétaire Quest Africanca - UEMOA);

2. Qərbi və Cənubi Afrika:

-Qərbi və Cənubi Afrikanın ümumi bazarı (Common Market for

Eastern and Southern Africa -КОМЕСА);

Bu əvvəlki imtiyazlı ticarət zonasının bazasında yaradılmışdır.

-Hind okeanı ölkələri komissiyası -(The Indian Ocean

Commitetee - İOC);

-Qərbi Afrika birliyi -(East afrikan Communitu-EAC);

-Cənubi Afrika inkişaf birliyi -(Southern African Development

Community-SADK);

3. Mərkəzi Afrika:

- Mərkəzi Afrika iqtisadi və gömrük ittifaqı -(Central African

Custom and Economic Union-UDEAC);

- Mərkəzi Afrika dövlətlərinin iqtisadi birliyi -(The Economic

Community of Central African states - ECCAS);

- Böyük dəniz ölkələrinin iqtisadi birliyi - (The Economic

Community of the Great Lakes Countries-CEPGL),

190

4. Kontinental təşkilatlar:

-CEPGL-m bazasında Mərkəzi Afrika dövlətlərinin İqtisadi

birliyi yaradılmışdır (ECCAS).

5. Şimali Afrika: Şimali Afrikanın ərəb ölkələri Afrika birliyi

təşkilatı və digər bir sıra qurumların tərkibinə daxildirlər, lakin onlar

əsasən Ərəb dövlətləri inteqrasiya qruplannm fəaliyyətində iştirak

edirlər.

Qərbi Afrika ölkələrinin inteqrasiya prosesinə ilkin təkam,

idxalı əvəz edən sənayeləşdirmə (İƏS) strategiyası çərçivəsində həyata

keçirilən proqramı verdi. Bir çox ölkələrdə proqrama əsasən dövlət

bölməsinin müəssisə və təşkilatlan cəlb olunmuşdu. Qanada proqranun

yerinə yetirilməsi gedişində əksər istehsal və satış müəssisələri

milliləşdirildi. Bir sıra hallar da, dövlət şəxsi xarici kompaniyalarla

tərəf-müqabili olurdu. Məsələn, Nigeriyada əksər xarici banklar dövlətin

iştirakı ilə müştərək qaydada yaradılmışdı. Lakin bu proqram da Qərbi

Afrika ölkələrinin iqtisadiyyatında əsaslı dönüş yarada bilmədi.

Ölkələr yenə də kapitalın xaricdən həm pul, həm də maddi

şəkildə daxil olmasından asılı idilər. Ona görə də milli iqtisadiyyatın

xarici kapitaldan asılılığını bilavasitə baza sahələrinin inkişafı əsasında

aradan qaldırmaq, daha səmərəli istifadə olunması məqsədilə regionun

potensial imkanlarını birləşdirmək, eləcə də birgə təsərrüfat

proqramlarının həll edilməsinin zəruriliyi Qərbi Afrika ölkələri üçün

iqtisadi inteqrasiyaya doğru irəliləməyin əsas amilinə çevrildi.

Qərbi Afrikada çox saylı dövlətlərarası (dövlət və qeyri -

dövlət) təşkilatlarının yaradılmasına baxmayaraq, onların əksəriyyəti

zəif idarə olunur və səmərəsiz işləyir.

Bunlardan hazırda səmərəli fəaliyyət göstərənlərinin üzərində

dayanaq.

Qərbi Afrika dövlətlərinin iqtisadi birliyi (EKOBAC).

Qərbi Afrika dövlətlərinin iqtisadi birlik haqqında Müqaviləsinə uyğun

olaraq 1975-ci ildə yaradılmışdır. Müqavilə 1976-cı ildən qüvvəyə

minmişdir. Müqavilə iqtisadi sahə ilə yanaşı həm də, siyasi sahədə

əməkdaşlığı nəzərdə tutur. Bu müqavilə və 1980-cı ildə bağlanılmış

Laqos yekun aktına görə nəzərdə tutulurdu ki, 2000-ci ilədək Afrika

iqtisadi birliyi yaradılsın. EKO- BAC-ın yaradılması barədə

müqavilənin müqəddiməsində əsas

191

məqsəd kimi göstərilir ki, EKOBAC-ın əsas məqsədi-vətəndaşların

həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması məqsədilə təşkilata daxil olan

ölkələrin iqtisadi və sosial inkişafının sürətləndirilməsi, gücləndirilməsi

və stimullaşdırılmasıdır.

EKOBAC ölkələrinin müqaviləsinə 1992-ci ildə 30 yeni

protokolla əlavələr və yeniliklər edildikdən sonra, inteqrasiyanm

başlıca məqsədləri qismində aşağıdakılar müəyyənləşdirilmişdir:

-regional bazarın genişləndirilməsi;

-bilavasitə istehsal inteqrasiyası vasitəsilə sənaye və kənd

təsərrüfatı siyasətinin uzlaşdırılması;

-ticarətin genişləndirilməsi məqsədi ilə valyuta və maliyyə

sahəsində inteqrasiyanm inkişafı;

-yaşamaq hüququ və sahibkarlıq fəaliyyətinin azad həyata

keçirilməsi də daxil olmaqla, vətəndaşların azad yerdəyişməsinin təmin

olunması;

Beləliklə, EKOBAC -a mərhələli olaraq gömrük ittifaqına,

sonra da ümumi bazara aparan çoxpilləli proses kimi baxmaq olar.

EKOBAC -m fəaliyyətinin əsas istiqaməti-ümumi bazar, iqtisadi və

valyuta ittifaqımn yaradılması, valyuta əməkdaşlığının həyata

keçirilməsi və regional ticarətin liberallaşdınimasıdır.

EKOBAC -ın tərkibinə aşağıdakı 16 ölkə daxildir:

Benin, Burkino-Faso, Kot-de-İvuar, Yaşıl Burun adası,

Hambiya, Qana, Qvineya, Qvineya-Bissau, Liberiya, Mali, Mavritaniya,

Niger, Nigeriya, Seneqal, Syerra-Leone, Toqo.

Qərbi Afrika özünün təbii sərvətləri (neft, qaz, dəmir filizi,

boksitlər, marqans, fosfatlar və s.) ilə zəngindir və bunlar

sənayeləşdirmə prosesinin sürətləndirilməsi üçün istifadə oluna bilər.

Eyni zamanda regionun bir sıra ölkələri (Benin, Qvineya- Bissau,

Liberiya, Mali, Niger, Toqo və s.) dünyada ən aşağı iqtisadi inkişaf

səviyyəsi olan ölkələr sırasına daxildirlər.

Region ölkələrinin makroiqtisadi göstəricilərinin müqayisəsi

aşağıdakı nəticələrə gəlməyə imkan verir. Birinci, əksər ölkələr əhalinin

artım sürətindən yüksək olan kifayət qədər dayanıqlı iqtisadi artım

sürətinə nail olmuşdur. İkincisi, bir çox ölkələrdə ÜDM-da ixracın

dəyəri idxalın dəyərindən aşağıdır. Məğz etibarilə bu o deməkdir ki, ölkə

zəruri miqdarda idxalın dəyərini ödəmək üçün kifayət qədər valyuta

ehtiyatına malik deyil. Üçüncü -ölkələrdə məcmuu daxili

investisiyalarda xarici

192 ____________

kapitalın payı cüzi miqdardadır. Qərbi Afrika ölkələri içərisində

məcmuu daxili investisiyalarda yalnız Nigeriyada birbaşa xarici

investisiyalar 20%, Qanada isə 10% təşkil edir. Qərbi Afrika

ölkələrindən Nigeriyada neft emalı da daxil olmaqla emal sənayesi

iqtisadiyyatda aparıcı mövqe tutur.

Afrika ölkələrinin inteqrasiya prosesində aparıcı amilləri təhlil

edərək aşağıdakı nəticəyə gəlmək olar:

Birinci-ölkələr iqtisadi fəaliyyətlərində öz problemlərini

qarşılıqlı ödəmə və hesablaşmalar yolu ilə valyuta ittifaqlan çərçivəsində

həll etməyə çalışırlar.

İkincisi-hazırda region ölkələri arasında iqtisadi əlaqələr az

səmərəli olsa da mühüm rolu ölkələrarası regional ticarət oynayır.

Üçüncü-regional iqtisadi inteqrasiyada sistem yaradan amil

kimi milli şəxsi kapital tədricən fəallaşır. Buna misal olaraq regionda

qiymətli kağızlar bazarının təşəkkülünü və inkişafını göstərmək olar.

Nəhayət, Afrika ölkələrində həyata keçirilən iqtisadi

inteqrasiya prosesində regional ticarətin liberallaşdırılması, gömrük və

vergi rejiminin harmonlaşdırılması, eləcə də xarici kapital üçün əlverişli

və güzəştli şərait yaradılması şübhəsiz ki, müsbət rol oynayır.

Afrika ölkələri dünya təsərrüfatının və valyuta maliyyə

sisteminin «əyalətində» yerləşdiyindən, onların xarici aləmə

münasibətlərində valyuta ticarəti və valyuta maliyyə məsələləri həlledici

əhəmiyyət kəsb edir. Hazırkı dövrdə bütün investorlara eyni münasibət

olmaqla, investisiya rejiminin liberallaşdırıl- ması, onların hüquqlarının

müdafiəsi, siyasi və digər zərərlərə görə kompensasiyaların verilməsi,

mənfəətin transferi, kapitalın qaytarılması və s. barədə fəal tədbirlər

həyata keçirilir.

Baxılan qrupda həm regional, həm də milli səviyyədə büdcə

üzərində nəzarət üçün instutusional mexanizm yaradılmışdır. Bu,

ölkələrin maliyyə, xarici və daxili ticarət, xarici işlər, inteqrasiya

məsələləri ilə məşğul olan nazirləri, mərkəzi bankların sədrləri ilə birgə

EKOBAC -ın konvergensiyası üzrə şuranın işində iştirak edirlər. Bu şura

çoxtərəfli əsaslarla milli iqtisadi siyasət üzərində nəzarəti həyata

keçirməyə müvəkkil edilmişdir.

EKOBAC -ın Texniki komitəsi on altı ölkənin ümumi mərkəzi

bankının strukturunu və normativ əsaslarını işləyib ha

193

zırlayır. Texniki komitə əsasən milli mərkəzi bankların və nazirliklərin

aparıcı iqtisadçılarından ibarət tərkibdə təşkil olunur.

Əgər EKOBAC valyuta ittifaqım yaradarsa, onda bu

dövlətlər arasında ticarət həcminin artmasına, ümumi planda isə regional

inteqrasiyanın inkişafına gətirib çıxara bilər. Mütəxəssislərin fikrincə

valyuta ittifaqının yaradılması üzv ölkələr arasında ticarət həcminin üç

dəfə artmasına səbəb ola bilər.

2001-ci ildə Akkrada EKOBAC Qərbi Afrika valyuta

institutunu açdı. Ümumi mərkəzi bank rolunu oynamaq məqsədilə

yaradılmış bu təşkilat 2002-ci ildən fəaliyyətə başlamışdır.

Əgər valyuta ittifaqı uzaq gələcəkdə inflyasiyanın qarşısını ala

bilsə və altı ölkədə valyutanın dəyişmə kursunu sabitləşdirsə, bunlar

sahibkarlığın inkişafı üçün sabit şərait yaratmağa imkan verər. Öz

növbəsində maliyyə sabitliyi ölkədən kapital axını təhlükəsini aşağı salar

və ölkəni xarici investisiyalar üçün daha cəlbedici edər. Bundan əlavə

ticarət və digər ödəmə əməliyyatlarına kömək etməklə, valyuta ittifaqı

EKOBAC üçün vahid bazar formalaşdırmağa köməklik edər. Region

daxili əməliyyatlarda vahid valyutanın istifadəsi ona qənaət olunmasına,

möhtəkir transsərhəd əməliyyatlann ixtisarına gətirib çıxarar. Bundan

əlavə EKOBAC regionunda hazırda dövriyyədə olan doqquz valyutanın

əksəriyyəti dönərli deyil. Ona görə də müəssisələr dollar və avro kimi

valyutalardan istifadə etmək məcburiyyəti qarşısında qalırlar. Ona görə

də planlaşdırılan ümumi dönərli valyutadan istifadə olunması EKOBAC

çərçivəsində ticarət və digər işgüzar əməliyyatlarda üçüncü valyutadan

istifadəyə son qoyar və regional inteqrasiyanın simvoluna çevrilər.

Şərqi və Cənubi Afrika ölkələri aşağıdakı ticarət iqtisadi

təşkilatlarına daxil olurlar:

-İmtiyazlı ticarət zonasının yerinə 1994-cü ildə yaradılmış

КОМЕСА;

-1989-cu ildə əsası qoyulmuş Hind okeanı ölkələri komissiyası;

-Qərbi Afrika birliyi-QAB, 1999-cu ildə əsası qoyulmuşdur;

-Cənubi Afrika inkişaf birliyi-CADK, 1992-ci ildə

yaradılmışdır.

КОМЕСА Qərbi və Cənubi Afrika dövlətlərinin imtiyazlı

zonasının varisi kimi Qərbi və Cənubi Afrika ölkələrinin

194

ümumi bazarının yaradılması haqqında 1994-cü ildə imzalanmış

müqavilə əsasında yaradılmışdır.

KOMECA-nın yaradılması haqqında müqavilədə onun iqtisadi

birliyə çevriləcəyi imkanları nəzərdə tutulur. KOMECA- nın tərkibində

20 üzv ölkə var: Anqola, Burindi, Zair, Zambiya, Zimbabve, Geniya,

Komor adaları, Ruanda, Svazilend, Sudan, Tanzaniya, Uqanda, Eritreya,

Efiopiya və.s.

КОМЕСА əsas məsələ kimi öz qarşısına aşağıdakıları

qoyur:

-istehsal və marketinq strukturlarının daha da balanslaş-

dırılması və həmahəng inkişaf yolu ilə dayanıqlı iqtisadi artıma və

inkişafa nail olunması;

-ümumi bazarın iştirakçı dövlətləri arasında əməkdaşlığın

stimullaşdırılması və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi

məqsədilə iqtisadi fəallığın inkişafına və birgə makroiqtisadi

proqramların yerinə yetirilməsinə köməklik etmək;

-inkişafa nail olunmasının əldə edilməsi üçün biznesin

həvəsləndirilməsi və elmi-texniki nəaliyyətlərin tətbiqi də daxil olmaqla

xarici transsərhəd və yerli investisiyalara əlverişli şərait yaradılması;

-КОМЕСА ilə digər regional və beynəlxalq təşkilatlar arasında

münasibətlərin möhkəmləndirilməsi;

-Afrika iqtisadi birliyinin məqsədlərinin həyata keçirilməsinə

köməklik etmək.

KOMECA-nın fəaliyyət dairəsi aşağıdakı sahələrdə

əməkdaşlığı əhatə edir:

ticarətin və inkişafın liberallaşdırılması; qeyri-tarif

maneələrinin aradan qaldırılması, üçüncü ölkədən idxal

olunan əmtəələrə ümumi xarici tariflərin tətbiq edilməsi;

ticarətdə güzəştli rejimin müəyyənləşdirilməsi; ümumi

bazar çərçivəsində gömrük əməkdaşlığı, gömrük

prosedurlarının uyğunlaşdırılması; valyuta - maliyyə

əməkdaşlığı: ödənişlərin qaydaya salınması, Qərbi və

Cənubi Afrika ölkələrinin vahid valyutasının yaradılması,

valyuta və vergi siyasətinin razılaşdırılması, valyuta

dönərliliyinə nail olunması, bank fəaliyyətinin və kapital

bazarının inkişafı;

195

sənayenin və energetikanın, nəqliyyat və rabitə-

nin,telekommunikasıyanın, radio və televiziyanın, kənd

təsərrüfatı və kənd rayonlarının inkişafında, təbii sərvətlərin

istifadəsində, ətraf mühit və canlı təbiətin qorunmasında

əməkdaşlıq;

- kompleks informasiya sisteminin yaradılması;

investisiyaların stimullaşdırılması və müdafiəsi, ikiqat vergi

tutulmasının aradan qaldırılması.

Cənubi Afrika İnkişaf Birliyi-inkişafın əlaqələndirilməsi üzrə

Cənubi Afrika konfransını əvəz etmək məqsədilə 1992-ci ildə

yaradılmışdır.

Birlik qarşısına aşağıdakı məqsədləri qoymuşdur: -iqtisadi

inkişafa və artıma nail olunması. Cənubi Afrika xalqlarının həyat

səviyyəsinin və onun keyfiyyətinin yüksəldilməsi, regional

inteqrasiyanın inkişafına kömək etmək;

-siyasi institutların möhkəmləndirilməsi;

-kollektiv özünü təminat əsasında inkişafa yardım etmək: -milli

və regional proqramların qarşılıqlı tamamlanmasının əldə olunması;

-regional ehtiyyatlardan səmərəli istifadə olunması və ətraf

mühitin qorunması.

Birliyin tərkibinə 11 dövlət-Anqola, Botsvana, Zambiya,

Zimbabve, Lesoto, Malavi, Mozambik, Namibiya, Svazilend, Tanzaniya

və CAR daxildir. 2001-ci ildə bu dövlətlər Qərbi və Cənubi Afrika

regionunda azad ticarət haqqında sazişi bəyəndilər. Nəzərdə tutulur ki, 8

il ərzində tariflərin 85 faizi ləğv olunacaq və 12 il ərzində tamamilə

aradan qaldırılacaqdır. Saziş 2001-ci ilin sentyabrından qüvvəyə mindi.

CADK-m başhca məsələsi-regional inkişafın üstün

istiqamətlərinin müəyyən edilməsi əsasında inteqrasiya prosesinin

sürətləndirilməsi, ehtiyatlann səfərbər edilməsinə köməklik

göstərilməsidir.

Aİ ilə CADK arasında xarici ticarət, regional inteqrasiya,

ticarət, iqtisadiyyat, investisiya, ətraf mühitin qorunması, elm və texnika,

turizm və mədəniyyət kimi sahələr də əməkdaşlıq barədə razılıq əldə

edilmişdir.

Mərkəzi Afrika Gömrük və İqtisadi İttifaqı (UDEAC)-

1964-cü ildə Brazzavildə imzalanmış müqavilə əsasında 1966-cı ildə yaradılmışdır.

196

Təşkilatın məqsədi özündə aşağıdakıları birləşdirir:

-üzv dövlətlərin ittifaqının, onların müstəqilliyinin və regional

həmrəyliyinin möhkəmləndirilməsi;

-mərhələli şəkildə Mərkəzi Afrika ümumi bazarının

yaradılması və inkişaf etdirilməsi;

-Afrika birliyinin möhkəmləndirlməsi və sosial-iqtisadi

inkişafa köməklik göstərilməsi.

UDEAC (YUDEAK) öz fəaliyyətində səylərini gömrük

məsələləri, iqtisadiyyat, əməkdaşlıq və inkişafın infrastrukturunun

yaradılmasında cəmləşdirir.

YUDEAK ekvatorial gömrük ittifaqının varisidir. Onun

tərkibində altı dövlət vardır: Qabon, Kamerun, Konqo, MAR, Çad və

Ekvatorial Qvineya.

İttifaqın məqsədinə-mərhələli olaraq Mərkəzi Afrika

ölkələrinin ümumi bazarının yaradılması və inkişafı, eləcə də real olaraq

fəaliyyət göstərən ümumi bazarın möhkəmləndirilməsi daxildir.

1994- cü ildə Mərkəzi Afrikanın iqtisadi və valyuta ittifaqının

yaradılması barədə qərar qəbul olundu. YUDEAK Mərkəzi Afrikada

investisiyalar üçün Forum yaratdı. Forumun məq- sədi-beynəlxalq

tərəf-müqabilləri ilə birlikdə iqtisadi layihələrin yerinə yetirilməsinə

köməklik etməkdir.

YUDEAK-a daxil olan 6 ölkənin Mərkəzi Afrika iqtisadi və

valyuta birliyinin (CEMAC) yaradılması haqqında imzaladıqları

müqavilə 1999-cu ildə qüvvəyə mindirildi. Bu müqavilə iqtisadi

əməkdaşlığın aşağıdakı əsas istiqamətlərini özündə birləşdirir:

a) valyuta əməkdaşlığı;

b) ümumi bazarın və gömrük ittifaqının yaradılması;

c) iqtisadi siyasətin uzlaşdırılması;

d) fıskal siyasətin konvergensiyası;

e) iqitsadiyyatm bölmələri üzrə proqramların razılaşdırılması.

Bu birlik faktiki olaraq Mərkəzi Afrikada fəaliyyət göstərən

iqtisadi ittifaqı (YUEAK), Valyuta ittifaqı (YUMAK), Birliyin

Məhkəməsi, Birliyin Parlamentinin birləşməsindən ibarətdir.

197

CEMAC'in fəaliyyət göstərilməsinin hüquqi bazasını təşkil

edən əsasverici sənədlər bunlardır:

Birliyin yaradılması barədə üzv-dövlətlərin başçıları

tərəflndən imzalanmış müqavilə (Mərkəzi Afrikanın

bütün 6 ölkəsinin parlamentləri tərəfindən müxtəlif

vaxtlarda ratifikasiya olunmuşdur). Müqavilə 5 maddədən

ibarət olmaqla Birliyin məqsəd və vəzifələrini, onun əsas

təşkilatlan və idarəetmə orqanlarını müəyyənləşdirir;

Müqaviləyə 1996-ci ildən imzalanmış əlavə. Birliyin əsas

idarələri və idarəetmə orqanlarının fəaliyyət istiqamətlərini

dəqiqləşdirir və tamamlayır;

- Müvafiq olaraq YUEAK, YUMAK və Birliyin

Məhkəməsinin fəaliyyətini qaydaya salan Üç Saziş.

Parlamentin fəaliyyətini nizama salan Saziş də qəbul olunmuş

və 2000-ci ildə Parlamentlərarası Komissiyanın birinci sessiyası

keçiilmişdir.

Birliyin yaradılması barədə Müqavilə bir sıra ixtisaslaşmış

orqanların CEMAC-ın tərkibinə keçməsi faktını təsdiq etdi; Mərkəzi

Afrika ölkələri Bankı (BEAK), Mərkəzi Afrika ölkələrinin Bank

Komissiyası (KOBAK), İnkişaf məqsədilə maliyyələşdirmə institutu

(qurumu). Bunlardan hər birinin fəaliyyəti xüsusi saziş və ya statutla

müəyyənləşdirilir.

Müqavilə üzrə Mərkəzi Afrika iqtisadi və valyuta birliyinin

aşağıdakı idarəetmə orqanları təsis olunmuşdur: Dövlət başçılarının

Konfransı, Nazirlər Şurası, İcraçı katiblik, Dövlətlərarası komitə.

Birliyin Ali orqanı - dövlət baçşılanmn Konfransıdır. Konfras

Birliyin və onun idarələrinin fəaliyyətinin əsas istiqamətlərini

müəyyənləşdirir.

Hər bir üzv-ölkədən iki nazirin daxil olduğu Nazirlər

Şurası YUEAK və YUMAK-m fəaliyyətini idarə edir. Nazirlər Şurası

öz maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün ondan tələb olunan

tədbirləri həyata keçirməkdən imtina edən istənilən dövlətə qarşı ciddi

sanksiyalar tətbiq edə bilər.

icraçı katiblik - Birliyin əsas fəaliyyətini əlaqələndirir,

Müqaviləyə müvafiq olaraq Birliyin müxtəlif orqanları tərəfindən

işlənilmiş normativ aktlara və Müqavilənin müddəalarının üzv-ölkələr,

onların fiziki və hüquqi şəxsləri tərəfindən həyata keçirilməsinə nəzarət

edir.

Katiblik üçüncü şəxslərlə münasibətlə Birliyi məhkəmə

orqanlarında təmsil edir. Birliyin idarə etmə orqanlarına təkliflər

təqdim edir.

YUEAK-ın fəaliyyətini qaydaya salan Saziş aşağıdakı

məsələləri əks etdirir: milli iqtisadiyyatların müvəffəqqiyyətli

göstəricilərindən birgə istifadə edilməsi, üzv-ölkələrin iqtisadi

siyasətlərinin razılaşdırılması; sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı üçün

əlverişli mühitin yaradılması, hüquq normalarının uyğunlaşdırılması

vasitəsilə milli iqtisadiyyatların rəqabətqabiliyyətliyinin yüksədilməsi;

vahid bazarın yaradılması, insanların, kapitalın, əmtəə və xidmətlərin

azad şəkildə yerdəyişməsi prinsiplərinin, eləcə də, iqtisadiyyatın ayrı-

ayrı sahələrində dövlətlərin əlaqələndirilmiş siyasətlərinin həyata

keçirilməsi.

YUEAK vasitəsilə CEM AC ölkələrində iqtisadiyyatın

aşağıdakı sahələrində də dövlətlərin siyasətlərinin əlaqələndirilməsi

nəzərdə tutulur: ali təhsil və peşə hazırlığı, kənd təsərrüfat və

kommunikasiya, infrastruktura, turizm və s.

CEM AC çərçivəsində 1994-cü ildən həyata keçirilən vergi

və gömrük islahatı Birliyin daha da möhkəmlənməsi məqsədini güdür.

Bunun üçün YUEAK vasitəsilə vahid vergi siyasətinin həyata

keçirilməsi, rəqabətin vahid qəbul olunması, investisiya rejiminin,

müəssisə və firmaların təsis olunması qaydalarının sadələşdirilməsi.

YUMAK-in fəaliyyətini qaydaya salan Saziş aşağıdakı

prinsiplərə söykənir: vahid franko-KFA valyutasının

mövcudluğu, büdcə, valyuta, bank və maliyyə sahələrində üzv- ölkələrin

siyasətlərinin uzlaşdırılması.

Birliyin Məhkəməsinin məqsədi - Birliyin fəaliyyəti və onun

büdcəsinin yerinə yetirilməsi üzərində hüquqi nəzarətin həyata

keçirilməsidir. Məhkəmə CEMAC-ın əsas sənədlərinin

199

müddəalarının pozulması, Birliyin bu sənədlərinin və hüquqi aktlarının

təfsirində olan mübahisələlər, eləcə də Birliklə onun idarələri arasında

olan mübahisələr üzrə qərarlar qəbul edir. Məhkəmə özünün muxtar

büdcəsi olan müstəqil idarədir və qərarı Birlik adından qəbul edir.

Məhkəmə Hüquq palatasından və Hesablama palatasından

ibarətdir.

Hüquq palatası dövlət başçılarının Konfransı tərəfindən təyin

olunan 6 hakimdən ibarət tərkibdə təşkil olunur. Hakimlərin seçilməsi

meyarları-müstəqillik, mənəvi siması, doğruluq, hüquq və iqtisadiyyat

sahəsində yüksək vəzifələrdə xidmət təcrübəsidir.

Hesablama palatası da həmin prinsip üzrə seçilən altı nəfərdən

ibarət olur. Palata Birliyin büdcəsinin yerinə yetirilməsini yoxlayır,

milli hesablama palatası ilə birlikdə üzv- dövlətlərin büdcəsinin yerinə

yetirilməsi üzərində nəzarəti həyata keçirir. Palata CEMAC çərçivəsində

çoxtərəfli əsaslarda makroiqtisadi siyasət üzərində nəzarət həyata

keçirilərkən istifadə olunan statistik rəqəmlərin doğruluğunu təmin edir.

Birliyin strukturanda aşağıdakı ixtisaslaşmış orqanlar

fəaliyyət göstərir:

inkişaf naminə maliyyələşdirmə institutu (Brazzavil,

Konqo).

tətbiqi texnologiyalar cə çoxsahəli təhlil üzrə Subregional

institut, (Librevil, Qabon), tətbiqi iqitisadiyyat və statistika

Ali institutu, (Yaunda, Kamerun).

gömrük işi üzrə dövlətlərarası məktəb, (Malabo). iri

buynuzlu mal-qara, ət və balıq məhsulları üzrə iqtisidi

birlik, (Çad).

Afrikada regional qruplaşmalann ümumi əmtəə dövriyyəsində

regiondaxili ümumi ticarətin payı 15 saylı cədvəldə verilmişdir.

Cədvəldən göründüyü kimi, 2000-2006-cı illər ərzində

inteqrasiya qruplannda regiondaxili ticarətdə müəyyən artım vardır.

Lakin bu inteqrasiya meyllərinin gücləndirilməsi üçün tamamilə kifayət

deyil. 2001-ci il böhrarundan sonra qitədə bloklar daxili ticarət

canlanmağa başladı və inteqrasiya prosesləri də möhkəmləndi.

200

Keniya, Tanzaniya və Uqanda prezidentləri Qərbi Afrika

ümumi bazannın yenidən yaradılması istiqamətlərində mühüm addım

ataraq, 2004-cü ildə regionda gömrük rüsumlarmın ləğv olunması

barədə müqavilə imzaladılar. Bununla regional inteqrasiyanın

dərinləşməsi yenidən reallığa çevrildi.

Beləliklə, yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki,

Afrika ölkələri iqtisadiyyatmm aşağı səviyyədə olması, regional

iqtisadi inteqrasiya proseslərinin inkişafını ləngidir, daxili məsələlərin

həlli üçün birgə səylərin istifadə olunmasına maneçilik törədir. Eyni

zamanda, aydındır ki, bu qitədə inteqrasiya proseslərinin inkişafı və

dərinləşməsi zəruridir. Çünki ,bunu beynəlxalq əmək bölgüsünün

qanunauyğunluqları, milli təsərrüfatın tələbatları gündəmə gətirir.

Tamamilə aydındır ki, intensiv dövlət müdaxiləsi olmadan Afrikada

inteqrasiya prosesi mütərəqqi perspektivə malik ola bilməz.

Cədvəl №15. Afrikada regional qruplaşmalarm ümumi əmtəə

dövriyyəsində regiondaxili ümumi ticarətin payı (faizlə), 1980-

2004- cü illər

№ İnteqrasiya

qruplaşmalar 1980 1990 1995 2000 2006

1. Böyük Göl Ölkələrinin

iqtisadi birliyi

(CEPGL)

0,1 0,5 0,5 0,8 1,2

2. Qərbi və Cənubi

Afrikanın ümumi

bazarı (KOMESA)

5,7 6,3 6,0 4,8 7,2

3. Mərkəzi Afrika

Ölkələrinin iqtisadi

birliyi (ECCAS)

1,4 1,4 1,5 0,9 3,1

4. Qərbi Afrika

Ölkələrinin iqtisadi

birliyi (EKOBAC)

9,6 8,0 9,0 9,6 11,6

5. Mano çayı hövzəsi

ölkələrinin ittifaqı

(MRU)

0,8 0,0 0,1 0,6 1,8

6. Cənubi Afrikanın 0,4 3,1 10,8 11,9 12,3

^ v - r: v; ^. v f 201

inkişafı birliyi (SADC)

7.

Mərkəzi Afrika

ölkələrinin iqtisadi və

valyuta birliyi

(CEMAC)

1,8 2,3 2,1 1,2 2,6

8. Qərbi Afrika iqtisadi və

valyuta ittifaqı

(UEMOA)

9,9 12,1 10,3 13,0 16,5

9.

Məqrib ölkələrinin ərəb

ittifaqı (UMA) 0,3 2,9 3,8 2,2 3,8

4.13. Müstəqil dövlətlər birliyi (MDB) ölkələrinin inteqrasiyası

1991- ci ildə SSRİ dağıldıqdan sonra onun tərkibinə daxil olan

respublikaları postsovet dövlətləri adlandırırlar. Məlum olduğu kimi,

sovet dövründə bu respublikalar arasında inteqrasiya təsərrüfatçılığm

bazardan kənar üsullarının köməkliyi ilə həyata keçirilirdi. Hazırda isə,

bu dövlətlər arasında inteqrasiya prosesinin bazar iqtisadiyyatı şəraitində

yeni, bərabər və qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığının formaları axtarılır.

Hazırda bu ölkələr qarşısında duran əsas problemlər

aşağıdakılardır:

-bazar iqtisadiyyatına yönəlmiş islahatların sürətləndirilməsi;

-iqtisadiyyatın liberallaşdmlması və onun açıqlıq dərəcəsinin

yüksəldilməsi;

-struktur makroiqtisadi yenidənqurmanın həyata keçirilməsi;

-dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi;

-demokratik vətəndaş cəmiyyətinin formalaşdırılması.

Sovet dövründə mövcud olmuş vahid iqtisadi məkan, tarixən

təşəkkül tapmış əmək bölgüsü, vahid energetika, nəqliyyat, rabitə,

telekommunikasiya sisteminin fəaliyyət göstərməsi, neft və qaz nəqlinin

ümumi sisteminin culğalaşması, vahid texniki standartlar. Al-də

olduğundan da möhkəm iqtisadi inteqrasiyanın və qarşılıqlı

əlaqənin olması bu dövlətləri yeni əməkdaşlıq

202

prinsipləri əsasında birləşməyə vadar edir. Bütün bu əlamətlərin nəticəsi

olaraq 21 dekabr 1991-ci ildə Alma-Atada keçirilən iclasda yeni bir

qurum - Müstəqil Dövlətlər Birliyi yaradıldı. Lakin, demək olar ki, bu

birliyin yaradılmasının təməli Minskdə Rusiya Federasiyası, Belarusiya

və Ukrayna tərəfindən imzalanmış 8 dekabr 1991-ci il tarixli sazişlə

qoyulmuşdur. Hazırda MDB-nin tərkibində 12 dövlət vardır:

Azərbaycan, Ermənistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Moldova, Tacikistan,

Türkmənistan, Özbəkistan, Rusiya, Belarus, Ukrayna və Gürcüstan

(Gürcüstan Respublikası MDB-yə 1993-cü ildə daxil olmuşdur). Bu

ölkələrin iqtisadi inteqrasiyasının başlıca məqsədi dövlətlərarası

əmək bölgüsünün, istehsalın ixtisaslaşması və kooperasiyasının

üstünlüklərindən istifadə etməklə, ölkələrin ümumi strateji və cari

maraqlarına nail olmaqdır. Alma-Ata Bəyənnaməsində belə bir müddəa

təsbit olunmuşdur ki, təşkilatın iştirakçılarının qarşılıqlı fəaliyyəti

Birliyin paritet əsasında formalaşdırılmış əlaqələndirici təsisatları

vasitəsilə bərabər hüquqluluq prinsipi əsasında həyata keçiriləcəkdir.

Alma-Ata görüşü postsovet məkanında mühüm bir dönüş

nöqtəsi oldu. Belə ki, bu görüş SSRİ-nın mövcüdluğunun dayandırılması

faktını təsdiq edərək, keçmiş SSRİ republikalannm suveren dövlətlərə

çevrilməsi prosesini başa çatdırdı.

2005- ci ilin avqust ayında Türkmənistan MDB-nin həqiqi

üzvlüyündən çıxdı və Birlikdə müşahidəçi-üzv statusunu aldı. 12 avqust

2008-ci ildə Gürcüstan Respublikası MDB-dən çıxdığını elan edərək, 18

avqust 2009-cu ildə MDB-ni rəsmi olaraq tərk etdi. Keçmiş SSRİ

respublikalarından Latviya, Litva və Estoniya ümumiyyətlə MDB-yə

daxil olmadılar.

MDB dövlət başçıları şurası tərəfindən 22 yanvar 1993- cü ildə

Birliyin Nizamnaməsi qəbul olundu. Nizamnamə MDB- nin

funksional fəaliyyəti və təşkilinin əsaslarını müəyyənləşdirir. 1996-cı

ilin yanvar ayında birliyin emblemi və bayrağı haqqında əsasnamə qəbul

olundu.

MDB-nin Nizamnamə məqsədi və fəaliyyət istiqamətləri kimi

aşağıdakılar nəzərdə tutulmuşdur :

- siyasi, iqtisadi, ekoloji, humanitar, mədəniyyət və

digər sahələrdə əməkdaşlığın həyata keçirilməsi;

203

- ümumi iqtisadi məkan, dövlətlərarası kooperasiya və

inteqrasiya əsasında iştirakçı-dövlətlərin hərtərəfli və

balanslaşdırılmış iqtisadi və sosial inkişafı;

azad ticarət zonaları yaradılması vasitəsilə iqtisadi sahədə

bərabər hüquqlu və qarşılıqlı səmərəli tərəfmüqabilliyinin

inkişaf etdirilməsi; beynəlxalq hüquq normaları və

ATƏT-in ümumi qəbul olunmuş sənədlərinin tələblərinə

müvafiq olaraq əsas insan azadlıqları və hüquqlarının təmin

olunması;

beynəlxalq münaqişələrin tənzimlənməsi sahəsində MDB

ölkələrinin BMT və digər beynəlxalq təşkilatlarla sıx

əlaqəsinə nail olunması; iştirakçı-dövlətlərin vətəndaşlarına

Birlik daxilində azad şəkildə təmasda olmalarına,

əlaqə

yaratmalarına və yerdəyişmələrinə köməklik etmək;

- qarşılıqlı hüquqi kömək göstərilməsi və hüquqi

münasibətlərin digər sahələrində əməkdaşlıq;

Birlik ölkələri arasında münaqişə və mübahisələrin sülh

yolu ilə həlli və s.

Qısa müddət ərzində (1992-1993-cü ilin əvvəlləri) Birliyin

təşkilati quruluşu formalaşdırıldı -Dövlət başçıları şurası. Hökumət

başçıları şurası, MDB-nin parlamentlər arası Assambleyası. 1993-cü

ildən Minsk şəhərində İcraedici Katiblik fəaliyyət göstərir. Xarici işlər

nazirləri Şurası, MDB ölkələri müdafiə nazirlərinin Şurası, neft və qaz

üzrə Hökumətlərarası şura, iqtisadiyyatın digər sahələrinin rəhbərlərinin

daxil olduğu sahə Şuraları və digər qurumlar yaradılmışdır. Ümumilikdə

Birlikdə 70-ə yaxın dövlərlərarası (hökumətlərarası) əlaqələndirici və

məsləhətverici orqan fəaliyyət göstərir.

1994- cü ilin mart ayında BMT-nin Baş Assambleyası

MDB-yə müşahidəçi statusu verdi.

MDB-yə üzv olan dövlətlər və bunulda bağlı bir sıra məlumatlar

aşağıda verilmişdir.

204

MDB-nin

MDB-nin yaradılması MDB-nin yaradılması barədə sazişə lSlİ7amnfl

Üzv-dövlət barədə sazişi 8

dekabr 1991

əlavə olunan 21

dekabr 1991-ci məsini

təsdiq

etməsi

təsdiq etməsi tarixi il tarixli protokolu təsdiq etməsi

Azərbaycan imzalamayıb 24 sentyabr 1993 14 dekabr

1993

Ermənistan 18 fevral 1992 18 fevral 1992 16 mart 1994

Belorus 10 dekabr 1991 10 dekabr 1991

18 yanvar

1994

Qazaxstan

23 dekabr 1991 23 dekabr 1991 20 aprel 1994

Qırğıstan imzalamayıb 6 matr 1992

12 aprel 1994

Moldova 8 aprel 1994 8 aprel 1994 27 iyun 1994

Rusiya 12 dekabr 1991 12 dekabr 1991

20 iyul 1993

Tacikistan imzalamayıb 26 iyun 1993 4 avqust 1993

Türkmənstan imzalamayıb 26 dekabr 1991

imzalamay

ıb

Özbəkistan 4 yanvar 1992 4 yanvar 1992

9 fevral 1994

Ukrayna 10 dekabr 1991 10 dekabr 1991

imzalamay

ıb

Gürcüstan

imzalamayıb 3 dekabr 1993 19 aprel 1994

Monqolstan MDB-nin müşahidəçi

qismində iştirak edir.

bir sıra strukturlarında

205

Əfqanistan hazırda MDB-nin Parlamentlərarası

Assambleyasında müşahidəçi kimi iştirak edir. O, 2008-ci ildə MDB-yə

daxil olmaq barədə niyyətini elan etmişdir.

MDB dövlətlərinin qarşılıqlı münasibətlərinin tənzimlənməsində

keyfiyyətcə yeni mərhələ 1993-cü ilə İqtisadi ittifaqın yaradılması

barədə imzalanmış müqavilə oldu. Bu müqavilə inteqrasiyanın uzun

müddətli məqsədlərini müəyyənləşdirdi. MDB ölkələrinin

uzunmüddətli inteqrasiyasının məqsədi-mərhə- ləli şəkildə əmtəələrin,

xidmətlərin, kapitalın və işçi qüvvəsinin ümumi bazarının

yaradılmasıdır.

İqtisadi ittifaqm yaradılması barədə müqavilə aşağıdakdan

nəzərdə tutur:

-əmtəələrin, xidmətlərin, kapitalın və işçi qüvvəsinin ölkələr

arasında sərbəst hərəkəti;

-pul-kredit münasibətləri, büdcə, qiymət və vergitutma, valyuta

məsələləri və gömrük rüsumları barədə razılaşdınimış siyasətin həyata

keçirilməsi;

-azad sahibkarlığın və investisiyaların həvəsləndirilməsi, istehsal

kooperasiyasının himayə edilməsi, sahələr və müəssisələr arasında bir

başa əlaqələrin yaradılması;

-təsərrüfat qanunçuluğunun razılaşdırılması.

Beləliklə, ümumi bazarın yaradılması qəti müəyyənləşdirilmiş və

inteqrasiyanın daha yüksək pUləsinə-valyuta və iqtisadi ittifaqa

keçilməsi məqsədi qarşıya qoyulmuşdur. Bu məsələlərin həyata

keçirilməsi üçün kollektiv işçi orqan -İqtisadi İttifaqın Dövlətlərarası

İqtisadiyyat Komitəsi yaradılmışdır.

1994-cü ilin dekabrında yaradılan bu komitənin məqsədi-MDB

ölkələri arasında təsərrüfat əməkdaşlığının gücləndirilməsidir.

MDB-nin Nizamnaməsinin iqtisadi, sosial və hüquqi

sahəsində əməkdaşlığa həsr olunmuş bölməsində razılaşdırılmış iqtisadi

siyasətin aşağıdakı ümumi istiqamətləri göstərilmişdir:

-bazar münasibətləri, əmtəələrin, xidmətlərin, kapitalın və işçi

qüvvəsinin sərbəst hərəkətinin bazasında ümumi iqtisadi məkanın

formalaşdırılması;

-sosial siyasətin əlaqələndirilməsi ilə əlaqədar olaraq sosial

gərginliyin azaldılması məqsədilə birgə sosial qurumların yaradılması;

-nəqliyyat və rabitə, eləcə də energetika sisteminin inkişafı;

206

-maliyyə-kredit siyasətinin əlaqələndirilməsi;

-üzv ölkələrin ticarət iqtisadi əlaqələrinin inkişafına köməklik

göstərilməsi;

-investisiyaların həvəsləndirilməsi və qarşılıqlı qorunması;

-sənaye məhsullarının standartlaşdırılması və sertifikatlaş- dırılmasına

yardım edilməsi;

-əqli mülkiyyət hüququnun qorunması;

-ümumi informasiya məkanının inkişafına köməklik

göstərilməsi;

-təbiətin qorunması üzrə birgə tədbirlərin həyata keçirilməsi,

iqtisadi fəlakətlərin və digər fövqalədə halların aradan qaldırılmasında

qarşılıqlı köməyin göstərilməsi;

-elm və texnika, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət və idman sahəsində

birgə layihə və proqramların həyata keçirilməsi.

Dövlətlərarası iqtisadiyyat komitəsinin qiymətləndirməsinə görə

MDB ölkələrinin sənaye potensialı dünya sənaye potensialının 10

faizini, təbii sərvətlərin əsas növlərinin ehtiyyatının 25 faizinə yaxınını,

ixrac potensialın isə 45 faizini təşkil edir. MDB ölkələrinin əqli

mülkiyyət formasında istifadə olunmuş elmi-texniki potensialı hazırda

550 milyard dollar miqdannda qiymətləndirilir. Qeyd etmək lazımdır ki,

digər iqtisadi qruplaşmalara nisbətən MDB-nin inteqrasiya yolu ilə

sürətlə irəliləməsi üçün daha əlverişli imkanları vardır. Bu, hər şeydən

əvvəl əmək bölgüsünün döv- lətdaxili və sahələrarası prosesində əmələ

gəlmiş, həm ölkələr arasında qarşılıqlı asılılıq, həm də xalq təsərrüfatı

kompleksləri arasındakı hərtərəfli əlaqələrlə bağlıdır.

Bu deyilən üstünlüklərə baxmayaraq, bu iqtisadi məkanda faktiki

olaraq inteqrasiyaya tam əks olan proseslər müşahidə olunmaqdadır:

qarşılıqlı ticarətdə kvotalar, lisenziyalar və digər maneələr tətbiq olunur,

gömrük və sərhəd məntəqələri quraşdırılır və s. Bu, əsaslı şəkildə siyasi

və iqtisadi səbəblərlə əlaqədardır-bazar iqtisadiyyatına müxtəlif sürətlə

keçid, iqtisadi islahatların keçirilməsinin müxtəlif xarakteri, tempi və

üsulları, xammal və ərzaq təminatmdakı müxtəliflik, ixtisaslı işçi

qüvvəsi və s. Vəziyyəti 1990-cı illərin əvvəllərində birliyin bütün

ölkələrində baş vermiş iqtisadi böhran daha da kəskinləşdirdi. Təkcə onu

demək kifayətdir ki, 1992-1994-cü illər ərzində MDB ölkələri üzrə

ümumi daxili məhsul 39 faiz, sənaye məhsulu istehsalının

həcmi 44 faiz azalmışdı. Bu dövrdə əsas fondlara investisiya qoyuluşu

ölkələr üzrə 50-90 faiz aşağı düşmüşdü.

İnteqrasiya qruplaşması kimi MDB-nin mütəşəkkiUiyini və

uzun müddətə onun səmərəli fəaliyyətini təmin edə biləcək aşağıdakı

tədbirləri qeyd etmək olar:

-MDB ölkələrinin dünya təsərrüfat münasibətlərində yerinin,

onun digər ölkələrin inteqrasiya qruplaşmalan ilə qarşılıqlı əlaqəsinin

müəyyənləşdirilməsi;

-üçüncü ölkə və digər dövlətlərarası ittifaqlar tərəfindən ona qarşı

olan ayrı-seçkilikdən, vicdansız rəqabətdən, iqtisadi və hüquqi

məhdudiyyətlərdən və digər təhlükələrdən kollektiv müdafiə olunması;

-iqtisadiyyatın strukturunun yenidən qurulmasının geniş şəkildə

əlaqələndirilməsi və perspektivdə bütün ölkələrin birlikdə və hər bir

ölkənin ayrılıqda iqtisadi potensialının artırılması;

-əmtəə və xidmətlər istehsalının texniki-texnoloji əsaslarının

təkmilləşdirilməsində sıçrayışın təmin edilməsi, mürəkkəb elmi-texniki

və konstruktor işləri layihələrinin birgə həyata keçirilməsi, kollektiv

elmi-texniki və təhsil potensialının genişləndirilməsi;

-iri ekoloji proqramların işlənilməsi və həyata keçirilməsi;

-ərzaq təminatı proqrammın işlənilməsi və həyata keçirilməsi;

-işlək azad iqtisadi zonaların yaradılması;

-gömrük ittifaqının iş qabiliyyətliliyinin təmin edilməsi və vahid

gömrük rüsumlarının tətbiq olunması;

-vergi, valyuta-maliyyə qanunvericiliklərinin uyğunlaşdı-

rılması;

-MDB ölkələrində korrupsiyanın qarşısının alınması.

Ümumiyyətlə, MDB hələlik özünü həyat qabiliyyətli inteqrasiya

birliyi kimi göstərə bilmir. Mərkəzdənqaçma meylləri üstünlük təşkil

edir. Ümumi bazar ideyası kağız üzərində qal- mışdırır. 1994-cü ildə

azad ticarət zonasının yaradılması barədə müqavilə də həyata keçirilmir.

1995- ci ildə Rusiya, Belarus və Qazaxıstan arasında gömrük

ittifaqı yaradıldı və sonradan bu ittifaqa 1996-cı ildə Qırğızıstan və

1999-cu ildə Tacikistan da qoşuldular. Bu ittifaq çərçivəsində

multivalyutalı (çoxvalyutalı) əsasda ödəmə ittifaqı yaradılmışdır ki, bu

da təşkilatçıların fikrincə tədricən valyuta ittifa-

208 ■■ V.

qına çevrilməlidir. Burada qeyd etmək lazımdır ki, MDB miqyasında da

ödəmə ittifaqı yaradılmışdı, lakin o işləmədi. Bunlarla yanaşı,

inteqrasiyanın güclənməsinə mane olan digər səbəblər də mövcuddur.

Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, MDB ölkələrinin əksəriyyəti hələ də

sistemli sosial-iqtisadi böhran içindədir, onlarda iqtisadi və sosial

münasibətlərin islahatı tədricən həyata keçirilir, idarəetmənin

demokratik əsasları yaradılır. Ölkələrin sosial-iqtisadi inkişaflarında

həyata keçirilən iqtisadi və siyasi islahatların istiqamətində və tempində,

xarici-siyasi və xa- rici-iqtisadi səmtləşmələrində əsaslı fərqlər

mövcuddur. Bunlar da dövlətlərarası və milliətlərarası münaqişələrin

tənzimlənməsində inteqrasiya prosesi üçün əlverişli daxili və xarici

siyasəti təmin etməyən amillərdir. Bütün bu deyilənlər həm də azad

ticarət zonasının yaradılmasına da imkan vermir.

MDB klub formasında yaradıldığından orada qərar qəbulu

tam konsensus əsasında, nümayəndəlik isə «bir ölkə bir səs» prinsipi ilə

həyata keçirilir. Ona görə də birlik çərçivəsində qərar qəbulu çox

çətindir və istənilən qərarı təcrid etmək isə çox asandır.

MDB çərçivəsində inteqrasiyanın yerində sayması obyektiv

olaraq ayrı-ayrı ölkələrin texniki-iqtisadi xüsusiyyətlərindəki,

ziddiyyətlər, iqtisadi inkişaflarının üstün istiqamətlərindəki, fərqlərlə

əlaqədardır.

Ölkələr arasında ticarət daimi olaraq ixtisar olunur. Ölkələr

MDB-dən kənarda yeni-yeni tərəf-müqabilləri tapırlar və özlərinin

xarici-iqtisadi siyasətini onlara yönəldirlər.

Lakin bütün bu deyilənlərə baxmayaraq, hələ MDB-nin

inteqrasiyasına “matəm musiqisi» çalmaq tezdir. MDB-nin həyat

qabiliyyətli bir qurum kimi fəaliyyət göstərməsi əsasən Rusiyadan

asılıdır. Əgər MDB yaradılan vaxtdan Rusiya transformasiya yolunda

müvəffəqiyyətli inkişaf prosesini dinamikləşdirən iqtisadi mühərrik

rolunu oynasaydı, ola bilərdi ki, MDB daxilində inteqrasiya prosesi

tamamilə müsbət istiqamətdə inkişaf etsin. Bunun üçün 0 cazibə amili

rolunu oynamalı, onunla əməkdaşlığın açıq-aşkar səmərəli olduğunu

göstərməli idi. Belə ki, təxmini olaraq Qərbi Avropada inteqrasiya

prosesi belə inkişaf etmişdi. Qərbi Avropada Fransa və Almaniya digər

Avropa ölkələri üçün güclü cazibə qüvvəsi rolunu oynadılar. Digər

dövlətlər öz iqtisa-

209

diyyatlannı sürətlə inkişaf etdirən və öz vətəndaşları üçün çiçəklənən

həyat təmin edən bu nəhəng dövlətlərlə yaxınlaşmağın açıq xeyirli

olmasını gördülər və beləliklə də Avropa inteqrasiyasının özülü

yaradılmağa başladı.

Lakin MDB daxilində Rusiya Avropada Fransa və Almaniyanın

rolunu oynaya bilmədi. O daimi olaraq ölkələrə ikili standartlarla

yanaşdı. Dövlətlərarası münaqişələri həll etmək əvəzinə, digər yolu

tutdu. Azərbaycan, Gürcüstan və Moldova ərazilərində ki, separatçılığı

aradan qaldırmağa cəhd etmədi. Bütün bunlar və bu kimi digər amillər

MDB-ni inkişaf etməyə qoymadı.

4.14 Avropa iqtisadi birliyi - AİB - Avropa ittifaqı (Aİ):

təkamülü, siyasəti

İdeal vəziyyətdə götürsək, Avropa İttifaqını bir dövlətin

təsərrüfatı hesab etmək olar. O, qarşılıqlı əlaqə prosesinin bütün

mərhələlərini keçməklə yaradılmış inteqrasiya növünün ən yüksək

inkişaf etmiş təşkilati formasıdır.

Bizim eranın əvvəllərində müasir Aİ-nin bütün ərazisi Roma

imperiyasının hakimiyyəti altında idi. Roma imperiyası dağıldıqdan

sonra onun yerini katolik kilsəsi tutmağa cəhd etdi və XVI əsrə qədər

Avropa xalqlarını Papanın vahid mənəvi hakimiyyət altında saxladı. IX

əsrin əvvəllərində dağınıq halda olan Avropa xalqlarını birləşdirməyə

Böyük Kari cəhd göstərdi. Bundan yeddi əsr sonra digər V Kari demək

olar ki, bütün Qərbi Avropanı özünün hökmranlığı altında birləşdirdi.

V Karlı (İspan) bu gün də Avropada müasir inteqrasiyanın

atası hesab edirlər. XIX əsrin əvvəllərində kontinental Avropa qısa

bir müddət ərzində Napaleonun hakimiyyəti altında Fransa

imperiyasının tərkibində oldu. Avropanın birləşdirilməsinin birinci

layihəsi XIII-XV əsrlərə aiddir və bu ideya fransız kral prokuroru

P.Dyu Buaya və Çex kralı Y.Podebraduya məxsusdur. Belə layihələr

ingilislər U.Penn və C.Beller, fransız Ş.de Sen-Pyer və V.Hüqo və

digərləri tərəfindən də təklif olunmuşdur. XX əsrdə müharibələrarası

dövrdə avropalılıq Avstriya qrafı «Pan-Avropa» kitabının müəllifi

R.Kudenhove-Kaleqriyə və Fransanın xarici işlər naziri A.Briananm

adları ilə bağlanılır.

210 ________ V ^ ^

Müharibədən sonrakı dövrdə Avropa evi ideyası tez-tez Ş.de Qoll və

L.Erqarq tərəfindən səsləndirilmişdir. Lakin, həmin dövrlərdə

Avropanı birləşdirmək cəhdləri baş tutmamışdı.

XX əsrdə görünməmiş dəhşətli müharibə və inqilablar qitəni

demək olar ki, hissələrə böldü. İkinci dünya müharibəsi nəticəsində baş

vermiş dağıntılar Avropa ölkələri liderlərini belə bir qənaətə gətirdi ki,

əməkdaşlıq və ümumi güc Avropada çiçəklənmənin, sabitliyin və

sülhün təmin edilməsinin ən yaxşı üsuludur. Bu proses Fransanın

xarici işlər naziri Robert Şumanm 9 may 1950-ci ildə ki, nitqi ilə

başlandı. Robert Şuman təklif etdi ki, köhnə incikliklər unudulmalı,

millətlərin qalib və məğlublara bölünməsinə son qoyulmalı və

Avropanın birləşdirilməsi istiqamətində birinci konkret addım kimi

Fransa və Almaniya Federativ Respublikasıma kömür və

poladtökmə sənayesi birləşməlidir. Həmin vaxtdan 9 may Avropa

günü kimi qeyd olunur.

Burada müharibədən dərhal sonra avropanm birliyini

stimullaşdıran Marşalı planım da qeyd etmək lazımdır. Bu plan eyni

zamanda hərbiləşmə ilə əlaqədar olaraq Amerika iqtisadiyya- tındakı

böhranı aradan qaldırdı və bir sıra Avropa ölkələrinin sosializm

düşərgəsinə qoşulmasının qarşısını aldı.

Marşalı plamna görə Avropa ölkələrinə bir sıra siyasi öhdəliklər

əvəzində dağdmış iqtisadiyyatlarının bərpası üçün verilən 12.5 milyard

dollar kömək o dövr üçün çox böyük məbləğ idi. Lakin, Marşalı plamnı

ideallaşdırmaq da lazım deyil. Ona görə ki, o, Qərbi Avropa ölkələrinin

tərəqqisinə gətirib çıxarmadı.

R.Şuman Fransa və AFR-in iqtisadi inteqrasiya olunması

layihəsi üzərində işi, o dövrdə Fransa hökümətində planlaşdırma

məsələləri üzrə baş komissar vəzifəsində işləyən məşhur iqtisadçı

professor J.Monneyə tapşırdı.

J.Moıme aşağıdakı məqamlarm mühümlüyündən çıxış

edirdi:

- siyasi inteqrasiya problemi qeyri-müəyyən müddətə təxirə

salınmalı, bütün güclər və qərbi-avropalıların birləşmə potensialı iqtisadi

inteqrasiyaya yönəlməlidir;

- Qərbi Avropa ölkələri üçün xarakterik olan bir sıra iri və

konkret problemlər aynimah və onlarm həlli üçün milli üstqurum

mexanizmi işlənilməlidir;

- gələcək birlik çərçivəsində vahid gömrük qaydaları işlənilməli

və o, qanunvericilik qaydasında sənədləşdirilməlidir;

211

- bu problemlərin həlli Avropanın inteqrasiya potensialının

tədricən genişləndirilməsinə imkan yaradacaqdır.

Monnenin qrupunun işi 1950-ci ilin aprel ayının axırında

başa çatdı. Bu, Fransa və Almaniyanın əməkdaşlığını əks etdirən

Momerandum xarakterli konkret şərtlərdən ibarət olan qısa sənəd idi.

Şuman sənədi bəyəndi və onun həyata keçirilməsi üçün fəaliyyətə

başladı. Sənəd Almaniyanın Kansleri

K.Adenaura təqdim olundu və kansler layihəni müdafiə etdi. Söhbət

konkret olaraq iki ölkənin kömür və poladtökmə sənayesinin birgə

idarə olunmasından gedirdi. Şumanın bəyannaməsində Avropanın

gələcəyinin qurulmasının aşağıdakı prinsipləri nəzərdə tutulurdu:

- birləşmiş Avropanın qurulması birdəfəlik akt deyil, onun bütün

iştirakçılan üçün mühüm olan konkret lokal məsələlərin həyata

keçirilməsi əsasında, vaxt etibarilə uzun bir prosesdir;

- Fransa və Almaniya arasında uzun müddətli əməkdaşlıq

bütövlükdə iqtisadiyyat, maliyyə, texnologiya sahəsində əməkdaşlığa

çevrilir;

- əsas məqsəd fransız-alman kömür və polad sənayesinin idarə

olunması və təşkilində konkret nəticələrin əldə olunması və bundan

sonra bu sahələrə birgə ali orqan tərəfindən rəhbərlik

edilməsidir-Avropa Kömür və Polad Birliyi (AKPB).

-Birliyin rəhbər orqanları tərəfindən qəbul olunmuş qərar hamı, o

cümlədən yeni qəbul olunan üzvlər üçun imperativ (mütləq) xarakterə

malik olacaqdır. Birlik orqanlarının üzvləri ümumi razılıq əsasında təyin

olunmaqla müstəqil olacaqlar;

- iqtisadi maraqların birləşdirilməsi hər şeydən əvvəl həyat

səviyyəsinin yüksəldilməsi, məşğulluğun artırılması və Avropada

mükəmməl iqtisadi Birlik yaradılması yollarının genişləndirilməsinə

yönəldilmişdir.

Beləliklə, Avropanın gələcək birləşməsində həlledici rol

oynayan iki ölkə iqtisadi inteqrasiyanın əsasını təşkil edən prinsip və

yanaşmalar barədə razılığa nail oldular.

Artıq 20 iyun 1950-ci ildə Parisdə Monnenin sədrliyi ilə

hökümətlərarası komissiya işləməyə başlayır. Birliyin təşəbbüskarları

olan Fransa və AFR-dan başqa Belçika, Niderland, Lüksemburq

(Benilyüks ölkələri) və İtaliya da komissiyanın işində iştirak edirdilər.

Bunlar Avropa iqtisadi birliyinin (AİB)

2 1 2

(ümumi bazarın) əsasını qoyan altı ölkə oldu və 20 il ərzində bu

birliyi «altılıq» adlandırdılar.

Hökümətlərarası komissiyanın işinin nəticəsi olaraq 18 aprel

1951-ci ildə Avropa kömür və polad birliyinin (AKPB) yaradılması

barədə müqavilə imzalandı. Artıq 10 avqust 1952-ci ildə Monnenin

sədrliyi altında AKPB-nin ali rəhbər orqanı Lüksemburqda özünün

mənzil qərargahında işə başladı.

4.15. Avropa iqtisadi birliyinin əsas prinsipləri

Parisdə altı Qərbi Avropa ölkəsi nümayəndələrinin bir ilə yaxın

davam edən çətin danışıqları başlandı. Bütün iş bir məsələnin həllinə

həsr olunmuşdu: altı Qərbi Avropa ölkəsinin birgə konkret iqtisadi

proqramlarının tənzimlənməsi məqsədilə müstəqil milli üstqurum

institutlarının yaradılması.

Birliyin ali rəhbər orqanının müstəqil olmasına Monne və

onun silahdaşları yeni dövlətlərarası iqtisadi inteqrasiya sisteminin özül

(bünövrə) prinsipləri kimi baxırdılar. Ona görə də «altılar» birliyinə

AKPB-nin ali rəhbər orqanının fəaliyyət prinsipi şamil edildi. İlkin

olaraq Fransa və AFR-nm metallurgiyasının idarəetmə orqanı yaradıldı.

Burada aşağıdakılar göstərildi:

- Rəhbər orqanın üzvləri «altılar»m hökumətlərinin razılığı ilə

təyin olunurlar. Lakin, onlar öz ölkələri və hökumətlərinin

nümayəndələri (məmurları) deyillər və Birliyin üzvü olan ayrı-ayrı

dövlətlərin göstəriş və təlimatlarına əməl etməməlidirlər (bu rəhbər

orqanın milli üstqurum prinsipidir).

- Birliyin maliyyə müstəqilliyi Birlik institutlarının məxsusi

vəsaitlərindən yaranan vergilər hesabına təmin olunur.

- Ali rəhbər orqan müstəsna olaraq Parlament

Assambleyasına (hazırda Avropa Parlamenti) hesabat verir. Parlament

Assambleyası ali rəhbər orqana etimadsızlıq göstərmək hüququna

malikdir.

- Birliyin idarə olunmasında ali rəhbər orqanın güclü bürokratik

aparata çevrilməsinə yol verməmək üçün Monne altı ölkə hökumətini

təmsil edən Nazirlər Soveti yaratmağı təklif etdi. Nazirlər Soveti

dolayısı ilə ali rəhbər orqanın fəaliyyətinə nəzarəti həyata keçirməklə

yanaşı, eyni zamanda ümumi bazarın hər

215

bir iştirakçısının maraqlarını təmin etməlidir. Nazirlər Sovetinin

səlahiyyətləri qərar qəbulu prosesində olduğu kimi, cox ciddi şəkildə

dairələnmişdi: qərar qəbulu sadə səs çoxluği; ilə qəbııı oluna bilərdi.

Nazirlər Soveti təşəbbüs hüququna malik deyıia: Beləliklə. Nazirlər

Soveti də Birlik orqanlarının fəaliyyətim təcrid etməklə, inteqrasiya

prosesinin inkişafına mane olmaq iqtidarına malik deyildi.

- Monneyə bütün altı Avropa ölkəsini, Birliyi təşkil edən

ölkələrin dövlətlərinin bərabərliyi prinsipi ilə razılaşdırmağa

inandırmaq nəsib oldu. Bu çox çətin məsələ idi. Ölkələrıu müxtəlif

sosial-iqtisadi inkişaf səviyyələri, onların siyasi «çəkisi», müharibələrin

yaralan və digər psixoloji amillər dövlətiərir bərabərlik prinsipinin qəbul

olunmasını əlçatmaz məsələyə döndərirdi Lakin, Monne buna nail oldu.

Yenə də həlledici rolu Fransh v - Qərbi Almaniya oynadılar. Lakin.

Birliyin pioneri kimi Fransa və onun çox mötəbər nazın Şuman çıxış

etdilər. Burada Mon- nenin 4 aprel 1951-ci ildə AFR-nın kansleri

Adenauerlə görüşü də mühüm rol oynadı və bərabərlik prinsipinə

Adenauenn m-- lığı alındı.

- AİB-nin formalaşdırıldığı ilk vaxtdan AİB-nin bütün

iştirakçılarının maraqlarının uyğunlaşdırılmasına imkan verən maliyyə

(maddi) yardımı prinsipi qəbul olundu.

Lakin bütün bu deyilənlər o demək deyildir ki. Avropa

inteqrasiyasının inkişafı hamar yolla getmiş və öz yolunda millətç;

qüvvələrin müqaviməti və digər siyasi maneələrlə qarşılaşmamışdır.

Avropada ziddiyyətlərin kəskinləşməsi Avropa müdafiə birliyi barədə

bağlanmış müqavilənin iflasına gətirib çıxardı. Belə ki, 30 avqust

1954-cü ildə Fransa parlamenti həmin layihəni rədd etdi. Lakin,

Avropada iqtisadi inteqrasiya ideyası demək olar ki, bütün siyasi

qüvvələr və xalqlar tərəfindən qəbul olundu və heç bir maneə artıq

Şuman planının həyata keçirilməsi prosesini dayandıra bilməzdi.

4.16. Avropa İqtisadi Birliyinin yaradılması

haqqında Roma müqaviləsi

Keçən əsrin 50-ci illərinin ortalarında Şuman və Monne- nin özül

təşkil edən prinsipləri əsasında Avropada inteqrasiya

214

prosesinin dərinləşməsində Belçika, Niderland və Lüksemburqun

liderləri xüsusi fəallıq göstərdilər. Bu ölkələrin məşhur siyasi xadimləri

olan P.A.Spaaka, Y.Bayer və C.Bexanm təşəbbüsü ilə 1955-ci ilin iyun

ayında İtaliyanın Messine şəhərində Birliyin inkişafı üzrə

Beynəlxalq konfrans çağırıldı. Burada müzakirə olunan əsas məsələ

AKrä-nin prinsipləri əsasında 1950-ci illərdə Qərbi Avropada yüksək

sürətlə inkişaf edən və xalq təsərrüfatının çox mühüm sahəsi olan atom

energetikasının birləşdirilməsi probleminin həlli idi. Göründüyü kimi,

yenə də sənayenin aparıcı sahəsinin birləşdirilməsi ideyası əsas

götürülmüşdü. Monnenin «konkret addımlar» prinsipi özünün yeni

inkişafını aldı. Bu zaman Suveyş böhranı və Macarıstandakı üsyanın

yatırılması Avropa ölkələrinə göstərdi ki, onların pərakəndəliyi qitədə

sülhə ən böyük təhlükədir. Ona görə də bunlar kimi siyasi hadisələr

Avropanın birləşməsinin sürətləndirilməsinə təkan verən yeni bir güclü

amillər oldular.

25 mart 1957-ci ildə Roma şəhərində altı Avropa ölkəsinin

səlahiyyətli nümayəndələri tərəfindən Avropa iqtisadi birliyinin

yaradılması haqqında Roma müqaviləsi imzalandı. Avropa kömür və

polad birliyinin idarə olunması prinsipləri əsasında Avropa atom

enerjisi birliyi yaradıldı (25 mart 1957). Bu hər iki struktur sanki

Avropa iqtisadi birliyinin birinci mərtəbəsini təşkil etdilər. Ali rəhbər

və idarəedici orqan Birliyin Komissiyası adlandırıldı; Parlament

Assambleyası Avropa Parlamentinə çevrildi; Avropa məhkəməsinin

funksiyaları genişləndirildi. Nazirlər Sovetinin səlahiyyətləri

dəyişdirilmədi. AİB-nin mənzil qərargahı Brüsseldə və Lüksemburqda

yerləşdirildi.

Roma müqaviləsində bəyan edilirdi ki, AİB orqanlarının

fəaliyyət dairəsi kənd təsərrüfatı, ticarət, gömrük qaydalarının

tənzimlənməsi, sosial məsələlər, elmi-texniki tədqiqatlar və təhsil, ətraf

mühit sahəsində siyasət, üçüncü dünya ilə əməkdaşlıq haqqında

yeridilən ümumi siyasət hesabına genişləndiriləcəkdir. Tam əminliklə

demək olar ki, müharibədən sonra Avropanın güclü inkişafı və

çiçəklənməsi, onun dünyanın aparıcı iqtisadi güclərindən birinə

çevrilməsi Qərbi Avropa ölkələrinin çox sıx inteqrasiyaya girmələri ilə

əlaqədar olmuşdur. Eyni zamanda bəyan olunmuşdur ki, AİB qapalı

təşkilat deyil və onun qapıları Birliyin məqsəd və vəzifələrini

bölüşdürən, AİB çərçivəsində qə

215

bul olunmuş bütün müqavilə və təsis sənədlərini sözsüz qəbul edən digər

Avropa ölkələri üçün açıqdır,

AİB orqanlarının bütün sənədləri birliyin işçi dilləri olan

aşağıdakı 20 dilə tərcümə olunur: ispan, dat, alman, yunan, ingilis,

fransız, italyan, holland, portuqal, fın, isveç, çex, eston, latış, litov,

macar, malta, polyak, slovak və sloveniya.

Avropa İqtisadi Birliyi 1957-ci ildə üç regional təşkilatın

birləşməsi nəticəsində yaradılmışdır:

1) Avropa kömür və polad birliyi (1951)

2) AİB-nin yaradılması barədə 1957-ci il Roma müqaviləsi;

3) Avropa atom enerjisi birliyi - AVRATOM (1957).

AİB-nin meydana gəlməsinin məqsədi ümumi bazarın

yaradılması və bu əsasda iqtisadi sabitliyin və həyat səviyyəsinin

yüksəldilməsi olmuşdur. AİB haqqında Müqavilə aşağıdakı tədbirlərin

ardıcıl olaraq həyata keçirilməsini müəyyənləşdirdi:

1) birlik daxilində əmtəələrin hərəkəti yolunda gömrük rü-

sumlanmn, idxal və ixracda kəmiyyət və digər ticarət

məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması;

2) ümumi gömrük tarifinin və üçüncü ölkələrə münasibətdə

vahid gömrük siyasətinin tətbiqi;

3) istehsal amillərinin sərbəst hərəkəti, AİB ərazisində azad

şəkildə filialların yaradılması və iştirakçı-ölkələr arasında xidmətlərin

azad ticarəti;

4) ümumi aqrar və nəqliyyat siyasətinin həyata keçirilməsi;

5) valyuta ittifaqının yaradılması;

6) iştirakçı-ölkələrin iqtisadi siyasətlərinin əlaqələndirilməsi və

tədricən yaxmiaşdırılması;

7) vergi qanunvericiliyinin vahid şəklə salınması;

8) ümumi bazar üçün əhəmiyyət kəsb edən dövlət daxili hüquq

normalarının təkmilləşdirilməsi

9) «ümumi bazarda» rəqabət qaydalarının müəyyənləşdirilməsi.

Aİ-nin fəaliyyət mexanizmi hər şeydən əvvəl idarəetmənin

siyasi-hüquqi sisteminə əsaslanır.

216

4.17. Qərbi Avropa iqtisadi inteqrasiyasının inkişaf mərhələləri

Avropa iqtisadi birliyinin yaradılması haqqında 25 mart

1957-ci il tarixli Roma müqaviləsi tədricən tam gömrük ittifaqının

yaradılmasını, əmtəə, kapital, işçi qüvvəsi və xidmətlərin üzv

ölkələr-arasında sərbəst hərəkət etməsində olan maneələrin aradan

qaldınimasını, eləcə də ümumi kənd təsərrüfatı və nəqliyyat siyasətinin

müəyyənləşdirilməsini nəzərdə tuturdu. Bundan əlavə, müqavilə üzrə

Avropa İnvestisiya Bankı və Avropa Sosial Fondu yaradıldı ki,

onların da fəaliyyəti Birliyin iqtisadi inkişafını əlaqələndirməyə və ona

kömək göstərməyə yönəldilmişdi.

Avropa iqtisadi birliyinin təkamül mərhələlərindən asılı olaraq

bu məqsədlər tədricən həyata keçirilirdi.

AİB-nin təkamülündə birinci mərhələ-azad ticarət zonasının

yaradılması mərhələsidir və bu 1958-1966-cı illəri əhatə edir. Bu

mərhələdə Roma müqaviləsində nəzərdə tutulduğu kimi birlik daxilində

gömrük rüsumları və əmtəələrin hərəkəti yolunda digər maneələr aradan

qaldırıldı. 1961-ci ildə Birlik daxilində sənaye mallarına bütün xarici

ticarət kvotaları (miqdar məhdudiyyətləri) ləğv olundu. Bundan əlavə

1962-ci ildə vahid kənd təsərrüfatı siyasəti (VKTS) həyata keçirildi.

Bu siyasətin qəbul olunması həmin mərhələnin çox ciddi nailiyyəti idi.

1950-ci illərdə «altılığın» kənd təsərrüfatı özünün tarixi səviyyəsi və

səmərəliliyinə görə digər sahələrdən geri qalırdı. Ümumi bazarın

yaradılması ilə əlaqədar olaraq kənd təsərrüfatının modernləşdirilməsi,

onun inteqrasiya prosesinə daxil edilməsi, bu sahənin tənzimlənməsini

qaydaya salan milli üstqurum mexanizminin yaradılması, aqrar

himayədarlığın milli sisteminin vahid ümumav- ropa sistemi ilə əvəz

edilməsi məsələləri ortaya çıxdı.

Vahid kənd təsərrüfatı siyasəti üç fundamental prinsipə

əsaslanır:

Birinci-bazarın birliyidir. AİB yaradılana qədər hər bir ölkənin

kənd təsərrüfatı bazarının tənzimlənməsi üçün öz qaydaları var idi.

Ümumi bazarın formalaşdırılması zamanı bütün bu qaydalar vahid

qayda və normalarla əvəz olunmalı idi. Bu gün Avropa ittifaqı

ölkələrində bütün kənd təsərrüfatı məhsullarının 98 faizi vahid

qaydaların təsiri altına düşür.

217

İkincisi-bu Birlik ölkələrində istehsal olunan məhsullara

münasibətdə imtiyazlardır (preferensiyalardır). Vahid aqrar siyasətin

bu prinsipi ən başhca prinsipdir. Ona görə ki. o kənd təsərrüfatı

məhsul- lannın ümumi bazannı ucuz idxaldan qoruyur və fermerlərin

sabit gəlir götürməsinə təminat verir. Birliyin kənd təsərrüfatı üçün əsas

təhlükə o ölkələrdən idxal olunan məhsullardan əmələ gəlir ki, orada

istehsal xərcləri aşağıdır və fermerlər dövlət tərəfindən iri miqyaslı

kömək alır və himayə olunurlar. Aqrar inteqrasiya siyasətinin əsasında

Aİ-nin üçüncü ölkələrə münasibətdə ümumi ticarət-siyasi maneələri

durur. Bunun məğzi ondan ibarətdir ki, birlik ölkələrinə kənd

təsərrüfatı məhsullan gətirilərkən rüsumlar və yaxud kompensasiya

(müvazinətləşdirmə) yığımlan tutulur. Onlar «Yaşd Avropa- nuı»

daxili qiymətləri ilə ərzaq məhsullan göndərənlərin daha aşağı

qiymətləri arasındakı fərqi aradan qaldırmaq üçün tətbiq olunurlar.

VKTS kənd təsərrüfatı məhsullannm istehsalçılanna öz məhsulla- nm

orta dünya qiymətindən 30% baha satmağa icazə verir. Kənd təsərrüfatı

məhsullannm üzv ölkələrinə idxalından əldə edilən yığım- lann 90%-i

Birliyin ümumi büdcəsinə yönəldilir. Göründüyü kimi. Birliyin vahid

aqrar siyasəti dolayısı ilə üçüncü ölkələrdən ərzaq məhsullan

göndərənlərin hesabına maliyyələşdirilir.

VKTS-nin üçüncü prinsipi-maliyyə həmrəyliyi prinsipidir.

Bu prinsipə uyğun olaraq AİB-in həm idxalçı, həm də ixracçı ölkələri

vahid aqrar siyasətin yükünü birlikdə çəkirlər. 1962-ci ildə kənd

təsərrüfatının himayə edilməsi və istiqamətləndirilməsi üzrə Avropa

Fondu yaradıldı (FEOQA). Kənd təsərrüfatının inteqrasiya prosesinə

daxil edilməsi bu sahənin inkişafında istehsalının təmərküzləşmə və

ixtisaslaşma səviyyəsinin yüksəldilməsini və kapital yığımının

sənayedəki səviyyəyə qaldırılmasını tələb edirdi. Bunların həyata

keçirilməsi üçün VKTS-nın maliyyələşdirilməsi məqsədilə

dövlətlərarası xüsusi fond yaradıldı. FEOQA-ya rəhbərlik kənd

təsərrüfatının struktur məsələləri üzrə fondun Daimi Komitəsinin

köməkliyi ilə Avropa ittifaqının Komissiyası tərəfindən həyata keçirilir.

FEOQA-nın vəsaitləri iki əsas istiqamətə bölünür: himayəetmə və

istiqamətləndirilmə. FEOQA-nm vəsaitlərinin 90%-i himayəetmə

fonduna ayrılır və 1962-ci ildə tətbiq edilmiş daha yüksək vahid kənd

təsərrüfatı qiymətlərinin saxlanılmasına, eləcə də Birliyin aqrar

məhsullannm ixracına maddi yardım edilməsinə sərf olunur. Fondun

vəsaitinin 75%-i süd məh-

218

sullan, şəkər və taxıl bazarının sabit saxlanılmasına xərclənilir.

İstiqamətləndirmə fondu təsərrüfatların möhkəmləndirilməsi, kənd

təsərrüfatı istehsalının həvəsləndirilməsi və onun aqrar quruluşunun

dəyişdirilməsinə, yəni aqrar-sənaye komplekslərinin inkişafına sərf

olunur.

FEOQA öz vəsaitlərini Aİ-nm ümumi büdcəsindən götürür.

Fonda həm də kənd təsərrüfatı məhsullarının idxalçılann- dan tutulan

kompensasiya yığımları da daxil olur. Bu yığımlar birlik daxilində

müəyyən olunmuş təminatlı «müdafiə qiymətləri» ilə, bu əmtəələrin

nisbətən aşağı dünya qiymətləri arasındakı fərq kimi müəyyənləşdirilir.

Təminatlı qiymət-Avropa ittifaqında anbara yığılan və yaxud ixrac

olunan artıq məhsulun alınması zamanı tətbiq olunan qiymətlərdir.

Fondun hesabına ixracçılar daxili və dünya qiymətləri

arasındakı fərq qədər pul yardımı alırlar. Fondun vəsaitlərinin əsas

hissəsini kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracçıları alırlar. Maliyyənin

böhranlı vəziyyəti ilə əlaqədar olaraq VKTS Aİ ölkələri arasında

dəfələrlə fikir ayrılığına səbəb olmuşdur. Aİ-yə yeni üzvlərin daxil

olması ilə əlaqədar olaraq, gözlənildiyi kimi Avropanın kənd

təsərrüfatında vəziyyət mürəkkəbləşir. Almaniya və daha yüksək

dərəcədə Böyük Britaniya təkid edirlər ki, Al-nin vahid büdcəsindən

kasıb ölkələrə, o cümlədən İspaniya və Polşaya ayrılan dotasiyaların

miqdarı Aİ-nin ÜDM-nun bir faizindən artıq olmasın (ildə 117 milyard

avro). Bu da o deməkdir ki. Polşa və İspan fermerləri 2000-ci ildə

Nitsada bağlanmış müqavilədə nəzərdə tutulduğundan az yardım

alacaqlar.

Ətraf mühit, heyvanların saxlanılması və gigiyena məsələləri

sahəsində standartların yaxşılaşdırılması üzrə milli proqramların tətbiqi

məqsədilə dövlət köməkliyinin bəzi növləri Avropa Komissiyasının

razılığı olmadan veriləcəkdir. Bunlar arasında:

-fermerlər üçün investisiya köməyinin həcmi 40 faizə,

əlverişsiz sahələrdə 50 faizə və gənc fermerlərə əlavə olaraq 10 faizə

çata bilər;

-kənd yerlərinin və ənənəvi binaların qorunması üçün xərclər

meydana çıxdığı hallarda, kömək 100 faiz ola bilər;

219

-vaxtından əvvəl pensiyaya çıxdıqda, öz vəziyyətlərini

möhkəmlətmək üçün gənc fermerlərə 30 min avro həcmində kömək

göstərilə bilər;

-iri buynuzlu mal-qara yetişdirilən halda idarəetmə xərclərinin

100 faiz ödənilməsi;

-sığorta haqqının ödənilməsinə kömək;

-yüksək keyfiyyətli kənd təsərrüfatı məhsullarının sti-

mullaşdırılması, eləcə də fermerlərin və kənd təsərrüfatı fəhlələrinin

öyrədilməsi və yenidən öyrədilməsi üçün, üç il ərzində hər bir adama 100

min avroya qədər kömək göstərilə bilər.

1963-cü ildə Yaunda sazişinin bağlanılması ilə əlaqədar olaraq

Əlcəzair, Morokko, Tunis, Misir, İordaniya, Livan və Suriya AİB ilə

assosiasiya üzrə əlaqəyə girdilər. Bu o demək idi ki, onlar AİB ölkələrinə

rüsumsuz olaraq sənaye və ənənəvi kənd təsərrüfatı malların gətirə

bilərlər.

1965-ci ildə 3 Avropa Birliyi (AKPB, AVROATOM, AİB)

öz icraedici orqanlarını birləşdirmək barədə qərar qəbul etdilər.

İkinci mərhələ - Gömrük İttifaqının formalaşdıniması

mərhələsidir və 1968-1986-cı illəri əhatə edir. Bu mərhələdə Aİ-nin

fəaliyyət dairəsinin genişləndirilməsi həyata keçirilir. Məqsədyönlü

aqrar siyasətə ətraf mühitin qorunması, elmi-tədqiqatlar və texnoloji

inkişaf haqqında vahid siyasət də əlavə edilir.

Bu mərhələdə birgə elmi-texniki siyasət kömür, metallurgiya

sənayesi və nüvə energetikasında cəmləşdirilmişdir. 1984- 1987-ci illər

üçün elmi-texniki fəaliyyətin orta müddətli planlaş- dırılmasının həyata

keçirilməsinin kompleks «çərçivə» proqramı qəbul olundu. Bu proqram

çərçivəsində 1985-ci ildən Avropa ölkələrinin geniş miqyaslı çox

məqsədli müstəqil “Evrika” əməkdaşlıq proqramı həyata keçirilir.

1971- ci üdə Avopa Azad Ticarət Assosiyasiyası (AATA) ilə

Aİ arasında azad ticarət zonası yaradılması barədə müqavilə

imzalandı. 1975, 1979 və 1984-cü illərdə qəbul olunmuş Lomey

konvensiyası əsasında Aİ ilə assosiasiya əlaqəsinə girən inkişaf etməkdə

olan ölkələrin sayı 20-dən 66-ya çatdırıldı.

1971- ci ildə Bretton-Vuds sisteminin iflasının dalınca qəti

müəyyənləşdirilmiş valyuta kursunun ləğv edilməsi ilə əlaqədar olaraq,

«birlik ümumi iqtisadi və maliyyə siyasətini” əlaqələndirməyə

220

cəhd etdi. Birlik 1972-ci ildə Aİ-nin bir sıra ölkələrinin val)nıtalan- nın

müəyyən həddə qədər birgə üzmə kursu tətbiq edildi.

1979-cu ildə özündə yeni kredit sistemi və valyuta bazarlarına

müdaxiləni birləşdirən Avropa valyuta sistemi yaradıldı. Bu sistem

birlik daxilində maliyyə əlaqələndirilməsinin gücləndirilməsi və

maliyyə sabitliyinin möhkəmləndirilməsi sistemi olmalı idi. Fəaliyyət

mexanizmi sonradan dəfələrlə təshih edilmiş (düzəldilmiş) valyuta

inteqrasiyası regional inteqrasiyanın irəli getməsində vacib addım və

hazırki iqtisadi və valyuta ittifaqına bir pillə oldu.

1978- ci ildə yaradılıb, 1979-cu ildən fəaliyyətə başlayan

Avropa valyuta sistemi (AVS) 3 elementə əsaslanırdı: a) Avropa

hesablaşma Valyuta Vahidi-EKYU (ECU-Europear Currency Unit);

b) «Avropanın valyuta ilanı» sistemi, yəni bir tərəfdən Aİ ölkələrinin

valyutalarını bir-birinə sıx bağlamaq mexanizmi (kənara çıxmaq 1,25

faizi aşmamalıdır), digər tərəfdən dollara nisbətdə birgə enib-qalxma

(kənarlaşma 2,25 faizdən çox olmamalıdır); c) iştirakçı ölkələrin qızıl

valyuta ehtiyyatlarmm bir hissəsinin (20 faiz) birləşdirilməsi hesabına

valyuta əməkdaşlığı üzrə Avropa fondunun yaradılması. Bu fond

dəhlizli üzən valyuta kursları sistemi çərçivəsində klirinq ittifaqı

qismində fəaliyyət göstərmək məqsədilə yaradılmışdı. 1973-cü ildə

Böyük Britaniya, Danimarka və İrlandiyanın Aİ-na daxil olmalan ilə

əlaqədar birliyin tərkibinin birinci genişlənməsi baş verdi.

Bunlarla yanaşı, bu mərhələdə birliyin fəaliyyətində bir sıra

ziddiyyətlər və ciddi çətinliklər də olmuşdur, inteqrasiya qruplaşması

ciddi böhranı aradan qaldırmalı oldu. Qərbin digər ölkələrinə nisbətən

zəif artım tempi, ən yüksək işsizlik səviyyəsi, tərəf-müqabil ölkələr

arasında “ticarət müharibələri^’, «avroskle- roz», «avropessimizm»

sindromlarını əmələ gətirdi.

Danimarka, İrlandiya Respublikası və Böyük Britaniya

1972- ci ildə bağlanmış Brüssel müqaviləsi təsdiq edildikdən sonra

AİB-yə qoşuldular. Yeni üzvlüyə qəbul olunmuş bu üç ölkə tərəfindən

müəyyən bir keçid dövründən sonra 1978-ci ildə VKTS-də onlar

tərəfindən qəbul olundu. Aİ-da iriteqrasıya mexanizminin inkişafı

davam edirdi. 1981-ci ildə Aİ-nin yeni genişlənməsi baş verdi.

Yunanıstan onun tərkibinə daxil oldu. 1986-cı ildə Portuqaliya və

İspaniya da Birliyə daxil oldular.

221

Üçüncü mərhələ-ümumi bazarın yaradılması mərhələsidir və

1987-1992-ci illəri əhatə edir. 1985-ci ildə Avropa Birliyi Komissiyası

“Ağ Kitab” adı altında sənəd yaydı. Sənəddə deyilirdi ki, Roma

müqayiləsi imzalandıqdan dərhal sonra gömrük rüsumlarının ləğv

olunmasına baxmayaraq, Avropa birliyinin vahidliyi nə vətəndaşlar, nə

də iqtisadi strukturlar üçün yetərli deyil. Üzv-ölkələr arasında sərhədlər

və çoxsaylı ticarət maneələri qalmaqdadır. İnzibati formallıqlar-gömrük

nəzarəti, müxtəlif ölkələrdə texniki spesifikasiyaların və normaların

müxtəlifliyi, bir sıra sahələrdə himayədarlıq, müəssisələrə milli

səviyyədə olduğu kimi Aİ səviyyəsində də fəaliyyət göstərməyə

maneçilik törədən məhdudiyyətlər üzv ölkələrin iqtisadi inkişafını

ləngidir və bu neqativ hallar Birliyə ildə bir neçə milyard EKYU-yə başa

gəlir.

Bu da, Aİ ölkələrinin beynəlxalq rəqabət qabiliyyətliliyini ciddi

şəkildə aşağı salır, lazımi qaydada texnoloji və təşki- lati yenilikçiliyi

stimullaşdırmırdı.

Bu mərhələdə Aİ-nin islahatlar yolu ilə dəyişdirilməsinin

başlıca məqsədi 1987-ci ildə qüvvəyə minmiş Vahid Avropa Aktmda

(VAA) göstərildiyi kimi, özünəməxsus bütöv “avroiqtisadiyyat”- yəni

vahid daxili bazar yaratmaq olmuşdur. VAA və 1985-ci ildə

imzalanmış «Wite Paper» (Ağ kitab) sənədinə əsasən, 1992-ci ildə

Aİ əmtəə və istehsal amillərinin hərəkəti yolunda qalan bütün maneələri

ləğv etdi. Aİ-nin vahid daxUi bazarı «əmtəə, kapital, xidmət və mülki

şəxslərin sərbəst hərəkətinin təmin edildiyi daxili sərhədsiz məkandır».

1992-ci ilin axırına Aİ-nin vahid daxili bazan- nın yaradılması haqqında

proqramın qəbul olunması və həyata keçirilməsi bu mərhələdə

inteqrasiya prosesinin ən görkəmli nail- liyyəti oldu. Vahid daxili

bazarm yaradılması məsələsi əsasən 1 yanvar 1993-cü ildə həll olundu.

İnteqrasiya prosesi dönməz xarakter aldı. Vahid daxili bazarın

yaradılması 31 dekabr 1992-ci ilə nəzərdə tutulmuşdu.

Bazarın yaradılması ilə əlaqədar ölkələr arasında aşağıdakı

məqsədlərə nail olunmuşdur:

-əmtəə və xidmətlərlə qarşılıqlı ticarətdə bütün tarif və

qeyri-tarif məhdudiyyətləri aradan qaldırıldı, Aİ daxilində kapitalın

dövlətlərarası hərəkətindəki məhdudiyyətlər ləğv olundu, maliyyə

lisenziyalarının qarşılıqlı tanınması tətbiq olundu;

222

-üçüncü ölkələrdən sənaye mallarının idxalına qoyulan milli

məhdudiyyətlər aradan qaldırıldı;

-standartlara texniki tələblər minimallaşdırıldı, sınaqlann

nəticələri və sertifikatların qarşılıqlı tanınması tətbiq olundu;

-dövlət tədarükü bazarları Aİ-nin digər ölkələrinin firmaları

üçün açıldı.

Bu müddətdə A İ ölkələri energetika, nəqliyyat, sosial və

regional inkişaf məsələləri üzrə vahid siyasət yeritməyə keçdilər;

-1991-ci ildə Aİ ilə AATA-nın 3 ölkəsi arasında Vahid Avropa

iqtisadi məkanının yaradılması barədə müqavilə imzalandı.

Dördüncü müasir mərhələ-Aİ-nin bütün təsərrüfat sisteminin

formalaşdırılması -iqtisadi, valyuta və siyasi ittifaqa keçid mərhələsidir.

1993-cü ildən indiyədək olan dövrü əhatə edir.

AİB-Aİ-mn Maastrix sessiyası-1991-ci ilin dekabrında

AİB-nin Hollandiyanın Maastrix şəhərində keçirilən sessiyası Avropa

ittifaqı haqqında hazırlanmış müqavilənin mətnini bəyəndi (bu müqavilə

Avropa ittifaqı haqqında Maastrix müqaviləsi adlandırılır) və 7 fevral

1992-ci ildə elə həmin şəhərdə müqavilənin bütün üzv-dövlətlər

tərəfindən imzalanması mərasimi oldu. Müqavilə 1 noyabr 1993-cü

ildən qüvvəyə mindi və AİB-nə yeni ad - Avropa ittifaqı adı verildi.

Müqa^ənin maddələrinə uyğun olaraq vahid Avropa

vətəndaşlığı qəbul olundu, siyasi ittifaq (ümumi xarici siyasət və daxili

işlər və ədalət mühakiməsi sahəsində siyasət) yaradıldı, eləcə də iqtisadi

və valyuta ittifaqı təsis edildi.

Maastrix müqaviləsi «kommunitar hüquqa» yeni bir anlayış,-

İqtisadi və valyuta ittifaqı (İVİ) terminini gətirdi və onu izah etdi.

Müqavilə İVİ-nin yaradılmasının konkret vaxtını, mexanizmini və

mərhələlərini, eləcə də milli pul vahidlərini əvəz edəcək ümumi regional

valyutamn tətbiq olunması qaydalannı müəyyənləşdirdi.

Bunun üçün üç mərhələnin keçilməsi nəzərdə tutulurdu:

1- ci mərhələ- 1990-1993-cü illər-ittifaqa üzv olan bütün

ölkələrin valyutalan Avropa valyuta sistemi çərçivəsində birgə üzmə

kursuna daxil edilirlər və valyuta məhdudiyyətləri ləğv olunur;

2- ci mərhələ-1994-1998-ci illər-Avropa valyuta institutu

yaradılır və makroiqtisadi siyasətin əlaqələndirilməsi gücləndirilir;

3- cü mərhələ-valvuta kurslarımn qarşılıqlı təsbit edilməsi,

vahid valyutanın tətbiqi və vahid Avropa mərkəzi bankının qurulması.

. 223

Sessiya aşağıdakı baxışlar nöqteyi-nəzərindən çox mühüm

əhəmiyyətə malikdir: birincisi, sessiya Aİ-na yeni üzvlərin daxil (o

cümlədən keçmiş qərb blokunun üzvü olan dövlətlərin) olması

kriteriyasmı müəyyənləşdirdi. Burada həm də qərara alındı ki, İsveç,

Norveç, Finlandiya və İsveçrə ilə onların Aİ-na üzv qəbul olunmaları ilə

əlaqədar danışıqlara başlanılsın.

Maastrix müqaviləsinin «F» maddəsinə uyğun olaraq Avropa

ittifaqına daxil olmağın əsas şərtləri 16 saylı cədvəldə verilmişdir.

Maastrix müqaviləsinin

Cədvəl 16.

maddəsinə uyğun olaraq

Şərtlər Tələblərin məzmunu

Demokratik rejim və insan hüquqlarının

gözlənilməsi

-insan hüquqlannm qorunmasının konstitusiya və hüquqi tərəflərinin işləmlməsi; sosial strukturun çoxtərəfliliyi və mülkiyyət formasının aşkarlığı; -ölkə qanunlanmn beynəlxalq hüquq norma- lanna uyğunluğu; milli və sosial əlamətlərə görə təqiblərə yol verilməməsi; vicdan azadlığı; ölüm hökmünün ləğvi; qanunun aliliyi; əmək və mənzil hüququ.

İttifaqın hüquqi, iqtisadi və siyasi sisteminə

qoşulmaqla əlaqədar nəzərdə tutulan

öhdəliklərin yerinə yetirilməsi

-iqtisadiyyatın dövlət və xüsusi bölməsində adekvat hüquqi və inzibati quruluşa uyğun rəqabətqabiliyyətli bazar iqtisadiyyatının olması; -ümumi xarici siyasətə və müdafiə siyasətinə qoşulma.

Acquis-ə (ittifaqın bu gün təşəkkül tapmış

bazar sisteminə) qoşulması

Maastrix müqaviləsi də daxil olmaqla, təsis müqavilələrinin məzmunu, prinsipləri və məqsədlərinin müdafiə olunması və yerinə yetirilməsi; -bu müqavilələrin həyata keçirilməsi üçün qəbul olunmuş qanunçuluq bazasının tələblərinin yerinə yetirilməsi; -İttifaqın fəaliyyəti ilə əlaqədar cəmiyyət üzvləri arasında olan beynəlxalq sazişlərin yerinə yetirilməsi.

224

İkincisi-sessiya iqtisadi və valyuta ittifaqı çərçivəsində tək

pul-valyuta vahidininin yaradılması məsələsini qarşıya qoydu;

Üçüncüsü-sessiya rəsmi olaraq elan etdi ki, Avropa iqtisadi

birliyinin formalaşdınimasmın əsas məsələləri başa çatmışdır və onun

inkişafında yeni mərhələ başlayır.

Elə həmin vaxt müəyyən edildi ki, İqtisadi və valyuta ittifaqının

qurulması üç mərhələdə həyata keçirilməlidir və sonuncu mərhələ

1999-cu ildən gec olmayaraq başa çatmalıdır. Məlum olduğu kimi

birinci mərhələ hələ 1990-cı ilin iyun ayında Aİ ölkələrində kapitalın

hərəkəti üzərindən nəzarət götürüldükdə həyata keçirilməyə

başlanmışdı. İkinci mərhələ 1994-1997-ci illəri əhatə edirdi və

sonradan bu 1999-cu ilədək uzadıldı. Bu iki mərhələdə Aİ qarşısında

duran başlıca məsələ ölkələrin iqtisadi göstəricilərinin yaxşılaşdırılması.

Birliyin üzvü olan az inkişaf etmiş ölkələlə- rin iqtisadi göstəricilərinin

artınlaraq daha yüksək inkişaf etmiş ölkələrin göstəricilərinə

bərabərləşdirilməsi olmuşdur. Bununla əlaqədar olaraq, daha az inkişaf

etmiş ölkələrə köməklik göstər- mək-İspaniya, Portuqaliya, Yunanıstan

və İrlandiya-onların inkişaf layihələrini maliyyələşdirmək məqsədilə

Həmrəylik fondu yaradıldı və 1997-ci ildə Birliyin struktur fondları

vasitəsilə onların maliyyələşdirilməsinə ayrılan vəsait 2 dəfədən çox

artırıldı. 1995-ci ildə Finlandiya, Avstriya və İsveç Avropa ittifaqına

daxil oldular və beləliklə iitifaqın üzvlərinin sayı 15-ə çatdı.

İkinci mərhələnin başlanğıcında yeni bir orqan-Avropa

valyuta institutu (AVİ) yaradıldı. Bu orqanın məqsədi valyuta və

maliyyə idarəetməsi ilə məşğul olmaq, eləcə də üçüncü-yekun mərhələ

üçün institusional çərçivələri hazırlamaq idi. Aİ üzv-ölkələrinin hazırhq

səviyyəsindən asılı olaraq üçüncü mərhələdə qarşıya qoyulan

məsələləri həll etmək üçün Avropa Mərkəzi Bankı təsis edildi və

avronun vahid Avropa valyutası kimi tətbiqinin prosedurası

müəyyənləşdirildi. Burada böyük çeviklik göstərildi: əgər ayrı-ayrı

ölkələr vahid valyutanın tətbiqinə hazır olmasalar, onun tətbiqi müddəti

daha gec müddətə keçirilə bilər. Elə həmin vaxt belə bir yekun qərar

qəbul olundu ki, 2002-ci ildə hesablaşma pul vahidi kimi ^^avro”

tətbiq olunsun.

Maastrix müqaviləsi Aİ-na aşağıdakı funksiyaları verdi:

1) vahid iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsinin

əlaqələndirilməsi və ona nəzarət;

225

2) qanunçuluğun və hüquq qaydalannin müdafiə edilməsi;

3) azad və ədalətli rəqabət əsasmda vahid bazarm yaradılması;

4) vahid valyutanın yaradılması və idarəedilməsi;

5) vətəndaşların fundamental hüquq və azadlıqlarının

müəyyənləşdirilməsi və inkişafı;

6) birgə xarici siyasətin idarə olunması;

7) ümumi müdafiə siyasətinin formalaşdırılması

1 yanvar 1993-cü ildən vahid iqtisadi məkanda əmtəələrin,

kapital və işçi qüvvəsinin azad yerdəyişməsi həyata keçirilməyə

başlamışdır. Məlum olduğu kimi, açıq iqtisadiyyat, məhsuldar

qüvvələrin səmərəli yerdəyişməsi, eləcə də azad yerdəyişmə imkanları

sosial imkanlann bərabərləşməsinə kömək edir. Aİ-nin vətəndaşları

istənilən üzv ölkələrdə işləyə, oxuya və pensiyaya çıxa bilərlər. Təhsil

haqqında diplom istənilən ölkədə etibarlıdır.

4.18. Avropa ittifaqının idarə edilməsi

Aİ üzv ölkələri arasında baş verə biləcək ziddiyyətlərin aradan

qaldırılması üçün Roma müqaviləsində nəzərdə tutulduğu kimi, birliyin

qarşısında duran məsələlərin həll edilməsi məqsədilə ölkələr öz

hüquqlarının bir hissəsini könüllü olaraq milli üstqurum

orqanlarma verirlər.

Aİ-nin fəaliyyət göstərməsi mexanizmi hər şeydən əvvəl həm

ümumi və ya dövlətlərarası orqanlann, həm də milli dövlət

tənzimlənməsi elementlərinin daxil olduğu siyasi-hüquqi idarəetmə

sisteminə əsaslanır. İnteqrasiyanın institusional mexanizminin forma-

laşdınlmasının belə ikili prinsipi ayn-ayn üzv dövlətlərin maraqlan ilə,

bütövlükdə Aİ-nin maraqlan arasında balansın gözlənilməsinə köməklik

edir. Burada Aİ-nin institutlan ilə milli hökumətlər arasında

səlahiyyətlərin dərin bölgüsü həyata keçirilir.

Məcmuu halda götürdükdə Aİ-nin idarəetmə mexanizmi milli

üstqurum idarəetməsinin nadir sistemidir. Buna yol verən əsas amil

Aİ-nin özünün üzv ölkələrdən asılı olmayan büdcəsinin olmasıdır.

Yəqin ki, bu idarəetmə sisteminin əsas elementləri digər inteqrasiya

qruplaşmalan tərəfindən iltibas ediləcəkdir.

Aİ-nin dövlətlərarası əsas idarəetmə orqanları aşağıdakılardır;

-Avropa Parlamenti-Aİ-nin ali səlahiyyətli,

məsləhətçi-müşahidəçi orqanıdır. Üzv dövlətlərin milli parlamentləri ilə

oxşar

226

səlahiyyətlərə sahib olan Avropa Parlamenti Avropa xalqlarının siyasi

iradəsini təmsil edir. Avropa Parlamenti 1979-cu ildən 5 illik

müddətə Aİ üzv ölkələrinin vətəndaşlarının birbaşa ümumi səsverməsi

yolu ilə seçilir. 1999-2004-cü illərdə parlamentə 15 ölkədən seçilən

deputatların sayı 626 nəfər olmuşdur. Hazırda Avropa ittifaqına üzv olan

ölkələrin sayının artması ilə əlaqədar olaraq seçilən deputatların sayı da

artırılaraq 732-yə çatdırılacaqdır. Qərar qəbulu üzrə parlamentin

səlahiyyətləri Aİ haqqında müqavilədə müəyyən edilmişdir. Avropa

Zirvəsi və Parlament birlikdə bir sıra mühüm məsələlər üzrə qərar qəbul

edirlər. Seçilməyə başladığı 1979-cu ildən bəri Avropa Parlamentinin

hüquqları xeyli genişləndirilmişdir. Onun əsas funksiyası Avropa

Komissiyası üzvlərinin təyin olunması və təsdiq edilməsi, Nazirlər

Şurası və Avropa Komissiyasının fəaliyyətinə nəzarət etmək və Aİ-nin

büdcəsini təsdiq etməkdir. Aİ-yə yeni üzvlərin qəbul edilməsi barədə

müqavilə və üçüncü ölkələrlə sazişlər bağlanarkən onların parlament

tərəfindən bəyənilməsi mütləqdir. Aİ-nin büdcəsi üzv dövlətlərin

ÜDM-nun 1,2-1,3 faizinin üzvlük haqqı kimi keçirilməsindən və özünün

məxsusi vəsaitlərindən formalaşdınlır.

Avropa Zirvəsi- Aİ-nin direktiv orqanıdır, onun tərkibinə üzv

ölkələrin dövlət və hökumət başçıları daxil olur. Onun yaradıldığı

1974-cü ildən bəri ildə iki dəfədən çox olmayaraq sessiyası keçirilir,

Avropa Zirvəsi inteqrasiya quruculuğunun hakim mövqe tutan

məsələləri üzrə qərar qəbul edir, inkişafın əsas istiqamətlərini

müəyyənləşdirir.

Aİ-nin Nazirlər Şurası -üzv ölkələrin hər birindən bir nazir daxil

olmaqla və siyasi qərarlar qəbul edən orqandır və qəbul etdiyi qərarlara

görə də məsuliyyət daşıyır. Nazirlər Şurası real hakimiyyət

səlahiyyətlərinə malikdir və Aİ-nin qanunvericiliyinin bütün aspektləri

üzrə son qərarı o qəbul edir. Müzakirə olunan məsələdən (maliyyə,

kənd təsərrüfatı, ekologiya və s.) asılı olaraq Şura milli hökumətlərin

sahə nazirləri səviyyəsində toplanır. Şuranın qərarı milli

qanunvericiliklərə daxil edilir və mütləq xarakter daşımaqla,

reqlamentə və direktivə bölünür. Direktiv qərarlar-məcburi

qanunvericilik aktları olmaqla, yerinə yetirilmə üsullarının seçilməsinin

milli dövlətlərin öhdəsinə buraxıldığı qərarlardır. Şurada qərar səs

çoxluğu ilə qəbul olunur, lakin siyasi cəhətdən daha həssas məsələlər

üzrə (məsələn, yeni

- - V ' J ' - v . . . . . 22 7 üzvlərin qəbulu) konsensus tələb olunur. Son dövrlərdə 2001-ci il Nitsa

müqaviləsinə uyğun olaraq aparılan institusional islahatlar çərçivəsində

böyük əksər səs çoxluğu ilə qəbul olunan qərarların dairəsi

genişləndirilmiş və veto hüququ nisbətən məhdudlaşdırılmışdır.

Nitsa müqaviləsi Aİ-də səsvermə praktikasına ikili çoxluq

prinsipini daxil etmişdir ki, bu da ittifaqın şərqə doğru genişlənməsi

prosesini «Böyük dördlük» (Almaniya,Böyük Brita- niya,Fransa və

İtaliya) ölkələrinin nəzarətdə saxlamalarına imkan verir. Prinsipin

məğzi ondan ibarətdir ki, burada “Bəli” səsi o ölkələrinki, hesab

olunur ki, onların əhalisinin sayı Aİ-nin ümumi əhalisinin azı 62 faizini

təşkil etsin.

Nazirlər Şurasına onun iclasları arasında operativ məsələlərlə

məşğul olan Daimi Nümayəndələr Komitəsi köməklik edir.

Avropa Komissiyası-baş idarəedici orqandır və Aİ-nin

yaradılması barədə müqavilənin yerinə yetirilməsinin gözlənilməsinə

məsuliyyət daşıyır. Onun səlahiyyətləri qanunvericilik təşəbbüsündən

və Aİ institutlarının və müqavilənin şərtlərinin düzgün yerinə

yetirilməsinə nəzarətdən ibarətdir. Komissiya səlahiyyətli funksiyalara

malikdir, üçüncü ölkələrlə danışıqlar prosesində vasitəçi qismində çıxış

edir, baxmayaraq ki, müqavilələr parlamentlə məsləhətləşmələrdən

sonra Şura tərəfindən bağlanılır. Maliyyə sahəsində Komissiya Aİ-nin

büdcəsinin layihəsini tərtib edir, onu və müxtəlif fondları idarə edir.

Komissiya çox aşkar şəkildə ifadə edilən milli üstqurum əlamətlərinə

malikdir. Onun üzvləri milli hökumətlər tərəfindən təyin olunurlar, lakin

öz fəaliyyətlərində tamamilə onlardan asılı deyillər. Onlardan hər biri

Aİ-nin siyasətinin müəyyən dairəsi üçün məsuliyyət daşıyır və müvafiq

departamentə (Baş Direktorluq) başçılıq edir. Hazırda yeni üzv ölkələrin

hesabına komissiya üzvlərinin sayı 30 nəfərədək artırılmışdır.

Komissiya hər hansı bir üzv dövlət tərəfindən müqavilə şərtlərinin və Aİ

qərarlarının pozulması barədə məsələ qoya və işi Avropa Məhkəməsinə

verə bilər.

Avropa Məhkəməsi-Aİ-nin müxtəlif orqanlarının fəaliyyətinin

onun əsas müqavilə şərtləri və prinsiplərinə uyğun olub-olmamasına

nəzarət edir. Aİ-nin Ali Məhkəmə instansiyası olmaqla İttifaqın

qanunçuluğunun bir formalı təfsirini təmin edir. Avropa Məhkəməsi

üzv-dövlətlər arasında, onlarla Aİ arasında.

228

Aİ-nin institutları arasında, eləcə də Aİ ilə fiziki və hüquqi şəxslər

arasında olan ixtilaflara (ziddiyyətlərə, fikir aynlıqlanna) baxır və onları

tənzimləyir. Beynəlxalq müqavilələr barədə rəylər verir, milli

məhkəmələr tərəfindən ona verilmiş işlərin ilkin dinləmələrini keçirir.

Ali Maliyyə Məhkəməsi-Lüksemburqda yerləşən Ali Maliyyə

Məhkəməsi 1975-ci ildə yaradılımşdır. Funksiyası Avropa ittifaqı

büdcəsinin nəzərdə tutulmuş qaydada və məqsədlərə görə istifadə

olunmasının təmin edilməsidir.

Auditorlar palatası (Hesablama palatası)-Aİ-nin bütün gəlir və

xərclərini yoxlamaq məqsədilə 1975-ci ildə yaradılmışdır.

Bunlardan əlavə valyuta ittifaqının aşağıdakı yeni institutları

yaradılmışdır: Mərkəzi Bankların Avropa sistemi; Avropa Mərkəzi

Bankı; İqtisadi və Maliyyə komitəsi.

Avropa ittifaqının idarəetmə institutları 9 saylı sxemdə

verilmişdir.

2009- cu ilin noyabr ayında Aİ-də idarəetmənin daha

da təkmilləşdirilməsi,inteqrasiya prosesinin dərinləşdirilməsi məqsədilə

Prezident və Xarici İşlər naziri vəzifələri təsis edil- mişdir.Avropa

İttifaqının ilk Prezidenti vəzifəsinə Hervan Van Rompey (Belçika),

Xarici işlər naziri vəzifəsinə isə Baronessa Ketrin Eşton (Bö5dik

Britaniya) seçilmişlər.

4.19. AVROPA İTTİFAQI ÖLKƏLƏRİ İQTİSADİYYATININ

MÜASİR VƏZİYYƏTİ

Aİ-nin iqtisadiyyatının müasir vəziyyəti inkişaf mərhələsindədir.

Baxmayaraq ki, Aİ-nin enerji və xammal ehtiyatları o qədər də zəngin

olmamasına baxmayaraq, onun iqtisadi potensialı çox böyükdür. Avropa

ittifaqına daxil olan ölkələrin iqtisadi potensialı ABŞ və Yaponiyanın

iqtisadi potensialının cəmi qədərdir. Dünya sənaye istehsalı və elmi-

texniki tərəqqinin 1/3 - i, patent fondunun 25%-i, dünya ticarətinin

25%-dən çoxu Aİ-nin payına düşür. İxrac olunan məhsulların həcminə

görə Aİ ABŞ-dan irəlidədir, idxalları isə demək olar ki, eyni həcmdədir.

Tədricən Aİ dünya birliyinin subyekti kimi vahid ölkəyə çevrilir.

Aİ-nin əksər ölkələri çox açıq şəkildə ixrac yönümlüdür.

229

Aİ ölkələrində əmtə ixracının ÜDM-a nisbəti 30% təşkil edir ki, bu da

ABŞ və Yaponiyanın müvafiq göstəricisindən üç dəfə çoxdur. Amma

geyd etmək lazımdır ki, bu ölkələrin xarici ticarətinin 70%-i Aİ daxilində

həyata keçirilir. Məsələn, NAFTA daxilində bu göstərici cəmi 40%

təşkil edir.

Aİ dünya birliyinin müstəqil iqtisadi və siyasi subyekti kimi

çıxış edir. O, dünyanın 130-dan çox ölkəsi Uə diplomatik əlaqə

qurmuşdur. Avropa ittifaqı İƏİT-nın işində fəal iştirak edir, BMT-də

müşahidəçi statusuna malikdir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrə göstərilən

köməyin əksər hissəsi Aİ tərəfindən verilir.

Al-nin Prezidenti

Məhkəməsi

Avropa Zirvəsi

Avropa siyasi

əməkdaşlığı

Ombudsman

Aİ-nin idarə edilməsinin

1^ --- baş orqanları —►

1 r

r Hakimiyyətin əsas

mərkəzləri -

► Məsləhətçi təşkilatlan

> Köməkçi İdarələr

Nazirlər

> Daimi

Müxtəlif komitə, Şurası nümayəndələr -

► komissiya və alt

komitəsi komissiyalar

Aİ-nin Komissiyası

Sosial iqtisadi -

► Maliyyə

tənzimlənməsi orqanlan komitə

Avropa Parlamenti

-►

Bölgələr komitəsi

Auditorlar

palatası

Avropa investi-

siya bankı

Avropa mərkəzi

bankı və Avropa

Pul İnstitutu

Sxem 9, Avropa İttifaqmm idarəetmə institutları.

Aİ ölkələrinin ÜDM-nun 5%-i kənd təsərrüfatının, 30%-i sənayenin,

65%-i isə xidmət sahəsinin payına düşür. Qeyd et

mək lazımdır ki, Aİ-yə daxil olan ölkələrin hamısının iqtisadiyyatı eyni

quruluşa malik deyil. Məsələn, Böyük Britaniyada ÜDM-un 2%-ni kənd

təssərrüfatı verirsə, Yunanıstanda bu 15%-dən çox təşkil edir.

Aİ-nin ÜDM-nün 70%-dən çoxunu Avropa ittifaqının dörd

aparıcı ölkəsi - Almaniya, Böyük Britaniya, Fransa və İtaliya verir. Ona

görə də ittifaqın iqtisadiyyatının quruluşunu və inkişaf meyllərini məhz

bu ölkələr müəyyənləşdirir.

Hazırda Aİ-də sənaye istehsalının təşəkkül tapmış quruluşu

aşağıdakı kimidir:

Cədvəl № 17

№ Sənayenin sahələri Xüsusi çəkisi, %

1. Yeyinti sənyasi 13,0

2. Kimya sənayesi 11,0 3. Elektrotexnika sənayesi 10,0 4. Toxuculuq və tikiş sənayesi 10,0 5. Maşınqayırma 9,5

6. Avtomobil istehsalı sənayesi 9,0

7. Kompyuter istehsalı 2,0

8. Digər sahələr 16,5

Aİ-nin energetika bölməsi əsasən idxaldan asılıdır. Belə ki,

enerji daşıyıcılarının 40%, digər xammallann isə 75%-i idxal olunur.

Yalnız Böyük Britaniya Şimal dənizində neft və qaz hasilatını

genişləndirməklə öz tələbatını tamamilə ödəyir və hətta onları digər

ölkələrə ixrac edir. Bu bölmədə ingilis-holland Royal Dutsh/Shell və

British Petroleum şirkətləri dünyada lider hesab olunurlar.

Almaniya enerji daşıyıcıları sahəsində əsasən çox baha başa gələn

kömür istehsalına üstünlük verir. Hökumət ildə bu sahəyə büdcədən külli

miqdarda pul vəsaiti ayınr. Fransa energetikasında üstünlük atom

elektrik stansiyalanna verilir. Onların ölkənin elektrik enerjisinin 70%-ni

hasil edirlər.

Aİ çərçivəsində metallurgiya sənayesi ənənəvi olaraq böyük

dəmir filizi ehtiyatlarına malik filiz yataqları olan Almaniya, Böyük

Britaniya, Belçika və Lüksemburqda inkişaf etmişdir. Aİ dünya çuqun istehsalının 18, polad istehsalının isə 20%-ə

231

yaxınını verir. Aİ-da istehsal olunan metalın 40%-i İtaliya

metallurgiya sənayesinin payına düşür.

Yeyinti sənayesi Aİ ölkələrinin hamısında yaxşı inkişaf

etmişdir. Üzv-ölkələrin ÜDM-da kənd təsərrüfatının xüsusi çəkisinin az

olmasına baxmayaraq, Aİ-nin aqrar-sənaye kompleksi ÜDM-un

25%-ni verir.

Kimya sənayesində ənənəvi olaraq öncül yerləri Almaniya,

Fransa və İtaliya tutur. Əczaçılıq sənayesinin inkişafı üzrə dünyada lider

mövqe Aİ- yə məxsusdur.

Yüngül sənaye İtaliya, İspaniya, Portuqaliya və Yunanıstan

iqtisadiyyatında mühüm yer tutur. Toxuculuq sənayesində İtaliya,

ayaqqabı istehsalmda İspaniya və Portuqaliya liderlik edirlər.

Maşınqayırma sənayesi Aİ-nin bütün apancı ölkələrində və

kiçik şimal ölkələrində inkişaf etmişdir. Dəzgahqayırmada liderlik

AFR, Böyük Britaniya və İsveçin əlindədir. Gəmiqayırma sənayesində

Almaniya (dünyada üçüncü yeri tutur), Danimarka, İspaniya və

Böyük Britaniya (müvafiq olaraq dünyada 6,7,8 -ci yerləri tuturlar) öz

mövqelərini qoruyub saxlayırlar. Avropanın avtomobil sənayesi

müəssisələri dünyada böyük paya malikdirlər: «Folsfagen» - 7,9%

(dünya avtomobil bazannda xüsusi çəkisi), yaxın vaxtlarda yaradılmış

alman - amerika konserni «Daymier - Krayslen> - 7,4%, «Fiat» (İtaliya) -

5,3^^), «Pejo-Sitroon» (Fransa) - 3,9*^. Bahalı avtomobillər bazannda

İsveçin «SAAB» və «Volvo» şirkətləri öz mövqelərini qoruyub

saxlayırlar. Aviakosmik sənayedə Fransa və Böyük Britaniya

liderdirlər. Bu sahədə ümumi Avropa miqyaslı reaktiv təyyarələr

istehsalı üzrə «Airbus» və raket daşıyıcılan üzrə «Arian» konser- sumlan

müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərirlər.

Telekommunikasiya və informasiya texnologiyaları sahəsində

Aİ uzun müddət ABŞ və Yaponiyadan geridə qalırdı. Son dövrlərdə bu

sahə çox dinamik və yüksək inkişaf mərhələsindədir. Aİ dövlətləri

kifayət qədər səmərəli işləməyən bir sıra dövlət şirkətlərini

özəlləşdirdilər. Nəticədə, Deutshe Telekom 40 min əlavə iş yeri açdı,

telefon danışıqlannın qiyməti aşağı salında. Deutshe Telekom və

Telekom İtalianm birləşməsi nəticəsində Amerika və Yaponiya

operatorlan ilə bərabər şəraitdə rəqabət aparmağa qadir, güclü

telekommunikasiya imperiyası yaradıldı. Mobil telefonlar bazarmda

liderlik Nokia (Finlanfiya) və Vodafone) (Böyük Britaniya)

kompaniyalarının əlindədir.

232

Xidmət sahəsində Fransada, İtaliyada, Böyük Britaniyada,

İspaniyada və Yaponiyada turizm mühüm rol oynayır. Fransa ildə 70

milyon nəfər, İtaliya və İspaniyanın hər biri 50 milyon nəfərdən çox

turist qəbul edir. Bö}mk Britaniyada turizm sahəsində əmək

qabiliyyətli əhalinin 7%-i məşğul olur və ildə ölkəyə 12 milyard dollar

gəlir gətirir. Fransa və Danimarkada əmtəə və xidmətlərin ixracından

əldə edilən gəlirin 12%-i, İtaliya və İsveçrədə - 20%-dən çoxu, İspaniya

və Avstriyada 35%-i turizmdən əldə edilir.

Aİ-nin bütün qabaqcıl ölkələrində nəqliyyatın infrastrukturu

çox yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. La-Manş tuneli Böyük

Britaniyanı kontinental Avropa ilə birləşdirir. British Auıvais dünyanın

ən iri aviakompaniyasıdır, ingilis aeroportu Heatrow - planetin ən iri

təyyarə planetidir. Avropanının digər ən iri təyyarə li- manlan

Almaniyanın Frankfurt, Dyusseldort, Münxen səhərlərin- dədir. Ən

yaxşı avtomobil yollan Almaniyadadır.

Aİ ölkələrinin elm sahəsində də nailiyyətləri böyükdür.

Avropa fundamental elmlər, bitexnologiya, kosmik proqramlar,

təyyarəqayırma, yüksək sürətli qatarlar, atom energetikası, rabitə

vasitələri və s. sahəsində dünyada aparıcı yeri tutur. Amma buna

baxmayaraq, Aİ dövlətləri elmi kifayət qədər

maliyyələşdirmədiklərindən elmi-layihə axtarışları Avropa və Yaponi-

yadakındın geri qalır.

Avropa İttifaqının ümumi iqtisadi modeli ABŞ-ın və

Yaponiyanın iqtisadi modelindən əsaslı şəkildə fərqlənir . Aİ iqtisadi

modelin fərqləndirici cəhətləri aşağıdakılardır:

1. Aİ-də əksər ölkələrin iqtisadiyyatının mühüm xüsusiyyəti

iqtisadiyyatda dövlətin fəal rolu və bazarın dövlət tərəfindən kifayət

qədər ciddi tənzimlənməsidir. Bu da Aİ-nin ÜDM- da büdcə xərclərinin

yüksək olması (50-ə qədər) ilə əlaqədardr.

2. ABŞ və Yaponiya iqtisadiyyatından fərqli olaraq Aİ

ölkələrində dövlət bölməsinin xüsusi çəkisi böyükdür. Aİ ölkələri

yalnız bazarın tənzimləyicisi kimi deyil, həm də fəal sahibkar qismində

çıxış edirlər.

3. Aİ-nin iqtisadi modeli sosial yönümlü xarakter daşıyır.

Bu özünü müxtəlif sosial fondların olmasında göstərir.

4. Aİ-yə özünə məxsus kifayət qədər səmərəli xarici-iqti-

sadi model xarakterikdir. Bu model bir sıra bazarlarda Avropa

______ 233

mallarının rəqabət qabiliyyətli olmamasını müvazinətləşdirir. Aİ-də

maya dəyəri dünya qiymətlərindən əsaslı şəkildə yüksək olan kənd

təsərrüfatı, hasilat sənayesi məhsullarına geniş şəkildə dövlət köməyi

göstərilir.

4.20 Avropa ittifaqı inteqrasiyasının

maliyyə təminatı

Qeyd edildiyi kimi, Aİ-nin özünün üzv ölkələrdən asılı olmayan

müstəqil büdcəsi var. 1957-ci il Roma müqaviləsinin 199-cu maddəsində

Aİ üçün iştirakçı -ölkələrin iqtisadiyyatının milli üstqurum orqanları

vasitəsilə tənzimlənməsinin vacib aləti kimi ümumi büdcənin

yaradılması nəzərdə tutulmuşdur.

Aİ-nin büdcəsinin həcmi Avropa Zirvəsi və Avropa

Parlamenti tərəfindən təsdiq olunur.

Büdcənin gəlir hissəsi bu mənbələrdən formalaşır:

1) aşağıdakılardan əmələ gələn məxsussi vəsaitlər;

a) idxal rüsumları - idxal edən ölkədə kənd təsərrüfatı

məhsullarının qiymətləri ilə xarici bazardakı qiymətlər arasındakı fərqin

müvazinətləşdirilməsindən əmələ gələn məbləğdən:

b) Avropa kömür və polad birliyinin rüsumları istisna olmaqla

ümumi gömrük tarifi üzrə gömrük rüsumlarından;

c) ƏDV və digər vəsaitlərin müəyyən hissəsinin

köçürmələrindən.

2) Aİ üzv ölkələrinin köçürdükləri vəsaitlərindən. Hər bir

ölkə ÜDM-nun 1,2 - 1,3%-ni Aİ-nin büdcəsinə köçürür.

Hazırda Aİ-nin ümumi büdcəsi 120 milyard avrodan çoxdur.

Aİ-nin xərcləri üzərində nəzarət və ümumi maliyyə idarə edü-

məsi Auditorlar (Hesablama) Palatası tərəfindən həyata keçirilir.

Aİ-nin büdcə xərcləri təqribi olaraq aşağıdakı qaydada bölünür

(%):

İnzibati təsərrüfat xərcləri - 4,6

İqtisadi siyasətlərin həyata keçirilməsinə :

Vahid kənd təsərrüfatı - 66,5

Regional - 7,5

Sosial - 6,7

Energetika - 0,37

234

Sənaye - 0,15

Elmi-texniki işlər - 3,5

İnformasiya və ətraf mühitin qorunması - 0,08

İnkişaf etməkdə olan ölkələrə kömək - 2,2

Aİ üzv - ölkələrinə kompensasiya ödəmələri - 8,4

Aİ-nin fəaliyyətinin maliyyə təminatında inteqrasiyanın

sosial-iqtisadi strategiyasının həyata keçirilməsinə xidmət edən

aşağıdakı xüsusi struktur fondları mühüm rol oynayır.

1) Regional inkişaf fondu (RİF) - bu fond sosial-iqtisadi

inkişafda nisbətən geridə qalmış və ya sənayedə struktur böhranlardan

ziyan çəkmiş rayonlara köməklik göstərir;Stabeks (ixracdan əldə edilən

gəlirlərin stabilləşdirilməsi fondu) və Sis- men (hasilat sənayesinin

stabilləşdirilməsi fondu) fondlarına maliyyə yardımı ayırır, iqtisadi

islahatlar keçirən ölkələrə, qaçqınlara köməklik göstərir.

2) Sosial fond (SF) - işçi qüvvəsinin yenidən ixtisaslaşmasını,

eləcə də gənclərin peşələrə yiyələnmələrini maliyyələşdirir;

3) Kənd təsərrüfatı sahəsində təminat və kənd təsərrüfatına

yönəlmə fondu (FEOQA) - Aİ-nm vahid aqrar siyasətinin həyata

keçirilməsini maliyyələşdirir;

4) Həmrəylik fondu;

5) Avropa İnvestisiya bankı - başlıca təyinatı Aİ üzv

ölkələrinin iqtisadi inkişaf səviyyəsinin bərabərləşdirilməsinə yardım

etməkdir. Bu ,İttifaqın nisbətən zəif inkişaf etmiş ölkələrində dövlət

strukturları layihələrinin maliyyələşdirilməsi, eləcə də nəqliyyat, rabitə,

ətraf mühitin qorunması, energetika sahəsində ümumavropa miqyaslı

layihələrə kömək edilməsi yolu ilə həyata keçirilir. Avropa investisiya

bankı həmçinin Aİ ilə əməkdaşlıq haqqında müqaviləsi olan assosasiya

olunmuş ölkələrə borclar da verir.

Aİ-də regional inkişafa yardım göstərilməsi altı əsas istiqamətdə

cəmləşdirilmişdir:

1. Adambaşına düşən ÜDM Aİ üzrə həmin göstəricinin 75%-dən

az təşkil etdiyi və yaxud digər spesifik səbəblər (uzaq, əlçatmaz, dağlıq

və s.) olan regionlar.

2. Struktur böhranlar hiss edilən, Aİ üzrə orta göstəricidən yuxarı

ümumi və sənaye işsizliyi olan regionlar.

- ' -;v • ■ . . . _ 235

3. Əsasən gənclər arasında və ümumiyyətlə işsizliyin durğun

vəziyyətdə olduğu regionlar.

4. Texnoloji işsizlik olan regionlarda.

5a. İstehsalda struktur irəliləyişlər çətin həyata keçirilən kənd

(balıqçılıq) rayonları;

5b. Yüksək işsizlik səviyyəsi, aşağı gəlir və əhalinin getməsi

müşahidə olunan kənd rayonları;

6. Əhali hər kv. km-ə 8 nəfərdən az olan regionlar (Finlandiyanın

Şimalı və İsveç).

Aİ-nin vəsaiti bölüşdürülərkən maddi (pul) yardımı verilməsi

prinsiplərindən istifadə olunur.

Bir sıra iqtisadçıların fikrincə Aİ əsas diqqəti ETTKİ-

nə,texnologiyalara, elmi nailiyyətlərin mübadiləsinə deyil, kənd

təsərrüfatı və geridə qalmış regionlara yönəltməklə səhv yol tutmuş olur.

Aİ-nin sonuncu genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq Aİ-nin

büdcəsinə yenidən baxılmışdır. Belə qərara alınmışdır ki, büdcənin gəlir

hissəsinin formalaşdırılması qaydası nisbətən dəyişdirilsin.

Aİ-nin 2002-2006-cı illər üçün maliyyəsi 18 - saylı, yardım

etmək üçün vəsaitlərin istiqamətləri və ölkələr üzrə bölgüsü isə 19 saylı

cədvəldə verilmişdir.

Cədvəl№18. Aİ-nin 2002-2006-CI illər üzrə maliyyəsi

2002-ci ilin qiymətlərində (mln. Avro)

2002 2003 2004 2005 2006 1 .Kənd təsərrüfatı (ÜKTS) 46587 46449 45377 44497 44209 41992 4143 40761 39870 39572

0 cümlədən kənd yerlərinin

inkişafı

4595 4606 4616 4627 4636

2. Struktur əməliyyatlar 33638 33308 32998 32735 31955

Struktur fondlar 30489 30519 30316 30053 29278

Həmrəylik fondu 2789 2789 2682 268 2677

3. Siyasətin daxili

istiqamətləri

6558 6676 6793 6910 7038

236

4. Xarici səhmlər 4873 4884 4895 4905 4916 5. İnzibati xərclər 5012 5119 5225 5332 5439

6. Ehtiyatlar 676 426 426 426 426

Pul ehtiyatları 250 - - - -

Fövqəladə kömək

göstərilməsi üçün ehtiyatlar

213 213 213 213 213

Borc təminatlan üzrə

ehtiyatlar

213 213 213 213 213

7.Aİ-yə daxil olmağa

hazırlığa kömək

3328 3328 3328 3328 3328

Kənd təsərrüfatı 555 555 555 555 555

Hazırlığın struktur alətləri 1109 1109 1109 1109 1109

PHARE (namizəd-ölkələr) 1664 1664 1664 1664 1664

Maliyyələşmənin yekun

məbləği

100672

100190

99042

98133 97311

Ödənilməli məbləğ 100078

100795

97645

95789 95217

Ödənilməli məbləğ (ÜDM%) 1,0 1,0 1,02

0,97 0,95

Al-yə daxil olarkən

ödənilməli olan məbləğ

4397 7125 9440 12146 15097

Kənd təsərrüfatı 1698 2154 2000 3109 3608

Digər xərclər 2699 4971 6840 9037 11489 Ödənilməli məbləğ 1014

75 107920

107085

107000 110314

Ödənilməli məbləğ (ÜDM%)

1,14 1,15 1,12

1,09 1,09

Nəzərdə tutulmayan xərclər

(ÜDM - %)

0,13 0,12

0,15 1,11 0,18

At şəxsi vəsaitləri mak. həddi

(ÜDM %)

1,27 1,27 1,27 1,27 1,27

Mənbə: European Commission. General Report on the Activities of the

European Union, 2001. Brussels, Luxemburg, 2002. P. 356

Cədvəl №19 Ai-nın regional inkişafa yardım etmək üçün vəsaitlə-

rin istiqamətlər və ölkələr üzrə bölgüsü

(2000 - 2003, milyon EKYÜ)

Ölkələr İ s t i q a m ə t l ə r AK

proqram

Cəmi

1 2 3 və 5a 5b 6 Avstriya 162 99 387 380 403 143 1574

Belçika 730 342 465 195 77 287 2096

Böyük Britaniya

2360 4581 3377 450 817 1570 13155

Almaniya 13640 1566 1942 1143

1227

2206 21724

Yunanıstan 13980 1151 15131

Danimarka 119 301 267 54 102 843

İrlandiya 5620 483 6103

İspaniya 26300 2416 1843 446 664 2774 34443

İtaliya 14860 1463 1715 814 901 2774 34443

Lüksemburq 15 23 40 8 20 104

Niderland 150 650 1072 165 150 421 2615

Portuqaliya 13980 1058 15038

Fransa 2190 3774 3203 1933

2238

1601 14938

Finlandiya 179 336 347 190 150 1652

İsveç 157 509 204 135 125 1377

Cəmi 93972 15360

15180

9616

6862

14051 153038 % 67,7 lU 10,9 5,0 4,9 40,0 100,0

4.21 Aİ-AATA (Avropa Azad Ticarət Assosiasiyası) arasında müqavilə

«Avropa iqtisadi məkam» anlayışı 1992-ci ilin may ayında A İ

ilə A ATA arasında Avropa iqtisadi məkanının yaradılması barədə

Müqavilə hazırlanarkən daha da aktuallaşdı. Bu vaxta qədər Avropanın

bu iki iqtisadi qruplaşması arasında münasibət 1977-ci ildə qüvvəyə

minmiş Sənaye məhsullannm ticarəti üzrə azad iqtisadi zona haqqında

Müqavilə ilə artıq tənzimlənmişdi (ATZ AİB - AATA, 1977) - AİM-nın

yaradılmasından çox keçməmiş əvvəlcə AATA-na daxil olan üç ölkə -

Avstriya,Finlandiya və İsveç Aİ-na daxil oldular. Bununla da AATA da

dörd ölkə - İsveçrə,

238

Norveç, İslandiya və Lixtenşteyn qaldılar. Bu baxımdan belə hesab

etmək olardı ki, AİM-mn yaradılması haqqında Müqavilə məhdud

əhəmiyyətə malikdir. Lakin bu ilk görünüşdən belədir. Belə ki, kifayət

qədər ciddi və dayanıqlı mövqeyə malik olan bu «qədim» Avropa

ölkələri «Aİ-nın siyasəti ilə qovuşmayan» iqtisadi siyasət həyata

keçirərkən ümumavropa iqtisadi siyasətinə əsaslı şəkildə disbalans gətirə

bilərdilər. Məhz buna görə də hər iki qruplaşmada bu Müqaviləyə və

eləcə də müxtəlif dövrlərdə onlar arasında bağlanmış digər sahəvi

sazişlərə böyük əhəmiyyət verilir. AİM haqqında Müqaviləyə uyğun

olaraq onun formalaşdırılması və fəaliyyət göstərməsi üçün AİM-nm

idarəetmə orqanlan yaradıldı ki, onlara da aşağıdakılar daxildir:

- Ali siyasi orqan kimi AİM-nm Şurası. Onun vəzifəsi AİM- də

əməkdaşlıq və inkişaf məsələlərinin əsasını təşkil edən strateji qərarlann

qəbul edilməsidir. Bu şura iştirakçı dövlətlərin hökumətlərinin, eləcə də

Aİ Komissiyasının nümayəndələrindən ibarət tərkibdə təşkil olunaraq

fəaliyyət göstərir.

- AİM-nın Birləşmiş komitəsi - icra orqanı olmaqla, AİM- mn

cari fəaliyyətinin təşkilinə cavabdehdir. Bu komitə İsveçrədən başqa

AATA-nm bütün ölkələrinin və Aİ-nın nümayəndələrindən ibarət

tərkibdə təşkil olunur.

- AİM-nm Birləşmiş parlament komitəsi - AİM-nm Birləşmiş

komitəsinə rəy və tövsiyələr verir. Buraya AATA -ya daxil olan

ölkələrin milli parlametlərindən 33 deputat və Avropa parlamentindən

33 deputat daxil olur.

- AİM-nm məsləhətçi komitəsi - hər iki tərəfin «sosial

tərəf-müqabillərinin» (dövlətlər, sahibkarlar ittifaqları və həmkarlar

təşkilatları) nümayəndələrindən ibarət olur. Hər birindən 30 nəfər

olmaqla AATA-nm Məsləhətçi komitəsi və Aİ-nın İqtisadi və sosial

komitəsinin nümayəndələri daxil olurlar. O, qarşılıqlı maraq doğuran

məsələlər üzrə məruzələr və rəylər hazırlayıb baxılmaq üçün Birləşmiş

Komitəyə verir.

AİM haqqında müqavilənin tələblərinin gözlənilməsi və yerinə

yetirilməsinə nəzarət və yoxlama Aİ tərəfindən Aİ-nin Komissiyası və

Aİ-nin Məhkəməsi, AATA tərəfindən isə bu məqsədlə yaradılmış

nəzarət Orqanı və AATA-nın Məhkəməsi tərəfindən həyata keçirilir.

Bütövlükdə AİM-də əmtəələrin, xidmətlərin, kapital və işçi

qüvvəsinin azad hərəkəti kifayət qədər tam həyata keçirilir. Həm də,

sənaye mallarının qarşılıqlı ticarətində və investisiya siyasətində

iqtisadiyyatın qarşılıqlı çulğalaşması və bir-birinə qarışması daha dərinə

getmişdir. Beynəlxalq ticarət, kapital və işçi qüvvəsinin inkişafında bu

möhtəşəm tədbirlər və ya istiqamətlər hər iki qruplaşmaya daxil olan

ölkələrin yüksək səviyyədə açıq iqtisadiyyatının yaradılmasına yardım

etdi, Avropa daxili ticarətin yüksəlməsi və kapitalın ekspansiyası sənaye

istehsalının və qitə əhalisinin gəlirlərinin artmasında yeni mərhələnin

başlanmasına gətirib çıxardı.

4.22 Şengen Sazişi (razilaşmasi) Şengen Sazişi Ölkələri

Şengen sazişi - “Avropa ittifaqının bir sıra ölkələri arasında

gömrük pasport nəzarətinin ləğv olunması haqqında” razılaşmadır.

Pasport və gömrük nəzarətinin ləğv olunması barədə Şengen

sazişi ilk dəfə olaraq 14 iyun 1985-ci ildə 5 Avropa dövləti (Belçika,

Niderland, Lüksemburq, Fransa, Almaniya) tərəfindən Lüksemburqda,

Şengen kəndinin yaxınlığında gəmi ilə gəzinti zamanı imzalanmışdır.

Saziş 26 mart 1995-ci ildə qüvvəyə minmişdir. Həmin vaxta qədər artıq

İspaniya və Portuqaliyada həmin sazişə qoşulmuşdular.

Sonradan 2007-ci ilə qədər Şengen sazişinə Avstriya,

Danimarka, Finlandiya, İslandiya, İtaliya, Yunanstan, Norveç, İsveçdə

qoşuldular və bununlada Şengen sazişində iştirak edən ölkələrin sayı

15-ə çatdı.

21 dekabr 2007-ci ildə daha 9 ölkə Şengen sazişinə qoşuldu:

Polşa, Çex Respublikası, Macarstan, Slavakiya, Sloveniya, Malta,

Estoniya, Latviya və Litva. 12 dekabr 2008-ci ildə İsveçrədə Şengen

zonasına daxil oldu. Bu gün bu sadalan 25 ölkə Şengen zonasını təşkil

edir.

2010- cu il ərzində Bolqariya, Kipr və Rumıniya Şengen

zonasına daxil olmaq üçün namizəd ölkələrdir.

240

Böyük Britaniya və İrlandiya Şengen sazişini imzalamaqlarına

baxmayaraq hələlik Şengen sazişindən kənarda qalmışlar. Bunun da

səbəbi ondan ibarətdir ki, bu ölkələrdə pasport nəzarəti tam ləğv

olunmamışdır. Bolqariya, Kipr və Rumıniyada da pasport nəzarətinin

ləğv olunmasının gələcəkdə həyata keçiriləcəyi planlaşdırılır.

1997- ci il Amsterdam müqaviləsinə əlavə olunmuş Şengen

protokoluna əsasən Danimarka xüsusi statusa malikdir. Bu da ondan

ibarətdir ki, Danimarka Şengen əməkdaşlığında Amsterdam müqaviləsi

imzalanana qədər olan həcmdə iştirak edir.

Daxil olma tarixlərində göstərilməklə bu gün Şengen sazişinə

daxil olan ölkələr aşağıdakılardır:

Avstriya (01.12.1997)

Belçika (26.03.1995)

Macarstan (26.12.1997)

Almaniya (Yuxarı Reyndə Büsengensiz) (26.03.1995)

Yunanstan (Afonasız) (26.03.2000)

Danimarka (Qrenlandiya və Farer adaları daxil olmamaqla)

(25.03.2001)

İslandiya (25.03.2001)

İspaniya (26.03.1995)

İtaliya (Levinqo anklavı daxil olmamaqla) (26.10.1997)

Latviya (21.12.2007)

Litva (21.12.2007)

Lüksemburq (26.03.1995)

Niderland (26.03.1995)

Fransa (26.03.1995)

Malta (21.12.2007)

Norveç (Şpitsberqen və Ayı adaları daxil olmamaqla)

(25.03.2001)

Polşa (27.12.2007)

Portuqaliya (26.03.1995)

Slovakiya (21.12.2007)

Sloveniya (21.12.2007)

Finlandiya (25.03.2001)

Çex Respublikası (21.12.2007)

241

İsveçrə (21.12.2007)

İsveç (12.12.2008)

Estoniya (21.12.2007)

4.23. Avropa İttifaqının genişləndirilməsi

15-dən 27-yə

1 may 2004-cü ildə Avropa İttifaqının tarixində ən iri genişlənmə baş

verdi və Qərbi Avropanın 8 ölkəsi: Macarıstan, Latviya, Litva, Polşa,

Slovakiya, Sloveniya, Çexiya, Estoniya və Aralıq dənizinin iki ölkəsi -

Malta və Kipr (onun yunan hissəsi) Respublikası Aİ-yə tam hüquqlu

üzvü qəbul olundular.

Əvvəlki dörd genişlənmədən (1973, 1981, 1986 və 1995-ci

illər) sonra Aİ üzvlərinin sayı altıdan 15-ə çatmışdı. 2004-cü ildəki

genişlənmədən sonra Aİ üzv ölkələrinin sayı 25-ə çatdı. 2007-ci ildə

Rumıniya və Bolqarıstan Aİ-na üzv qəbul olundular. Hazırda Aİ özündə

Avropanın 27 ölkəsini birləşdirir.

Cədvəl № 20

Aİ-nin genişləndirilməsi 20 saylı cədvəldə verilmişdir.

Avropa ittifaqının genişləndirilməsi

Təsisçi

ölkələr

(1957-dü)

1-d

genişlən

mə

(1973KÜ

İ1)

2-d

genişlən

mə

(1981-dü

)

3-cügaıiş

- lənmə

(19860

il)

4-cü

genişlən

mə

(19950

fl)

5dgenişlə

nmə

(2004-cü

il)

6o

genişlənm

ə (2007-ci

ü) Belçika Böyük

Britaniya

Yuna

nıstan

İslandiya Avstriya Macarıs

tan

Rumı

niya Fransa Dani

marka

Portu

qaliya

Finlan

diya

Kipr Bolqa

rıstan Alma

niya

İrlan-

diya

İsveç Malta

İtaliya Latviya

Lük

sem

burq

Litva

Nider

land

Polşa

242 Slovakiy

a

Sloveniya

Çexiya

Estoniya

Aİ-nin belə genişlənməsini müşahidəçilər 52 il bundan əvvəl ümumi bazarın özünün yaradılmasının təməlinin qoyulması ilə müqayisə edirlər. Hazırda Avropa ittifaqı Avropa ərazisini 34%-ni, əhalisinin 30%-ni birləşdirərək 480 milyon nəfər istehlakçısı olan böyük bir bazara çevrilmişdir.

Aİ-nin genişləndirilməsinin bir sıra göstəriciləri 21 saylı cədvəldə verilmişdir.

Aİ-nin genişlənməsindən bir çox inteqrasiya makroiqtisadi göstəricilərinin yaxşılaşacağı gözlənilir:

- ticarət sahəsində səmərə - o cümlədən gömrük maneələrinin aradan qaldırılması hesabına ticarət xərclərinin aşağı salınması;

- Aİ-nin daxili bazarında səmərə - əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi, qiymət rəqabətinin kəskinləşməsi;

- istehsal amillərinin hərəkəti ilə əlaqədar səmərə - Qərbin mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinə birbaşa investisiyalarının artması, Aİ-nin şərq ölkələrindən qərb ölkələrinə işçi qüvvəsinin miqrasiyası və s.

Qeyd etmək lazımdır ki, Aİ-yə müxtəlif inkişaf səviyyələrinə malik olan yeni üzvlərin qəbul olunması Aİ-nin fəaliyyətinin səmərəliliyini müəyyən dərəcədə aşağı sala bilər.

Cədvəl №21. Aİ-nin genişləndirilməsinin bir sıra göstəriciləri

1958- ci

il

1973-

cü il

1981- ci

il

1986- cı

il

1995

-ci il 2004-

cü il

2007- ci

il

Ərazi (Min.kv.m)

1,167 1,524 1,658 2,252 3,234 5,411

Əhali

(mln.nəO

185 273 287 338 370 456

Uzv-ölkə-

lərin sayı 6

9 10 12

15 25

dJt, :iJü J --*■ -“‘T * ■ 243

Rəsmi

dillərin

sayı

4

6

7 9

11 20 22

ABK

komissarları

nın sayı

9 13 14 17 20 30 32

Bunun baş verməməsi üçün Aİ bir sıra islahatlar, o cümlədən İttifaqın orqanlarının, qərar qəbulu mexanizminin, struktur fondların, kənd təsərrüfatı siyasəti, regional siyasət və şairənin təkmilləşdirilməsi üzrə islahatlar həyata keçirir.

Genişlənmə ilə əlaqədar olaraq belə bir mühüm prinsipi rəhbər tutur: «Bütün genişlənmələrdə əldə edilmiş inteqrasiya səviyyəsi saxlanılır». Son dövrlərdə Aİ-ya qəbul edilən üzvlərin iqtisadi inkişaf səviyyəsi Aİ üzrə ümumi göstəricidən xeyli aşağıdır. Bu aşağıdakı cədvəldən də görünür.

Cədvəl №22

Avropa İttifaqı - 15 100

Polşa 39

Çexiya 60

Slovakiya 46 Macarıstan 49

Slovakiya 68

Rumıniya 27

Bolqarıstan 23 Litva 31

Latviya 27 Estoniya 38

Mənbə: Financial Times. 2000. 15 fevr.

2003- cü ilin yekununa görə 10 namizəd ölkədə adambaşına düşən orta

illik ÜDM Aİ-15 -in orta səviyyəsinin 40yo-ni təşkil edir.

16 aprel 2003-cü ildə Afinada on namizəd ölkə ilə Aİ arasında

ittifaqa üzv olmaq barədə bağlanmış müqaviləyə uyğun olaraq həmin

ölkələr ümumxalq referendumu keçirdilər. Refe

244

rendumda əhalinin böyük əksəriyyəti Aİ- yə daxil olmağın lehinə səs

verdilər. Afina bəyannaməsində deyilirdi: «Bizim nailiyyətlərimiz

nadirdir. Belə bir İttifaq bizim qitənin xırdalanmasına və yüz illərlə

davam edən münaqişələrə son qoymaq üçün qətiyyətimizi əks etdirir. Bu

ittifaq özündə bizim əməkdaşlığa əsaslanan yeni gələcəyə can

atmağımızı, müxtəlifliyə və qarşılıqlı anlaşmaya hörmətimizi təcəssüm

etdirir».

Namizəd ölkələrin Aİ-na üzv olması bir neçə mərhələdə həyata

keçirilmiş və on beş il ərzində yerinə yetirilmişdir.

1990-cı illərin əvvəllərində bu ölkələrlə Aİ arasında «Avropa

sazişi», və ya «Assosiasiya haqqında saziş» imzalandı və ilk olaraq bu

sazişi Macarıstan, Polşa, Çexiya və Slovakiya imzaladılar. Sonradan bu

saziş bütövlükdə Sloveniya, Rumıniya, Bol- qaristan, Litva, Latviya və

Estoniya tərəfindən də imzalandı. Sazişdə mərkəzi yeri 10 il ərzində

həm həmin ölkələrin özləri, həm də bu ölkələr də Aİ arasında azad ticarət

zonasının yaradılması, eləcə də siyasi dialoqun inkişafı, qanunların

yaxınlaşdı- rılması, iqtisadiyyat və maliyyə sahəsində əməkdaşlıq

nəzərdə tutulurdu.

Avropa sazişi Aİ-nin yaradılması barədə Roma müqaviləsinin

238-ci maddəsinin tələblərinə uyğun olaraq bağlanmışdır. Saziş siyasi,

ticarət - iqtisadi, hüquqi və institusional bölmələrdən ibarətdir.

Siyasi bölmədə Mərkəzi-Şərqi Avropa ölkələri (MŞAÖ) öz

üzərinə insan hüquqlarına hörmət etmək, o cümlədən milli azlıqların

hüquqlarını, qanunun aliliyi əsasında demokratiyanın inkişafını təmin

etmək və bazar iqtisadiyyatının formalaşmasına doğru irəliləməyi

öhdəlik kimi götürdülər. Bu öhdəliklərin pozulduğu halda Avropa

sazişinin fəaliyyəti dayandırıla bilərdi.

Hüquqi bölmədə - MŞAÖ -nın qanunçuluğunun Avropa hüquqi

ilə vahid şəklə salınması, eləcə də texniki qayda və standartların Aİ-nm

normaları ilə yaxmiaşdırılması nəzərdə tutulurdu. Lakin hazırda Aİ-nm

özündə işsizliyin səviyyəsinin 10% yaxın olması ilə əlaqədar «işçi

qüvvəsinin sərbəst hərəkəti» müddəası müvəqqəti olaraq sazişdən

çıxarılmışdır.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının ticarəti sahəsində - «şürüş-

kən» idxal yığımları və kvotalar saxlanıldı.Sənaye məhsulları üzrə polad, kömür, toxuculuq malları istisna olmaqla bütün əm

V:. vA';:-J/ ; __ _______ 245

təələr üzrə azad ticarət rejimi tətbiq olundu. Hazırda bu məhsullar üzrə də ticarət liberallaşdınimış, toxuculuq malları sahəsində kvota aradan qaldırılmışdır.

İkinci mərhələdə - 1993-cü ilin iyun ayında Aİ Kopenha- gendə yeni iqtisadi genişlənməyə siyasi start verərək «Kopenhagen kriteriyası»nı müəyyənləşdirdi. Bu kriteriyaya görə Aİ-yə daxil olmaq üçün potensial üzv-ölkələr aşağıdakı şərtləri yerinə yetirməli idilər:

- demokratiyaya təminat verən, insan hüquqlanm qoruyan, qanunun aliliyini təmin edən və azlıqlan qoruyan institutlann sabitliyi təmin olunmalıdır;

- İttifaq daxilində rəqabət təzyiqinə uyğunlaşma qabiliyyətinə malik olan səmərəli bazar iqtisadiyyatına malik olmaq;

- siyasi, iqtisadi və valyuta ittifaqının məqsədlərinə tərəfdar olmaqla, Aİ qanunçuluğunun əsasını təşkil edən ümumi qaydalar, standartlar və siyasətin həyata keçirilməsi.

Qeyd etmək lazımdır ki, MŞAÖ tərəfindən bu kriteriya- lardan heç biri yerinə yetirilməsə də onlar Aİ-na üzv qəbul olundular.

Üçüncü mərhələdə - 1997-ci ilin dekabr ayında Aİ-nın Lüksemburqda keçirilən sessiyasında həmin ölkələrin Aİ-yə daxil olmaları barədə danışıqlara başlanması qərara alındı. Danışıqların gedişi aşağıdakı qaydada həyata keçirildi: əvvəlcə Avropa Komissiyası öyrənməli idi ki, bu ölkələrin qanunları və hüquqi bazası Aİ-nın qanunları və hüquqi bazası ilə uzlaşırmı? İkinci addım AK və Nazirlər Şurası namizəd ölkələrlə birlikdə bu ölkələr üçün fərdi konsepsiya işləməli idilər.

Aİ-nın Lüksemburq zirvə toplantısında namizəd-ölkələrə maliyyə köməyi göstərilməsinin prinsipləri işlənildi.

Aİ üzv ölkələrin tərkibi 23 saylı cədvəldə verilmişdir. • Azərbaycan - Avropa Birliyi Avropa məkanına daha sıx inteqrasiyanın zəruriliyi mövqeyindən

çıxış edən Azərbaycan Avropa ittifaqı ilə çoxsahəli qarşılıqlı əlaqələr yaratmışdır. Azərbaycanın Aİ ilə münasibətləri TACİS, TRASECA və s. kimi müxtəlif proqramlar çərçivəsində inkişaf etdirilir. I996-cı ildə Azərbaycan ilə Avropa Birliyi arasında 1999-cu ildən qüvvəyə minmiş Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq sazişi imzalanmışdır. Bu saziş siyasi dialoq, demokratiyanın qurulmasına kömək, eləcə də iqtisadi əməkdaşlıq və sərma

yələrin qorunmasını nəzərdə tutur. 2004-cü ildə Avropa ittifaqının şərqə doğru genişləndirilməsilə Azərbaycan Cənubi Qafqaz ölkəsi olaraq, «Genişləndirilmiş Avropa» təşəbbüsü çərçivəsində Aİ-nin «Yeni qonşuluq siyasəti»nə daxil edilmişdir. Bu isə ölkəmizin Avropa ittifaqı ilə əməkdaşlığı daha da inkişaf etdirərək yeni keyfiyyət mərhələsinə qaldırması üçün zəmin yaradır.

Cədvəl №23. Avropa ittifaqı ölkələrinin tərkibi

Ölkə Daxil olduğu il Ərazisi

kv.km Əhalisi mln.nə- fər

Belçika 1957 30518 10346

Almaniya 1957 357021 83029

İtaliya 1957 301322 57998

Lüksenburq 1957 2586 0.454

Niderland 1957 41532 16195

Fransa 1957 547030 60181

Böyük Britaniya

1973 244820 60095

Danimarka 1973 43094 5388

İrlandiya 1973 70285 3931

Yunanıstan 1981 131957 11018

İspaniya 1986 505990 40683

Portuqaliya 1986 92391 10409

Avstriya 1985 83858 8188

Finlandiya 1985 338145 5207

İsveç 1985 49964 8943

Macarıstan 2004 93030 10045

Kipr 2004 9250 772

Latviya 2004 64589 2349

Litva 2004 65200 3593

247

Malta 2004 316 400

Polşa 2004 312685 38668

Slovakiya 2004 48845 5430 Sloveniya 2004 20253 1936

Çex Respublikası 2004 78866 10250

Estoniya 2004 45226 1409

Bolqarıstan 2004

Rumıniya 2004

4.24 Avropa iqtisadi birliyindən

Avropa ittifaqına doğru təkamül

1957-ci ildə AİB və 1960-cı ildə Böyük Britaniyanın himayəsi

altında A AT A yarandıqları gündən aralarında gizli mübarizə gedir.

Hələ bu mübarizənin ilk mərhələlərindən A ATA uduzmağa başladı.

Bunun da səbəbi ondan ibarət idi ki, assosiasiya öz qarşısına konkret

məqsəd kimi vahid Avropa bazarının yaradılmasını qoymamışdı.

Bununla əlaqədar olaraq tezliklə AATA-nm üzvləri Böyük Britaniyanın

özü də daxil olmaqla AİB-nə üzv olmaq üçün növbəyə durmağa

başladılar.

1972- ci ildə AATA-nm üzvləri olan Danimarka, İrlandiya və Böyük

Britaniya, bir az sonra Yunanıstan, İrlandiya və Portuqaliya AİB-nə

qoşuldular.

1 dekabr 1975-ci ildə Roma sessiyasında Avropa Zirvəsi birbaşa

ümumi səsvermə yolu ilə Avropa Parlamentinin təşkili barədə son

qərar qəbul etdi. Bu parlamentin təşkili bundan əvvəl Parisdə Birliyin

dövlət və hökumət başçılarının zirvə görüşündə bəyənilmiş prinsip

əsasında həyata keçirilməli idi. Elə Romada birinci seçkilərin keçirilmə

vaxtı 1978-ci ilin payızına təyin edilsə də, sonradan bu 7-10 iyun

1979-cu ilə keçirildi. Beləliklə, baxmayaraq ki. Parlamentin seçilməsi

birinci müqavilə ilə müəyyən olunmuşdu, amma bu layihənin yerinə

yetirilməsi 25 il çəkdi. Avropa Parlamentinin paytaxtı Strasburq şəhəri

oldu.

248

29 dekabr 1975-ci ildə Belçikanın Baş naziri L.Tindesman Paris

zirvə görüşündə ona verilmiş tapşırıqla əlaqədar olaraq AİB

hökumətlərinin müzakirəsinə Birliyin gələcək inkişafı barədə məruzə

təqdim etdi. L. Tindesmanın təklif etdiyi məruzənin əsas ideyası

bunlardan ibarət idi:

- İqtisadi və valyuta ittifaqının möhkəmləndirilməsinin

zəruriliyi;

- Ümumi xarici siyasətin həyata keçirilməsi;

- Ümumi Avropa sosial və regional siyasətinin həyata

keçirilməsi;

- Ümumi sənaye siyasəti;

- Birliyin rəhbər orqanlarının tənzimləyici rolunun əsaslı şəkildə

gücləndirilməsi.

Lakin Avropa Zirvəsi bu mərhələləri müzakirə etməyə

tələsmirdi. Yalnız özünün 1979-cu ilin aprelindən dekabrınadək

keçirilən sessiyalarında Avropa valyuta sisteminin (AVS) yaradılması

barədə qərar qəbul etdi. 9-lOdekabr 1979-cu ildə Paris sessiyasında

AVS-nın fəaliyyətə başlaması barədə qərar qəbul etdi.

1984-cü ildə Avropa Parlamenti Birliyin sonrakı inkişafına

yönəldilmiş çox möhtəşəm bir addım ataraq Avropa ittifaqı

yaradılmasının layihəsini qəbul etdi. Bunun əsasında Avropa

Komissiyası Birlik miqyasında daxili bazarın yaradılmasının konkret

proqramını əks etdirən «Ağ kitabı» işləyib hazırladı. 1986-cı ildə

AİB-nın iştirakçısı olan ölkələr Vahid Avropa aktını imzaladılar ki,

bu da Roma müqaviləsini bütöv bir konkret sazişlər bloku ilə tamamladı.

Bu sazişlərdə Qərbi Avropada deniş, azad və sərhədləri olmayan ümumi

bazarın yaradılması barədə konkret təkliflər nəzərdə tutulurdu. «Ağ

kitabda» 279 konkret direktiv göstərişlər vardır ki, onlardan da çoxu

özünün həyata keçirilmə və nəzarət mexanizmi olmaqla proqram

göstərişi kimi yerinə yetirilmə mərhələsindədir.

Vahid Avropa aktına daxil olan sazişlərin mühüm tərəfi ondan

ibarət olmuşdur ki, beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində çox böyük

əhəmiyyət kəsb edən məsələlər barədə qərarlar qəbul edilməsində

prosedur məsələlərin həllinə böyük diqqət yetirilir.

AİB - Aİ-nın müvəffəqiyyətli inkişafın mühüm tərəfi həmişə

qanunvericilik bazası olmuşdur. Buraya həm də parlament tərəfindən

təsdiq olunmalı o müqavilə və sazişlər də daxildir ki, onlar həm milli

parlamentlər, həm də Avropa parlamenti tərə-

249

fındən vaxtında təsdiq edilməlidir. Avropa Zirvəsinin Rodos

sessiyasında (3-4 dekabr 1988-ci il) qeyd olundu ki, vahid bazarın

yaradılması üçün zəruri olan qanunçuluq bazasının 50%-i artıq

hazırlanmışdır. Birliyin komissiyasının proqramına daxil edilmiş

təkliflərin 90%-i baxılmaq üçün Avropa Zirvəsinə təqdim olunmuş və

onlardan 40%-i qəbul olunmuşdur. Bunların da 70%-i texniki

maneələrlə, yəni gömrük xidmətləri və maliyyə xidməti də daxil

olmaqla, əmtəə və xidmətlərin standartlarının uyğunlaşdırılmasmın

zəruriliyi ilə əlaqədar olan təkliflərdir. Aİ- nin 8 ölkəsi üçün kapital

bazarının tam liberallaşdırılması 1 iyul 1990-cı ildə bəyan olunmuşdu ki,

bu da iqtisadi ittifaqın yaradılması yolunda həlledici addım olmuşdur.

Eyni zamanda bu addım Birliyin vahid ümumi şərtləri, qanunvericilik

aktları, standartları, gömrük rüsumları, yığımları və s. fəaliyyət göstərən

maliyyə zonasının yaradılması üçün güclü ilkin zəmin olmuşdur.

İttifaq regional siyasətə xüsusi diqqət yetirir. Məlum olduğu kimi,

Aİ-nın 15 ölkəsinin hər biri müxtəlif inkişaf səviyyəsinə malik idi.

Onların bəzilərində iqtisadi cəhətdən geridə qalmış, zəif inkişaf etmiş və

ya tənəzzül vəziyyətində olan və onların ümumavropa səviyyəsinə

qaldırılması üçün xüsusi yanaşma tələb edən rayonlar var idi və indi də

qalmaqdadır. Bu şəraitlə əlaqədar olaraq 1989-cu ilin yanvarında yeni

struktur qaydalar qəbul olundu. Bunun məqsədi Birliyin müxtəlif ölkə və

regionlarının iqtisadi inkişaf səviyyəsini tarazlaşdırmaq, ərazi uyğun-

suzluğunun aradan qaldırılması olmuşdur. Belə regional siyasətin

həyata keçiriməsində həlledici rol İttifaqın regional inkişaf üzrə

Avropa fonduna, Avropa sosial fonduna, Avropa həmrəylik

fonduna və Aralıq dənizi inteqrasiya proqramlarına ayrılmışdır. Ən

çox vəsait Aralıq dənizi ölkələrinə və İrlandiyaya yönəldilirdi ki, bu da

əsas donorlar olan böyük ölkələrin narazılığına səbəb olurdu. Buna

baxmayaraq, hər dəfə baş qaldıran mübahisələr həll olunurdu, ona görə

ki, istənilən mübahisə zamanı AİB - Aİ-nın üzvü olan heç bir ölkə

özünün Birliyin tərkibinə daxil olmasını şübhə altına almırdı.

Bütün bu görülən tədbirlərlə əlaqədar olaraq Maastrix sessiyası

rəsmi şəkildə elan etdi ki. Birliyin formalaşdırılması üzrə əsas

məsələlər həll olunaraq başa çatdırılmışdır. Avropa iqtisadi birliyi

Avropa ittifaqı adlandırıldı.

250

4.25. Avropa Azad Ticarət Assosiasiyası

(European Free Trade Association)

Özündə Avstriya, Böyük Britaniya, Danimarka, Norveç,

Portuqaliya, İsveç və İsveçrəni birləşdirən Avropa Azad Ticarət

Assosiasiyasının (AATA) yaradılması barədə Saziş 20 noyabr

1959-cu ildə imzalanmışdır. Tezliklə 1961-ci ildə Finlandiya AATA

ilə sıx əlaqə yaratdı və 1986-ci ildə onun tam hüquqlu üzvü oldu.

İslandiya Assosiasiyanın tərkibinə 1970-ci ildə, Lixtenşteyn isə

1991-ci ildə daxil oldular. 1991-ci ilə qədər AATA-da Lixtenşteynin

maraqlarını İsveşrə təmsil edirdi.

Bu ölkələrin 1 Avropanın sərhədindən kənarda olan

müstəmləkələri də Assosiasiyanın üzvü ola bilərdilər. AATA- nın

yaradılması barədə Sazişə müvafiq olaraq istənilən müstəqil dövlət

AATA-ya üzv olmaq üçün ərizə verə bilər.

Sonradan biri-birinin ardınca Assosiasiyanın bəzi üzvləri onun

tərkibindən çıxaraq Avropa İqtisadi Birliyinin (hazırda Aİ) üzvlüyünə

daxil oldular. 1972-ci ildə Böyük Britaniya və Danimarka, 1986-cı

ildə Portuqaliya, 1995-ci Udə isə Fimandiya, Avstriya və İsveç A AT

A-dan çıxdüar. Hazırda Assosiasiyanm üzv kimi İslandiya, Norveş,

İsveçrə və Lixtenşteyn qalu*.

1950-1960-ci illərin hüdudlarında Böyük Britaniyanın Fransa

və AFR ilə apardığı rəqabət onun Avropa İqtisadi Birliyinə üzv olmasını

qeyri-mümkün edirdi. Avropada ikinci inteqrasiya birliyi olan

AATA-nın yaradılması müəyyən mənada bu rəqabəti əks etdirirdi.

Avropa Azad Ticarət Assosiasiya 3 may 1960-cı ildə AİB- yə

alternativ kimi ona birləşə bilməyən və ya birləşmək istəməyən Avropa

dövlətləri üçün yaradılmışdır. Bu dövlətlər Avropa ümumi bazarının

yaradılması planını həddən artıq lovğalıq hesab edirdilər.

AATA haqqında Konvensiya yeddi dövlət: Böyük Britaniya,

Danimarka, Norveç, İsveç, Avstriya, İsveçrə və Portuqaliya tərəfində 4

yanvar 1960-cı ildə Stokkolmda imzalandı.

Stokkolm konvensiyası sonradan Vaduts konvensiyası ilə əvəz

olundu. Bu Konvensiya, üzv-ölkələr arasmda gömrük rüsumlarının

251

aşağı salınması və kəmiyyət məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması

hesabına ticarətin liberallaşdınlmasını nəzərdə tuturdu.

AATA Avropa İqtisadi Birliyinə nisbətən daha sadə məsələlərin

həllini nəzərdə tuturdu. Stikkolm Konvensiyasına müvafiq olaraq

AATA-nın gömrük siyasəti yalnız sənayə mallarına şamil edilirdi.

AATA ölkələrə üçüncü ölkədən idxal olunan ərzaq məhsullarına vahid

tarif tətbiq etməyib, milli gömrük tariflərini saxladılar və bununla da

üzv-ölkələr müstəqil ticarət siyasəti həyata keçirirdilər.

Yaradılması barədə Sazişdə AATA dörd əsas məqsədi

bəyan etdi: 1) AATA üzv-ölkələrində tam məşğulluğun saxlanılması; 2)

üzv-ölkələr arasında qarşılıqlı xammal göndərilməsində

əyintilərə yol verməmək; 3) təşkilatın üzvləri arasında ədalətli rəqabətin

təmin olunması; 4) ticarət maneələrinin azaldılması yolu ilə dünya

ticarətinin inkişafı. Lakin AATA-nın yaradılması barədə bu Sazişdə

Gömrük ittiqafıqı və ya Ümumi bazar yaradılması barədə niyyət əks

olunmamışdı.

AATA-nın sonrakı fəaliyyəti Böyük Britaniyanın 1968- ni ilin

sonunda idxal məhdudiyyətləri qoyması və 1970-ci ilin ortalarında onun

Ümumi bazara üzv olmaq istəməsi barədə təkrar müraciət etməsi ilə

əlaqədar altında təhlükə qaldı.

1970- ci illərin əvvələrində AATA çərçivəsində azad ticarət

zonasının yaradılması başa çatdı. AATA, həmin dövrə qədər yaradılmış

azad ticarət assosiasiyalarından ən məşhuru və əhəmiyyətlisi oldu. Belə

bir ideya nəzərdə tutulurdu ki, bu təşkilat inteqrasiyanın daha inkişaf

etmiş formasına yüksəldilərək iqtisadi ittifaqa çevrilsin.

Lakin bu ideya həyata keçirilə bilmədi. Amma Avropada azad

ticarət zonasının yaradılması planının həyata keçirilməsinə nail olundu.

Buna baxmayaraq AATA ölkələrində inteqrasiya prosesi üzv-ölkələrin

iqtisadiyyatına onunla rəqabətdə olan AİB qədər səmərəli təsir göstərə

bilmədi. Böyük Britaniya və AATA-nın digər üzv-ölkələri belə

birdilemma qarşısında qalmışdılar: ya AATA-ni

möhkəmlətmək, ya da AİB-ə birləşməyə çalışmalı. AATA çərçivəsində

Böyek Britaniya Millətlər Birliyi ölkələrindən

252 •i?»; Д,'- uj U

əmtəə idxal edib, onu AATA-nin digər üzvlərinə satmaqla üzv- ölkələr

üçün ümumi tarifdən veyri əldə edirdi. AİB-in sürətli inkişafı onun

sürətli inkişaf ticarət tərəfmüqabili kimi ABŞ və Avstraliya, Kanada və

Yeni Zelandiya kimi Millətlər Birliyi ölkələri üzərində deyil və yalnız

Avropa üzərində cəmləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq Böyük Britaniya

AİB-ə üzvlüyə qəbul edilməsini xahiş etdi. Lakin bu danışıqlar

Fransanın mənfi mövqeyi nəticəsində 1963-cü ilin yanvarında nəticəsiz

başa çatdı və bu yenidən AATA-nın fəaliyyətinin canlanmasına səbəb

oldu. 1 yanvar 1967-ci ildə üzv-ölkələr (Portuqaliyadan başqa) arasında

sənaye məhsulları ilə ticarətdə bütün gömrük rüsumları və kəmiyyət

məhdudiyyətləri ləğv olundu. Bir ildən sonra AATA ilə Finlandiya

arasında gömrük rüsumları ləğv olundu.

1972-ci ildə Böyük Britaniya və Danimarkanın AATA- dan

çıxmaları bu təşkilatı əsaslı şəkildə zəiflətdi və qalan üzv- ölkələri

məcbur etdi ki, Assosiasiyanın üzv-ölkələrinin ticarət üzrə əsas

tərəfmüqabili olan AİB-lə iqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsi

yolarını axtarsınlar. Çətin danışıqlar nəticəsində AATA-nın bütün

üzvləri, eləcə də Finlandiya AİB-lə Sənaye malları üzrə azad ticarət

haqqında saziş bağladılar. Bu saziş

1973- cü ildə qüvvəyə mindi. Bu saziş əsasında gömrük rüsumlarının

qarşılıqlı şəkildə aşağı salınması həyata keçirildi və gömrük rüsumları 1

iyul 1977-ci ildən tamamilə ləğv olundu. Bunun nəticəsində Qərbi

Avropada tərkibinə AATA və AİB ölkələrinin daxil olduğu azad ticarət

zonası yaradıldı. 1984-cü ildə AATA və AİB vahid təsərrüfat məkanının

yaradılması və əməkdaşlığın iqtisadi, valyuta və sənaye siyasəti, ETTKİ,

ekologiya, balıqçılıq, nəqliyyat və qara metallurgiya sahələrinə də şamil

edilməsi barədə saziş bağladılar. 1992-ci ili may ayında AATA və AİB

Vahid iqtisadi məkan (insanların, əmtəə, xidmət və kapitalın sərbəst

yerdəyişməsi) barədə saziş bağladılar.

AATA-nın qalan üzv-dövlətləri (İslandiya, Norveç, İsverçrə və

Lixtenşteyn) Stokkolm sazişinin tam yerinə yetirilməsi üzərində

nəzarətin həyata keçirilməsini davam etdirirdilər. AATA-yə daxil olan

dövlətlər Mərkəzi və Qərbi

?.V. :; 253

Avropa ölkələri, o cümlədən Bolqariya, Polşa, Rumıniya, Slovakiya və

Çex Respublikası ilə azad haqqında müqavilə imzalamışlar. Anoloji

müqavilə Baltika dövlətləri ilə də imzalandı. Bunların məqsədi

Avropanın bu hissəsində ticarət əlaqələrinin stimullaşdırılması yolu ilə

islahatlara kömək etmək idi. Bu sazişlər sənaye malları və emal olunmuş

kənd təsərrüfatı məhsularma aid idi.

Avropa Azad Ticarət Assosiasiyasının təsisatlar. Kvropa

Azad Ticarət Assosiasiyasını AATA-nın Şurası idarə edir. Şura ayda

iki dəfə nazirlər və ya daimi nümayəndələr səviyyəsində toplanır. Öz

fəaliyyətini o, bir neçə komitə vasitəsilə həyata keçirir: gömrük

ekspertləri, ticarət ekspertləri, iqtisadi komitə (bu komitəyə hər bir

üzv-dövlətdən beş nəfərə qədər olmaqla sahibkarların və həmkarlar

təşkilatlarının nümayəndələri daxil olur), parlament üzvləri komitəsi,

büdcə komitəsi və sairə. Vaxtaşırı çağırılan ekspert qrupları xüsusi

məsələlərə baxır. Şura AATA-nın yaradılması barədə

Konvensiyanın yerinə yetirilməsinin gedişinə nəzarət edir, iştirakçı

ölkələrin hökumətləri üçün tövsiyyələr hazırlayır.

Baş katib tərəfindən rəhbərlik edilən Katiblik Şuraya,

komitə və ekspert qruplarına köməklik göstərir. Katibliyin altı şöbəsi var

və onlar ticarət, iqtisadiyyat, inteqrasiya, mətbuat və informasiya və

digər məsələlərlə məşğul olurlar. AATA-nın Katibliyi Cenevrədə

(İsveçrə) yerləşir.

1992-ci ildə Aİ ilə AATA arasında bağlanmış Sazişlə əlaqədar

olaraq AATA-nın daha iki orqanı: Nəzarət orqanı və AATA-nın

Məhkəməsi yaradıldı. Nəzarət oqranm mənzil qərargahı Brüsselde

yerləşir (Avropa Komissiyasının mənzil qərarhagında Brüsseldədir),

AATA-nın Məhkəməsidə Avropa Məhkəməsi kimi Lüksemburqda

yerləşir.

4.26. Azərbaycan - GUAM

GUAM keçmiş SSRİ məkanında baş verən proseslərin

qiymətləndirilməsi nəticəsində iqtisadi və təhlükəsizlik məsələləri üzrə

mövqeləri üst-üstə düşən 4 dövlətin (Gürcüstan, Ukray

254 -'1*'*' ı'r u£ı * '

na, Azərbaycan və Moldova) birliyidir. Birliyin fəaliyyətinin əsasında

şəffaflıq və aşkarlıq prinsiplərinə uyğun üzv ölkələrin qarşılıqlı

əməkdaşlığı durur.

10 oktyabr 1997-ci ildə Strasburq şəhərində Gürcüstan, Ukrayna,

Azərbaycan və Moldova prezidentlərinin görüşündə GUAM adlı siyasi-

məsləhətləşmə forumu yaradılmışdır. Strasburq Bəyannaməsi GUAM

ölkələri arasında siyasi və digər əməkdaşlıq səviyyəsini yüksəltmək,

keçmiş SSRİ məkanında və beynəlxalq aləmdə baş verən əsas məsələlər

və proseslər üzrə mövqelərini uzlaşdırmaq, onların bir təşkilat

çərçivəsində əməkdaşlığını möhkəmləndirmək məqsədilə yaradılmışdır.

24 aprel

1999- cu il tarixdə Vaşinqtonda üzv dövlətlərin dövlət başçılarının

sammiti zamanı GUAM-a Özbəkistan Respublikası da qoşuldu.

Beləliklə, birlik genişləndirilərək 5 ölkəni əhatə etmiş və GUÖAM

adlandırılmışdır. Təşkilatın məqsədi sosial iqtisadi inkişafa, ticarət

əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi və genişləndirilməsinə yardım

etməklə, üzv ölkələrin təhlükəsizlik məsələləri də daxil olmaqla onların

sıx əməkdaşlığına nail olunmasıdır. Bu qurum həmçinin üzv ölkələrin

nəqliyyat - kommunikasiya sisteminin və onların ərazisində yerləşən

müvafiq infrastrukturların GUAM-ın maraqlarına uyğun inkişafı və

səmərəli istifadə olunması ilə də məşğul olur. GUAM-ın digər vəzifəsi

bütün fəaliyyət sahələrində regional təhlükəsizliyin

möhkəmləndirilməsi, elm, mədəniyyət və humanitar sahələrdə

münasibətlərin inkişafı məsələləridir. Təşkilat 2003-cü ilin

dekabrından BMT-in Baş Məclisində müşahidəçi statusuna malikdir. 7

iyun 2001-ci ildə Ukraynanın Yalta şəhərində GUÖAM-nın üzvü olan

ölkələrin dövlət başçılarının növbəti zirvə görüşü keçirilib. Görüşdə

GÜAM-nm təşkilat kimi rəsmən qeydə alınması üçün BMT-yə müraciət

qəbul olunmuşdur. Sammitdə üzv ölkələrin prezidentləri Yalta

xartiyasını imzalanmış və bu sənəddə təşkilatın statusu, funksional

sistemi, o cümlədən sədrlik məsələsi öz həllini tapmışdır.

GUÖAM-nın Yalta sammiti bu regional birliyin

formalaşmasında yeni bir mərhələ olmuşdur. Sammit zamanı GUÖAM

çərçivəsində əməkdaşlığın inkişaf səviyyəsi və perspektivləri, xüsusi ilə

üzv ölkələrin ərazilərindən keçən, o cümlədən Avropa - Qafqaz - Asiya

nəqliyyat dəhlizinin (TRASEKA), nəqliyyat kommunika-

___ 255

siyalan infrastrukturunun inkişafı, səmərəli fəaliyyəti və

təhlükəsizliyinin təminatı ilə bağlı məsələlər müzakirə olunmuşdur.

Sammitin nəticələri əsasında GUÖAM-ın Yalta Xartiyası,

Konsulluq məsələləri üzrə qarşılıqlı yardımın təqdim edilməsi haqqında

GUÖAM ölkələrinin Konvensiyası imzalanıb. Dövlət başçıları GUÖAM

çərçivəsində azad ticarət zonasının yaradılması haqqında saziş layihəsi

üzərində işin bitirilməsinin vacibliyini qeyd ediblər.

GUÖAM-ın növbəti sammiti də Yaltada 20 iyul 2002-ci il

tarixində keçirilib. Bu Yalta görüşü «GUÖAM-ın üzvü olan dövlətlər

arasında azad ticarət zonası yaradılması haqqmda saziş» və

«Terrorizm, mütəşəkkil cinayətkarlıq və digər təhlükəli cinəyətlər ilə

mübarizə sahəsində GUÖAM-a üzv olan dövlətlərin hökumətləri

arasında saziş»in imzalanması ilə nəticələnmişdir. Üzv ölkələr arasında

əməkdaşlığın daha da sürətləndirilməsi strategiyasını dəstəkləyən

GUAM çərçivəsində hazırda beynəlxalq maliyyə təşkilatları tərəfindən

iki proqram maliyyələşdirilir. Bunlardan birincisi, TASİS çərçivəsində

regional fəaliyyət proqramına əsasən Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat

dəhlizinin (TRASEKA) gələcək inkişafına yönələn bir sıra layihələrin

həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Qeyd edilməlidir ki, bütün GUAM

ölkələri TRASEKA proqramının iştirakçılarıdır. İkincisi isə 23 dekabr

2002-ci il tarixli GUÖAM-ABŞ bəyanatına müvafiq olaraq, ABŞ

tərəfinin GUÖAM ölkələri üçün ticarət və daşımalarda, sərhəd və

gömrük nəzarətinin təmin edilməsində, terrorçuluq, mütəşəkkil

cinayətkarlıq və narkotiklərin yayılması ilə mübarizədə yardım üzrə

proqram layihəsidir. Layihə üzv ölkələrin sərhəd infrastrukturlarının

təkmilləşdirilməsi, o cümlədən lazımi tikinti işlərinin aparılması,

buraxılış məntəqələri üçün müvafiq avadanlığın alınması, işçi heyəti

üçün təlimlərin keçirilməsi və Dünya bankının konsessiya kreditlərinin

alınmasına dair təkliflərin hazırlanmasını nəzərdə tutur.

Layihənin həyata keçirilməsinin məqsəd və mexanizimləri 4 iyul

2004-cü il tarixində Yaltada imzalanan ticarət və daşımalara yardım

layihəsinin həyata keçirilməsinə dair Memorandumda əks etdirilib.

2005-ci ilin may ayında Özbəkistan prezidenti İ.Kərimov

GUÖAM-ın o dövrdəki sədri Moldova prezidenti V.Voroninə

256 ■ X- 'SI'

məktub göndərərək təşkilatı tərk etmək niyyətində olduğunu bəyan edib.

Bunun səbəbini isə ölkənin coğrafi mövqeyinin belə bir əməkdaşlığa

imkan verməməsi ilə izah edilmişdir.

GUAM-ın formalaşması və inkişafında xüsusi xidmətləri olan

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev təşkilat çərçivəsində olduqca

əhəmiyyətli hesab edilən 24 aprel 1999-cu il tarixli Vaşinqton, 7 iyun

2001-ci il və 20 iyul 2002-ci il tarixli Yalta Zirvə görüşlərində şəxsən

iştirak edib.

22 may 2005-ci il tarixində GUAM -m Kişinyovda keçirilmiş

Zirvə Toplantısı təşkilata üzv olan dörd dövlətin hər birinin demokratik

cəmiyyət qurulması, Avropaya inteqrasiya, dayanıqlı iqtisadi inkişaf,

regionda sabitlik və təhlükəsizlik məsələlərinə dair yekdil fikirdə

olduqlarını nümayiş etdirmişdir. Dövlət başçıları GUAM əsasında

beynəlxalq təşkilatın yaradılması zərurətini qeyd edərək, bunun

reallaşdınlması üçün GUAM Xarici İşlər Nazirləri Şurasına müvafiq

tapşırıqlar vermişlər.

Dövlət başçılarının bu qərarı 22-23 may 2006-cı il tarixində

GUAM-ın Kiyev Zirvə Toplantısı zamanı həyata keçmişdir. Belə ki, bu

toplantıda 1997-ci ildən mövcud olmuş birlik əsasında Demokratiya və

İqtisadi inkişaf naminə Təşkilat -GUAM təsis olunmuşdur. Kiyev Zirvə

Toplantısında Prezidentlər GUAM-ın Nizamnaməsini qəbul etmişlər.

GUAM-ın Nizamnaməsinə görə demokratik dəyərlərin bərqərar

olunması, davamlı sosial - iqtisadi inkişafın təmini, beynəlxalq və

regional təhlükəsizliyin qorunması, Avropaya sıx inteqrasiya, üzv

dövlətlərin iqtisadi, humanitar və sosial sahələrdə əməkdaşlığının

genişləndirilməsi Təşkilatın başlıca məqsədləridir.

Həmçinin, GUAM dövlət başçıları tərəfindən Kiyev Zirvə

Toplantısında qəbul olunmuş «Demokratiya və İqtisadi inkişaf

naminə Təşkilat - GUAM-ın yaradılması haqqında Kiyev Dekla-

rasiyası»nda aşağıdakı məsələlərin vacibliyi qeyd olunmuşdur:

Demokratiyanın - möhkəmləndirilməsi, əsas insan hüquq və

azadlıqlarının qorunması, dövlətlərdə iqtisadi inkişafının və siyasi

sabitliyin təmin olunması, təşlükəsizliyin qorunması;

GUAM dövlətlərinin davamlı sosial-iqtisadi inkişafı məqsədilə,

dinamik iqtisadi artım və ətraf mühitin mühafizəsi vasitəsi ilə qarşılıqlı

əlaqələrinin gücləndirilməsi;

257

Dövlətlərin suverenliyinə, ərazi bütövlüyünə təhdidlər törədən və

regionun iqtisadi inkişafını çətinləşdirən, Avropaya inteqrasiya

prosesinə əngəllər törədən həll olunmamış münaqişələrin nizamlanması

məqsədilə fəal əməkdaşlıq;

Beynəlxalq terrorçuluq, ekstremizm və aqressiv separatizmin

bütün növlərinə və onlarla bağlı olan digər mənfi hallara qarşı mübarizə

sahəsində əməkdaşlığın gücləndirilməsi;

İqtisadiyyat, ticarət və nəqliyyat sahəsində əməkdaşlığın

dərinləşdirilməsi və Azad Ticarət Zonası haqqında Sazişin həyata

keçirilməsi.

GUAM təşkilatına daxil olan dövlətlərin əməkdaşlığının real

nəticəsi kimi Virtual mərkəz və Dövlətlərarası İnformasiya - Təhlil

Sistemi (VM\DİTS) layihəsi və Ticarətə və Nəqliyyata Yardım (TNY)

layihəsi həyata keçirilməkdədir. TNY ticarət və nəqliyyat sahəsində

əlaqələrin genişləndirilməsi və intensivləşdi- rilməsi, VM\DİTS

məlumat mübadiləsi isə ticarət və nəqliyyatın inkişafına, onun effektiv

və təhlükəsiz fəaliyyət göstərməsinə yardım etmək məqsədilə həyata

keçirilir. Hər iki layihə GUAM-ABŞ Çərçivə Proqramının əsas

elementləri hesab olunmaqla bir-birini tamamlayır və onların paralel

şəkildə həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. VMNDİTS layihəsi

çərçivəsində hər bir GUAM dövlətində Milli İnformasiya-Təhlil

Mərkəzi və İşçi qruplar yaradılmışdır.

Kiyev Zirvə Toplantısında qəbul olunmuş «Demokratiya və

İqtisadi İnkişaf naminə Təşkilat - GUAM dövlət başçılannın

münaqişələrin nizamlanması üzrə Birgə Bəyannamə» sində aşağıdakı

əsas məqamlar öz əksini tapnuşdır:

GUAM dövlətlərinin ərazilərindəki münaqişələrin həlli yalnız

dövlətlərin suveren hüququnun qorunması, ərazi bütövlüyü və

beynəlxalq səviyyədə tanınan sərhədlərinin toxunulmamazlığı əsasında

həyata keçirilə bilər və bu GUAM çərçivəsində əməkdaşlığın üstün

istiqamətlərindən hesab edilir;

Dövlətlərin ərazisi hərbi işğal obyekti ola bilməz;

Separatçılıq və dezinteqrasiya perspektivsizdir. Güc tətbiqi, etnik

təmizləmə və ərazi işğalı universal ümumdünya və Avropa dəyərlərinə,

sülh, demokratiya, sabitlik və regional əməkdaşlıq prinsiplərinə ziddir;

258

Nəzarət olunmayan ərazilərin məxsus olduqları dövlətlərə -

reinteqrasiyası, məcburi köçkünlərin daimi yaşayış yerlərinə qayıtmaları

və müxtəlif etnik qrupların dövlətlərin beynəlxalq səviyyədə tanınmış

sərhədləri çərçivəsində sülh şəraitində birgə yaşamaları, vətəndaş

cəmiyyətinin inkişafı, bu ərazilərdə dağıdılmış infrastrukturun bərpa

edilməsi və həmçinin kommunikasiyaların bütün tərəflərin maraqları

naminə istifadə edilməsi yolu ilə GUAM dövlətlərinin ərazilərindəki

münaqişələrin həllində bu dövlətlərin və beynəlxalq ictimaiyyətin

səylərinin birləşdirilməsi;

Köçkün düşmüş əhalinin öz yurdlarına geri qayıtması və etnik

icmaların sülh şəraitində birgə yaşamaları məqsədilə münaqişə

zonalarının hərbisizləşdirilməsi və bu zonalarda BMT və ATƏT

çoxmillətli sülhməramlı qüvvələrinin yerləşdirilməsi vasitəsilə

təhlükəsizliyin təmin olunması;

GUAM Xarici İşlər Nazirləri Şurasının bu Bəyanatın

müddəalarının həyata keçirilməsi məqsədilə konkret tədbirlərin

hazırlaması.

GUAM dövlətləri ərazilərində mövcud olan münaqişələrin həlli

məqsədilə bir sıra tədbirlər görməkdədirlər. Belə ki, onların BMT və

digər beynəlxalq təşkilatlarda birgə mövqedən çıxış edərək,

məqsədyönlü şəkildə fəaliyyət göstərmələri üçün razılaşma əldə

olunmuşdur. Bu istiqamətdə aparılan işlərin nəticəsi kimi «GUAM

ərazisində uzanmış münaqişələr və onların beynəlxalq sülhə,

təhlükəsizlik və inkişafa təsiri» adlanan təklifləri BMT-nin 61-ci

sessiyasının gündəliyinə daxil edilmişdir. 5 dekabr 2007-ci il tarixində

bu bənd altında eyni adlı qətnamə layihəsi baxılması üçün BMT-nin Baş

Assambleyasında rəsmi sənəd kimi yayılmışdır.

GUAM-da Azərbaycanın Sədrliyi 19 iyul 2007-ci ildə Bakı Zirvə

Toplantısından başlayaraq 1 iyul 2008-ci il Batumi Zirvə Top-

lantısınadək davam etmişdir.

«GUAM: qitələri birləşdirərək» şüarı altında keçirilmiş Bakı

Zirvə Toplantısı Təşkilatın inkişafının uzunmüddətli prioritetlərini

müəyyən etmiş, onun instutusional quruluşunu möhkəmləndirmiş və

tərəfdaş ölkələrlə «GUAM» formatında əməkdaşlığın üstünlüklərini

nümayiş etdirmişdir. Azərbaycanın Respublikasının Sədrlik

proqramında əksini tapmış bu strateji istiqamətlər Təşkilatın

2007-2008-ci illər üçün fəaliyyət istiqamətlə

. ■ ;■ ............... 259

rinin əsasını təşkil etmişdir. Azərbaycanın Sədrliyi üzv dövlətlərin və

Katibliyin əlaqələndirilmiş səyləri nəticəsində GUAM-ın beynəlxalq

mövqeyinin möhkəmlənməsi və Təşkilatın keyfiyyətcə yeni inkişafı ilə

yadda qalmışdır.

Bakı Zirvə Toplantısının əsas ideyasım təşkil edən regionda

ümumi inteqrasiya və təhlükəsizlik məkammn yaradılması ideyası

Azərbaycanın başlıca vəzifəsi idi. Bu dövrdə Azərbaycanın qarşısına

qoyduğu başlıca strateji istiqamət GUAM-ın regional əhəmiyyətinin

yüksəldilməsi və ona beynəlxalq dəstəyin gücləndirilməsi, üzv

dövlətlərin ümumi maraqlanmn uyğunlaşdıniması və Təşkilat daxilində

əməkdaşlıq sisteminin inkişaf etdirilməsi olmuşdur.'

Bakı Zirvə Toplantısında GUAM Dövlət Başçıları Şurası Təşkilat

çərçivəsində sahələr üzrə əsas əməkdaşlıq istiqamətlərini

müəyyənləşdirən GUAM-ın sahəvi Əməkdaşlığının İnkişaf

Strategiyasını qəbul etmişlər . Azərbaycanın bir illik Sədrliyi kifayət

qədər səmərəli və fəal olmuşdur.

Fəallığının bariz nümunəsi kimi Bakı Zirvə Toplantısından sonra

2007-2008-ci illər ərzində keçirilmiş Nyu-Yorkda GUAM Xarici İşlər

Nazirləri Şurasının (XİNŞ) iclasını, GUAM-ABŞ və GUAM-Polşa

görüşlərini, GUAM+formatın- da Vilnüsdə GÜAM-m onilliyinə həsr

olunmuş Zirvə Toplantısını, Vaşinqtonda GUAM-ABŞ görüşünü,

Madriddə GUAM XİNŞ-in növbəti iclasını, Tokioda GUAM-Yaponiya

görüşünü, «GUAM ərazisində uzadılmış münaqişələr və onların

beynəlxalq sülh, təhlükəsizlik və inkişafa təsiri» adlı qətnamə layihəsinin

BMT-nin Assambleyasında yayılmasını, GUAM-Aİ əlaqələrinin

gücləndirilməsi üçün «GUAM-ın Aİ-də dostları qrupu» formatında

GUAM və Aİ dövlətlərinin xarici işlər nazirliklərinin ekspertləri

səviyyəsində görüşü, GUAM-Avropa Şurası görüşünü, GUAM

dövlətlərinin ərazisində münaqişələrin həllinin prinsipial əsasları,

«GUAM-tranzit» və Bakıda «GUAM-ın inkişaf strategiyası» beynəlxalq

konfranslarını və digər tədbirləri göstərmək olar.

Azərbaycanın Sədrliyi müddətində Təşkilatın fəaliyyətinə dair

ətraflı məlumat Batumi Zirvə Toplantısında GUAM Döv-

' http;\\ www.mfa.gov.az\index.php?option=com_con-

tenl&task=view&id=545&İtemid= 1

260 J il'i-VM"'■<i*itLjı^••

lət Başçıları Şurası tərəfindən təsdiq olunmuş hesabatda öz əksini

tapmışdır!

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev GUAM-a üzv olan

ölkələrin birgə əməkdaşlığının əhəmiyyətindən söhbət açarkən demişdir;

«Biz GUÖAM çərçivəsində əməkdaşlığı dövlətlərimizin suverenliyi

və müstəqilliyinin möhkəmlənməsinə, onların sabit inkişafının

təmin olunmasına və xalqlarımızın rifahının yüksəlməsinə, dünya

sisteminə inteqrasiyaya kömək etməli olan mühüm amil kimi

qiymətləndiririk».

4.26. Azərbaycan - Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (QDİƏT)

V25 iyun 1992-ci ildə İstanbulda Albaniya, Azərbaycan,

Bolqarıstan, Ermənistan, Gürcüstan, Yunanıstan, Moldova, Rumıniya,

Rusiya, Türkiyə və Ukraynanın dövlət və hökumət başçıları tərəfindən

Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlığı üzrə Zirvə Bəyannaməsinin

(İstanbul Bəyannaməsi) imzalanması nəticəsində yaradılmışdır.

İstanbul Bəyannaməsi ilə bərabər həmin gün bu 11 ölkənin dövlət və

hökumət başçıları tərəfindən Bosfor Bəyanatı da imzalanıb. İstanbul

Bəyannaməsi Qara Dəniz Əməkdaşlığının prinsiplərini, əsaslarını,

istiqamətlərini və ilkin mexanizmlərini təsbit edib. Bosfor Bəyanatı isə

İstanbul Bəyannaməsinin və Qara Dəniz Əməkdaşlığı təşəbbüsünün

vacibliyinin ümumi cizgilərini özündə əks etdirmişdir.

5 iyun 1998-ci ildə Yalta şəhərində iştirakçı dövlət və hökumət

başçıları tərəfindən Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının

(QDİƏT) nizamnaməsinin imzalanması və sənədin 1999-cu ildə

qüvvəyə minməsi ilə əməkdaşlıq mexanizmi təşkilat statusu əldə edib.

2004- cü ilin aprelində Serbiya və Çernoqoriyanın da təşkilata

üzv qəbul olunması ilə əlaqədar QDİƏT-nın üzv dövlətlərinin sayı 12-yə

çatmışdır.

Misir Ərəb Respublikası, Almaniya Federativ Respublikası ,

İsrail, Polşa, Slovakiya, Tunis, İtaliya, Avstriya Respublikası və Fransa

QDİƏT-də müşahidəçi statusuna malik dövlətlərdir. Müşahidəçilik

müddəti 2 ildir.

261

Üzv ölkələrin təşkilat çərçivəsində fəaliyyətlərinin

əlaqələndirilməsi QDİƏT-in Daimi Beynəlxalq Katibliyi tərəfindən

həyata keçirilir. Katiblik İstanbul şəhərində yerləşir və onun vəzifəsi

QDİƏT-in işini təşkilati cəhətdən təmin etməkdir. Baş katib vəzifəsi 3

illik müddət üçün (yenidən seçilmək hüququ ilə) nəzərdə tutulur.

QDİƏT Xarici İşlər Nazirləri Şurasının 30 aprel 2004-cü il

tarixində Bakıda keçirilmiş 10-cu iclasında Azərbaycan Respublikasının

nümayəndəsi Baş katibin müavini vəzifəsinə seçilib.

Təşkilatın ali orqanı xarici işlər nazirləri şurasıdır (XİNŞ).

Şura təşkilatm əsas qanunverici orqanıdır.Şuranm iclasları 6

ayda bir dəfədən az obnayaraq, əməkdaşlığın nəticələrinin təhlili və

yeni vəzifələrin müəyyənləşdirilməsi məqsədilə keçirilir. Hər üzv ölkə 6

ay müddətində təşkilata sədrlik edir və sədrlik müddətinin sonunda öz

ölkəsinin ərazisində XİNŞ-in iclasım keçirir. Müvafiq ölkənin xarici

işlər naziri sədrlik etdiyi dövrdə QDİƏT-in fəaliyyətinin

əlaqələndirilməsini həyata keçirir. 2003-cü ilin aprelində sədrlik

Azərbaycanda olub. 2003-cü il 31 oktyabr tarixində Bakıda keçirilən

QDİƏT XİNŞ-in iclasında üzv dövlətlərin xahişi ilə Azərbaycan növbəti

6 ay üçün də (noyabr 2003 aprel 2004) sədrliyi öz üzərinə götürüb.

QDİƏT strukturuna aid olan orqanlardan biri də QDİƏT üzv

ölkələrinin xarici işlər nazirliklərini təmsil edən Yüksək vəzifəli şəxslər

komitəsidir. Komitənin vəzifələrinə köməkçi orqanlann fəaliyyətini

nəzərdən keçirmək, Şuranın qərarlannın və tövsiyələrinin həyata

keçirilməsini dəyərləndirmək, həmçinin müvafiq təkliflərin Şuraya

təqdim edilməsindən, eləcə də QDİƏT-in illik büdcəsini Şuranın

təsdiqinə təqdim etməkdən ibarətdir.

I QDİƏT-in fəaliyyəti əsasən aşağıdakı İşçi qruplar vasitəsilə

nəyata keçirilir: təşkilati məsələlər üzrə; ticarət və iqtisadi inkişaf üzrə;

bank və maliyyə məsələləri üzrə; statistik və iqtisadi məlumatların

mübadiləsi üzrə;

səhiyyə və əczaçılıq üzrə; nəqliyyat; fövqəladə hallar üzrə;

cinayətkarlığa qarşı mübarizə üzrə; rabitə üzrə; energetika üzrə; elm və

texnologiya məsələləri üzrə; ətraf mühitin qorunması məsələləri üzrə;

kənd təsərrüfatı və aqrar - sənaye məsələləri üzrə; turizm sahəsində

əməkdaşlıq üzrə; kiçik və orta müəssisələr üzrə.

QDİƏT çərçivəsində əlaqələrin inkişafı və maliyyə

məsələlərinin həll edilməsini nəzərdə tutan Qara Dəniz Ticarət və İn

262

kişaf Bankı (QDTİB) artıq uğurla fəaliyyət göstərir. Bankın nizamnamə

kapitalı 1 milyard ABŞ dollarından artıqdır. Bank üzv ölkələrdə struktur

islahatların aparılması və bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun

infrastruktur islahatlarına maliyyə yardımları həyata keçirir.

Azərbaycan Respublikasının QDİƏT-də iştirakının əsas

məqsədləri təşkilatın əhatə etdiyi Qara dəniz regionunda xüsusi rola

malik olduğunu sübut etmək və bu rolu möhkəmləndirmək, regiona

mütərəqqi qurucu münasibət bəslədiyini göstərmək, Avropaya

inteqrasiya siyasətini bütün istiqamətlərdə - Qara dəniz vasitəsilə

Xəzərin karbohidrogen ehtiyatlannm qərb istiqamətində nəqlini təmin

etmək, Azərbaycanın tranzit potensialını gücləndirmək, regionun aparıcı

dövlətləri ilə çoxtərəfli tərəfdaşlıq mexanizmi qurmaq və bununla da,

strateji milli maraqlan qoruyub inkişaf etdirməkdir.^

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin

QDİƏT-in regional iqtisadi təşkilat kimi formalaşaraq inkişaf etməsində

xüsusi xidmətləri olub. O, 30 iyun 1995-ci ildə təşkilata üzv olan

ölkələrin dövlət və hökumət başçılanmn Buxarest, 25 oktyabr

1996- cı ildə Moskva, 25 iyun 2002-ci il İstanbul (təşkilatın 10 illik

yubileyinə həsr edilib) zirvə görüşündə şəxsən iştirak edib.

Azərbaycan QDİƏT çərçivəsində indi də fəal iştirak edir. Bu

özünü xüsusən onun QDİƏT-in ali orqanı olan XİNŞ-ə sədrlik etdiyi

dövrdə göstərib. Belə ki, Azərbaycanın müqayisəli üstünlüklərə malik

olduğu enerji (18-19 sentyabr 2003-cü il ), nəqliyyat (1-3 oktyabr

2003-cü il ) və turizm (25-26 sentyabr

2003- cü il) sahələri üzrə təşkilatın müvafiq nazirlər səviyyəsində

Bakıda iclasları təşkil edilib və ekspertlər səviyyəsində bir sıra görüşlər

keçirilib. Enerji və nəqliyyat nazirlərinin toplantısının nəticəsi kimi

müvafiq sahələrdə əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsinə yönəlmiş Bakı

bəyanatları qəbul edilib. Azərbaycanın sədrliyi dövründə QDİƏT-in

tarixində ilk dəfə olaraq yeni dövlət- Serbiya və Çernoqoriya üzvlüyə

qəbul olunub.

Azərbaycanın sədrliyi dövründə Qara dəniz regionunda ticarətin

asanlaşdırılması, Qafqazda arıçılığın inkişaf etdirilməsi üzrə layihələrin

təməli qoyulub.

Bəyannamənin müddəalanna müvafiq olaraq Qara dəniz

regionunda QDİƏT-in təhlükəsizik və sabitliyin təmin olunmasına

verə biləcəyi töhfəni müzakirə etmək məqsədilə Xüsusi işçi qrupu

yaradılıb. 2004-cü ilin iyun ayında Afinada keçirilən iclasda bu qrup

tərəfindən sözügedən işçi sənəd hazırlanıb. ^

25 iyun 2004-cü il tarixində İstanbulda QDİƏT Xarici işlər

nazirləri Şurasmın fövqəladə iclası keçirilib. İclasda «QDİƏT-in

regional təhlükəsizlik və sabitliyə töhfəsinə dair bəyannamə» qəbul

edilib.

2004- cü ildə keçirilmiş digər mühüm tədbir-3 dekabrda

Afinada QDİƏT-in üzvü olan dövlətlərin Daxili işlər nazirlərinin iclası

olub. Toplantıda Moldova istisna olmaqla QDİƏT-in 11 üzvü

«QDİƏT-in üzv- dövlətləri arasında cinayətkarbqla, xüsusilə onun

mütəşəkkil formaları ilə mübarizə sahəsində əməkdaşlıq üzrə» və

«Terrorçuluqla mübarizə üzrə Əlavə Protokol»u imzalayıb, həmçinin,

«İnsan alveri ilə mübarizə üzrə üzv dövlətlərin Daxili işlər nazirlərinin

Birgə Bəyanat»! qəbul edilib. Azərbaycan tərəfi bu protokolu müvafiq

qeyd-şərt və bəyanatla imzalayıb.

Azərbaycan bölgədə coğrafi mövqeyinin əlverişliliyi və

karbohidrogenlə zəngin olması ilə əlaqədar və bu strateji üstünlüyünü

həm öz, həm də ümumregion maraqları naminə inkişaf etdirmək

məqsədilə QDİƏT-in nəqliyyat və enerji üzrə işçi qruplarında

əlaqələndiriciliyi öz üzərinə götürüb.

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev QDİƏT-in

prespektiv imkanlarını xarakterizə edərək demişdir: «Qara dəniz

regionunda çox mühüm nəqliyyat arteriyaları sistemi vardır və hər hansı

birgə layihənin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi kommunikasiyaları

inkişaf etdirmək sahəsində əməkdaşlıqdan asılıdır. Bu baxımdan

«Şərq-Qərb» və «Şimal-Cənub» dəhlizlərini yaratmaq yolu ilə müasir

tranzit Avrasiya nəqliyyat şəbəkəsinin formalaşdırılması fəaliyyətimizin

prespektivli istiqamətlərindən biridir.Həmin dəhlizlər nəticə etibarilə

Qara dəniz regionunun bütün ölkələrinin nəqliyyat infrastrukturunu

birləşdirməli və Milli infrastrukturlann Transavropa nəqliyyat sisteminin

müvafiq qov- şaqlanna inteqrasiya edilməsi prespektivini açmalıdır».

QDİƏT-in nəqliyyat sahəsində fəaliyyəti Nəqliyyat üzrə işçi

qrupu vasitəsilə həyata keçirilir.

QDİƏT-in Nəqliyyat üzrə işçi qrupunun iclasında aşağıdakı

məsələlər müzakirə edilmiş və müvafiq qərarlar qəbul olunmuşdur:

264 . . .

-tərəfləri müvafiq məlumatlarla təmin etmək məqsədilə QDİƏT-ə

daxil olan ölkələr arasında vahid informasiya bazasmın yaradılması;

-avtomobil daşınmalarında rüsumların alınmasının və gömrük

xidmətlərinin sadələşdirilməsi;

-sərhədlərdə maneələrin aradan qaldırılması;

-QDİƏT çərçivəsində dövlət və özəl sektorlar arasında

tərəfdaşlıq;

-peşəkar sürücülərə vizaların verilməsi prosedurunun

sadələşdirilməsi;

-“TRASEKA“ Hökümətlərarası Kommisiyası ilə QDİƏT

arasında qarşılıqlı anlaşma haqqında “Memorandum və Rumıniya

tərəfinin təqdim etdiyi “Qara dənizdə kiçik məsafəli daşınmalarda

gəmiçiliyin inkişafı “layihələri;

-Qara dəniz regionunda dəniz nəqliyyatının inkişafı;

-QDİƏT üzr dövlətlərində gəmi təmiri və gəmiçilik siyasəti kimi

məsələlərə yardım etmək məqsədilə Qara Dəniz Regionu Gəmi istehsal

və Təmir Edənlər Assosiasiyası (BRASS),Qara Dəniz Beynəlxalq gəmi

sahibləri Assosiasiyası (BİNSA),Qara Dəniz və Azov Limanlan

Assosiasiyası (BAS- PA) tərəfindən hazırlanmış”Gəmi

istehsalı,daşınma və gəmi təmirin inkişafı sahəsində tövsiyələrə dair”

Memorandum layihəsinə baxılması.

2005- ci il yanvarın 26-27 -də Salonikidə (Yunanıstan)

QDİƏT üzvldövlətlərinin nəqliyyat üzrə İşçi Qrupunun növbəti iclası

keçirilmişdir. İclas zamanı intermodal nəqliyyat şəbəkələrinin

genişləndirilməsi, Dəniz yollannm layihəsi, dəniz nəqliyyatının

intermodal nəqliyyat şəbəkəsində rolu və perspektivləri, limanların

inkişafı,Avrasiya Nəqliyyat Birləşmələri, QDİƏT ölkələrinin nəqliyyat

üzrə əsas beynəlxalq Konvensiyalarda işti- rakı,avtomobil yük

daşınmalarının sadələşməsinə dair Memo- randumu,QDİƏT regional

nəqliyyat şəbəkəsinin yaxşılaşdırılması üçün investisiya tələbatı və s.

məsələlər nəzərdən keçirilmiş və razılaşdırılmışdır. Həmçinin ,QDİƏT

ilə Avropa ittifaqı arasında əməkdaşlıq perspektivləri geniş müzakirə

olunmuş və nəqliyyat sahəsində prioritet regional layihələrin müəyyən

olunması prinsipləri BMT-nin Trans-Avropa avtomobil və dəmir yolları

şəbəkələrinə əsaslanmışdır. İclasa qədər olan dövrdə Azərbayca

265

nın bu işçi Qrupundan əlaqələndirici funksiyasını həyata keçirdiyini

nəzərə alaraq, göstərdiyi səmərəli fəaliyyətə görə Azərbaycan tərəfmə

minnətdarlıq bildirmişdir. Rumıniya nümayəndə heyətinin təklifi və

rotasiya prinsipi əsas götürülərək ,növbəti dövr üçün İşçi qrupunda

əlaqələndirici funksiyası Rumıniya tərəfinə həvalə edilmişdir.

2005- ci ilin 6-7 iyul tarixlərində İstanbul şəhərində “Yük və

sərnişin daşıyıcıları üçün diplomların, sertfikatların və digər rəsmi

ixtisaslaşma sənədlərinin qarşılıqlı tanınmasına dair” Saziş layihəsi üzrə

xüsusi mütəxəssislər qrupunun iclası keçirilmişdir. Müzakirəyə

çıxarılmış Saziş layihəsi barədə iclas iştirakçılarının (əsasən, Rumıniya

və Yunanıstan nümayəndələrinin ) mövqelərinin müxtəlif olması

səbəbindən qərara alınmışdır ki,QDİƏT üzv -dövlətləri tərəfindən

Kişinyov şəhərində keçiriləcək QDİƏT -in Xarici İşlər Nazirlər

Şurasının təqdim edilməsi məqsədilə sentyabr ayının 15-dək QDİƏT -in

Katibliyinə məlumat verilsin.

Qeyd edildiyi kimi. Nəqliyyat üzrə İşçi Qrupunun fəaliyyətinin

əsas istiqamətlərindən biri də QDİƏT regionunda infrastrukturun

inkişafıdır. Bunun nəticəsi olaraq, Trans-avropa nəqliyyat şəbəkələrinin

QDİƏT infrastrukturları vasitəsilə gələcəkdə Trans-Asiya nəqliyyat

şəbəkələrinə birləşdirilməsində Qars - Axalkalaki -Tiflis -Bakı dəmir

yolu bağlantısı layihəsinin həyata keçirilməsi vacib əhəmiyyətə

malikdir.

2005-ci ilin 7-10 noyabr tarixlərində Türkiyə Respublikasının

İstanbul şəhərində Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (QDİƏT)

çərçivəsində Nəqliyyat üzrə İşçi Qrupunun iclası keçi- rilmişdirİ İclasın

gündəliyinə Rumıniya tərəfindən təqdim edilmiş “2005-2007- ci illər

üzrə Tədbirlər Planı” layihəsinin qonşu ölkələrə və regionlara əsas Trans

-Avropa nəqliyyat xətlərinin uzadılması üzrə Yüksək Səviyyəli Qrupun

tədbirlərinin ,Qara Dəniz regionunun sərhəd keçidlərində

infranstrukturun təkmilləşməsi üzrə tədqiqatlann aparılmasının,

“Avtomobil nəqliyyatı ilə yük daşımalannm sadələşdirilməsi üzrə

anlaşma Memorandumu ”nun , “Yük və sərnişin daşıyıcıları üçün

diplomların, sertifıkatlann və digər rəsmi ixtisaslaşma sənədlərinin

qaşıhqlı tanınmasına dair Saziş” layihəsi üzrə görülmüş işlərin Qara

Dəniz dairəvi avtomobil yolu Konsepsiyasının müzakirə edilməsi və

digər məsələlər da-

266 _____________

xil edilmişdir. İclasa, QDİƏT -in 2005 -ci il 23 aprel tarixində

Yunanıstanda keçirilmi QDİƏT üzv -dövlətlərinin xarici işlər nazirləri

görüşünün qərarına əsasən, 2005-2007 -ci illər ərzində əlaqələndirci

təyin edilmiş Rumıniyanın Tikinti, Nəqliyyat və Turizm Nazirliyinin

nümayəndəsi sədrlik edirdi.

2006- cı il 13-15 mart tarixlərində Buxarest şəhərində QDİƏT

üzv dövlətlərinin Nəqliyyat üzrə İşçi Qrupunun QDİƏT Nəqliyyat

Nazirlərinin görüşü keçirilmişdir. Görüş zamnı “QDİƏT regionunda

nəqliyyat şəbəkələrinin Trans -Avropa nəqliyyat şəbəkələri ilə

birləşdirilməsi , “Dəniz magistralları” konsepsiyasının inkişafına dair

Anlaşma Memorandumu, Avropa Komissiyası nəzdində yaradılmış

Yüksək Səlahiyyətli Qrupun fəaliyyəti, QDİƏT regionunda avtomobil

danışmalarının sadələşdirilməsinin dair Anlaşma Memorandumu və

digər məsələlər müzakirə edilmişdir.

267

Fəsil 5. MÜASİR DÖVRDƏ BEYNƏLXALQ

VALYUTA - MALİYYƏ

MÜNASİBƏTLƏRİ

5.1 Dünya Valyuta Sistemi

Beynəlxalq valyuta - maliyyə münasibətlərində mərkəzi yeri

valyuta tutur. Valyuta-əmtəə və xidmətlərin dəyərinin kəmiyyətcə

ölçülməsi üçün istifadə olunan pul vahididir. Daha geniş mənada valyuta

qrupuna aşağıdakılar aiddir: müxtəlif dövriyyə vəsaitləri - sikkələr,

banknotlar (bank tərəfindən buraxılmış müxtəlif faizsiz bank biletləri),

xəzinədarlıq biletləri, ödəmə sənədləri - çeklər, veksellər, akkreditivlər,

qiymətli kağızlar, səhmlər, istiqrazlar və sairə, qiymətli metallar və digər

bir sıra dəyərlilər.

Əmtəə və xidmətlərin beynəlxalq ticarəti, beynəlxalq elmi-

texniki və istehsal əməkdaşlığı, kapitalın beynəlxalq hərəkəti kimi

beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin həyata keçirilməsi müxtəlif ölkə

subyektləri arasında qarşılıqlı pul tələbləri və öhdəliklərinin meydana

çıxmasına səbəb olur.

Valyuta münasibətləri - milli təsərrüfatlar arasında ödəmə

hesablaşma əməliyyatlarını müəyyənləşdirən pul münasibətlərinin

məcmusudur.

Valyuta münasibətləri BİM-in vəziyyətindən asılı olur. BİM-in

istənilən formada dəyişməsi valyuta münasibətlərinə təsir edir, lakin əks

meyllər də mövcuddur. Ölkələr arasında baş verən valyuta

münasibətlərini tənzimləmək üçün valyuta sisteminin yaradılması

zəruridir.

Valyuta sistemi - dünya bazarının inkişafı və təsərrüfat həyatının

beynəlmiləşməsi əsasında dünya təsərrüfatının subyektləri arasında

təşəkkül tapmış pul - kredit münasibətlərinin məcmusudur. Həm də bu,

beynəlxalq müqavilələr və dövlət - hüquq normaları ilə qəbul edilmiş

olmalıdır.

Beynəlxalq mübadilədə hansı ölkəni təmsil etməsindən asılı

olaraq valyutalar milli, xarici və kollektiv valyutalara bölünür. Milli

valyuta - hər hansı bir ölkənin pul vahididir. Valyuta ehtiyatları.

268 ' \ )V. Ə:‘^-'b/^yr.>>;[‘M

valyuta paritetləri*, milli valyutanın kursu və onun fəaliyyət qay- dalan,

milli valyuta və qızılın fəaliyyət formalan, valyutanın dö- nərlilik şərtləri,

beynəlxalq hesablaşmalarda kredit alətlərindən istifadə mexanizmi milli

valyuta sistemini əmələ gətirir.

Milli valyuta və ya pul sistemi - müvafiq milli qanunvericilik

əsasında həmin dövlətin ərazisində valyuta münasibətlərinin təşkili

formasıdır. Bu sistem dünya valyuta sisteminin bir hissəsi olmaqla,

müvafiq maliyyə, ticarət və digər mexanizmlər vasitəsilə onunla

qarşılıqlı əlaqəli şəkildə fəaliyyət göstərir.

Milli valyuta sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

- valyuta ehtiyatlarmm formalaşdırılması və istifadə olunması;

- ölkənin xarici-iqtisadi əlaqələrinin təmin olunması;

-milli təsərrüfatın fəaliyyət göstərməsi üçün optimal şəraitin

yaradılması.

Xarici valyuta - başqa dövlətlərin pul nişanlan, eləcə də xarici

pul vahidləri ilə ifadə olunmuş kredit vəsaitləri və ödəmələrdir.

Dünya və regional valyuta sistemləri beynəlxalq xarakter daşıyır

və milli iqtisadiyyatların subyektlərinin fəaliyyətlərinin nəticələrinin

qarşılıqlı mübadiləsinə xidmət edir.

Regional valyuta (kollektiv valyuta) - müəyyən dairəyə daxil

olan dövlətlər və təşkilatlar arasında hesablaşmalar üçün istifadə olunan

süni surətdə yaradılmış beynəlxalq valyutadır.

Regional valyuta sistemi - müəyyən bir regionun dövlətlə- rarası

müqavilələrlə bağlı olan bir sıra dövlətlərinin valyuta münasibətlərinin və

dövlətlərarası maliyyə -kredit institutlarının yaradılması formasıdır.

Regional valyuta sisteminin bariz nümunəsi Avropa valyuta sistemidir.

Dünya valyuta sistemi - (DVS) dövlətlərarası çoxtərəfli

müqavilələrlə təsbit edilmiş və beynəlxalq valyuta -kredit və maliyyə

təşkilatları tərəfindən tənzimlənən beynəlxalq valyuta münasibətlərinin

təşkili formasıdır.

DVS bir tərəfdən valyuta münasibətlərini, digər tərəfdən isə

valyuta mexanizmini özündə birləşdirir.

DVS valyuta bazarları, institutlan, işgüzar adətlər, qanunvericilik

normaları və valyutaların mübadilə - dəyişmə kurslann-

* Valyuta pariteti - müxtəlif ölkələrin valyutaları arasında qızıl hesabı ilə

nisbətdir.

269

dan ibarət olur. Valyutaların mübadilə dəyişmə kurslan valyuta- lann

həlledici xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməklə, valyuta sisteminin

hakim mövqe tutan elementidir.

Valyuta mexanizmi - həm milli, həm də beynəlxalq səviyyədə

hüquqi normalar və onları təşkil edən elementlər şəklində özünü göstərir.

DVS-m əsas funksiyalan kimi aşağıdakılan göstərmək olar:

- dünya təsərrüfatı çərçivəsində ödəmə - hesablaşma

dövriyyəsinin təmin olunması;

- normal təkrar istehsal prosesinin və istehsal olunan məhsulların

satışının fasiləsiz həyata keçirilməsi üçün zəruri şəraitin təmin olunması;

- milli valyuta sistemləri rejiminin əlaqələndirilməsi və qaydaya

salınması;

- valyuta münasibətləri prinsiplərinin standartlaşdırılması və

vahid şəklə salınması.

Müasir DVS hər hansı bir xüsusiləşmə kimi deyil, milli və

beynəlxalq valyuta sistemlərinin qarşılıqlı əlaqəsi və qarşılıqlı fəaliyyəti

nəticəsində formalaşır. Təsərrüfat həyatının beynəlmi- ləşmə

səviyyəsinin yüksəlməsi ilə valyuta sistemləri arasında sərhəd aradan

götürülür.

Milli və beynəlxalq valyuta sistemi bir sıra oxşar elementlərdən

ibarətdir. Lakin bu sistemlərin müxtəlif məsələləri, funksiyalan və

fəaliyyət şərtləri onlann elementlərinin üzərinə müəyyən spesifik

xüsusiyyətlər qoyur (Cədvəl № 24).

Beynəlxalq valyuta fondunun 2007-ci il üçün illik hesabatında

ABŞ dolları, avro və iyen dünyanın üç əsas valyutası kimi göstərilmişdir.

Konkret sövdələşmələr də hesablaşma vasitəsi kimi hansı valyutanın

götürülməsi bir sıra amillərdən, o cümlədən hansı əmtəənin alqı-satqı

obyekti olmasından asılıdır. Belə ki, dünya bazarında enerji

daşıyıcılarının qiyməti müstəsna olaraq ABŞ dolları ilə müəyyən edilir.

Taxılın qiyməti də əsasən ABŞ dolan ilə təyin edilir, ona görə ki, dünya

taxıl ixracının 50%-dən çoxu ABŞ-m payına düşür. Beynəlxalq ticarətdə

ən çox istifadə olunan ABŞ dollarıdır. Dünya ticarətinin yarıdan çoxu

ABŞ dolları vasitəsilə həyata keçirilir. İkinci yerdə avrodur. Dünya

ticarət dövriyyəsinin 28%-i avro, 4% - ieyena, 6% - funt sterlinq

vasitəsilə apanlır.

270

5.2. Dünya Valyuta Sisteminin

inkişaf mərhələləri

Dünya valyuta sistemi öz inkişafında bir neçə mərhələdən

keçmişdir. Bu mərhələlərin hər birinin özünə məxsus xüsusiyyətləri

vardır. Lakin onlardan heç biri ardıcıl surətdə digərinə keçməmiş və

varislik olmamışdır. Beynəlxaq mübadilə milli məkanlar, milli pul

vahidləri arasında münasibətlərin yaranması və həyata keçirilməsini

tələb edirdi.

İqtisadi ədəbiyyatlarda valyuta sisteminin inkişafım 4

mərhələyə bölürlər:

1. Paris valyuta sistemi (1816-1914-cü illəri əhatə edir)

2. Genuya valyuta sistemi (1922-1944-cü illər)

3. Bretton-Vuds valyuta sistemi (1944-1976-cı illər)

4. Yamayka valyuta sistemi (1976-1978-ci illərdən hal-

hazıradək)

İlkin olaraq mübadilə prosesi qızıl standartının köməkliyi ilə

həll olunurdu. Birinci valyuta sistemi XIX əsrdə baş verən sənaye

inqilabı nəticəsində və beynəlxalq ticarətin qızıl-sikkə formasında

həyata keçirilməsi əsasında kortəbii olaraq formalaşmışdı. Bu, dünya

valyuta sisteminin fəaliyyətinin əsas prinsiplərinin razılaşdırılması

barədə danışıqların Paris şəhərində keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq Paris

valyuta sistemi adlandınhr. Bu dövrdə milli və beynəlxalq valyuta

sistemləri tamamilə eyni olduqlarından, yalnız qızıl dünya pulu rolunu

oynayırdı və ödəmələr qızılın çəkisi ilə qəbul olunurdu.

C.K. Helbreytin yazdığına görə yeganə dünya pulu kimi qızıl

standartının hüquqi cəhətdən möhkəmləndirilməsi 1867-ci ildə Paris

konfransında baş vermişdir.

Bir çox digər müəlliflər də beynəlxalq qızıl standartının tam

(klassik) həyata keçirilməsini bu tarixə yaxın vaxtlara aid edirlər.

Qızıl standartı - dövriyyədə qızıl sikkələrin olduğu və qızılın

ümumi ekvivalent rolunu oynadığı pul sistemidir. Bu, pul dövriyyəsinin

təş- kilinm elə sastemklir ki, ölkələrin pul vahidlərinin dəyəri rəsmi

olaraq müəyyən miqdar qızıl səviyyəsində müəyyənləşdirilir. I^ isə qızıl

sikkə və ya banknot formasında olur və müəyyənləşdirilmiş kurs üzrə ilk

tələbdən qızıla dəyişdirilir. Tam qızıl standartının fəaliyyəti üçün iki əsas

şərtin yerinə yetirilməsi zəruri olmumur;

1) milli valyutanı müəyyən tariflə istənilən miqdarda qızıla

dəyişmək barədə rəhbər pul-kredit idarələrinin öhdəliyi; 2) ayn-ayn

şəxslərin qızılı idxal və ixrac elmək hüququnun olması. Tarixən qızıl

standartının üç forması olmuşdur.

- qızıl sikkə standartı - qızıl sikkələrin fəal dövriyyədə olması,

dövlətin isə onu azad şəkildə satmasıdır;

- qızıl külçə standartı - bu halda qızıl sikkələr dövriyyədə

olmur, azad şəkildə sikkələr kəsilir, pul-kredit idarələrinin

vəzifəsi isə qızıl külçələri satmaqdan ibarət olur;

Cədvəl № 24. Milli və dünya valyuta sisteminin əsas elementləri'

№ Milli valyuta sistemi Beynəlxalq valyuta sistemi

1 2 3

1 Milli valyuta vahidi Ehtiyat valyutalar və beynəlxalq

hesablaşma valyuta vahidləri

2 Milli valyutanın dönərliyi

şərtləri

Valyutalann qarşılıqlı dönərliliyi

şərtləri

3 Milli valyutanın pariteli

Valyutanın paritetlərinin vahid

şəklə salınması rejimləri

4 Valyuta kursu rejimi Valyutaların kursları rejimlərinin

nizama salınması

5 Valyuta məhdudiyyətlərinin

olması və yaxud olmaması Valyuta məhdudiyyətlərinin

dövlətlərarası tənzimlənməsi

6

Beynəlxalq kredit

vəsaitlərinin tədavüldə

istifadə olunmasının

tənzimlənməsi

Beynəlxalq kredit vəsaitlərinin

tədavüldə istifadə olunmasının

vahid şəklə salınması

7 Ölkədə xarici - iqtisadi

hesablaşmaların

tənzimlənməsi

Beynəlxalq hesablaşma

formalarının vahid şəklə salınması

8 Milli valyuta bazarının Dünya valyuta bazarının

' Международные валютно - финансовые отношения.

Под.ред.Л.Н.Красавиной.M.,

272

rejimi rejimi

9 Milli qml bazanmn rejimi Dünya qızıl bazarının rejimi

10 Ölkənin likvidliyinin tərkibi

və strukturu

Beynəbcalq valyuta likvidliyinin

dövlətlərarası tənzimlənməsi

11

Ölkənin valyuta

münasibətlərini

tənzimləyən milli dövlət

orqanları

Dövlətlərarası valyuta

tənzimlənməsini həyata keçirən

beynəlxalq təşkilatlar

- qızıl valyuta standartı - mövcud qızıl standartı əsasında

pul-kredit idarələri milli pulu xarici valyutaya dəyişirlər.

Qızıl sikkə standartı - Paris valyuta sisteminin əsasında qızıl

standartının klassik forması, yəni qızılın və qızıl sikkənin pul qismində

istifadə olunması dururdu. Bu sistem Almaniya, İtaliya, Fransa, Norveç,

Hollandiya, Danimarka və İsveçdə hakim mövqe tuturdu. XIX əsrin

90-cı illərində Rusiya, Yaponiya, ABŞ da bu sistemə qoşuldular. Böyük

Britaniya digər ölkələrdən əvvəl (1816-cı ildə) qızıl valyutaya

keçmişdir. Müəyyənləşdirilmişdir ki, istənilən subyekt 4,2474 funt

sterlinqi 1 troy unsiya (31,1035 qram, lakin əsasən bütün ədəbiyyatlarda

31,1 qram göstərilir) təmiz qızıla dəyişə bilərdi. Bir funt sterlinqin rəsmi

qızıl tutumu qızıl paritet^ adlanırdı və 7,3229 qram təmiz qızıl təşkil

edirdi.

Hələ bimetal dövründə 1873-cü ildə ABŞ-ın pul vahidi qızıl

dollar idi. Qızılın dollar qiyməti 20,67 amerika valyutası vahidi 1 troy

unsiya qızıla bərabər müəyyənləşdirilmişdi. Beləliklə, bir dol- lann qızıl

pariteti 1,5047 qram təmiz qızıl miqdannda müəyyənləşdirilmişdi.

Bununla da həmin dövrdə ingilis funt sterlinqi ilə ABŞ dollan arasında

rəsmi kurs aşağıdakı qaydada olmuşdur:

4,2474f.st/1 tr.unsiya- 20,67 ABŞ dol./l tr.unsiya I f . s t - 20f67 ABŞdollar. 1 tr unsiya/= 4,8665 ABŞ dollan

Deməli, 1 ABŞ dollan 0,2055 funt sterlinqə və ya 1 funt sterlinq

4,87 ABŞ dollarına bərabər olmuşdur.

Birinci dünya müharibəsinə qədər, həm də Azərbaycan əra-

‘ Paritet - müxtəlif ölkələrin valyutaları arasında qızıl hesabı ilə nisbətdir. O,

valyuta kurslannın formalaşdırılmasının əsasını təşkil edirdi və 1978 - ci ildə

BVF tərəfindən ləğv edildi.

273

zisində dövriyyədə olan rus qızıl valyutası 1 ingilis funt sterlinqinə görə

9 rubl 46 qəpik, 1 ABŞ dollarına görə isə 1 rubl 94 qəpik dəyərində

qiymətləndirilirdi.

Qızıl valyuta əsasən əhalinin həyat səviyyəsi yüksək olan və

gündəlik alqı-satqının həcmi böyük olan ölkələrdə geniş istifadə

olunmuşdur.

Paris valyuta sistemi birinci dünya müharibəsinə qədər

fəaliyyətdə oldu. Qızıl sikkə standartının xarakterik xüsusiyyətləri

aşağıdakılardan ibarət idi: əmtəələrin qiymətlərinin qızılla hesablanması,

qızıl pulların dövriyyədə olması və dövlət sikkəxanaları tərəfindən

istənilən sahib üçün onların qeyri-məhdud miqdarda zərb edilməsi

(kəsilməsi); nominal üzrə kredit pulların azad şəkildə qızıl sikkələrə

dəyişdirilməsi; qızılın idxal və ixracına məhdudiyyətin olmaması; daxili

bazarda qızıl sikkələrlə yanaşı məcburi kursla dövlət kağız pullannm da

dövriyyədə olması.

Paris valyuta sistemi dünya pulu kimi yalnız qızılı qəbul

edirdi.

Qızıl sikkə sisteminin əsas prinsipləri aşağıdakdar olmuşdur:

1) milli pul vahidlərinin qızıl tutumu müəyyən edilirdi;

2) qızıl dünya pulu funksiyasını yerinə yetirməklə, ümumi

ödəmə vasitəsi idi;

3) emissiya mərkəzi banklann dövriyyədə olan banknotlan azad

şəkildə qızıla dəyişdirilirdi. Mübadilə onlann qızıl tutumu əsasında

həyata keçirilirdi.

4) valyuta kurslan sikkə paritetindən «qızıl nöqtə» həddində ±1%

kənara çıxa bilərdi, yəni qəti şəküdə müəyyənləşdirilmiş val- yuta. kursu

mövcud idi.

5) beynəlxalq dövriyyədə qızıldan əlavə ingilis funt sterlinqi də

qəbul olunmuşdu;

6) milli qızıl ehtiyatı ilə daxili pul təklifi arasında ciddi nisbət

gözlənilirdi;

7) tədiyə balansının kəsiri qızılla bağlanırdı;

8) emissiya institutları özlərinin qızıl ehtiyatlarının həcmini

nəzərə almadan emissiya biletləri buraxa bilməzdi;

9) qızıl dünya bazarında azad şəkildə satılırdı;

10) əsas məqsədi valyutaların sabitliyi və xarici müvazinətinin

saxlanması olan tənzimləmə siyasəti həyata keçirilirdi.

Bütün sistemlər kimi qızıl standartı sisteminin də bir sıra

üstünlükləri və qüsurları mövcud idi. Bugünkü gün nöqteyi-nəzərin

274 JL; tle.? .t

dən onun ən böyük üstünlüyü valyuta kurslannm həm ölkə daxilində,

həm də onun sərhədlərindən kənarda sabit saxlanılmasının təmin edilə

bilməsi idi. Qızılın transmilli axını beynəlxalq ticarətin inkişafı və artımı

üçün əlverişli şərait yaradırdı.

Qızıl standartının qüsurları: birinci-dünya iqtisadiyyatmda

dövriyyədə olan pul kütləsini qızılın hasilatı və istehsalından asıh

vəziyyətə salmışdı. Yeni qızıl mədənlərinin açılması və qızılın

istehsalının artımı transmilli inflyasiyaya gətirib çıxarırdı. Əksinə,

qızılın istehsalı dünya əmtəə istehsalının real həcmindən geridə

qalırdısa, qiymətlərin ümumi aşağı düşməsi müşahidə olunurdu.

XX əsrin əvvəllərində ABŞ və Fransanın iqtisadi gücü artmağa

doğru meyl etdi və bu Böyük Britaniyanın mövqeyini sarsıtmağa

başladı. Birinci dünya müharibəsi dövründə ABŞ-dan başqa digər

dövlətlər də banknotların qızıla dəyişdirilməsini dayandırdı və qızıl

standartı sistemi dağılmağa başladı. Daxili dövriyyədən qızıl çıxarıldı və

qızıla dəyişdirilə bilməyən kağız banknotlarla əvəz edildi. Beynəlxalq

ödəmələrdə ölkələr arasında qızılın sərbəst hərəkəti qadağan olundu.

Sonradan qızıl pullar zərb olunmadığından inkişaf etmiş

ölkələrdə qızıl-külçə standartı, yəni qızıl standartının qısaldılmış

forması tətbiq olunmağa başladı. Bu sistem onunla fərqlənirdi ki, pul

vahidi müəyyən miqdar qızıla bərabərləşdirilsə də, artıq qızıla deyil,

standart çəkiyə (12,5 kq) malik olan qızıl külçəyə dəyişdirilirdi.

Beləliklə, qızıl artıq daxili pul dövriyyəsində istifadə olunmurdu, yalnız

beynəlxalq hesablaşma və ödəmələrdə tətbiq olunurdu. Bu mübadilənin

həyata keçirilməsi üçün banklara kifayət qədər böyük pul məbləği

təqdim etmək lazım gəlirdi. Belə bir vəziyyət iri pul kütləsinin

beynəlxalq və topdansatış dövriyyəsindən sıxışdırılıb çıxarılmasına

gətirib çıxarırdı. Böyük Britaniyada qızıl-külçə standartı 1925-ci ildən

1932-ci ilədək istifadə olunmuşdur. Lakin onun bir çox elementləri

ikinci dünya müharibəsi başlanana qədər (1939-cu il) saxlanılmışdı.

Qızıl standartı istehsalda, xarici - iqtisadi əlaqələrdə, pul

tədavülündə, tədiyə balansında və beynəlxalq hesablaşmalarda müəyyən

dərəcədə avtomatik tənzimləyici rolunu oynadı. Bununla yanaşı,

tədricən beynəlxalq hesablaşmalarda qızılla bərabər funt sterlinq və ABŞ

dolları da istifadə olunmağa başladı. Beləliklə də qızıl-deviz standartı

meydana çıxdı.

Birinci dünya müharibəsinin qurtarması və xarici-iqtisadi

əlaqələrin bərpa olunması beynəlxalq valyuta sisteminin yeni

prinsiplərinin işlənməsinin zəruriliyini meydana çıxardı. Beləliklə,

beynəlxalq valyuta sisteminin inkişafında ikinci mərhələ başlandı.

Genuya valyuta-pul sistemi - qızıl-deviz sistemi (1922-1944-

cü illər) - Birinci dünya müharibəsi qızıl standartı sisteminə güclü zərbə

endirdi və Genuya valyuta - pul sisteminin meydana gəlməsinə səbəb

oldu. Bunun əsası ABŞ, Böyük Britaniya və Fransanın himayəsi ilə

1922-ci ildə Genuyada (İtaliya) keçirilən Beynəlxalq konfransm

qərarı ilə qoyuldu, iqtisadi və maliyyə məsələləri üzrə keçirilən bu

konfransda qeyd olunmuşdu ki, kapitalist ölkələrinin qızıl ehtiyatı xarici

ticarət və digər əməliyyatlar üzrə hesablaşmala- nn nizama salınması

üçün kifayət deyil. Bu konfransda ABŞ istisna olmaqla dünyanın bütün

apancı fövqəlbəşər dövlətlərinin daxili dövriyyəsindən qızıl standartı

çıxanldı, digər dövlətlərin (Böyük Britaniya və Fransa, Almaniya və

İtaliyanın) kağız pullarının qızıla dəyişdirilməsi dayandırıldı. Avropa

ölkələrində hərbi xərclərin çoxalması ilə əlaqədar pul kütləsinin kəskin

şəkildə artması milli hökumətləri milli valyutaların qızıla

dəyişdirilməsini dayandırmağa məcbur etdi.

Konfransda qızıldan və ingilis funt sterlinqindən başqa,

beynəlxalq hesablaşmalarda ABŞ dollarının da istifadə olunması

tövsiyə olundu. Beynəlxalq ödəmə vasitəsi rolunu yerinə yetirmək üçün

təklif olunmuş hər iki valyuta deviz' adını aldılar. Əksər ölkələr

Almaniya, Avstraliya, Danimarka, Norveç və s. qızıl-deviz sistemini

qəbul etdilər.

Sonrakı illərdə London və Paris yığdıqları çox iri məbləğdə funt

sterlinq vasitəsilə qızıl standartına qayıtmaq üçün güclü səy göstərdilər.

Böyük Britaniya özünün maliyyə vəziyyətinin pisləşməsi ilə əlaqədar

olaraq 1931-ci ildə kağız puUarm qızda dəyişdirilməsi öhdəliyindən

qəti olaraq imtina etdi.

1929-1933-cü illərdə dünya iqtisadiyyatında baş vermiş böhranla

əlaqədar kağız pullar kəskin şəkildə qiymətdən düşməyə başladı. Hissəvi

də olsa qızıl standartına qayıtma cəhdləri qəti olaraq iflasa uğradı -

bütün ölkələrin daxili dövriyyəsində qızd standartı aradan

götürüldü.

' Deviz - xarici ölkəlordo xarici valyuta ilə ödənilməli olan veksel

276

Müharibə nəticəsində nəhəng maliyyə mərkəzinə çevrilmiş və

dünya valyuta bazarlarında Böyük Britaniyanın yerini tutmuş ABŞ

192^1933-cü Ölərində baş vermiş böyük tənəzzülün təzyiqinə davam

gətirə bOmədi və 1933H;Ü Odə öz valyutasınm qızılla əlaqəsini ləğv etdi.

Lakin 1934-cü ildə İngiltərənin ardınca ABŞ-da dolların devalvasiyasını

həyata keçirərək valyuta ilə qızılın əlaqəsini xeyli aşağı səviyyədə də

olsa bərpa etdi: dolların kursu əvvəlki kursun 54% miqdarında

müəyyənləşdirildi. (1 troy unsiya qızılın qiyməti 20,67 dollardan 35

dollara qaldınidı).

Qızıl-deviz sisteminin məğzi ondan ibarət idi ki, bir çox ölkələrin

mərkəzi banklan öz banknotlannı qızıla deyil, devizə dəyişirdilər. Deviz

qismində banknotlar, veksellər, digər ölkələrin çekləri qəbul olunurdu ki,

bunlar da qızıla dəyişdirilmiş hesab olunurdular (devizlər qızd külçələrə

dəyişdirilirdUər). Beləliklə, milli valyutalann qızıla dəyişdirilməsinin iki

əsas üsulu formalaşdınidı:

- birinci-deviz rolunu oynayan valyutalar (funt-sterlinq və ABŞ

dolları) üçün birbaşa;

- ikinci-dolayısı ilə - bu sistemin qalan bütün valyutalan üçün.

BVS-nin bu formasında azad üzən valyuta kursu prinsipindən

istifadə olunurdu.

Qızıl - deviz sisteminin yayılması bir ölkənin digərindən

asılılığını möhkəmləndirdi və funt sterlinq və dollar bir sıra vaİ3nıta-

ların əsasını təşkil etdilər.

Amma qızıl standartlarının deviz forması uzun müddət fəaliyyət

göstərə bilmədi.

1929-1933-cü il dünya böhranları bu sistemi tamamilə dağıtdı.

1931-ci ildə Böyük Britaniyanın qızıl standartını ləğv edib, funt sterlinqi

devalvasiya etməsi iqtisadi və valyuta münasibətlərində İngiltərədən

asılı olan bir sıra Avropa ölkələri, eləcə də Hindistan, Malaziya və

Misirin valyutalarının iflasa uğramasına gətirib çıxardı.

Sonradan bu sistem Yaponiyada və 1936-cı ildə Fransada ləğv

olundu. 1933-cü ildə ABŞ-da banknotlarm qızıla dəyişdirilməsi

dayandırıldı və qızılın ixracı qadağan olundu.

İkinci dünya müharibəsi beynəlxalq pul-iqtisadi

münasibətlərində tam hərc-mərclik yaratdı. Beynəlxalq ticarətin və

beynəlxalq maliyyə münasibətlərinin özlərinin əsası dağıldı.

'* L' - 'b J ' 277

5.3. Bretton - Vuds Valyuta

Sistemi -(1944-1976-cı illər)

1944-cü ildə BVS - nin təkamülündə yeni bir mərhələ başlandı.

İkinci dünya müharibəsindən sonra qalib ölkələr qarşısında beynəlxalq

iqtisadi münasibətlərin yeni əsaslar üzərində qurulması ilə əlaqədar

mürəkkəb məsələ meydana çıxdı. Az da olsa beynəlxalq ticarətin və

beynəlxalq maliyyənin milli üstqurum orqanları vasitəsilə

tənzimlənməsi, bir çox ölkələrin borc öhdəliklərinin qaydaya salınması

və digər məsələlər yeni bir sistemə keçilməklə, beynəlxalq səviyyədə

razılaşdınimasmı, eləcə də milli üstqurum səviyyəsində

əlaqələndirilməsini təkidlə tələb edirdi.

1944-cü ilin iyul ayında Amerikanın Bretton-Vuds şəhərində

keçirilən konfransda yeni beynəlxalq valyuta sistemi yaradıldı. Bu

sistem qızıla və iki devizə - funt sterlinq və ABŞ dollarına

əsaslanırdı. Axırıncılara əsas rol ayrıldığından bu sistem qızıl- valyuta

standartı adını almışdı. Bu standart yalnız beynəlxalq valyuta

sisteminə aid idi, daxili pul sistemləri xırdalanmayan kredit pulları

əsasında fəaliyyət göstərirdi.

Bu sistemin məğzi onun müəyyən edilmiş valyuta kursu

sisteminə əsaslanmasıdır. Bu ideyanın arxitektorlarının (o cümlədən

Keynsin) fikrincə, valyuta kursunun sabit olması və çox az

(əhəmiyyətsiz dərəcədə) qalxıb-enməsi bütün dünya, birinci növbədə isə

aparıcı kapitalist ölkələrinin pul sisteminin dayanıqlığını təmin

etməlidir. Bretton-Vuds konfransının iştirakçıları burada eyni zamanda

Beynəlxalq valyuta fondunu (BVF) yaratdılar. BVF-nun

nizamnaməsini təsdiq edən konfrans iştirakçıları yeni valyuta sisteminin

yaradılmasını hüquqi cəhətdən sənədləşdirdilər və onun əsas prinsip və

məsələlərini formalaşdırdılar. Sistemin mühüm cəhəti ondan ibarət

oldu ki, milli valyutalarm kursu dollarla müəyyən edildi (1 troy

unsiya - 31,1 qram 35 dollar dəyərində). Valyutaların dollara nisbətən

(həm də qızıla) bu və ya digər tərəfə azad şəkildə pariteti 0,75%

qalxıb-düşə bilərdi. Milli valyutanın kursu bu həddə çatdıqda bu

sistemin iştirakçısı olan dövlətlərin dövlət banklan öz ehtiyatlannda olan

dollan satmaqla öz valyutasını almağı və beləliklə öz valyutasının

kursunu qaldırmağı öhdələrinə götürdülər. Belə mexanizm ölkə

daxilində maliyyə sabitliyini təmin edirdi. O cümlədən, kreditlərə

dayanıqlı faiz dərə

278

cələri sabit saxlanılırdı ki, bu da ölkəyə xarici kapital axınının şərtlərini

formalaşdırır və bütövlükdə iqtisadi inkişaf üçün qənaətbəxş işgüzar

konyunktura yaradırdı.

Bretton-Vuds sistemi aşağıdakı prinsiplərə əsaslanırdı:

1. Qızıl dünya pulu funksiyasını saxladı. Qızılın pul

vahidlərinin beynəlxalq ölçü vahidi olması rolu bərpa olundu. Qızıl həm

də beynəlxalq ehtiyatların başlıca forması, tədiyə balansının kəsirinin

bağlanmasının axırıncı vasitəsi elan olundu.

2. İştirakçı ölkə ehtiyat valyutamn kursuna uyğun öz

valyutasının əmtəə mübadilə kursunu müəyyənləşdirməlidir.

Bretton-Vuds valyuta sistemində qızıl və dollar eynilə mühüm yerləri

tutdular və bununla da qızd-valyuta standartmdan kənara çıxdaraq

dollar stan- dartma keçildi. Qızılın dollarla qiymətinin qəti

müəyyənləşdirilməsi və bütün valyutalann dollara balanılması valyuta

kurslanmn möhkəm təsbit edilməsinə imkan yaratdı. Ən zəruri hallarda

çoxtərəfli məsləhətləşmələrdən sonra kursun birdəfəlik təsbit edilməsi

həyata keçirilə bilərdi.

Bu dövrdə ABŞ dollarının digər valyutalara münasibətdə irəli

çıxmasının səbəbləri ABŞ-ın dünya kapitalizm ölkələri arasında sənaye

məhsulları istehsalında və dünya əmtəə mübadiləsində böyük xüsusi

çəkiyə (müvafiq olaraq 56% və 24%) malik olması, uzun müddət ərzində

xarici ticarət və qeyri-ticarət hesablaşmalarında daxil olmaların

xərclərdən çox olması, amerikanın əmtəələrinə və pul vahidinə tələbatın

artması, qızıl ehtiyatlarının üstün dərəcədə ABŞ xəzinədarlığında

toplanması, iki dünya müharibəsi arasında beynəlxalq hesablaşmalarda

dollardan geniş istifadə olunması olmuşdur.

3. BVF-nun icazəsi olmadan qəti müəyyənləşdirilmiş valyuta

kursunun valyuta paritetindən kənarlaşması ±1% həddindən kənara

çıxa bilməzdi;

4. Valyuta kurslarının dəyişməsi bilavasitə devalvasiya və

revalvasiya vasitəsilə həyata keçirilir;

5. Qızılla yanaşı eyni zamanda ehtiyat valyutalar - ABŞ

dolları və ingilis funt sterlinqi istifadə olunur;

6. Hər bir milli pul vahidi qızıl və dollarda valyuta parite-

tinə malikdir;

7. ABŞ xəzinədarlığı tərəfindən ehtiyat valyutaların qızıla

dəyişdirilməsinin mütləq rəsmi kursu müəyyənləşdirilmişdi: 1

troy unsiya qızıl (31,1 qram) 35 dollara, və ya 1 dollar 0,88571 qram

qızıla. Faktiki olaraq bu 1934-cü ildə qızılın müəyyən olunmuş

qiymətinin möhkəmləndirilməsi idi.

8. Valyuta münasibətlərinin tənzimlənməsi BVF və

Beynəlxalq yenidənqurma və inkişaf bankı (BYİB) kimi beynəlxalq

valyuta-kredit təşkilatları tərəfindən həyata keçirilir.

9. Bretton-Vuds sisteminin mühüm təşkil edici struktur

elementləri BVF və BYİB-dir.

1947-ci ildən başlayaraq 70-ci illərin əvvəllərinə qədər ABŞ

dünya bazarında qızılın qiyməti aşağı düşdükdə onun qiymətini

müvazinətləşdirmək üçün qızıl alır və qızılın qiyməti yol verilən həddən

yuxarı qalxdıqda onu satırdı. Belə bir müdaxilənin təyinatı, ABŞ-m

təkcə ayrı-ayrı ölkələrin tədiyə balansını himayə etmək deyil, hər şeydən

əvvəl beynəlxalq hesablaşmaların tənzimlənməsi olmuşdur.

Lakin bu niyyətlərdən asılı olmayaraq, təcrübədə qızılın belə

qiyməti qızılın gələcəkdə beynəlxalq hesablaşmalardan «yuyulmasını»

(beləliklə də qızıl daha çox fərdi kommersiya bazarlarına «axırdı») və

onun dollar ehtiyatları ilə əvəz edilməsini stimullaşdırırdı. Belə meyl

açıq-aşkar surətdə XX əsrin 60-cı illərin axırınacan davam etmişdi.

(Cədvəl № 25)

Cədvəl № 25 Beynəlxalq

ehtiyatlar (%-lə payı)

İllər Qızıl Xaıid valyuta

BVF-nun payı SDR

1948 69,7 27,1 3,2 - 1952 69,1 27,4 3,5 - 1956 65,5 30,6 4,0 - 1960 63,1 30,9 6,0 -

1964 58,3 33,9 7,7 -

1968 50,3 41,4 8,4 -

1972 24,5 65,3 4,3 5,9 1974 20,0 70,0 5,0 5,0

Müharibədən sonra Bretton-Vuds valyuta sisteminin

prinsiplərinin formalaşdırıldığı dövrdə, Böyük Britaniya funt

sterlinqinin

280

qızıla dəyişdiriləcəyi qədər qızıl ehtiyatına malik olmadağından funt

sterlinqin deviz valyutası funl^iyasından imtina etdi.

Beləliklə, Bretton-Vuds valyuta sistemi dollan imtiyazlı

vəziyyətdə qoydu və bu da ABŞ-a iqtisadi və siyasi üstünlük verdi.

Demək olar ki, xarici ticarət hesablaşmaları inhisarçı qaydada dollarla

ifadə olunurdu.ABŞ tədiyə balansının kəsirini özünün milli valyutası

hesabına bağlaya bilərdi. Digər istənilən ölkə isə tədiyə balansı kəsirlə

bağlandığı halda özünün qızıl ehti- yatlannı xərcləməli, daxili tələbatı

azaltmalı, ixracı artırmalı idi.

Qərbi Avropa ölkələrinin ikinci dünya müharibəsi dövründə

dağıdılmış iqtisadiyyatının bərpa olunması dünya iqtisadiyyatında

vəziyyəti tədricən dəyişdirməyə başladı. AİB ölkələri və Yaponiyanın

iqtisadi mövqeyinin güclənməsi dünya bazannda ABŞ-ın rəqabət

qabiliyyətliliyini aşağı saldı. Bununla yanaşı daha çox ölkə müstəqil

şəkildə dünya bazanna çıxmağa başladı.

1960-cı illərin ikinci yarısı ABŞ iqtisadiyyatı üçün bütövlükdə

əlverişsiz oldu. Əmək məhsuldarlığı aşağı düşməyə başladı, xarici ticarət

kəsirinin miqyası (xüsusilə Yaponiya ilə ticarətdə) yüksəldi, inflyasiya

və işsizlik artdı. Dolların dayanıqlığı getdikcə daha çox şübhə

doğurmağa başladı. Məsələn, Fransa Bankı dollara baş ehtiyat valyutası

kimi baxılmasından imtina etdi və dolların bazar dəyərindən asılı olaraq

Fransanın valyuta ehtiyatlarının yenidən hesablanmasını apardı, yəni bu

o demək idi ki, qabaqcadan heç kəslə razılaşmadan məxfi qaydada

Amerika valyutasının devalvasiyasını həyata keçirdi.

Dollann həcaninin artması qeyri-sabitləşdirid səmərə ilə böyük

dollar bazarlannın anələ gəlməsinə şərait yaratdı. Dollann qızda

çevrilməsi arüq təmin olunmurdu və bu prosesin bərpa olunması

qeyri-mümkün idi. Bu özünü ABŞ-ın qızd ehtiyatlannın getdikcə

azalmasında göstərirdi. Əgər 1949-cu ildə AB^m qızd ehtiyatı 22 min ton

(k^talizm dünyasının qızd ehtiyatınm 70%-i) idisə, o durmadan azalaraq

arüq 1960a illərin axınnda 15,8 min ton (44%),

1971- d ilin sonunda isə cani 8,6 min ton (21%) təşkil edirdi. Dollann

böhranı ABŞ hökumətini məcbur etdi ki, 1971-d din avqust ayından

idxala 10% gömrük rüsumu tətbiq etsin. 15 avqust 1971-d Üdə ABŞ

hökuməti birtərəfli qayda da BVF də sazişi pozaraq dollann qızda

dəyişdirilməsi qaydasından imtina etdi. 60-a illərin ortalann<^ qəti

müəyyənləşdirilmiş valyuta kuısu ölkəbrin maraqlarına cavab vermirdi

və dünya ticarətinin inkişafinı ləngidirdi.

Bununla da, göründüyü kimi, Bretton-Vuds valyuta sis-

281 temi dünya təsərrüfatının tələblərinə uyğun gəlmirdi. XX əsrin 60-cı

illərinin axırı 70-ci illərin əvvəllərində dünya iqtisadi sistemində yeni

böhran baş verdi. 1971-ci ildə BVF valyuta kurslarının paritetdən

kənarlaşması həddini ± 2,5% -ə qaldırdı. Bir il sonra qəti

müəyyənləşdirilmiş kurs sistemi iflasa uğradı.

Qızılın kursuna uyğun olaraq qiyməti sabit və möhkəm valyuta

kimi qəti müəyyənləşdirilmiş dollara olan inam sarsılırdı. Maliyyə

böhranı başlanırdı. Bundesbank məcburiyyət qarşısında qalaraq dünya

valyuta bazarını həddindən çox bürümüş artıq dollarları almağa başladı.

Alınan dolların miqdarı 1 saat ərzində 1 milyard dollara çatdıqda,

bank müəyyənləşdirilmiş kursla dolların alınmasını dayandırdı və həmin

gün, yəni 5 may 1971-ci ildə alman markasının «azad üzən» kursunu

elan etdi. Bunun ardınca Danimarka hökuməti valyutasının «azad

üzən» kursunu elan etdi. Avstriya və İsveçrə isə öz valyutalarını

revalvasiya etdilər. 15 avqust 1971-ci ildə ABŞ dolları qızıla

dəyişməyi dayandırdı və valyutanın «azad üzən» kursunu elan etdi.

1971-ci ilin dekabr ayınadək Smitson sazişi bağlanana qədər

dollann «azad üzən» kursu davam etdi. Bu sazişin mühüm tərəfləri

aşağıdakılar idi:

1. ABŞ qızılın 1 unsiyasının qiymətini 38 dollara qaldırdı, lakin

dolların qızıla dəyişdirilməsini bərpa etmədi.

2. Digər ölkələrin valyutaları qızıla nisbətdə orta hesabla 12%

revalvasiya olundu.

Amerika hökuməti bu sazişi tarixi qərar kimi qiymətləndirərək

onu alqışladı.

Bretton-Vuds valyuta sisteminin fəaliyyətdə olan mexanizminin

uyğunlaşdırılması cəhdi ona gətirib çıxardı ki, hesablaşmalar üçün

1969-cu ildə BVF- nin «xüsusi əvəzetmə hüququ» (XƏH- buna

BVF-nın hesablaşma valyutası da deyilir) tətbiq edildi və qızıl-deviz

standartı xüsusi əvəzetmə hüququ ilə əvəz olundu. 1971- ci ildə ABŞ

hökuməti rəsmi olaraq qızıl külçənin qızıla satılmasını dayandırdı.

1970-1971-ci illiərdə məcburi qaydada dövlət qiymətli kağızların faiz

dərəcəsini yol verilən həddən aşağı 8%- dən 3,3%-dək saldı. 1971-ci ilin

may ayında Bretton-Vudsun əsas iştirakçıları Qərbi Almaniya

markasının və Hollandiya quldeni- nin kursunun azad şəkildə

qalxıb-enməsinə icazə verilməsi ba

282

rədə qərar qəbul etdilər. Qərann qəbulu həmin ölkələrdə iqtisadiyyatın

dinamik inkişafı və maliyyə vəziyyətinin xüsusilə dayanıqlı olması ilə

bağlı, bu ölkə valyutalannm kurslannın açıq-aşkar aşağı olması ilə

əlaqədar idi. Beləliklə, müharibədən sonrakı valyuta sisteminə yenidən

baxılması prosesi onun dağılması ilə nəticələndi və bununla da qızıl

standartı dövrünə qəti olaraq son qoyuldu. Burada söhbət bu sistemin

bütövlükdə iflasa uğramasından deyil, onun ayrı-ayrı həlqələrinin

sökülüb, yenidən təkmil şəkildə qurulmasından gedir və bu proses Aİ

ölkələrinin əksəriyyətinin milli valyutalarının avro ilə əvəz edilməsindən

sonra da davam etdirilir.

1972- ci ildə dünya valyuta sistemində islahatların keçirilməsi

üzrə Komitə formalaşdırıldı. Komitənin vəzifəsinə DVS- nin, yeni

prinsiplərininin işlənilməsi və razılaşdırılması məsələləri daxil idi.

Valyuta sistemi dairəsində ziddiyyətlərin aradan qaldırılması üçün yollar

axtarılmağa başlandı. BVF-nun idarəe- dicilər Komitəsi bu məsələyə

baxaraq problemin həllinin aşağıdakı tərəflərini qeyd etmişdir:

- BVF çərçivəsində əməkdaşlıq və məsləhətləşmələrə əsaslanan

dünya valyuta sisteminin olmasının zəruriliyi;

- müsbət və mənfi saldosu olan ölkələr üçün öhdəliyin ek-

vivalentliyinin təmin olunması;

- üzmə imkanlarını istisna etmədən sabit və qaydaya salınmış

sistemin yaradılması;

- əsas ehtiyat valyuta kimi xüsusi əvəzetmə hüququnun rolunun

möhkəmləndirilməsi;

- valyutaların ümumi dönərliyi və ehtiyat valyutalarda

balansların konsolidasiyası (qısa müddətli təəhhüdün uzun müddətli

təəhhüdə çevrilməsi);

- kapitalın qarışıq hərəkəti üzərində nəzarət imkanları;

- inkişaf etməkdə olan ölkələrin özlərinə xas problemlərinin

uçotu və bunun xüsusən də təmiz ehtiyatların onların xeyrinə

transferinin artırılması yolu ilə həyata keçirilməsi.

283

5.4. Müasir Dünya Valyuta Sistemi. Yamayka Konfransı

1970-ci illərin birinci yarısı ərzində dünyanın aparıcı ölkələrinin

hökumətləri, eləcə də beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının rəhbərləri

(BVF, BYİB, beynəlxalq hesablaşmalar Bazel bankı və s.) 1944-cü ildə

yaradılmış valyuta sisteminə alternativ valyuta sisteminin təşkil

olunması məsələsi üzərində düşünməyə başladılar. Bu, əsasən onunla

əlaqədar idi ki, Bretton -Vuds valyuta sistemi dünya iqtisadiyyatı və

maliyyəsinin son dərəcə bey- nəlmiləşməsi və onların qloballaşması

prosesinin geniş şəkildə başlaması ilə əlaqədar olaraq meydana çıxmış

yeni şəraitdə «işləyə» bilmirdi. Bu məsələ öz həllini BVF çərçivəsində

1976-cı ildə Yamaykanın Kinqston şəhərində 20 ölkənin hökumət

nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirilən konfransda tapdı. Dünya valyuta

sisteminin inkişafmın müasir dövrü məhz Yamayka konfransı ilə

başlandı. Konfransda dünya valyuta sisteminin islahat yolu ilə

dəyişdirilməsi barədə razılıq əldə edildi. Konfrans iştirakçıları Yamayka

sazişini qəbul etdilər və bu saziş hüquqi cəhətdən BVF-nun

nizamnaməsinə «əlavə» kimi sənədləşdiril- məklə, 1978-ci ilin yanvar

ayından qüvvəyə mindirildi. Həmin vaxtdan Yamayka valyuta sistemi

adını almış sistemin prinsipləri fəaliyyətə başladı.

Yamayka sazişinin məzmunu. Saziş əsasında yaradılmış bu

sistemə uyğun olaraq valyuta münasibətləri aşağıdakı prinsiplərə

əsaslanır:

1) Bretton-Vudsda yaradılmış idarələr (BVF,BYİB, və yaxud

Dünya Bankı) beynəbcalq tənzimləyici idarə qismində özlərinin milli

üstqurum xarakterli fəaliyyətlərini genişləndirir və möhkəmlədir;

onların rolu əsash şəkildə yüksəldilir;

2) aşağıdakılar ləğv olunur: qızıl pariteti-valyutaların qızıla

bağlılığı; milli pul vahidlərinin qəti müəyyənləşdirilmiş qızıl təminatı və

qızılın rəsmi qiyməti; qızılın şəxsi məqsədlər üçün istifadəsinə

məhdudiyyətlər;

3) qızıl adi əmtəəyə çevrilir və BVF-nun Nizamnaməsindən

çıxarılır. Rəsmi olaraq qızıl standartı və qızılın dünya pulu funksiyası

ləğv olunur. Mərkəzi banklara icazə verilir ki, qızılı «azad»ba- zar

qiyməti ilə satsınlar və alsınlar.

284

4) ölkələr arasında valyuta münasibətləri onların milli pul

vahidlərinin üzən kursuna əsaslanır. Bu halda kursların qalxıb- enməsi

aşağıdakı amillərlə şərtləndirilir: a) daxili bazarda valyutanın alıcılıq

qabiliyyəti; b) beynəlxalq bazarda milli valyutalara tələb və təklifin

nisbəti.

5) BVF-nun rəhbərliyinin qərarı ilə hələ 1969-cu ildə praktiki

fəaliyyətə başlamış kollektiv valyuta vahidi - «xüsusi əvəzetmə

hüququ» (XƏH) (special Drawing Rights - SDR) həm qızıla, həm də

dollara alternativ olmaqla, beynəlxalq valyuta sisteminin baş ehtiyat

aktivi hesab edilir. Baxmayaraq ki, bu gün bu valyuta vahidi müasir

valyuta sisteminin ehtiyat aktivinin bir maddəsi kimi qalır, amma

obyektiv olaraq o «qızılın əvəze- dicisi» ola bilmədi. Qızıl-qızıl olaraq

qalır və o hələ uzaq gələcəkdə də elə də qalacaqdır. SDR beynəlxalq şərti

haqq-hesab pul vahidi olmaqla, beynəlxalq ödəmə və ehtiyat vəsaiti kimi

çıxış edə bilər. SDR-ın emissiyası BVF tərəfindən həyata keçirilir. SDR

xüsusi hesablarda yazılmaqla BVF-nun hesablaşma vahidi qismində

nağd olmayan beynəlxalq hesablaşmaları həyata keçirmək üçün istifadə

olunur. SDR-in funksiyasına aşağıdakılar daxildir: tədiyə balansının

müvazinətləşdirilməsi; rəsmi valyuta ehtiyatlarının artırılması; milli

valyuta dəyərinin müqayisə olunması.

6) Ehtiyat valyuta kimi ABŞ dolları, AFR markası, funt sterlinq,

İsveçrə frankı, yapon iyeni, fransız markası rəsmi şəkildə qəbul olunur.

7) Valyuta kurslarmm enib-qalxmasının həddinə məhdudiyyət

yoxdur. Valyuta kursu tələb və təklifin təsiri altında formalaşır.

8) Dövlətlərə valyuta kursu rejiminin müstəqil şəkildə

müəyyənləşdirilməsinə icazə verilir. Dünya valyuta sistemində valyuta

kurslarının rejimi aşağıdakı qaydada da müəyyənləşdirilmişdir:

a) üzən kurs 98 valyuta, onlardan:

- verilmiş parametlər hesaba alınmaqla 3

- tənzimlənən üzən - 36

(Azərbaycan, Rusiya, Yeni sənaye ölkələri və keçid iqtisadiyyatlı

ölkələr)

- azad üzən - 56 (bütün sənaye ölkələri)

b) təsbit edilmiş (qəti müəyən edilmiş) - 67 vayuta

285

- ABŞ dollarına- 23

- digər valyutalara - 20

- SDR-ə (XƏN)- 4

- valyuta çantasına- 20

c) qarışıq üzən - 4

9) Mərkəzi banklar öz valyutasının təsbit olunmuş parametrlərini

saxlamaq üçün bazarın işinə qarışa bilməz. Lakin o, valyutanın kursunun

sabitləşdirilməsi üçün valyuta müdaxiləsi həyata keçirilə bilər.

10) BVF ölkələrin valyuta kursları sahəsində siyasətləri üzərində

müşahidə aparır.

11) Qapalı valyuta bloklarının yaradılması qanuniləşdiril- di və

onlar beynəlxalq valyuta sisteminin tam hüquqlu üzvləri hesab

olundular.

Valyuta kurslan sisteminin təhlili 27 saylı cədvəldə verilmişdir.

Bütün bunlar BVF-in yeni Nizamnaməsində öz əksini tapmışdır.

Bunlarla yanaşı yeni nizamnamə qızılın ehtiyat rolunu təkzib etmir və

maraqlı ölkələrə onun rəsmi ehtiyatını saxlamağa və artırmağa imkan

verir. Bu da o deməkdir ki, qızıl hələ də mərkəzi bankların mühüm pul

aktivi kimi qalmaqdadır. (Cədvəl № 26)

Dünyanın aparıcı ölkələrində qızıl hasilatının miqdarı

26 saylı cədvəldə verilmişdir. ^ Cədvəl № 26.

Ölkələr Ümumi

ehtiyatı

%

İllər

1995 1996 1997 1998

% ton % ton % ton % ton

Cəmi 100,0 100 2104,'^

100

2143,6 100 2284,0

100 2312,7

O

cümlədən:

Cənubi

43,0 24,8 522,4 23,0 494,6 21,5 492,5 20,4 473,8

С.В.Фомишин. Международные экономические отношения. Ростов -

на - Дону. «Феникс»2006

286

Afrika

Respubli

kası

ABŞ 10,0 14,8 313,0 14,5 312,0 14,7 338,0 17,0 362,6

Rusiya 9,6 6,2 131,9 5,7 123,4 5,3 123,0 4,0 85,6

Kanada 4,3 7,1 150,9 7,7 166,4 7,5 171,4 7,1 165,9

Avstriya 2,2 12,0 253,5 13,5 289,5 13,6 311,0 13,4 310,9

Cədvəl № 27. Valyuta kursları sisteminin müqayisəli təhlili.

Prinsipləri Üstünlükləri Qüsurlan (çatışmayan cəhəüəri

1 2 3

Qızıl standartları sistemi

Hər bir valyuta qızılm

çəkisi ilə

müəyyənləşdirilir. Hər

bir valyutanın qızüda

dönərliyi həm ölkə

daxilində, həm də onun

sərhədlərindən kənarda

təmin olunur. Külçələr

pullara azad şəküdə

dəyişdirilir. Qızıl azad

şəkildə idxal və ixrac

olunur

Valyuta kursunun

sabitliyinin təmin

olunması Tədiyə

balansının uzun

müddətli tarazlığının

təmin olunması

İqtisadi sistem

daxilində

qiymətlərin

səviyyəsinin

sabitliyi

Pul kütləsinin qızıl

istehsalından asılılığı

Müstəqil kredit-pul

siyasətinin həyata

keçirilməsinin

qeyri-mümkünlüyü

Bretton - Vuds sistemi

Hər bir ölkə tərəfindən

ya qızıla münasibətdə,

yaxud da digər valyuta

vasitəsilə qəti

müəyyənləşdirilmiş

paritetin təyin edilməsi.

Onların dəyişməsi

yalnız müstəsna hallarda

mümkündür

Valyutaların

dönərli olması

Ödəmələrin

azad və

çoxtərəfliliyi

Xaricdə dollar ehtiy-

yatlanmn yığılması və

çox böyük qeyri-

sabitləşdirici səmərə

ilə avro-dollar baza-

nnın inkişafı. ABŞ-ın

tədiyə balansının

kəsirinin artması

287

Müasir sistem A. Azad üzən

Valyuta vahidlərinin

dəyər ölçüsü kimi

qızılın funksiyasının

aradan qaldırılması.

Valyuta kurslarının

bazar tərəfindən

müəyyənləşdirilməsi

Valyutalar barədə

ölkələr tərəfindən öz

seçimlərinə görə

sərbəst qərar qəbul

olunması. Valyuta

münasibətləri və

razılaşmalarının

sadələşdirilməsi

İqtisadiyyatın

tarazlığının pozulması.

Dünya bazarında faiz

dərəcələrinin yüksəlməsi.

Xammal və enerjiyə

qiymətlərin sabit

olmaması

B. Tənzimlənən

Valyutanın kursunun

qalxıb-enməsi

sisteminin

sabitləşməsi

Dünya

iqtisadiyyatının

tarazlığa qaytarılması

İqtisadi situasiya

üzərində nəzarət

imkanları

Dünya iqtisadi sisteminin

sabit paritet sisteminə

qaytarılmasına hazır

olmamaq.

5.5. Avropa Valyuta Sistemi

1957-ci ildə AİB yaranan dövrdən vahid Avropa valyutası və

vahid Avropa valyuta-maliyyə sisteminin yaradılması prosesi daimi

olaraq inkişaf mərhələsində olmuşdur. Avropa üçün bu mühüm

əhəmiyyət kəsb edən məsələ AİB-Aİ-nin bütün təkamül mərhələlərində

onun siyasətinin ana xəttini təşkil etmişdir.

Avropa valyuta sistemi (AVS) - Avropa iqtisadi inteqrasiyası

çərçivəsində milli valjmtalann fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq əmələ gələn

iqtisadi münasibətlərin məcmusudur. AVS dünya valyuta sisteminin

mühüm tərkib hissəsidir. AVS Avropa bazarlarım kredit ehtiyatları

ilə təmin etmək və dünya bazannm tələbatlanna xidmət etmək

funksiyasım yerinə yetirir. Al-nin yaradılmasında AVS-nin rolu əhalinin

pul xidmətləri göstərilməsinə artan tələbatımn təmin olunmasından

ibarət olmuşdur (370 milyon nəfərdən çox adama xidmət göstərilir).

AVS artıq mövcud olan dövlətlərarası valyuta tənzimlənməsi

elementlərinin əsasında fəaliyyət göstərməyə başlamışdır («Avropa

valyuta ilanı», Avropa valyuta əməkdaşlığı fondu,

288

Avropa hesablaşma vahidi) AVS 13 mart 1979-cu ildən aşağıdakı

məqsədlər üçün fəaliyyətə başlamışdır:

- iqtisadi inteqrasiyanın sürətli inkişafına köməklik edilməsi;

- Aİ daxilində yüksək dərəcədə valyuta sabitliyinin bərqərar

edilməsi;

- Aİ bazarını dolların ekspansiyasından mühafizə etmək;

- beynəlxalq iqtisadi və valyuta münasibətlərinə sabitləşdi- rici

təsir göstərmək.

AVS-nə gedən yol çox uzun olmuş, özünün inkişafında bir sıra

mərhələlərdən keçərək vahid Avropa valyutasının - avronun

yaradılması ilə başa çatmışdır. Əvvəlcə vahid Avropa valyutası

qismində EKYU olmuşdur.

EKYU (frans. ECU) - Fransamn qədim qızıl və gümüş sikkəsi

olmuşdur. 1979-cu ildən AİB ölkələri tərəfindən hesablaşma vahidi kimi

qəbul olunmuşdur. İlkin olaraq o, 9 Avropa ölkəsinin valyutasına

əsaslanırdı. Bu ölkələr onun təmin edilməsi üçün 2800 ton qızıl və dollar

aktivlərini depozitə qoydular. AİB-nin valyutası qızıl stan- dartmın iflası

və Bretton-Vuds valyuta sistemində baş verən böhrandan sonra

işlənilməyə və tətbiq edilməyə başladı.

EKYU - AİB-nin 12 aparıcı ölkəsinin valyutasına əsaslanan şərti

kollektiv valyutadır. EKYU tədricən hesablaşma vahidindən demək olar

ki, real pula - beynəlxalq hesablaşmaların tənzimlənməsi alətinə

çevrildi. Amma EKYU-nun yaradıcıları ona yalnız hesablaşma vahidi

kimi deyil, Birləşmiş Qərbi Avropanın ehtiyaclarını ödəmə qabiliyyətinə

malik olan gələcək valyuta sisteminin nümunəsi kimi baxırdılar.

EKYU-də hər bir valyutanın çəkisi AİB-nin üzvü olan dövlətin

AİB-nin ümumi milli məhsulunda və Birlik daxilində ixracının payı ilə

müəyyənləşdirilirdi. Ona görə də EKYU-də ən yüksək çəkili valyuta

(EKYU-nun 1/3) - alman markası idi. Hələ

1995- ci ildə Avstriya, İsveçrə, Finlandiya EKYU çantasına daxil

deyildilər. Faktiki valyuta kurslan müəyyənləşdirilmiş sərhədlərdən

±2,25 kənara çıxa bilərdi. 1993-cü ilin avqustundan valyuta

problemlərinin kəskinləşməsi ilə əlaqədar olaraq kursun qalxıb- enmə

çərçivəsi ± 15%-dək yüksəldildi. (Bu «avropa valyuta ilanı» adım

aldı). İngUtərə və İsveç yeni valyuta sisteminin yaradılmasında iştirak

etməkdən imtina etdilər. Amma Aİ-nin yaradılma

i V' 289

sında şübhəsiz iştirak edəcəklərini bəyan etdilər.

Aİ-da Mərkəzi Bank tərəfindən valyuta müdaxiləsi ilə əlaqədar

olaraq ölkələrə tədiyə balansının kəsirinin bağlanması üçün kreditlər

verilməsi yolu ilə dövlətlərarası regional valyuta tənzimlənməsi həyata

keçirilirdi.

Valyuta müdaxiləsi - dövlət orqanları tərəfindən milli valyutanın

alqı-satqısı yolu ilə onun kursuna təsir etmək məqsədilə mərkəzi

bankların valyuta bazarında əməliyyatlara müdaxilə etməsidir. Avropa

valyuta sisteminin tənzimlənməsi və EKYU- nun emissiyası 1994-cü ilə

qədər Avropa valyuta əməkdaşlığı fondu tərəfindən, 1994-cü ildən sonra

isə Avropa valyuta institutu tərəfindən həyata keçirilmişdir.

Ayrı-ayrı ölkələrin öz valyuta kurslarını müəyyən bir diapazon

çərçivəsində saxlaya bilmədikləri halda, valyuta kursları devalvasiya və

revalvasiya yolu ilə tənzimlənirdi və bununla da ayn-ayn valyutalar üçün

EKYU-un norması dəyişdirilirdi.

Avropa iqtisadiyyatının müvəffəqiyyətli quruluşu Avropada

inteqrasiya olunmuş valyuta zonasının formalaşdınlması- nm maddi

əsasını yaratdı. Məlum olduğu kimi o, iki elementin birləşməsini nəzərdə

tuturdu: 1) təsərrüfat subyektləri və fərdi şəxslərin valyuta ilə

əməliyyatlarının, əmtəə və xidmətlərin satılması və alınmasının həyata

keçirilməsi məqsədilə azad şəkildə dəyişdirilə bilən (konvertasiya edilə

bilən) milli valyutaların tətbiq edilməsi; 2) milli valyutaların

müəyyən sabitliyinin təmin olunması («ilan», «dəhliz» və s.

həddində). Bu məsələ bütövlükdə kollektiv pul vahidi olan EKYU-nun

yaradılması ilə həll olundu. Amma EKYU pul vahidinin əsas

əlamətlərinə cavab vermədiyindən onu valyuta hesab etmək olmazdı.

Burada söhbət əsasən onun aşağıdakı funksiyalarından gedir ki, onları da

EKYU yerinə yetirə bilmirdi: a) ödəmə vasitəsi; b) yığım vasitəsi; c)

hesablaşma vasitəsi (əmtəənin dəyəri pul vahidinin köməkliyi ilə

müqayisə olunur).

Ödəmə vasitəsi mütləq qaydada əmtəə və xidmətlərin dəyərinin

ödənilməsi üçün qəbul olunmalıdır. Bu mənada EKYU banknot deyildi,

onun ödəmə üçün qəbul olunması öhdəliyi yox idi. Amma bu pul

vahidində istiqrazlar bazarı, valyuta və pul bazarı təşəkkül tapmışdı.

EKYU özünü «çanta» pul vahidi kimi göstərirdi. Elan olunmuş

məsələlər daxilində EKYU özünü doğ

290

ruldurdu. Lakin bu Aİ-nın inteqrasiya prosesinin genişləndirilməsi

məqsədilə üzv ölkələrin qarşısında qoyulan məsələlərin həlli üçün

kifayət deyildi. Maastrix müqaviləsi ratifikasiya olunub fəaliyyətə

başladığı 1 noyabr 1997-ci ildən uzun müzakirələrdən sonra EKYU-nu

əvəz edəcək ümumi valyutanın «avro» adlandırılması qərara alındı.

Özünün maliyyə-təsərrüfat potensialına görə təşəkkül tapmış

«avro zonası» çox fəal şəkildə beynəlxalq təsərrüfat dövriyyəsinə daxil

olmuş qapalı olmayan, nəhəng maliyyə-valyuta bazandır.

Valyuta çantası kimi müəyyənləşdirilmiş «avro» tam dəyərli

beynəlxalq valyutanın bir çox xüsusiyyətlərinə malikdir. Belə ki, o, ölçü

etalonudur və Avropa valyuta sistemi daxilində ona nəzərən hər bir

Avropa valyutasının pariteti və kursu elan olunur. Bundan əlavə, avro

bilavasitə Avropa hesablaşma vahididir. Avro-nun emiteti 1 iyun

1998-ci ildə yaradılmış və Frankfurt - na - Maynada yerləşən Avropa

Mərkəzi Bankıdır (AMB).

Avronun tətbiq edilməsi iki mərhələdə həyata keçirilmişdir.

Birinci mərhələ - 1 yanvar 1999-cu ildən 1 yanvar 2002-ci ilə qədər

olan dövrü əhatə edir. 1 yanvar 1999-cu ildə on bir ölkənin milli

valyutasının kursu avroya nisbətən qeyd olundu. Bu kurslar üzrə həm

valyuta ittifaqı daxilində, həm də onun hüquqlarından kənarda bütün

maliyyə və digər aktivlərin denominasiyası və hesablanaraq başqa

vahidlərlə ifadə olunması həyata keçirildi. Bu mərhələnin xüsusiyyəti

ondan ibarət idi ki, bu dövrdə avro yalnız nağdsız hesablaşmalarda

tətbiq olunurdu və paralel olaraq milli valyutalar fəaliyyət göstərirdilər.

Aşağıdakılar mütləq avro vasitəsilə həyata keçirilirdi: maliyyə

bazarlarında əməliyyatlar, banklararası hesablaşmalar və dövlət qiymətli

kağızlarının emissiyası. İkinci mərhələ 1 yanvar 2002-ci ildən 2 iyul

2002- ci ili əhatə edir. Bu dövrdə avro şəklində bütün banknotlar və

sikkələr dövriyyəyə buraxılır və milli pul nişanları ilə paralel 6 ay

ərzində istifadə olunur. Milli pul vahidləri 1 iyul 2002-ci ildən öz

statusunu itirirlər.

Nağd olaraq 12 milyard həcmində nominal dəyərdə 500, 200,

100, 50, 20, 10 və 5 avro, eləcə də 70 milyard sikkə həcmində nominal

dəyərdə 2 və 1 avro və 50, 20, 10, 5, 2 və 1 sentlik pullar dövriyyəyə

buraxılır. Əldə qalan milli valyutaları hələ bir neçə il ərzində avroya

dəyişmək olar.

291

Avro zonasına bu dövrdə Aİ-nin 15 üzvündən 11-i daxil oldu:

Avstriya, Belçika, Almaniya, Hollandiya, İspaniya, İrlandiya, İtaliya,

Lüksemburq, Portuqaliya, Finlandiya, Fransa. Avro zonasına qoyulan

kriteriyalara cavab vermədiyinə görə Yunanıstan, ölkə konstitusiyasına

zidd olduğuna görə Danimarka, İsveç və Böyük Britaniya avro zonasına

daxil olmaqdan imtina etdilər. Bu dövlətlərlə «avro zonasında»

hesablaşmalar üçün xüsusi mexanizm yaradıldı. Avro zonasına daxil

olmayan ölkələrin valyutaları üçün avroya nisbətdə tərəddüdlərinin amp-

litudası ± 15% olmaqla «lövbər» kursu müəyyənləşdirildi. Bu

hesablaşma mexanizmi daxilində valyuta kursu siyasəti Avropa Mərkəzi

Bankı ilə məsləhətləşdikdən sonra Aİ-nin Avropa Zirvəsi tərəfindən

əksər səs çoxluğu ilə (3/4) müəyyənləşdirilir.

Aparıcı dünya valyutası olmaq üçün avro özünün ehtiyatı

qismində Aİ-na daxil olan 27 ölkənin iqtisadi potensialına əsaslanan

kifayət qədər maliyyə-iqtisadi imkanlara malikdir.

İqtisadçılar hesab edirlər ki, avro aşağıdakılara imkan

yaradacaqdır:

- Avropada iqtisadi artıma yeni təkan verəcəkdir;

- dünyada Aİ-nin təsərrüfat və ticarət mövqeyini

möhkəmləndirəcək;

- bir valyutadan digər valyutaya çevrilməsində olan xərclərin

aradan qaldırılmasına imkan verəcəkdir;

- BVS-də Aİ-nin vahid valyutasının rolunu yüksəldəcəkdir;

- qəti faizlərlə iri qiymətli kağızlar bazarının yaradılmasına

imkan verəcəkdir;

- daha səmərəli antiinflasiya siyasəti yürütməyə imkan

yaradacaqdır. «Avro zonasında» inflyasiya orta hesabla 1,5-2M> -dən

çox deyil;

- Aİ üçün vergi islahatını yüngülləşdirəcəkdir.

Aİ-də avroya keçidlə əlaqədar Aİ iqtisadi inkişafı əlavə

stimullaşdırmaq qabiliyyəti olan güclü və möhkəmləndirilmiş zonaya

çevriləcək və avro həm amerika dolları, həm də yapon iyeni ilə bərabər

dərəcədə rəqabət aparacaqdır. Bir sıra analitiklər hesab edirlər ki, orta

müddətli perspektivdə beynəlxalq ticərətdə valyuta hesablaşmalarının

1/3-i avro ilə aparılacaqdır. Bu özünü praktikada doğruldur. Hətta

OPEK-ə daxil olan neft ixrac edən bir sıra ölkələr neft satışında

hesablaşmaların avro ilə aparılmasını təklif edirlər.

Avropa ölkələrinin mərkəzi bankları tərəfindən Amerika

valyutasının əvəz edilməsi geniş şəkil alır. Avro dünya valyuta bazarında

mübadilə əməliyyatlarının 28%-nə (dollar 46%) xidmət edir, beynəlxalq

ticarətdə hesablaşmalann 22%-i (dollar 59%) avro ilə həyata keçirilir.

Yeni valyuta sisteminin iştirakçüanna olan tələblər. Yeni

Avropa valyutasını qəbul edən və təsdiq olunmuş plan-qrafikə uyğun

olaraq onu dövriyyəyə buraxmaq niyyətində olan ölkələr üçün çox dəqiq

tələblər və kıiteriyalar forma]aşdu*ıbmşdır. Bu kriteriyalar sı-

rasma inflyasiyanın səviyyəsi, faiz dərəcələri, dövlət büdcəsinin kəsiri,

valyuta kurslanmn dəyişməsinin hədləri, dövlət borcunun ölçüsü

(ÜDM-da %-lə) və iqtisadiyyatın müasir vəziyyətini və onun

perspektivini xarakterizə edən bir sıra göstəricilər daxildirlər. Bu

kriteriyalar Kopenhagen kriteriyalar adlamr.

Bunların hər birinə ayrılıqda nəzər yetirək.

İnflyasiyanın illik səviyyəsi. Onun orta səviyyəsi qiymətin ən

çox sabit olduğu üç ölkənin orta səviyyəsinin 1,5%-dən çox

olmamalıdır. O, ümumavropa istehlak qiymətləri əmsalından asılı olaraq

təshih edilə bilər.

Faiz dərəcələrinin səviyyəsi. Üzv ölkələrin uzun müddətli

dövlət istiqrazlarının orta gəlir səviyyəsi müvafiq orta səviyyəni, ən

aşağı inflyasiya səviyyəsi olan azı üç ölkənin bir il ərzində olan

səviyyəsinin 2% -dən çox olmamalıdır.

Dövlət büdcəsinin kəsir səviyyəsi. Büdcənin illik kəsiri

ÜDM-un 3%-dən çox olmamalıdır.

Valyuta kurslarınm qalxıb-enmə həddi. İki il ərzində milli

valyutaların dəyişmə kursu Avropa valyuta sistemində fəaliyyət

göstərən enib-qalxma həddindən kənara çıxmamalıdır (±15%).

Dövlət borcunun miqdarı (ölçüsü). Bu ölçü bazar

qiymətlərində ÜDM-un 60%-dən çox olmamalıdır.

Yuxarıda deyilən göstəricilərdən hər biri həlledici əhəmiyyət

kəsb edir və ona görə də təcridedici rol oynayırlar.

«Avro zonası»nda iştirak etmək üçün kriteriyaların (Kopenhagen

kriteriyalarmm) yerinə yetirilməsi 28 saylı cədvəldə verilmişdir.

293

Cədvəl № 28.

Kopenhagen kriteriyaları

Dövlət

büdcəsinin

kəsiri

(ÜDM-

da%)

Dövlət

borcu

(ÜDM-

da %)

İnf

lya

siya

səviy

yəsi (%)

AVS-də

valyuta

kurslarının

qalxıb-enmə

hədlərinin

gözlənilməsi

Uzun

müddətli

kreditlər

üzrə faiz

dərəcələri

(%)

Buraxılış

krite- riyası

3,0 60,0 2,7 hə 7,8

Avstri

ya 2,5 66,1 1,1 hə 5,6

Belçika 2,1 122,2 1,4 hə 5,7 Almani

ya 2,7 61,3 1,4 hə 5,6

İrlandi

ya -0,9 66,3 1,2 hə 6,2

İspani- 2,6 68,8 1,8 hə 6,3

.

İtaliya

2,7 121,6 1,8 hə 6,7 Lüksem

burq -1,7 6,7 1,4 hə 5,6

Nider

land 1,4 72,1 1,8 hə 5,5

Portuqa liya

2,5 62,0 1,8 hə 6,2

Finlandi

ya 0,9 55,8 1,3 hə 5,9

Fransa 3,0 58,0 1,2 hə 5,5

Mənbə: С.В.Фомишин. Международные экономические

отношения. Ростов-на-Дону «Феникс», 2006.

Avropa vahid valyuta sisteminin fəaliyyət göstərməsini təmin edən institutlar. Maastrix müqaviləsi əsasında AVS-nə üzv-

294

dövlətlərin Avropa mərkəzi banklar sistemi (AMBS) yaradıldı və səmərəli fəaliyyət göstərməkdə davam edir. Bu təşkilat aşağıdakı

funksiyaları yerinə yetirir: - Aİ-nin valyuta siyasətini müəyyənləşdirir və həyata kçirir; - beynəlxalq valyuta əməliyyatlarını həyata keçirir; - üzv-dövlətlərin xarici valyuta ehtiyatlarını rəsmi olaraq saxlayır

və onları idarə edir; - ödəmə sisteminin fəaliyyət göstərməsinə yardım edir. Avropa Mərkəzi bankı (AMB). AMBS-nın qarşısında duran

məsələlərin müvəffəqiyyətlə həll edilməsində AMB mühüm rol oynayır. O, bu missiyanı ya Nizamnaməsinə müvafiq olaraq müstəqil şəkildə, ya da milli mərkəzi banklar vasitəsilə həyata keçirir. AMB-nın kapitalı

iştiakçı ölkələrin demokrafık və iqtisadi vəziyyətindən asılı olaraq onların mərkəzi milli banklan tərəfindən formalaşdırılır. Bu halda həlledici göstərici qismində avro zonasının hər bir ölkəsinin əhalisi və Aİ-nin ÜDM-da hər bir ölkənin ÜDM-nun xüsusi çəkisi götürülür. AMB-də mərkəzi milli bankların müəyyən miqdarda valyuta ehtiyatları toplanmışdır. AMBS-də gəlirlərin ümumi miqdarı həmin qaydada iş- tiakçı - ölkələrin bankları arasında bölüşdürülür. AMB Aİ-yə üzvü olmayan əsas ölkələrin valyutalarının kursunun avroya nisbətən həddən artıq və nizamsız qaydada qalxıb-enməsinin qarşısını almaq üçün valyuta bazarlarına müdaxilə etmək imkanlarına malikdir. Bunun üçün AMB-nın Nizamnaməsinə uyğun olaraq avro zonasına daxil olan ölkələrin milli emissiya bankları özlərinin 99,6 milyard avro miqdarında olan qızıl ehtiyatlarını və 227 milyard avrodan çox valyuta ehtiyatlarını ona vermişlər. Mərkəzi qərargahı Frankfurt-na-Maynda yerləşən Avropa Mərkəzi bankını artıq dünyada London və Nyu-York analoqlarına uyğun olaraq Avrositi və ya Manxetten adlandırırlar. Bu şəhərdə ən iri alman bankları, eləcə də xarici ölkələrin yüzdən çox maliyyə institutlarının nümayəndəlikləri yerləşir. AFR-ın birja dövriyyəsinin 80%-i bu şəhərdə həyata keçirilir, əhalinin hər on nəfərindən biri bank sahəsində çalışır.

Avropa valyuta institutu (AVİ). Bu təşkilat vahid valyuta sistemində çox mühüm rol oynamaqla, AMBS-nın Nizamnaməsinə uyğun olaraq fəaliyyət göstərir. Onun vəzifələri aşağıdakılardu*:

- milli mərkəzi banklar arasında əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsi;

■■ ■ 295

- qiymətlərin sabit saxlanılması məqsədilə üzv dövlətlərin

valyuta siyasətinin əlaqələndirilməsi;

- Avropa valyuta sisteminin fəaliyyəti üzərində nəzarətin həyata

keçirilməsi;

- valyuta siyasətinin istiqamətləndirilməsi və onun alətlərinin

istifadə olunması ilə əlaqədar müntəzəm olaraq məsləhətləşmələrin

keçirilməsi.

Göründüyü kimi, avronun fəaliyyət göstərməsi üçün güclü

şaxələnmiş institusional əsas yaradılmışdır. Avro zonada qiymətlərin

sabit saxlanılması və ümumi pul-kredit siyasətinin həyata keçirilməsi

üçün AMB-nın və mərkəzi milli banklann müstəqil şəkildə fəaliyyət

göstərmələri barədə razılıq əldə edilmişdir.

5.6. Valyuta bazarları və onun quruluşu

Hər bir müstəqil dövlət ölkənin mərkəzi banklan və ya hök uməti tərəfindən müvəkkil edilmiş digər orqanlar tərəfindən buraxılan və mühüm dövlət atributlarından biri olan, öz valyutasına malik olur. Ölkə daxilində bütün əməliyyatlar bu valyutadan - pul vahidindən istifadə etməklə həyata keçirilir. Xaricdən hər hansı bir əmtəənin alınması zərurəti yarandıqda ölkə valyutası əmtəə istehsalçısı olan ölkənin valyutasına dəyişdirilir. Bu dəyişmə əməliyyatlarını həyata keçirmək üçün valyuta bazarı meydana çıxır və bu bazar birinci növbədə beynəlxalq ticarətin tələbatlarının təmin olunması məsələlərini həll edir.

Valyuta bazarı maliyyə bazarının ən böyük hissəsi hesab olunur və dünya maliyyə bazarının bütün seqmentlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin təmin olunmasında vacib rol oynayır. Valyuta bazarında xarici valyuta ilə əlaqədar olan istənilən əməliyyat həyata keçirilir.

Valyuta bazarı - xarici valyutaların və xarici valyutada ifadə olunmuş ödəniş sənədlərinin alınması, satılması və mübadiləsinin həyata keçirilməsi üzrə fəaliyyət göstərən bazardır. Xarici valyutada ifadə olunan sənədlər sırasına çeklər, veksellər, teleqraf və poçt köçürmələri, akkreditivlər daxildir. Dünya valyuta bazarına inteqrasiya olunmuş milli valyuta bazarı ölkə daxilində pul axınının hərəkətinə xidmət edir. Beynəlxalq valyuta bazadan çox böyük sayda ayrı-ayrı regionlarda, beynəlxalq ticarət mərkəzlərində və valyuta - maliyyə əlaqələrində məhdudlaşdırılmış milli bazarları özündə birləşdirir.

296

Başqa sözlə desək, valyuta bazarı maliyyə ehtiyatlarının alqı-satqısının həyata keçirilməsinin özünə məxsus qiymətlə tənzimləndiyi pul (valyuta) bazarıdır. Qiymətin tənzimlənməsi faiz dərəcəsinin səviyyəsi vasitəsilə həyata keçirilir.

Pul təklifi - əsas pul aqreqatları ilə təqdim olunmuş bütün maliyyə aktivlərinin cəmidir. Burada pula olan tələbat transsəhm və ehtikar ehtiyacdan formalaşır. Transsəhm ehtiyacı-pulun dövriyyə vasitəsi funksiyasını yerinə yetirməsi tələbatından formalaşır (bu sövdələşmələrin həyata keçirilməsi üçün zəruri olan vasitələrdir). Ehtikar ehtiyac - pulun digər maliyyə aktivlərinin alınması məqsədilə istifadə olunmasıdır (iqtisadi nəzəriyyədə «ehti- karlıq» «ajiotaj», yəni ehtikar məqsədilə bazarda (birjada) qiymətli kağızların qiymətlərinin süni surətdə aşağı salınması və ya artınlması mənasını verir).

Pula olan ümumi tələbat faiz dərəcəsinin ümumi səviyyəsindən və ümumi milli məhsulun nominal həcmindən asılı olur. Valyuta

bazarının əsas iştirakçıları əmtəə və xidmətlərin idxalçıları və ixracçıları, əhali, transmilli banklar, kommersiya bankları, mərkəzi banklar, sənaye-ticarət və maliyyə kompaniyaları, bynəlxalq və regional təşkilatlar, fond bazarının milli və xarici iştirakçıları, eləcə də brokerlər və maliyyə dilerləridir. Valyuta bazarının quruluşu 10 saylı sxemdə verilmişdir.

Valyuta bazanna çıxarkən iqtisadi subyektlər müxtəlif məqsədlər güdürlər:

- beynəlxalq hesablaşmaların fasiləsiz olaraq həyata keçirilməsi; - valyuta ehtiyatlarmm strukturunun dəyişməsi və ehtiyatla- nn

artınlması; - müxtəlif borc öhdəlikləri üzrə valyuta kursları və faiz dərəcələri

arasında fərq hesabına mənfəət əldə edilməsi; - valyuta və kredit təhlükəsindən sığortalanmaq; - valyuta siyasətinin həyata keçirilməsi; - beynəlxalq kreditlərin alınması.

Valyuta bazarında konyunktura hər şeydən əvvəl həmin anda xarici valyutaya olan tələb və təkliflə müəyyənləşdirilir. Valyuta təklifi ixracçılar tərəfindən olur. Valyutaya tələbat idxalçılardan, fiziki və hüquqi şəxslərdən asılı olur.

297

Sxem № 10 Valyuta bazarının quruluşu

Beləliklə, valyuta bazarının ən birinci mühüm məsələsi

beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə xidmət etməkdir.

İxracçılar xaricdə əmtəə və xidmətləri və onların satışından əldə

edilmiş valyutanın bir hissəsini bazarda satır. Xarici valyuta ilə satılan

əmtəələri almaq üçün onların satdıqları valyutanı idxalçılar alır. Bundan

əlavə əhalidə xaricə getmək, bir sıra hesablaşmaları aparmaq, bəzən də

bizim ölkədə olduğu kimi yığıb saxlamaq üçün valyutanı ahb-satırlar.

Əhali, idxalçı və ixracçılar valyutaları kommersiya bankları vasitəsilə

satırlar.

Valyuta bazarı eyni zamanda bütün maliyyə sisteminin mərkəzi

həlqəsi, onun vəziyyətini səciyyələndirən indikatordur. Aparılan

əməliyyatların həcminə görə o maliyyə bazarının digər seqmentlərini

xeyli geridə qoyur. Valyuta bazarında hazırda gündəlik sövdələşmələrin

həcmi 2 trilyon dollardan çox təşkil edir. Müqayisə üçün onu demək

kifayətdir ki, bu göstərici dövlət və fərdi istiqraz bazarında 1 trilyon

dollara yaxın, səhm bazarında isə 200 milyard dollara yaxın təşkil edir.

Xarici valyutalarla əməliyyatlar aparılması ilə məşğul olan

nəhəng banklar dünyanın 14 aparıcı maliyyə mərkəzləri

298 _ _ ■ •

olan London, Nyu-York, Tokio, eləcədə Frankfurt - na - May- ne, Paris,

Sinqapur, Honq-Konq, Havay adaları, Lüksemburq, Sürix, Panama,

Baqam adaları, Antil adaları, Kayman adaları və digər şəhərlərdə

yerləşirlər.

Dünya maliyyə mərkəzləri - beynəlxalq valyuta, kredit, maliyyə

əməliyyatlarını, qiymətli kağızlar və girovlarla (təminatlarla

əməliyyatları) həyata keçirən bankların və ixtisaslaşmış maliyyə-kredit

təşkilatlarının toplandığı yerlərdir.

Müasir dövrdə valyuta bazarları arasında sərhədlər demək olar ki,

götürülmüşdür və onlar özlərini milli, regional və dünya bazarının

məcmusu kimi göstərir. Lakin başlanğıcda valyuta bazarı milli valyuta

bazarı şəklində təşəkkül tapır.

Milli valyuta bazan ilk dəfə XIX əsrin ortalarında əsasən

sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə meydana gəlmişdir. Buna bir sıra

obyektiv amillər səbəb olmuşdur:

- BİM-in daimi olaraq inkişaf etməsi;

- bank kapitalının yüksək dərəcədə təmərküzləşməsi və

mərkəzləşdirilməsi;

- beynəlxalq valyuta sisteminin formalaşması;

- banklar arasında müxbir münasibətlərinin qurulması;

- beynəlxalq hesablaşmalarda kredit vəsaitlərinin geniş

yayılması;

- rabitə vasitələrinin yüksək inkişafı;

- cari hesablar üzrə valyuta məhdudiyyətlərinin olmaması.

Milli valyuta bazarı deyəndə - həmin ölkənin ərazisində

yerləşən bankların milli valyutaya münasibətdə həyata keçirdikləri

əməliyyatların məcmusu başa düşülür. Banklar valyuta xidmətini

rezidentlərə və həmin ölkədə olan qeyri-rezidentlərə göstərirlər. Daxili

milli valyuta bazarının əməliyyatlarına şirkətlərin öz aralarında

apardıqları əməliyyatlar da daxil olur.

Milli valyuta qanunçuluğunun liberallaşdırılması dərəcəsindən

asılı olaraq milli valyuta bazarları aşağıdakı formalarda mövcud ola

bilər: rəsmi, yarımrəsmi, «qara bazar».

Dünya valyuta bazarında ümumi beynəlxalq dövriyyənin 90%-i

ABŞ dolları, avro, yapon iyeni və funt sterlinqin payına düşür.

Beynəlxalq hesablaşmalar nağdsız formada həyata keçirilir.

Bununla yanaşı, dünya təsərrüfatının müxtəlif ölkələrində onların

mütəşəkkillik dərəcəsindən asılı olaraq müxtəlif növ val-

299

yuta bazarı təşəkkül tapır. Bu əlamət üzrə aşağıdakı valyuta

bazarlarını fərqləndirirlər:

- mütəşəkkil və ya birja valyuta bazarları;

- qeyri-mütəşşəkil və ya banklararası valyuta bazarları.

Mütəşəkkil valyuta bazarmda valyuta sövdələşmələrinin

yandan çoxu qeyri-kommersiya müəssisəsi kimi çıxış edən və ən başlıca

məsələsi müvəqqəti azad valyuta ehtiyatlannm səfərbər edilməsi və

müzaidələrin təşkili olan valyuta birjasında həyata keçirilir. Valyuta

birjalannın rolu valyuta kurslannın müəyyən edilməsindən və val-

yutalann sorğu kurslannın təsbit olunmasından ibarətdir.

Qeyri-mütəşşəkU valyuta bazarı - əsasən bilavasitə banklar

arasında aparılan birjadan kənar valyuta sövdələşmələrini özündə

birləşdirən bazardır. Bunu banklar arası valyuta bazan da adlandırırlar.

Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə valyuta sövdələşmələrinin 90%-i bu

valyuta bazarında həyata keçirilir.

Valyuta bazarının növündən asılı olmayaraq valyuta

sövdələşmələrinin 85-95 faizi bilavasitə valyuta əməliyyatlarını

aparmağa müvəkkil edilmiş banklar və ya onların adından həyata

keçirilir. ABŞ-da belə hüquq bütün banklara, Fransa və Yaponiyada

xüsusi kredit - maliyyə idarələrinə, Azərbaycan Respublikasında valyuta

əməliyyatları aparmaq üçün səlahiyyət Mərkəzi bankdan Baş lisenziya

almış kommersiya banklarına verilmişdir.

Valyuta bazarının iqtisadiyyatda rolu özünü onun aşağıdakı

əsas funksiyaları vasitəsilə göstərir:

- kapitalın sərhəddən keçərək yerdəyişməsi ilə əlaqədar olan

əməliyyatları və xarici-ticarət əməliyyatlarını valyuta-kredit və

hesablaşma xidmətləri ilə təmin etmək;

- xarici ticarət hesablaşmalarının, kapital hərəkətinin və işçi

qüvvəsinin miqrasiyasının yüngülləşdirilməsi məqsədilə xarici

valyutanın alınması və satılmasının həyata keçirilməsi;

- klirinq əməliyyatlarının həyata keçirilməsi, yəni qarşılıqlı

tələblərin və öhdəliklərin qarşılıqlı hesablanması məqsədilə

hökumətlərarası sazişlərin bağlanması;

- banklar arası valyuta bazarının yaradılması;

- kursdakı fərqlər hesabına mənfəət əldə etmək məqsədilə

valyutaların almıb-satılması (ehtikarlıq);

- valyuta kursunun tələb və təklifin təsiri altında formalaşması;

300

- valyuta kurslarının zərərlərindən qorunmaq üçün mexanizm

yaradılması.

Dünya valyuta bazarı özünün hazırkı inkişaf mərhələsində bir

sıra yeni xüsusiyyətlər əldə etmişdir:

- valyuta bazarının beynəlmiləşməsinin artması müşahidə

olunur;

- valyuta əməliyyatları fasiləsiz olaraq növbə ilə dünyanın bütün

hissələrində gecə-gündüz həyata keçirilir. Şərqdən (Tokio, Syanqon və

s.) başlayaraq, sonra Avropaya (London, Paris, Frankfurt-na-Mayne,

Moskva və s.) və sonra Amerikaya (Nyu-York, Vaşinqton) keçir;

- valyuta əməliyyatlarının, beynəlxalq hesablaşma və kre-

ditləşmənin həyata keçirilməsi texnikası vahid şəklə salınır;

- valyuta bazarının təcili əməliyyatlar bölməsi sürətlə inkişaf

edir;

- elektron rabitə vasitələri geniş tətbiq olunur.

Hazırkı dövrdə valyuta bazarının iştirakçıları yuxarıda göstərilən

rabitə formalarından əlavə, həm də dilinq sisteminə malikdirlər. Ən

çox yayılmış və məşhur dilinq sistemləri «Röy- ter-dilinq»,

«Telereyt-dilinq»dir. Bu sistem üç və daha çox ekranla, fərdi

kompyuter və telekslə birləşdirilmiş klaviaturadır. Bu 2-3 saniyə ərzində

dünyanın istənilən bankı ilə əlaqə yaratmağa imkan verir və beləliklə

sövdələşmələrin daha əlverişli qiymətlə və tez həyata keçirilməsinə

şərait yradır. Müasir rabitə vasitələrinin köməyi ilə valyuta bazarları

həftənin 1-5-ci günləri gecə-gündüz açıqdır.

Valyuta bazanmn əsas alətləri bank köçürülmələri və aksept-

lər, akkreditivlər, çeklər, veksellər və depozit sertifıkatlandır.

5.7. Dünya qiymətli kağızlar bazarı (QKB)

Qiymətli kağızlar bazarı — valyuta bazarının bir hissəsidir.

Dünyanın ən iri maliyyə valyuta bazarıdır.

Dünya qiymətli kağızlar bazarı — pul vəsaitlərinin sahibləri ilə

onun istehlakçıları arasında sövdələşmələrin həyata keçirilməsinə imkan

yaradan mexanizmdir. Bu bazarda qısa müddətli kağızlarla ticarət həyata

keçirilir ki, bu da pul bazan adlanır. Uzun müddətli qiymətli

kağızlarla ticarət aparılan bazar istiqrazlar və səhmlər bazarı adlanır.

301

Qiymətli kağızlar buraxılması pul vəsaitlərinin səfərbər

edilməsinin mühüm vasitəsidir. Pul bazarının spesifikası ondan ibarətdir

ki, burada 1 gündən 365 günədək müddətə qısa müddətli əməliyyatlar

aparılır. Kapital bazarında isə əməliyyatlar 1 ildən artıq müddətə aparılır.

Dövr edə bilən və dövr edə bilməyən alətlərin bazarlarını da

fərqləndirirlər. Dövr edə bilən aktivlər — borc kağızları (veksel,

istiqrazlar) və pay kağızlarıdır (mülkiyyət kağızları və səhmlər). Emitent

tərəfdən buraxılan pullar cek olaraq ilkin bazarda yerləşdirilir, budan

sonra onlar ikinci bazarda (birjalar) dövr edirlər.

Dövr edə bilməyən kreditlər bazarı (depozitlər) banklara- rası və

müştəri bazarlarına bölünür.

Qiymətli kağızlar - öz sahibinə gəlir gətirən və ya əmlak

hüququnu təsdiq edən hüquqi sənəddir. Onlar qiymətli kağızları

buraxanla (emitenlə) bu kağızların sahibləri arasında qarşılıqlı

münasibəti müəyyənləşdirir.

Mülkiyyət hüququnun xarakterindən asılı olaraq aşağıdakı

qiymətli kağızları fərqləndirirlər.

- təqdim edənə aid qiymətli kağızlar - mülkiyyətçinin

hüququnun olmasını və həyata keçirilməsini təsdiq edən sənəddir

(istiqrazlar, səhmlər, varrantlar, konosament, çek və s.)

- adlı qiymətli kağızlar - qiymətli kağızların reyestr kitabında və

qiymətli kağızın məzmununda sahibinin adı yazılmış qiymətli kağızdır.

- orderli qiymətli kağızlar - onu təqdim etməklə onun sahibinin

mülkiyyət hüququnun təsdiq edilməsidir.

Əməliyyatlann xarakterindən və buraxılma məqsədindən asılı

olaraq qiymətli kağızın aşağıdakı növləri var:

- fond qiymətli kağızı - fond biıjalannda tədavüldə olan səhm və

istiqrazlardır.

- kommersiya qiymətli kağızları - müəyyən əmlak

sövdələşmələri və əmtəə dövriyyəsi prosesinə xidmət edən qiymətli

kağızlardır - veksellər, çeklər, konosamentlər, ambar və girov

şəhadətnamələri.

Fond qiymətli kağızı əsas və köməkçi qiymətli kağızlara bölünür.

Əsas fond qiymətli kağızı - sahibinin tələbləri və əmlak hüququ

göstərilən qiymətli kağızdır. Köməkçi fond qiymətli ka

302 .... V:-

ğızı bir qayda olaraq gəlir alınması qaydalan ilə əlaqədar şərtlər, tələblər

və əlavə hüquqlar göstərilən qiymətli kağızdır.

Köməkçi qiymətli kağıza aşağıdakılar daxildir - mütamadi olaraq

gəlir əldə etmək hüququ olan kuponlar və kupon almağa hüquq verən

talonlar.

Fond biqalannda iki kateqoriya qiymətli kağız tədavüldə olur:

- istiqrazlar - qəti müəyyənləşdirilmiş faiz dərəcəsi göstərilən

borc qiymətli kağızıdır.

- səhm - səhmdar kapitalda onun sahibinin bilavasitə payını

göstərən qiymətli kağızdır.

Qiymətli kağızları hüquqi şəxslər, dövlət və kommersiya

təşkilatları buraxırlar.

Qiymətli kağızın alıcılan hüquqi və fiziki şəxslərdir. Dövlət

qiymətli kağızları həm də büdcə kəsirini ödəmək üçün buraxılır.

Qiymətli kağızlar maliyyə aktivləridir, bazarda asanlıqla alınır və

satılır. İstiqrazlar - dövlət və firmalar tərəfindən borc öhdəliyi qismində

buraxılır, birjalarda bazar qiymətləri ilə alınır və satılır. İstiqrazlar qısa

müddətli - 10 il və uzunmüddətli 10 ildən yuxarı müddətə buraxıla

bilərlər.

İstiqrazlar adətən xarici istiqrazlara və avroistiqrazlara bölünür.

Xarici istiqraz - ölkənin valyutasında ifadə olunan və borclunun

ölkəsindən kənarda satılan istiqrazlardır.

Avroistiqrazlar - beynəlxalq bazarlarda satılan istiqrazlardır.

İstiqrazlar yerli hökumət orqanları tərəfindən sosial infrastruktura

obyektlərini, şəhər təsərrüfatını və digər bələdiyyə proqramlarını

maliyyələşdirmək üçün buraxıla bilərlər. Bunlar bələdiyyə istiqrazları

adlanır.

Korporativ istiqrazlar istehsalın genişləndirilməsi və modernləşdirilməsi məqsədilə buraxılan istiqrazlardır.

5.8. Valyuta kursları

Valyuta kursu - verilmiş ölkənin pul vahidinin digər ölkənin pul

vahidi və yaxud beynəlxalq hesablaşma valyuta vahidləri ilə ifadə

olunmasıdır.

Valyuta kurslarının müəyyənləşdirilməsi aşağıdakılar üçün

zəruridir: əmtəə və xidmətlərin beynəlxalq ticarətində valyutaların

dəyişdirilmə nisbətlərinin müəyyən edilməsi; kapitalın investisiya

303

və kredit şəklində hərəkəti zamanı; dünya əmtəə bazarlarında

qiymətlərin və müxtəlif ölkələrin dəyər göstəricilərinin müqayisəsi

üçün; firmaların, bankların, hökumətlərin və fərdi şəxslərin xarici

valyuta hesablannın yenidən qiymətləndirilməsi üçün.

Valyuta kursunun əsasında, xüsusən də təsbit edlmiş rejimdə

valyuta pariteti durur. Valyuta pariteti - qanunvericilik qaydasında iki

valyuta arasında nisbətin müəyyənləşdirilməsidir.

Qızıl sikkə standartında valyuta kursunun əsasını qızıl

pariteti, yəni iki valyutanın qızıl tutumu çəkisinə görə nisbəti təşkil

edirdi. Bu dövrdə valyutanın minimal kursu qızıl paritetindən bahalı

metalın ölkədən çıxarılmasına (ixracına) çəkilən xərc çıxılmaqla,

maksimal kursu isə paritetin üzərinə onun ölkəyə gətirilməsi (idxalı)

üçün çəkilən xərclərin əlavə olunması ilə müəyyənləşdirilirdi. Valyuta

kurslarının bu həddə qalxıb-enmələri qızıl nöqtələr adlandırılırdı

(müvafiq olaraq ixrac-aşağı nöqtə, idxal-yuxarı nöqtə).

Praktikada valyutaların kursu onların paritetləri ilə yalnız

təsadüfən və çox qısa vaxtda üst-üstə düşə bilər. Bu o vaxt ola bilər ki,

valyutaya olan tələb və valyuta təklifi öst-üstə düşsün. Val- yutamn

cari kursu ona olan tələb və təklifdən asılı olaraq müəyyənləşdirilir.

Əgər tələbatdan çox milli valyuta təklif olunursa, onda onun qiyməti

düşür və ya əksinə. Valyuta bazarında bu və ya digər valyutanın

tələbatdan ciddi şəkildə çox təklif edilməsi onun böhranına gətirib çıxara

bilər. Valyutanın böhran vəziyyəti bir sıra amillərlə əlaqədar ola bilər;

ixracın aşağı düşməsi; idxalın artması; idxal və ixrac qiymətləri arasında

nisbətin pisləşməsi; kapitalın ixracı; xarici borclar üzrə ödəmələr və s.

Əgər böhran ehtiyat valyutanı əhatə edərsə, onda bu zəncirvari

reaksiyaya səbəb olar və bütün dünya təsərrüfatını böhrana gətirib

çıxarar.

Bazarda valyutanın alıcı kursu və satıcı kursu bərqərar olur.

Satıcının kursu - bankların milli valyutanı xarici valyutaya satdıqları

kursdur. Alıcının kursu - bankların xarici valyutanı milli valyutaya

aldıqları kursdur.

Valyuta kurslarının inflyasiyanı nəzərə almaqla real və nominal

növlərini fərqləndirirlər. Nominal valyuta kursu - ən adi qaydada

valyuta nisbətlərinin ifadə olunmasıdır. Real valyuta kursu - bazis ilinə

münasibətdə hər iki ölkədə qiymətlərin səviyyəsinin dəyişməsi nəzərə

alınmaqla hesablanan kursdur. Nominal valyuta

304

kursu aşağıdakı düsturla real valyuta kursuna çevrilə bilər:

Er=E„ (Pd/Pf) Harda ki. Er - real valyuta kursu;

En - nominal valyuta kursu;

Pd - qiymətlərin daxili səviyyəsi;

Pf - digər ölkənin qiymət səviyyəsi. Valyuta

kurslarına qısa müddətli, orta müddətli və uzun müddətli bir sıra amillər

təsir edir ki, onlardan da aşağıdakıları göstərmək olar:

1. Qısa müddətli təsir amilləri:

- valyuta bazarlarına bank müdaxiləsi;

- valyuta bazarlanna dövlət müdaxiləsi;

- psixoloji.

2. Orta müddətli təsir amilləri:

- cari əməliyyatlar üzrə tədiyə balansının vəziyyəti;

- balansın saldosu, uzun müddətli kapitalın hərəkəti;

- depozitlər üzrə faiz dərəcələri;

- daxili qiymətlərin artım tempi;

- dövlət maliyyəsinin vəziyyəti.

3. Uzun müddətli təsir amilləri:

- dünya ticarətində ölkənin yeri və rolu;

- ÜMM-un uzun müddətli artım tempi;

- əmək məhsuldarlığının səviyyəsi.

Hazırda valyuta kursları qızıl tutumundan deyil, həm də digər

bir çox amillərdən asılıdır.

Bunlar aşağıdakılardır:

- valyutanın alıcılıq qabiliyyəti;

- ölkənin makroiqtisadi göstəriciləri - ÜMM, ÜDM və s.;

- inflyasiyanın səviyyəsi və gözlənilən inflyasiya;

- ölkənin tədiyə balansının vəziyyəti;

- valyuta siyasəti;

- faiz dərəcələrinin səviyyəsi;

- beynəlxalq ödəmələrin tezləşdirilməsi və ya ləngiməsi.

- valyuta bazarının konyunkturası;

- valyutaya etibar dərəcəsi;

- subyektiv amillər və s.

Hər bir valyuta sisteminin özünün müvafiq valyuta kursu rejimi, yəni

onun müəyyənləşdirilməsi və ölçülməsi mexanizmi

305

mövcud olur. Müəyyən olunmuş rejimdən asılı olaraq valyuta kursları

formalarının təsnifatı 29 saylı cədvəldə verilmişdir.

1. Təsbit olunmuş (qəti müəyyənləşdirilmiş) kurs - milli

valyutanın digər valyutaya və ya digər paritetə qəti şəkildə bağlanmış

olmasıdır. Bu halda ölkə hökuməti milli valyutanın kursunu digər

ölkələrlə razılaşma ilə və ya müstəqil şəkildə təyin edir. Bu halda valyuta

axınının nizama salınması üçün ciddi tədbirlərin müəyyənləşdirilməsi

zərurəti meydana çıxır. Əks təqdirdə tədiyə balansının tarazlığı daimi

olaraq pozulacaqdır. Təsbit olunmuş valyuta kursu bütün inkişaf etmiş

ölkələrdə 1944-cü ildə qəbul olunmuş və XX əsrin 70-ci illərinin

əvvəlləri- nədək istifadə olunmuşdur.

Cədvəl №29.

Təsbit edilmə qaydasından asılı olaraq valyuta kurslarının təsnifat

formaları

Valyuta kurslarının formaları Xüsusiyyətləri

1. Təsbit olunmuş (qəti

müəyyənləşdirilmiş) valyuta

kursları

- real təsbit olunmuş

- müqayisə ilə təsbit olunmuş

- dövlət tərəfindən müdafiə olunan

və valyuta kurslannm əsasını təşkil

edən rəsmi qaydada qeyd olunmuş

paritetin olmasını nəzərdə tutur;

- qızıl paritetinə əsaslanır və «qızıl

nöqtələrdən» müəyyən olunmuş

həddən kənara çıxır

- bunlara əsaslanır:

1) razılaşdırılmış etalon;

2) qızılın rəsmi qiymətinin şərti

müəyyən edilməsi.

Çevik valyuta kursları

- üzən (sərbəst qalxıb-enən)

- qalxıb-enən

- valyutanın rəsmi pariteti yoxdur;

- tələb və təklifdən asılı olaraq

ölçülür;

- tələb və təklifdən asılı olaraq

ölçülür, lakin mərkəzi bankların

valyuta müdaxiləsi ilə əlaqədar

düzəlişlər edilir.

306 . V;- '

Təsbit olunmuş valyuta kursu sahibkarlıq fəaliyyətinin

proqnozlaşdırılmasına, gələcək investisiya proqramlannm mən- fəətlilik

səviyyəsinin tənzimlənməsinə imkan verir. Praktiki olaraq bütün

sahibkarlar və bankirlər milli valyutanın təsbit olunmuş kursunu müdafiə

edirlər. Bu kurs uzunmuddətli və sabit xarici - iqtisadi əlaqələri olan

təşkilatlar üçün səmərəlidir. O, ölkə rəhbərliyinin öz siyasi «simasını»

qoruyub saxlamaq üçün çox əlverişlidir və hökumətin etibarlı və

davamlı iqtisadi siyasətinin olmasına dəlalət edir.

Bu kursun bir mühüm üstünlüyü də ondan ibarətdir ki, o xa-

rici-iqtisadi fəaliyyətdən daxil olmalann dəqiq proqnozlaşdınlma- sına,

uzun müddətli müqavilələrin, kommersiya sövdələşmələrinin həyata

keçirilməsinə şərait yaradır.

Təsbit olunmuş valyuta kursu milli hökumətlər qarşısında bir sıra

problemlər qoyur. Onlardan ən mühümü - xarici tarazlığın

saxlanılması, yəni valyuta kursunu sabit səviyyədə saxlamaq məqsədilə

xarici hesablaşmaların balanslaşdırılmasıdır.

Ölkənin siyasi və iqtisadi sisteminin sabit və möhkəm olmasının

dəlili olmaqla, valyutanın təsbit olunmuş kursu dövlətin düzgün

makroiqtisadi siyasəti olduğu şəraitdə fəaliyyət göstərə bilər.

Təsbit olunmuş valyuta kursu böyük miqdarda «ehtiyat»

valyutanın olmasını tələb edir ki, bu da baş verə biləcək disba- lansın

ləğv edilməsi üçün istifadə oluna bilər.

«Üzən» və «təsbit olunmuş» valyuta kurslan arasında seçim

hökumətin siyasi və iqtisadi prioritetlərinin nisbətindən asılıdır.

2. Valyuta şurası (komitəsi). Bu rejimdə milli valyutamn kursu

ölkədə olan valyuta ehtiyatlanna (əsasən dollar) münasibətdə

müəyyənləşdirilir. Məsələn, əgər ölkədə 500 milyard vahid milli valyuta

və 10 milyard dollar valyuta ehtiyatı varsa, bu rejimdə milli valyutanın

kursu 50 mlrd.v/dollar olacaqdır. Valyuta şurası rejimi Panama,

Bolqariya və Argentinada müvəffəqiyyətlə tətbiq olunur.

Bunun üstünlüyü milli valyutanın sabitliyinin yüz faizlik təmin

olunmasıdır. Lakin bu halda dövlət sabitlik xatirinə kursun manevr

imkanlarından məhrum olur.

3. «Üzən» valyuta kursu - milli valyuta kursunun tələb və

təklifdən asılı olaraq xarici valyutalara münasibətdə azad şəkildə

qalxıb-enməsidir.

307

Bu kursun üstünlüyü ondan ibarətdir ki, o, hökumətə

məşğulluğun təmin olunması və iqtisadi artım tempinin yüksəldilməsi

sahəsində nisbətən müstəqil milli iqtisadi siyasət yeritməyə imkan verir.

4. Tənzimlənən və ya «çirkli üzmə» - milli valyuta kursunun

müəyyən bir həddə çatanadək qalxıb-düşməsi və bundan sonra dövlətin

öz tənzimləyici vasitələrindən istifadə etməyə başlamasıdır.

5. Azad üzmə kursu - valyuta kursunun azad bazar

münasibətlərinin təsiri altında, tələb və təklifin tarazlığı əsasında

formalaşmasıdır.

Müasir dünya iqtisadiyyatında valyuta kurslarının müəy-

yənləşdirilməsinin qarışıq sistemi fəaliyyət göstərir. Əksər inkişaf etmiş

ölkələrin valyuta kurslarının əsasında tələb və təklifin fundamental

tarazlığı durur. Lakin, bu ölkələrin, mərkəzi bankları adətən valyuta

bazarına təsir göstərmək üçün müəyyən tədbirlər pörürlər.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə müşahidə olunan əsas meyl azad

kursa keçməkdir. BVF-nin məlumatına görə ona daxil olan 182 ölkədən

yalnız 36 ölkənin, o cümlədən: ABŞ, Böyük Britaniya, Yaponiya,

Kanada, Yeni Zellandiya valyutaları, eləcə də avrozonanın üzvü olan 12

ölkənin vahid valyutası avronun kursu azad üzmə kursuna malikdir,

qalan 148 ölkənin milli valyuta kursları ya ciddi olaraq digər valyuta

kursuna bağlıdır, ya da məhdud üzmə kursuna malikdir. Lakin azad

üzən valyuta kursu demək olar ki, heç bir ölkədə yoxdur, əksər

inkişaf etmiş ölkələrin mərkəzi bankları valyuta bazarlarında iştirak edir

və kursun hərəkətini tənzimləyirlər.

6. Valyuta kursunun «təmiz üzməsi» - pul-kredit sisteminə

rəhbər (dövlət) orqanlar tərəfindən heç bir təsir olmadan üzən kursun

azad şəkildə dəyişməsidir.

7. Valyutu ilanı - bu sistem ilk dəfə olarq EKYU-nun

yaradılması ilə əlaqar meydana gəlmişdir. Sistem «Valyuta ilanı» və ya

«tuneldə ilan» adlanan kursu nəzərdə tuturdu. Belə ki, valyuta kursunun

zamana görə müəyyən bir hədd daxilində qalxıb-enməsi ilanın iki divar

arasında vurnuxmasına oxşayır. Bu halda valyuta kursu rəsmi

müəyyənləşdirilmiş paritet ətrafında enib-qalxır.

308 -- t'r?-rr:

ry.- .C'^

8. Pilləvari üzmə kursu - valyutanın kursu qalxıb-düşür,

«fundamental və struktur dəyişikliklər» baş verdikdə o, müəyyən bir

həddə çatır və tənzimlənmə üzrə adi maliyyə üsulları kifayət etmir və

ölkə devalvasiya etmək hüququ əldə edir.

9. İdarəedilən üzmə (bağlannuş, bənd edilmiş) kursu - bu

rejimdə ölkənin mərkəzi bankı həyata keçirdiyi valyuta siyasəti ilə

müəyyən valyuta kursunu saxlamağa çalışır. Hökumət çox vaxt valyuta

kursunu müəyyən həddə (məqsədli zona rejimi) saxlamaq barədə öz

üzərinə öhdəlik götürür. «İdarəedilən üzmə» sistemini Argentina,

Vyetnam, Hindistan, Paraqvay, Sinqapur, Tailand, eləcə də Azərbaycan,

Qazaxısan, Moldova, Rusiya, Tacikistan, Özbəkistan, Çex Respublikası

da daxil olmaqla BVF-nun üzvü olan 46 dövlət tətbiq edir. Beləliklə,

BVF-nun üzvü olan dövlətlərin xeyli hissəsi valyuta kursunun üzmə

rejimini seçmişlər.

BVF-nun üzvlərindən olan 90 ölkə formal olaraq təsbit olunmuş

valyuta kursunun müxtəlif variantlarını müəyyən ediblər.

10. Həddən artıq qaldırılmış kursu olan valyuta - bu halda

hesab olunur ki, valyutanın bu kursu onun taraz bazar kursunu aşır. Bir

qayda olaraq kursun qaldırılması və aşağı salınması konkret valyutanın

dünya ehtiyat valyutası ilə müqayisəsi vasitəsilə müəyyən olunur.

11. Aşağı salınmış kursu olan valyuta - bu o valyutadır ki, onun

pariteti tədiyə balansının qalığımn dayamqh artıqlığına gətirib çıxanr.

Məsələn, on illər ərzində ABŞ həmişə Yaponiyam qınayırdı ki, o iyenin

aşağı kursunun saxlanılmasına şərait yaradır. Hazırda belə iradlar Çin

yuanına qarşı ünvanlanır.

12. Forvard valyuta kursu - gələcəkdə forvard bazarında

satılmaq üçün valyutanın alındığı və satıldığı kursdur. Müxtəlif tarixlərə

müxtəlif kurslar uyğun gəlir, ona görə də gözləmə müddətindən asılı

olaraq forvard kursu mövcud kursdan aşağı və ya yuxarı ola bilər.

13. Valyuta kursunun bütün hallarında kursun dəyişmə

dinamikasından tədiyə balansının tənzimlənməsi üçün istifadə olunur.

Bu dəyişikliklər bir dəfəlik və ya müntəzəm ola bilər və devalvasiya və

ya revalvasiya (milli valyutanın kursunun həddən artıq qalxması)

formasını ala bilər.

14. Valyutamn devalvasiyası - onun qiymətinin digər valyu

',;j'< ?-! 309

talara münasibətdə aşağı salınmasıdır. Devalvasiya istehsalçıya

imkan verir ki, bir miqdar xarici valyuta üçün daha çox miqdarda

milli valyuta alsın. Milli valyutada əvvəlki qiyməti əldə etmək və

özünün şəxsi istehsal məsrəflərini ödəmək üçün istehsalçı öz əmtəə-

sini xarici bazarda daha ucuz qiymətə sata bilər. Devalvasiya nəti-

cəsində milli əmtəə xarici bazarda ucuz olur və onun ixracı asanla-

şır, əldə edlən xarici valyutanın miqdan azalır. Bununla yanaşı, id-

xal olunan mallar bahalaşır və bu əmtəələrin alınmasına xərclənən

milli valyutanın miqdan artır.

Devalvasiya tez-tez baş verən təzahürdür. Əvvəlcə belə hesab

edirdilər ki, devalvasiya - pul vahidinin qızıl tutumunun rəsmi şəkildə

aşağı salınmasıdır. Devalvasiyanın səbəbləri inflyasiya, tədiyə

balansının kəsirlə bağlanması, milli pul vahidinin alıcılıq qabiliyyətinin

aşağı düşməsi və sairədir ki, bu da axır nəticədə iqtisadiyyatın ümumi

vəziyyəti - artımı, yaxud onun enməsi (böhranı) ilə müəyyənləşdirilir.

Valyuta kursu Ölkənin dünya bazarında rəqabət qabiliyyətliliyini

qiymətləndirir. Əgər o yüksəlirsə (bir valyutanın digərinə münasibətdə

real qiymətdən düşməsi), bu o deməkdir ki, xaricdə əmtəə nisbətən

bahalaşıb və istehlakçılar yerli mal almağa üstünlük verirlər. Əgər o

azalırsa (real bahalaşma), deməli həmin ölkədə əmtəələr bahalaşır və

bununla da onların rəqabət qabiliyyətliliyi aşağı düşür.

15. Valyutanın revalvasiyası - bu devalvasiyadan fərqli olaraq

xarici valyutalara nisbətdə milli valyutanın kursunun qalxmasıdır.

Revalvasiya ixracın bahalaşmasına səbəb olur. Devalvasiya və

revalvasiya tənzimləmə üsulu kimi müxtəlif şəraitlərdə bütün ölkələr

tərəfindən tez-tez istifadə olunurlar. Onlar milli valyutanın real dəyərinin

enməsi, yaxud qalxmasına dolayı yolla şərait yaradırlar.

5.9. Valyutaların xüsusiyyətləri

Qeyd etmək lazımdır ki, milli pul vahidi olan valyuta özünün

daxili xüsusiyyətlərinə malikdir. Bu baxımdan valyuta - pul və ya

pul-valyuta aşağıdakılara bölünür:

a) tam dönmə qabiliyyətinə malik olan, yəni azad dönərli

valyuta - heç bir məhdudiyyət qoyulmadan dərhal digər valyu

310

talara çevrilə bilən və beynəlxalq ödəmə vasitəsi kimi qəbul edilən milli

pul vahididir. Tam dönərlHik o deməkdir ki, dövlət bütün ölkə

sakinlərinə və habelə qeyri rezidentlərə milli valyutanı istənilən digər

valyutaya məhdudiyyət qoyulmadan dəyişdirmələrinə imkan verir. Azad

dönərli valyuta digər valyutalara dəyişdirilərkən onun öz kursu

dəyişilməz qalır. Bu səbəbə görə azad dönərli valyutanı bəzən möhkəm

valyuta da adlandırırlar.

Möhkəm valyuta - adətən tam dönərli və nisbətən sabit dəyərli

valyutalardır.

Ölkələrin milli valyutalarının nə dərəcədə dönərli olması

BVF tərəfindən aşağıdakı məhdudiyyətlərin mövcud olub-olmaması

dərəcəsindən asılı olaraq müəyyən edilmişdir:

- ödəniş balansının cari əməliyyatlar hissəsində məhdudiyyətin

olub-olmaması;

- ixracatda tətbiq edilən valyuta məzənnəsinin idxala aid valyuta

məzənnəsindən fərqli olub-olmaması;

- idxal və ixrac əməliyyatları üçün bir çox valyuta məzənnəsinin

tətbiqi;

- kapital hərəkətinə məhdudiyyət qoyulması;

- xarici ölkələr də istifadə olunan valyutalara fərq qoyulması;

- BVF-na üzv olan və olmayan ölkələr arasında ikitərəfli ödəmə

müqavilələrinin olması;

- İdxalat üçün təminat verilməsi;

- İxracat gəlirinin milli mərkəzi banklarda toplanması zəruriliyi;

Hər hansı bir ölkə öz valyutasını dönərli valyutaya çevirmək

üçün aşağıdakı tədbirləri görməlidir.

1) Xarici ticarət tədiyə balansımn müvazinətini az-çox təmin

etməlidir;

2) Zəruri valyuta ehtiyatlannı yaratmalı və qoruyub

saxlamalıdır;

3) Müstəqil valyuta bazarını yaratmalıdır;

4) Real valyuta məzənnəsi siyasətini həyata keçirməlidir;

5) Milli pul və kapital bazarını mümkün qədər beynəlxalq

bazarlar ilə birləşdirilməlidir;

6) İdxalat məhdudiyyətləri və gömrük tariflərini minimuma

endirməklə ölkə iqtisadiyyatının xarici dünyaya açılmasını təmin

etməlidir.

b) qismən dönən və ya qismən dönərli valyuta - bir sıra

ölkələrin valyutalarına dəyişdirilən valyutalardır.

c) dönməyən (qapalı, dönərli olmayan) valyuta - bir ölkənin

hüdudları daxilində istifadə olunan valyutadır.

Bütün ölkələrdə xarici valyutaların qiymətləri valyuta

birjalarında müəyyən edilir, bu elan olunur və nəşr edilir.

Valyutalann qiymətinin təyin edilməsi - qüvvədə olan

qanunvericilik normalanna və müvafiq təcrübəyə uyğun olaraq xarici

valyutanın kursunun müəyyənləşdirilməsidir. Valyutanm qiymətinin

təyin edilməsini dövlət banklan və ya iri kommersiya bankları həyata

keçirirlər. Bu halda,birbaşa və ya dolayı üsullardan istifadə olunur.

Valyutanın qiymətinin təyin ediləmsinin bütün ölkələr (Böyük

Britaniyadan başqa) tərəfindən qəbul olunmuş birbaşa üsulunda - xarici

valyutanın pul vahidinin kursu müəyyən miqdarda milli valyuta vahidi

ilə ifadə olunur. Böyük Britaniyada qəbul olunmuş valyutanın

qiymətinin təyin olunmasının dolayı üsulu - valyuta vahidi kimi funt

sterlinqin götürülməsi və onun müəyyən miqdar xarici valyuta ilə ifadə

olunmasıdır.

Valyuta səbəti - milli və beynəlxalq valyutaların qiymətlərinin

müəyyən edilməsi üçün istifadə olunan valyutaların dəstidir. Valyuta

səbətini hesablayarkən «çəki» qismində konkret ölkənin, müvafiq ölkə

qruplarının ÜDM-da və xarici ticarət dövriyyəsində payı götürülür.

Milli valyutanın səmərəliliyinin mühüm göstəricisi nəticə

etibarilə milli təsərrüfatların səmərəliliyindən, bütün istehsal amillərinin

məhsuldarlığından asılı olan alıcılıq qabiliyyətidir. Milli valyutanm

alıcılıq qabiliyyəti daimi kəmiyyət deyil. Beynəlxalq müqayisəli analitik

tədqiqatlarda müxtəlif ölkələrin milli valyutasının alıcılıq qabiliyyəti

beynəlxalq qiymətlər əmsalının qurulması yolu ilə vahid əmtəə və

xidmətlər dəstinin milli qiymətlər səviyyəsinə nisbəti kimi

müəyyənləşdirilir.

Milli valyutanın kursunu saxlamaq üçün ölkənin mərkəzi

bankı dünya valyuta bazarında valyuta müdaxiləsini həyata keçirir. Bu

müdaxilə özünü emissiya funksiyasının beynəlxalq valyuta bazarında

milli valyutanm kursunun formalaşması prosesinə təsir vasitələrindən

biri kimi göstərir. Valyuta müdaxiləsinin həyata keçirilməsinin

mənbəyi xarici istiqrazlar, kreditlər, eləcə də valyutanm ölkə daxilində

yenidən bölüşdürülməsidir.

312

Beynəlxalq valyuta vahidləri və azad dönərli valyutalar ehtiyat

valyutaları təşkil edir ki, bu da ölkələr tərəfindən onların beynəlxalq

hesablarda olan borclarının tənzimlənməsi və ya milli valyuta üçün

ehtiyat valyuta qismində istifadə olunur.

5.10. Beynəlxalq maliyyə mərkəzləri

Son on illikdə dünya kapital hərəkətində və dünya maliyyə sistemində ən mühüm dəyişikliklər kapitalın transmilliləş- məsi, onun ölkələrarası şəbəkələşməsidir ki, bu da öz növbəsində maliyyə bazarlarının qloballaşmasına gətirib çıxarmışdır. Maliyyə bazarlarının qloballaşmasının bilavasitə nəticəsi isə ABŞ, Böyük Britaniya və Yaponiyada beynəlxalq maliyyə mərkəzlərinin formalaşması olmuşdur.

Beynəlxalq maliyyə-kredit mərkəzləri - nəhəng maliyyə qurumları olmaqla, dünya miqyasında iri həcmdə borc kapitalını cəmləşdirən və bölüşdürən təşkilatlardır. Beynəlxalq maliyyə mərkəzləri -beynəlxalq valyuta və kredit əməliyyatları aparan, qızıl, qiymətli kağızlar və digər aktivlərlə sövdələşmələr həyata keçirən iri bank və digər kredit-maliyyə institutlanmn cəmləşdiyi mərkəzlərdir.

Bu maliyyə-kredit institutları bütün beynəlxalq valyuta, kredit, emissiya və sığorta əməliyyatlarının böyük əksəriyyətini həyata keçirirlər.

Əvvəllər iqtisadçılar belə hesab edirdilər ki, belə maliyyə mərkəzlərinin formalaşması prosesi Frankfurt-na-Mayne, Paris və Sürix şəhərlərində də gedir. Lakin,onlar hələlik beynəlxalq maliyyə mərkəzlərinin aşağıda qeyd edilən tələblərinə cavab vermirlər:

- bazar, istehlak, yığım və investisiya agentlərinin fəaliyyəti sahəsində yüksək səviyyədə iqtisadi sərbəstlik;

maliyyə mərkəzinin yerləşdiyi ölkənin milli valyuta sisteminin dayanıqlığı və valyutanın sabitliyi;

- maliyyə mərkəzinin yerləşdiyi ölkədə maliyyə institutları və alətlərinin səmərəliliyi;

ölkənin yüksək iqtisadi inkişaf səviyyəsinin nəticəsi kimi fəal və mobil bazarlann (uzun və qısa müddətli bazarlar, sövdələşmələr bazan, fyuçers sövdələşmələri bazarı, əmtəə bazar- lan, qiymətli kağızlar bazan) olması;

Шгй, ' İ4.H' 313

- yerləşdiyi ölkədə istənilən növ sövdələşmənin həyata

keçirilməsinə və maliyyə-iqtisadi məlumatlarla təminata imkan verən

universal əlaqə vasitələrinin olması;

- müvafiq hüquqi bazanın və sosial mühitin mövcudluğu'.

Məsələn, Londonda maliyyə mərkəzinin formalaşması bir

neçə əsr ərzində mümkün olmuşdur. Belə mərkəzlərin təşkili üçün

Nyu-York və Tokioya isə 100 il tələb olunmuşdur. Əgər İkinci dünya

müharibəsi olmasaydı Berlində də belə bir maliyyə mərkəzi formalaşa

bilərdi.

Eyni zamanda, hazırda Honkonqda, Sinqapurda, Havay, Kayvan,

Antil adalarında, Bəhreyn, Panama və digər yerlərdə çox saylı ofşor bank

mərkəzləri meydana gəlmişdir ki, onlar da fəal səkildə beynəlxalq tranzit

maliyyə əməliyyatlarının həyata keçirirlər.

Aparıcı maliyyə mərkəzlərinin harada fəaliyyət göstərməsi həm

də aşağıdakı ilkin şərtlərlə əlaqədardır:

- həmin ölkənin yüksək iqtisadi inkişaf səviyyəsi;

- ölkənin dünya ticarətində fəal iştirakı;

- fəaliyyət qabiliyyətli milli kapital bazarı və bank sisteminin

olması;

- əlverişli coğrafi mövqeyi;

- liberal valyuta və vergi qanunvericiliyi.

Digər fikirlərə uyğun olaraq çoxlu sayda beynəlxalq maliyyə

mərkəzləri mövcuddur və onlar səmərəli fəaliyyət göstərirlər. Onların

arasında Nyu-York, London, Tokio, Sürik, Lüksemburq,

Franfurt-na-Mayne, Honkonq və s. göstərmək olar. Mütəxəssislərin

fikrincə, dünyada 13 iri maliyyə mərkəzi fəaliyyət göstərir ki, onlar da

əsasən inkişaf etmiş ölkələrdən olan xarici bankların filial və bölmələrini

əhatə edirlər. Bu maliyyə mərkəzlərini şərti olaraq üç qrupa bölmək olar.

Birinci qrupu - sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin bank sistemləri

təşkil edir. Buraya ABŞ, Yaponiya, Böyük Britaniya, Almaniya, İsveçrə,

Fransa, İtaliya, İspaniya, Avstriya, Hollandiya və Kanadanın bank

sistemləri daxildir.

İkinci qrup - özündə Asiya və Latın Amerikasının yeni sənaye

ölkələrinin. Cənubi Koreya, Çin, Braziliya, Argentina, Meksika və

Bax. МЭ и МЭО.Под редакцией Р.И. Хасбулатова . М., 2006,с. 494.

314 ...... ............ . ^ V . . - ' ‘ ' .-.'V-:

s., eləcə də, Hindistan və Yaxın Şərqin və Afrikanın bir sıra ölkələrinin bank sistemlərini birləşdirir.

Üçüncü qrup - özünün güclü bank sistemi və digər maliyyə idarələri olmayan inkişaf etməkdə olan ölkələrin ərazilərində TMB-in fəaliyyət göstərən filiallan ilə təmsil olunur. Buraya əsasən Amerika, İngilis və Kanada banklarının xidmət göstərdiyi Honkonq, Sinqapur, Karib hövzəsi ölkələri, Baqam, Kay- man və Antil adaları, eləcə də Yaxın Şərqdə neft dollarlan mərkəzi hesab edilən Bəhreyn və s. daxildir.

Beləliklə də, ofşor zonalara, o cümlədən Men adası, Kipr, Malta, eləcə də Lixtenşteyn və İrlandiyaya müstəqil dünya maliyyə mərkəzləri kimi baxılır'. Oz məğzinə görə onlar əllərində külli miqdarda kapital cəmləşdirmişlər. Belə ki, Niderlandm Antil adalan Aİ-nin yurisdiksiyası daxilində özünə məxsus rəsmi mərkəzdir. Burada 50-dən çox bank fəaliyyət göstərir və onlann ümumi aktivləri 65 milyard dollar miqdarmda qiymətləndirilir. Karib hövzəsində Böyük Britaniyamn müstəmləkəsi olan Kayman adasında 500-dən çox lisenziyalaşdınlrmş bank və 400 milyard dollardan çox bank və bank əmanəti olan 891 fond fəaliyyət göstərir. Bu halda adanın əhalisinin sayı cəmi 10 min nəfərə yaxındır.

Misal qismində beynəlxalq kommersiya da uzun bir tarixə malik Avropanın aparıcı maliyyə mərkəzi olan London maliyyə mərkəzini göstərmək olar. Bu mərkəzin geniş fəaliyyət dairəsi aşağıdakılarla

əlaqədardır: -əlverişli infrastrukturu; -sabit siyasi vəziyyət; -nisbətən az vergi ödəmə faizinin olması; -valyutanın dəyişmə kursu üzərində nəzarətin olmaması; -yaxşı hazırhqh və ixtisaslı işçi qüvvəsinin olması və digər

amillər. Belə hesab edilir ki, 1690-cı Udə İngUtərə bankmm və Kral

bir- jasımn yaradılması London maliyyə bazannm təşkilinin təməlini qoydu. Merkantilist ticarət-iqtisadi və maliyyə siyasəti, eləcə də XVIII əsrdə sənaye inqilabı ona gətirib çıxardı ki, London iki yüz ildən artıq bir müddətdə yeganə dünya maliyyə mərkəzi olmuşdur. Bu status Britaniya ünperiyasınm inhi^çı iqtisadi qüdrətinə və Brita-

МЭ и МЭО.Под редакцией Р.И. Хасбулатова . М., 2006,с. 495.

................... 315

niya qızıl standartına əsaslanırdı. Həmin dövrdə dünya valyuta (pul)

sistemində əsas pul vahidi rolunu funt sterlinq oynayırdı.

Son illərdə İngiltərədə maliyyə xidmətlərinin artım sürəti ümumi

daxili məhsulun artım sürətindən çox olmuşdur, Bö3mk Britaniyanın

xalq təsərrüfatında maliyyə sahəsinin payı təqribən 22 faiz təşkil edir. Bu

gün Sitidə 500-dən çox bank fəaliyyət göstərir. Müqayisə üçün deyək ki,

Nyu-York və Tokionun hər birində təqribən 300 bank vardır. London

dünya valyuta bazarında aparıcı yer tutur. Heç bir maliyyə mərkəzi

London maliyyə mərkəzi qədər cürbəcür valyuta dəstini təqdim edə

bilmir.

Nyu-York həm valyuta dövriyyəsinə, həm də orada dövr edən

valyuta vahidlərinin sayına görə valyuta ticarəti üzrə dünya

təsərrüfatında ən iri mərkəzdir. Nyu-York beynəlxalq bazarında valyuta

ticarəti həm vasitəçi, həm də öz hesabına hərəkət edən müstəqil

ticarətçilərin fəaliyyəti ilə həyata keçirilir. Amerikada Boston, Çikaqo,

San-Fransisko və Yeni Orleanda olan maliyyə mərkəzləri də fəaliyyət

göstərirlər.

ABŞ-ın maliyyə bazarlannı dünya maliyyə bazarlan ilə üç kanal

əlaqələndirir: maliyyə institutlan, transmilli korporasiyalar, qiymətli

kağızlar bazan.

Tokio maliyyə mərkəzi 1868-ci ildən Meydzinin intibah

dövründən formalaşmağa başlamışdır. Bu onunla əlaqədar olmuşdur ki,

həmin dövrdə Yaponiyanın hakim dairələri Qərbi Avropa ölkələrindən

və ABŞ-dan kapital, texnologiya və istehsal-idarəetmə təcrübəsi almağa

və onları iqtibas etməyə başladılar. 1878-ci ildə Tokio fond birjası

təşkil edildi və o, yalnız 1960- 1970-ci illərdə beynəlxalq fond birjası

statusunu qazandı. Bu o halda baş verdi ki, Yaponiya «yapon iqtisadi

möcüzəsi» nəticəsində dünyada ikinci sənaye fövqəlbəşər dövlət kimi

tanındı. Tokio beynəlxalq maliyyə mərkəzi son olaraq Yaponiyanın ən

iri xarici valyuta sahibinə çevrildiyi 1980-ci illərdən formalaşmağa

başladı. Elə həmin vaxt ölkə iyenin liberallaşmasını həyata keçirdi və öz

qapılarını xarici kapital axım üçün açdı.

Ümumilikdə götürdükdə dünya maliyyə mərkəzlərinin

atributları aşağıdakılardır:

- maliyyə-kredit təşkilatlarının inkişaf etmiş sistemi;

- maliyyə kapitalının əsaslı şəkildə təmərküzləşməsi; - əməliyyatların aparılması üçün liberal valyuta və vergi rejimi;

316

- həm müştərilər, həm də digər maliyyə mərkəzləri ilə qarşılıqlı

əlaqə sisteminin qurulması.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə beynəlxalq maliyyə mərkəzləri

beynəlxalq valyuta-kredit sistemində nisbətən yeni təzahürdür. Lakin,

bu eyni zamanda dünya borc kapitalı bazarının inkişafının qanunauyğun

nəticəsi olmaqla, inkişaf etməkdə olan ölkələrin dünya təsərrüfatı

sisteminin quruluşuna və beynəlxalq əmək bölgüsünə daxil olmalarına

dəlalət edir. Hələ keçən əsrin 70-ci illərindən malliyyə mərkəzləri

arasında beynəlxalq maliyyə-kredit əməliyyatlarının növləri üzrə

ixtisaslaşma başlamışdır. Belə ki. Qərbi Avropa çərçivəsində London

maliyyə mərkəzi hər şeydən əvvəl avro valyuta, fond qiymətliləri, qızıl,

fyu- çers sövdələşmələri üzrə məşhurdur. Ənənəvi uzun müddətli

borclar üzrə Sürix və Frankfurt-na-Mayne maliyyə mərkəzləri

fərqlənirlər. Lüksemburq maliyyə mərkəzi orta müddətli və qısa

müddətli əməliyyatlar üzrə ixtisaslaşır.

Hazırda belə bir vəziyyət dünyanın başqa regionlarında da

təşəkkül tapmışdır. Sinqapur regionun fonq toplanması bazarı rolunu

oynayır. Honkonq sindikatlaşdırılmış kreditləşmə- nin iri bazarı kimi

məşhurdur. Bəhreyn qısa müddətli kreditlər, eləcə də valyuta, sığorta və

qızıl bazarları kimi Yaxın Şərqdə əsas mərkəz kimi çıxış edir. Latın

Amerikası ölkələrinə xidmət göstərməyə istiqamətlənmiş Kayman və

Bermud adalanndakı maliyyə mərkəzləri nəhəng beynəlxalq sığorta bazarlan kimi məşhurdurlar.

5.11. Ofşor maliyyə mərkəzləri

Ofşor mərkəzlər (off - shore - sahildən müəyyən məsafədə

yerləşən; ölkənin sərhəddindən kənar) - ərazisində müxtəlif növ işgüzar, istehsal, maliyyə-bank, ticarət və başqa xüsusi güzəştli rejim şərtləri fəaliyyət göstərən bütövlükdə ölkə və yaxud onun regionudur. Qısa desək, ofşor mərkəzlər birinci növb^ə ərazisində vergi ödənilməsi ilə əlaqədar güzəştlər olan regionlardır. Onun məğzi ondan ibarətdir

ki, burada kompaniyalara, banklara və digər təsərrüfatçılıq təşkilatlanna qanunvericilik səviyyəsində sənədləşdirilmiş vergi güzəştləri tətbiq olunur, eləcə də firmalann tezləşdirilmiş qeydiyyatı, maneəsiz maliyyə, ixrac-idxal fəaliyyəti həyata keçirilir, gü

317

zəştli (aşağı) tarif və rüsum dərəcələri tətbiq olunur, yaxud da onlar

ümumiyyətlə olmurlar. Bu qəbildən olan ölkələrdə və yaxud ərazilərdə

(zonalarda, mərkəzlərdə) fəaliyyət göstərən firma və banklara xüsusi

məxfilik qaydaları şamil edilir.

Ofşor bank mərkəzlərinin yaradılması 1960-cı illərdə Avropa

valyuta bazannm sürətli inkişafı ilə əlaqədar olaraq meydana çıxmışdır.

Bir çox ölkələr, xüsusən də kiçik ölkələr ofşor maliyyə mərkəzləri

yaradarkən məşğulluğun artıniması, maliyyə ehtiyatlanmn ölkəyə cəlb

olunması və s. kimi son dərəcə yerli problemləri həll etməyə can

atırdılar, ona görə də həmin ölkələr banklann, kompani- yalann və başqa

təşkilatlarm öz əməliyyatlanm həyata keçirmək üçün tələb etdikləri

bütün güzəştləri məmuniyyətlə onlara verirdilər.

Aşağıdakı bir sıra səbəblər ofşor bank mərkəzlərinin sürətli in-

kişafmı xüsusilə cəlbedici edirdi:

- maliyyə vəsaitlərinin hər iki tərəfə axınım tənzimləyən xüsusi

qaydalann olmaması;

- sazişlərin beynəlxalq əsası ölkənin daxili qanunçuluq bazasına

toxunmadan, xüsusi rejim şəraitində anklav tipli mərkəzlərin fəaliyyətini

asanlaşdmrdı;

- yaradılmış maliyyə mərkəzləri əsasında müasir rabitə vasitələri

və informasiya texnologiyalannm inkişafı;

- maliyyə mərkəzlərinin orada həyata keçirilən sövdələşmələrin

məxfiliyini təmin edən, yüksək daxili sosial-siyasi sabitlik, ölkənin

dayamqlı maliyyə sistemi və müvafiq işgüzar mühitdə fəaliyyət

göstərməsi;

- çox gediş-gəlişli su, hava, yerüstü beynəlxalq yoUann

kəsişməsində və yaxud onlann yaxınhğında yerləşməsi, eləcə də onlann

vasitəsilə beynəlxalq bazarlara çıxışın olması.

Ofşor maliyyə mərkəzlərinin əsasım banklar qoymuşdur. Onlar

maliyyə ehtiyatlanmn transformasiyası (formasım dəyişməsi) üçün

kanal rolunu oynamaq və eləcə də öz məqsədləri naminə «sakit

liman» tapmaq üçün bu fəaliyyətə əl atmışdılar. Birinci ofşor maliyyə

bazarları 196B-C1 illərdə - Asiyada (Sinqapur), Nassauda (Baham

adalan), Kay- man adalarında. Latın Amerikasında, Panamada; 1970-d

ülərdə -Bəhreyndə, Cənubi Şərqi Asiyada Filippində, Normand

adalarında, Avropada Şennonda; 1980-ci illərdə - ABŞ-da (Nyu-York,

Mayami, Los- Anjelos), İsveçrədə, Almaniyada, Niderlandda,

Belçikada, Kanadada (Toronto), Yaponiyada, Tayvanda (Taybey),

Honkonqda, 1990-a il

318 / \ Г-:.;:'

lərdə Hibraltarda, Kiprdə, Virgin adalarında, Mərkəzi Amerika ölkələrində, CAR və digər yerlərdə yaradılmışlar.

Ofşor bazar çərçivəsində fəaliyyət göstərən banklar və bölmələr son dərəcə beynəlxalq bank və başqa maliyyə əməliyyatlan ilə məşğul olurlar və onlara verilən güzəştlərin təbiəti də məhz bununla bağhdır. Bununla da, onlar «azad ticarət zonalan»ndan fərqlənir. Məlum olduğu kimi, «azad ticarət zonalan» ölkədə və ya həmin «zona»da əməliyyatlar aparmaq üçün yaradılırlar.

Ofşor maliyyə mərkəzləri bir sıra əsas əlamətlərə və fəaliyyət növünə görə fərqlənirlər. Hüquqi statusuna və fəaliyyət növünə görə onlan aşağıdab tiplərə (formalara) bölürlər:

Birinci tip: dünyanın üç apancı maliyyə mərkəzlərindən (Nyu- York, London və ya Tokio) biri ilə təşkilati və ya heç olmazsa hüquqi əlaqəsi olan mərkəzlərdir. Müvafiq olaraq, anklav ofşor maliyyə mərkəzləri bu арапа mərkəzləri və ya onlardan birini zəruri beynəlxalq maliyyə xidmətləri ilə təmin edir. Ofşorlar məhz bu məqsəd üçün açılır və yaxud da apancı maliyyə mərkəzləri özlərinin bank və ya bank bölmələrini ofşor mərkəzlərdə açırlar. Bu banklarda daxili

hesablardan aynca, xüsusi beynəlxalq hesablar müəyyənləşdirilir və güzəştli rejim yalnız bu xüsusi hesablara şamil edildiyindən onlar bütün məhdudiyyətlərdən azad olurlar.

İkinci tip: sazişlərin müstəsna olaraq qeyri-rezidentlər arasında bağlandığı mərkəzlərdir. Bu onunla əlaqədardır ki, onlarda daxili və xarici sazişlər birləşdirilmiş olur və bütün məhdudiyyətlərdən azaddır.

Ücüncü tip: banklar arasındakı sazişlərin ya ümumiyyətlə vergiyə cəlb olunmadığı, yaxud da vergi tutulması norması və digər ödəmələrin çox aşağı olduğu mərkəzlərdir.

İri ofşor mərkəzlərdə vergüər, vergi dərəcələri və bank faizləri 30 sayh cədvəldə verilmişdir.

Yuxanda qeyd olunan ofşor maliyyə mərkəzlərinin fəaliyyəti o səbəbə görə diqqəti cəlb edəndir ki, onlar bank sahiblərinə və on- lann bölmələrinə apardıqlan əməliyyatlann ən yüksək dərəcədə «məxfiliyi»

şəraitində maksimum vergi və digər güzəştlər verirlər. Ofşor mərkəzlərin bu xüsusiyyəti onlara imkan vermişdir ki, bu ofşor maliyyə mərkəzləri vasitəsilə 1990-cı illərdə transmilli korporasiyalar tərəfindən dünyamn müxtəlif regionlanna hədsiz dərəcədə böyük məbləğli maliyyə vasitələri köçürülmüşdür. Pul vəsaitlərinin əsas

sahibləri transmilli banklar olduqlarmdan ofşor mərkəzlər onlarm

nəzarəti altmda olur. Cədvəl JfQ30

Bank faizlərindən vergi növləri və dərəcələri

Orta

səviyyəd

ən gəlir

faizi

Kor

porativ

Mənfəətin

apaniması

və

repatriasiya

sı (vətənə

qaytarılmas

ı)

Bank

faizin

də

Royalti tipli

ödəmələrin

səviyyəsindən

faiz

Anqilya Vergilər yoxdur; yalnız qeydiyyat haqqı

Antiqua və

Bar- buda

25

40

40 25

Antil a- 34-44 27-34 — — —

Aruba 5-32 27-34 — —

Baham

adaları

Yox — — —

Barba- 25-40 40 15 15 15

Beliz 15-45 35 —

25 25

Bermud

adaları

Yox —

—

Britani

ya

Virqin a-

daları

3-20 15

Haiti 10-30 10-30 15 15 15

Hayana 33,3 35-45 15 25 25

Qvade-

lupa və

Martini-

ka

5-56,8 34 25 18 18

' M3 M30/ 2006 c/500 Qeyd; “—” işarəsi 0 deməkdir ki, mövcud deyil.

320 i , 'V. ‘İ-J. fA

Qviana

(Fransa) 5-56,8 34 25 18 18

Qrenada Yox 30-40 — — —

Domini

ka

20-40 30 15 25 25

Domini

kan

Respub

likası

15-30 30 30 15 30

Kayman

adaları

Yox —

— —

Mont- 5-20 20-30 — 20 20

Men 0-20 — — — —

Puarto- 9-38 22 25 17 1 17

Sent- 10-55 45 15 25 25

Sent-Kits

və Nevis

5-55 40 —

10 10

Surinam 18-50 35-45 25 —

Terks və

Kaykos

Yox —

—

Trinidad

və Toba-

qo

5-35 45 15 30 30

Yamay- 25 33,3 33,3 33,3 33,3

Ofşor maliyyə mərkəzləri rolunu Avropanın London, Paris,

Lüksemburq, Lixtenşteyn və ənənəvi olaraq İsveçrə bank mərkəzləri

oynayır. Bu onunla əlaqədardır ki, bu banklar tarixən ən etibarlı və ən

«qapalı» bank imicinə malik olmuşlar. Bu banklar dünyanın bütün

valyuta bazarlarında, o cümlədən, Avropa valyuta bazarında

əməliyyatlar həyata keçirirlər. Burada kapital öz ənənəvi yenidən bölgü

funksiyasını yerinə yetirərək, qeyri-rezidentlərin maliyyə fəaliyyətinin

tənzimlənməsinin güzəştli şərtlərindən asılı olaraq, kapitalın bir ölkədən

digərinə hərəkətinə imkan yaradır.

321

Xarici hüquqi və fiziki şəxslərlə əməliyyatlar üzrə ixtisaslaşmış

banklar və başqa maliyyə-kredit idarələri daxili bazann rezidentlərinin

hesablarından ayrılmış xüsusi hesablar bazasında onlarla əməliyyatlar

aparır. Bu halda xarici hüquqi və fiziki şəxslər vergi güzəştləri və digər

güzəştlərə malik olur, valyuta məhdudiyyətləri onlara şamil edilmir.

Bununla da, borc kapitalının daxili bazan xarici-beynəlxalq bazardan

təcrid olunur, kredit idarələri isə ölkənin iqtisadiyyatının tərkib hissəsi

hesab olunmurlar. Onlar həmin ölkənin ərazisində fəaliyyət göstərməklə,

həmin əraziyə münasibətdə qeyri-rezidentlərlə xarici əməliyyatlar

apanrlar. Lakin valyuta nəzarəti haqqında qaydaların imkan verdiyi

ayrı-ayrı hallarda rezidentlərlə də əməliyyat apara bilərlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, əvvəllər beynəlxalq maliyyə mərkəzinin

yaranması üçün inkişaf etmiş milli bank sisteminin, iri fond birjalannm

və valyuta sabitliyinin olması zəruri idi. Hazırki dövrdə isə bunun üçün

çevik bank qanunvericiliyinin, xarici bank bölmələri və filiallannı açmaq

hüququnun, gəlirə verginin olmaması və ya güzəştli olması, bank və

birja əməliyyatlannm apanl- masınm sadələşdirilmiş prosedurunun və s.

olması kifayətdir.

322

Fəsil.6. BEYNƏLXALQ MALİYYƏ - KREDİT

TƏŞKİLATLARI

6.1. Dünya Bankı

Beynəlxalq maliyyə təşkilatları arasında mərkəzi yeri Dünya və

yaxud Ümumdünya bankı (World bank) qrupu tutur.

Dünya Bankı qrupuna aşağıdakılar daxildir:

1. Beynəlxalq yenidənqurma və inkişaf bankı (BYİB). İnkişaf

etməkdə olan nisbətən varlı ölkələrə kreditlər vermək

məqsədilə 1944-cü ildə yaradılmışdır.

2. Beynəlxalq inkişaf assosiasiyası (BİA); İnkişaf etməkdə olan

ölkələrə xüsusilə güzəştli şərtlərlə kreditlər vermək məqsədilə

1960-cı ildə yaradılmışdır.

3. Beynəlxalq maliyyə korporasiyası (BMK). Xüsusi bölməyə

köməklik göstərmək yolu ilə inkişaf etməkdə olan ölkələr də

iqtisadi inkişafa yardım etmək məqsədilə 1956-cı ildə

yaradılmışdır.

4. İnvestisiya təminatı üzrə çoxtərəfli agentlik (İTÇA).

Kommersiya təhlükələri ilə əlaqədar xarici investorlara

itkilərdən təminat vermək yolu ilə onları inkişaf etməkdə olan

ölkələrə investisiyalar qoymaq üçün həvəsləndirmək məqsədilə

1988-ci ildə yaradılmışdır.

5. İnvestisiya mübahisələrinin tənzimlənməsi üzrə beynəlxalq

mərkəz (İMTBM). Hökumətlərlə xarici investorlar arasında

mübahisələrin tənzimlənməsi və arbitraj araşdırmaları üzrə

xidmətlərin göstərilməsi yolu ilə beynəlxalq investisiya

axınının artırılmasına kömək məqsədilə 1966-cı ildə

yaradılmışdır.

6. Saxaradan Cənubda yerləşən Afrika ölkələrinə xüsusi

kömək fondu. 1985-ci ildə yaradılmışdır. Məqsədi iri struktur

islahatları proqramlarını həyata keçirməyə başlamış kasıb

Afrika ölkələrinə fövqəladə kömək göstərməkdir. Bu köməyi

fond sərəncamına verilmiş xüsusi vəsaitlər hesabına həyata

keçirir.

Bankın abunə kapitalının təqribən 90%-i bankın öhdəliklərinin

yerinə yetirilməsi üçün zəmanət fondunu yaradır. Qalan 10% kapital

nəğd şəkildə daxil edilməlidir və bununda 1%-i ABŞ dolları və ya qızıl

şəklində, 9%-i isə abunəçi ölkələrin

323

valyutaların ilə ödənilir. ABŞ dollarında daxil olmuş vəsait Bank

tərəfindən sərbəst şəkildə istifadə olunur. Digər valyutalarda daxil olmuş

kapitalın isə borc verilməsi üçün hansı üzv-ölkənin valyutası istifadə

olunacaqsa, həmin ölkənin razılığı alınmalıdır. Bir qayda olaraq belə bir

razılığın alınması heç vaxt çətin olmur.

Bankın borc verdiyi vəsaitin əksər hissəsi dünya kapital

bazarında fəaliyyət göstərən investorlardan daxil olur. Onlar bankın

istiqrazlarını alır və ya bank tərəfindən verilən borcların müəyyən

hissəsini öz üzərlərinə götürürlər. Əvəzetmə yolu ilə alınmış vəsaitlərə

əlavə olaraq Bank öz gəlirləri və əvvəllər verilmiş borcların qaytarılması

hesabına yeni kreditləşdirmə mənbəyi yaradır.

İlkin vaxtlarda BYİB borcları əsasən İkinci dünya

müharibəsində ən çox ziyan çəkən ölkələrə verirdi. Müharibədən sonrakı

bərpa dövrü başa çatdıqdan sonar, bankın əsas məqsədi üzv-ölkələrin

hökumətlərinə və az inkişaf etmiş ölkələrdə xüsusi müəssisələrə

müəyyən layihələr üzrə borc vermək olmuşdur. Borcları verməmişdən

əvvəl Bank layihənin əsaslı olub- olmamasını və ölkənin verilən krediti

ödəməsi üçün valyuta qazana bilməsi qabiliyyətini öyrənir.

BYİB-nin əməliyyat dairəsi adi kreditləşdirmə ilə müqayisədə

çox genişdir. Bankın əsas fəaliyyət istiqamətlərindən biri üzv-ölkələrə

texniki kömək göstərmək və məsləhətlər verməkdir. Bu məqsədlə Bank

həmin ölkələrə onun tələbatının ödənilməsi və tövsiyyələr hazırlanması

üçün görkəmli mütəxəssislərdən ibarət komissiya göndərir. Bankın

daimi ekspertləri iqtisadi inkişaf proqramlarının həyata keçirilməsi üçün

hökumətlərə köməklik göstərirlər. Bu sahədə Bank BMT-nın müxtəlif

idarə və təşkilatların ilə əməkdaşlıq edir. Belə layihələr problemlərin çox

geniş spektrini əhatə edir: işçi qüvvəsinin öyrənilməsindən tutmuş, kənd

yerləri və urbanizasiya rayonlarının ətrafında su təminatı və çirkab

suların tullantılarının ziyanının azaldılması texnologiyasına qədər qlobal

tətqiqatları əhatə edir.

Bütün bu təşkilatlar BMT sisteminə daxildirlər. Qrupa daxil

olan bütün təşkilatların əsas məqsədi inkişaf etməkdə olan ölkələrə

maliyyə yardımı göstərməkdir.

324

Beynəlxalq yenidənqurma və inkişaf bankı - Bretton-Vuds

konfransının qərarı əsasında 1944-cü ilin iyul ayında yaradılmış və

1945-ci ildə fəaliyyətə başlamışdır. Bankın üzvləri yalnız BVF- nun

üzvləri ola bilər. Hazırda 180 dövlət BYİB-na daxildir. Bu bank

qeyri-rəsmi şəkildə Ümumdünya bankı adlanır. O, 1947-ci ildə

BMT-nin ixtisaslaşmış idarəsi statusunu almışdır.

İlkin olaraq BYİB Avropanın müharibədən sonrakı dövrdə

bərpası üçün kapital ehtiyatlarının toplanması və yerləşdirilməsi ilə

məşğul olmuşdur. 1948-ci ildə bank Avropa bərpa proqramının həyata

keçirilməsinə başladı, amma tezliklə bankın baş məsələsi şəxsi kapitalı

məqbul şərtlərlə istifadə edə bilməyən üzv-dövlətlərə borclar verilməsi

yolu ilə onlara köməklik göstərmək oldu. Hazırda bankın əsas

fəaliyyət istiqamətləri aşağıdakılardır:

- inkişaf etməkdə olan ölkələrə istehsal məqsədləri, kənd

təsərrüfatı və kənd rayonlarının, eləcə də energetikanın inkişafı üçün

uzunmüddətli borcların və kreditlərin verilməsi; müvafiq hökumətlərin

borclarının ödənilməsinə təminat verilməsi; konkret layihələr üçün

borcların verilməsi;

- inkişaf etməkdə olan ölkələrə infrastrukturanın yaradılması

üçün borclann verilməsi: avtomobil və dəniz yollan, elektrik, rabitə,

şəhər limanlan, elektrik qurğulan tikintisi, eləcə də təhsilin və səhiyyənin

inkişafı və kadr hazırlığı. İnkişaf etməkdə olan ölkələrə belə borclar

adətən aşağıdakı şərtlərin gözlənildiyi halda verilir: TMŞ-ın fəaliyyəti

üçün əlverişli şəraitin yaradılması; milli valyutanın devalvasiyası, ixrac

üzərində nəzarətin liberallaşdıniması; istehlakçılara pul yardımı

verilməsinin ləğv olunması; xarici kapital əmanətçilərinin vergilərdən

azad olunması; onlara mənfəətin azad şəkildə ölkədən çıxarılmasına

icazə verilməsi; xarici kapitalın milliləşdirilməyəcəyinə təminat

verilməsi və s.

- inkişaf etməkdə olan ölkələrə aşağıdakı növlərdə texniki kömək

göstərilməsi: 1) borc və kreditlərin tərkib hissəsi kimi maliyyələşdirilən

texniki yardım; layihələrin hazırlanması fondu vasitəsilə

maliyyələşdirilən texniki yardım; 2) BYİB tərəfindən təqdim olunan,

lakin onun tərəfindən maliyyələşdirilməyən layihələrə texniki yardım.

Burada BYİB inzibati orqan qismində çıxış edir və buraya onun

rəhbərliyi altında həyata keçirilən layihələr daxil edilir; bu növə həm də

varlı inkişaf etməkdə olan

ölkələrə haqqı ödənilməklə olan texniki kömək proqramları daxildir,

məsələn neft hasil edən ölkələr və kənd təsərrüfatının inkişafı beynəlxalq

Fondu üçün; 3) inzibati büdcə hesabına göstərilən texniki köməklər.

- inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ətraf mühitin mühafizəsi üzrə

layihələrin və bu ölkələrin bu sahədə fəaliyyətlərinin

maliyyələşdirilməsi. Bu halda BYİB həmin layihələrin həm sifarişçisi,

həm də himayəçisi qismində çıxış edir.

Bankın ehtiyatlan müxtəlif mənbələrdən, o cümlədən onun

üzvü olan 180 iştirakçı - dövlətin ayırdıqları vəsait hesabına

formalaşdırılır.

Əsas mənbə dünya maliyyə bazarında müxtəlif borc

öhdəliklərinin satılmasıdır. Burada bankın təminatçısı rolunu onun üzvü

olan dövlətlər oynayırlar. Bankın çox səmərəli və düşünülmüş maliyyə

siyasəti nəticəsində onun qiymətli kağızları dünyada ən etibarlı qiymətli

kağızlardan biri hesab olunur. Onlar pensiya fondları, sığorta şirkətləri,

digər banklar və fərdi şəxslər tərəfindən məmnuniyyətlə alınır. Digər

mənbə - səhmdar kapital, bölünməmiş mənfəət, eləcə də banka üzv olan

varlı dövlətlərinin ödəmələridir (vermələridir).

Bank öz əməliyyatları üzrə təhlükələri minimuma endirmək üçün

öz üzv ölkələrinə bodan onların hökumətlərinin zəmanəti ilə verir.

BYİB-nin verdiyi kreditlərə görə faiz dərəcələri hər altı aydan bir dəyişir

və adətən illik 7% təşkil edir. Borc almaq hüququna o ölkələr

malikdirlər ki, onlarda adam başına illik gəlir 5295 ABŞ dollarından

aşağıdır.

Hazırda bank bordan əsasən Afrika, Asiya, Latın Amerikası,

Karib hövzəsi. Şimali Afrika, Yaxın Şərq, Mərkəzi və Şərqi Avropa

ölkələrinə verir.

Bankın ən böyük səhmdarı olan 5 ölkənin ABŞ, Almaniya,

Yaponiya, Böyük Britaniya və Fransanın BYİB-dan borc almaq hüququ

yoxdur. Bankın əsas kapitalına dünya iqtisadiyyatının lideri olan

«yeddilər qrupu» tərəfindən nəzarət edilir. Bank tərəfindən verilmiş

uzunmüddətli kreditlərin ödənilməsinə 5 il möhlət verilməklə həmin

kreditlər 20 il müddətinə ayrılır.

BYİB-nin nizamnamə kapitalı 185 milyard dollardan

artıqdır. Bank onu təminat fondu kimi istifadə edərək, öz layihələri

üçün maliyyə bazarlarında ucuz (dəyəri aşağı olan) pulları borc alır.

BVF-dan fərqli olaraq BYİB əsasən şəxsi biznesi maliyyə-

326 ................. . •

ləşdirir. BYİB bir qayda olaraq layihələrin dəyərinin 30 faizinə qədərini

maliyyələşdirir. Ona görə də onun vəsaitlərini cəlb etmək üçün digər

maliyyə mənbələri də olmalıdır. XX əsrin 80-ci illərindən BYİB-nin

verdiyi kreditlərdə sosial inkişaf proqramları, əsasən də kasıbçılıqla

mübarizə böyük rol oynayır. Səhiyyə, təhsil, ailə planlaşdırılması və

kənd təsərrüfatının inkişafı məsələlərinə də ayrılan kreditlərin həcmi

artır. Xüsusi diqqət ətraf mühitin mühafizəsi və özəlləşdirməyə ayrılır.

BYİB-nin ali idarəedici orqanı İdarəedicilər şurasıdır. Şuranın

tərkibinə hər üzv ölkədən bir idarəedici (müdir) və onun bir müavini

daxil olur. Onun funksiyasma BYİB-nm ümumi siyasətinin

müəyyənləşdirilməsi, yeni üzvlər qəbulu və üzvlüyün dayandıniması,

nizamnamə kapitalımn miqdan barədə qərar qəbul edUməsi, mənfəətin

bölüşdürülməsi və digər beynəlxalq təşkilatlarla müqavüələr bağlamaq

daxildir. Bir qayda olaraq, idarəedici vəzifəsinə BYİB-na üzv olan

ölkələrin maliyyə nazirləri və ya ölkənin mərkəzi banklannm

rəhbərləri təyin olunurlar. İdarəedicilər şurası bir qayda olaraq BVF üə

birgə, ildə bir dəfə payızda illik sessiya keçirir. BYİB-mn icra orqam

Direktor- luqdur. Direktorluq dünya bankımn prezidentini seçir.

Dünya bankı- mn Prezidenti banbn işinə operativ rəhbərliyi həyata

keçirir. Bankın Prezident Direktorluğun iclaslannda sədrlik edir, lakin

səs vermədə iştirak etmir. O, yalnız o vaxt səs vermə hüququna malik

olur ki, hər hansı bir məsələnin həllində səslər tam yan bölünmüş olsun.

Bankın Prezidenti İdarəedicilər şurasının iclasında da iştirak edir, lakin

səs vermə hüququna malik olmur. Dünya bankının Prezidentinin

səlahiyyətləri həddən artıq böyükdür. O, vəzifəli şəxsləri və işçi heyətini

işə qəbul və işdən azad edir, təşkilati işləri və struktur islahatlan həyata

keçirir. Direktorluq yalnız o bordan təsdiq edib verə bilər ki, onun

məbləği və verilmə şərtləri prezident tərəfindən bəyənilmiş olsun.

Bretton-Vuds institutlan yaradılarkən qeyri-rəsmi şəkildə

razılaşma əldə edilmişdir ki, BYtB-mn direktoru amerikalı, BVF-nun

icraçı-direktoru isə avropah olmahdır. Direktorat 24 sərəncamçı

direktordan ibarət təşkil olunur. Onlardan 5 nəfəri ən çox səhmi olan

yuxanda göstərilən ölkələrdən olur. Qalan 19 nəfər idarəedidlər

tərəfindən digər üzv ölkələrin nümayəndələri arasmdan seçilir.

Bankın 4 xarici ofisi vardır ki, onlar da Paris, Brüssel, London və

Tokioda yerləşirlər. Bundan əlavə bütün borclu ölkələr də

' - -■V" '^ . 327

bankın daimi nümayəndəlikləri fəaliyyət göstərirlər. Bankın mənzil

qərargahı Vaşinqton şəhərində yerləşir və bankda hazırda 10 mindən çox

adam işləyir.

BYİB borcları, yuxarıda qeyd edildiyi kimi adam başına illik

gəliri 5295 dollardan aşağı olan ölkələrə verir. Adambaşına düşən gəlir

5295 dollardan çox olduqda ölkə BYİB-dan borc almaq hüququnu itirir

və Dünya bankının terminalogiyasına görə «kamal attestatı almış olur».

Beynəbcalq inkişaf assosiasiyası (BİA). BYİB-nın struktur

bölməsi olmaqla BYİB-nın rəhbərliyinin ümumi siyasəti çərçivəsində

müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərən təşkilatdır. Assosiasiya

1969- cı ildə yaradılmışdır. O, formal olaraq BYİB-dan asılı deyil.

Lakin onun fəaliyyətinə BYİB-i tərəfindən nəzarət olunur. MYİB -nın

Prezidenti vəzifəyə görə eyni zamanda həm də BİA-nın Prezidentidir.

Hər iki təşkilat üçün rəhbər işçilərin eyni ştatından istifadə olunur,

ümumi illik hesabat tərtib olunur. Hazırda 160 dövlət, o cümlədən 28

inkişaf etmiş dövlət assosiasiyanın üzvləridirlər. BYİB-nin üzvü olan

bütün ölkələr BİA-nın üzvü ola bilərlər. Ölkələrin iqtisadi vəziyyətindən

asılı olaraq BİA-nın üzvləri iki kateqoriyaya bölünür. Birinci

kateqoriyaya inkişaf etmiş ölkələr, eləcə də Küveyt və Birləşmiş Ərəb

Əmirlikləri, ikinciyə isə inkişaf etməkdə olan ölkələr daxildirlər.

BİA yaradılarkən onun əsas məqsədi yeni yaradılan müstəqil

dövlətlərə intensiv maliyyə yardımı göstərmək olmuşdur. BİA- nın

qarşısına qoyduğu əsas məsələ müvafiq ölkələrin məhsuldar

qüvvələrinin inkişafı və iqtisadi artımının stimullaşdınimasıdır. O,

faizsiz kreditlər və qrandlar verilməsi yolu ilə kasıbçılığın səviyyəsinin

aşağı salınmasına çalışır.

BİA-nın İdarəedicilər şurası və Statistika şurası olmasına

baxmayaraq, o BYİB-mn idarəçiliyi altında olan vəkalətli fonddur.

BİA-mn fəaliyyətinin əsas istiqaməti ən kasıb və ən az ödəmə

qabiliyyəti olan ölkələrdə iqtisadi inkişaf məqsədilə layihələrin

kreditləşdi- rilməsidir. Kredit alan ölkələr 4 kriteriya üzrə seçilirlər:

1) ölkədə adambaşına düşən illik gəlir 1465 dollardan az

olmalıdır; 2) ölkə kifayət qədər iqtisadi, maliyyə və siyasi sabitliyə malik

olmalıdır ki, inkişaf məqsədilə uzunmüddətli kreditlər verilməsi özünü

doğrultsun; 3) ölkə tədiyə balansında ciddi

328

çətinliklərlə qarşılaşmış olsun; 4) ölkənin siyasəti iqtisadi inkişafa

yönəlmiş olsun. Faktiki olaraq BİA-nm ayırdığı kreditlərin böyük

əksəriyyəti adambaşına illik gəliri 905 dollar olan ölkələrə verilir.

2007-ci ildən bu məbləğ artırılaraq 1025 dollar müəyyən edilmişdir.

Xüsusi kömək çərçivəsində Cənubi Saxara- dan yuxarı az gəliri və

yüksək vergi dərəcələri olan Afrika ölkələrinə yardım həyata keçirilir.

BİA-nın kreditləri 35-40 il müddətində verilir. Birinci 10 il

güzəştli illər hesab olunur və bu müddət ərzində alınmış kreditin

ödənilməsi həyata keçirilmir. Hesablaşmalar hansı valyutada

aparılacaqsa kreditlər də o valyutada verilir. Kreditlərə görə faktiki

olaraq faiz tutulmur, lakin kreditin xərclənməmiş həcmindən illik olaraq

0,5% xidmət haqqı tutulur. Beynəlxalq ictimaiyyət BİA-nı kasıb

ölkələrə kömək göstərilməsi üzrə ən səmərəli təşkilat hesab edir.

Razılaşmaya müvafiq olaraq BİA verdiyi kreditlər üçün əmtəələrin

konkret ölkədən alınması barədə şərt qoya bilməz. Kreditlərin

xərclənməsi müzaidələr, hərraclar və s. yolu ilə həyata keçirilməlidir.

Assosiasiya öz vəsaitlərini beş mənbədən formalaşdınr: abunə

kapitalı və üzvlük haqları (30 mlrd, dollar), BYİB-nin təmiz mənfəətinin

bir hissəsinin köçürülməsi (1,6 mlrd, dollar), əvvəllər verilmiş kreditlərə

görə ödəmələr və BİA-nın təmiz gəlirləri (280 mln. dollar), İsveçrə

istiqrazları (51 mln dollar) və birgə maliyyələşdirmə əməliyyətlanndan.

Birinci mənbədən alınan vəsaitlər BİA-nm ehtiyatlarının 90%-i

təşkil edir və 33 dövlətdən, əsasən da inkişaf etmiş dövlətlərdən daxil

olur.

BİA-nm bu kateqoriyadan olan üzvləri abunə kapitalını

bütövlükdə köçürür və dönərli valyutada Assosiasiyaya əlavə vasait

ödəyirlər. İkinci kateqoriyaya daxil olan ölkələr ilkin üzvlük haqlarının

10%-ni azad dönərli valyutada, qalan 90%-ni və bütün əlavə haqlan və

ödəmələri isə özlərinin milli valyutasında həyata keşirirlər. BİA

tərəfindən aynlan vəsaitlər kredit adlandınhr. Bu da onu BYİB-nin

verdiyi borclardan fərqləndirmək məqsədi daşıyır.

BİA-da BYİB-mn üzvü olan bütün ölkələr üçün üzvlük açıqdır.

Bundan sonra növbəti 10 il üçün illik olaraq borcun 1%-i, qalan illərdə

isə borcun 3%-i miqdannda ödəmə həyata keçirilir.

329

BİA 39-u Afrikada yerləşməklə dünyanın 82 ən kasıb ölkələri

üçün nəhəng kömək mənbəidir. Yarandığı vaxtdan BİA- nın verdiyi

kredit və qrandlann ümumi məbləği 170 mlrd. ABŞ dollarından çox

olmuşdur. Həm də kreditlərin və qrandlann məbləği son illərdə orta

hesabla 7-9 mlrd. ABŞ dollan təşkil edir. Son üç ildə bu orta hesabla illik

9.1 mlrd, dollar təşkil etmişdir. Bu vəsaitində 50%-ə yaxını Afrika

ölkələrinə yönəldilir.

BİA müyyən olunmuş kredit əməliyyatı limitini ötən, lakin

BYİB-dən vəsait almaları üçün kifayət qədər kredit ödəmə qabiliyyəti

olmayan bir neçə kiçik ada dövlətlərinə də köməklik edir.

Hindistan, İndoneziya və Pakistan kimi ölkələr BİA tərəfindən

köməklik ala bilərlər. Eyni zamanda bu ölkələr kifayət qədər kredit

ödəmə qabiliyyətli olduqlanndan, həm də BYİB-dən də müəyyən qədər

vəsait ala bilərlər. Bu ölkələri «qarışıq» statuslu ölkələr adlandırırlar.

Hazırda BİA-nın vəsaitlərindən 82 ölkə istifadə edə bilər. Bu

ölkələrdə bütün inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yaşayan əhalinin

təqribən yarısı, yəni 2,5 milyard insan yaşayır. Qiymətləndirmələrə görə

bu əhalinin 1,5 milyard nəfəri gündəlik 2 ABŞ dollanndan az vəsaitlə

yaşayırlar.

BİA-nın kreditləri ibtidai təhsil, səhiyyənin əsasının qoyulması,

su kəməri və kanalizasiya sistemi, ətraf mühitim qorunması, işgüzarlı

fəallığın yüksədilməsi, infrastruktur və institusional islahatlann həyata

keçirilməsi üçün ayrılır.

BİA iqtisadi inkişafa çox geniş əsasda diqqət yetirir və buna

aşağıdakılar daxildir:

əsaslandırılmış iqtisadi siyasət, kənd regionalannın

inkişafı, fərdi sahibkarlıq və davamlı ekoloji təcrübə;

insan kapitalına, təhsilə və səhiyyə investisiyalar,

xüsusəndə ASİD, isitmə və vərəmlə mübarizə; özül

xidmətlərinin göstərilməsi və dövlət vəsaitinə görə

borcluların potensialının genişləndirilməsi;

vətəndaş və silahlı münaqişələr və təbii fəlakətlərdən

sonra bərpa işləri;

330 ....... .......... , \ V' : v-Vv^;^:;'.№

beynəlxalq ticarətin və regional inteqrasiyanın

genişləndirilməsi.

BİA kasıbçılığın azaldılmasına yönəldimiş səmərəli təkliflərin

işlənilməsi üçün məlumat bazasının yaradılması məqsədilə analitik

tədqiqatlar aparır. İqtisadi artımın əsaslarının genişləndirilməsi üsulları

və yoxsul əhalini iqtisadi ağır vəziyyətdən qorumaq üçün hökumətlərə

tövsiyyələr verir.

BİA-nın büdcəsinin artırılması üçün hər üç ildən bir donor

ölkələrin konfransı keçirilir. BİA 14 çərçivəsində ən böyük məbləğdə

vəsait ABŞ, Birləşmiş Krallıq, Yaponiya, Almaniya, Fransa, İsveç,

İtaliya və Kanada tərəfindən köçürülmüşdür. Amma daha az varlı

ölkələr də BİA-nın büdcəsinə vəsait köçürürlər.

Borc yükünün azaldılması və qrandlarm verilməsi BİA-nın

vəsaitlərindən təkrar istifadənin ixtisar olunmasına gətirib çıxarmışdır.

Kasıb ölkələrin borc yükünün azaldılması üçün BİA tərəfindən

54 mlrd ABŞ dollan məbləğində vəsait aynimışdır. Bundanda 18 mlrd

ABŞ dollan yüksək borc səviyyəsi olan kasıb ölkələrin borclarına

münasibət Təşəbbüsü, 36 mlrd ABŞ dollan isə çoxtərəfli əsasda borc

yükünün yüngülləşdirilməsi proqramlan çərçivəsində aynimışdır.

Məlumatlara görə 1990-cı illərdə BİA-nın verdiyi kreditlərin

45% -i Afrika ölkələrinin, 25% - Cənubi Asiya, 14% - Şərqi Asiya, 5% -

Latın Amerikası və Karib hövzəsi ölkələrinin, 2% - i isə Yaxın Şərq və

Şimali Afrika ölkələrinin payına düşmüşür.

Beynəlxalq maliyyə korporasiyası (BMK). O, 1956-cı üdə

xüsusi olaraq inkişaf etməkdə olan ölkələrdə xüsusi bölməyə köməklik

göstərmək məqsədilə yaradılmışdır. Rokfeller komitəsinin

məruzəsinin şərhində xüsusi olaraq şərtləndirilir ki, «BMK özünün əsas

funksiyasım yerinə yetirərkən fərdi kapitala investisiyalarla rəqabət

apar- mamah, əksinə onu tamamlamalı və ona köməklüc

göstərməlidİD>’.

BMK faktiki olaraq BYİB-nm filialı olmaqla aşağıdakı

istiqamətlər üzrə ixtisaslaşır:

- dövlətlərdən heç bir təminat tələb etmədən üzv-ölkələrdə

bilavasitə fərdi kompaniyalara borclar verilməsi yolu ilə sahib-

Matecki B. The Establishment of the international Finanse Corporation and

United States Policy. A Case Study in international Organization. H., 1957. P.

42.

331

karlığın maliyyələşdirilməsi. Borclar 3-15 il müddətinə verilir.

Borclann ödənilməsi onların verildiyi valyutada həyata keçirilir. Bunun

12 ili güzəştli dövrdür. Özünün passivlərinin 80%-ni maliyyə

bazarlarından cəlb edir, 20%-ni isə BYİB-dan borc alır.

Maliyyələşdirdiyi layihələrdə BMK -nın payı 25-35% təşkil edir.

- öz məxsusi vəsaitləri hesabına hasilat və emal sənayesinə, kənd

təsərrüfatı, kommunal sahə, turizmin inkişafına investisiya qoyuluşu;

- infrastrukturanın inkişafı, ətraf mühitin qorunması layihələrinə

investisiya qoyuluşlan üçün xüsusi maliyyə vəsaitləri cəlb olunması.

BMK-nm ali orqanı İdarəedicilər şurasıdır. Onun tərkibinə

BYİB-nın İdarəedicilər şurasına daxil olan şəxslər daxildirlər. BYİB-nın

Prezidenti həm də BMK-nın Prezidentidir.

Cari əməliyyatları İcraçı direktorlar şurası həyata keçirir. Bİ

A-dan fərqli olaraq BMK-nın özünün ştat cədvəli vardır.

BMK öz layihələrini ildə 80-90 milyard dollar həcmində inves-

tisiyalaşdınr.

İnvestisiya təminatı üzrə çoxtərəfli agentlik (İTÜÇA). 1988-ci

ilin aprel ayında Dünya Bankımn fiUalı kimi yaradılmışdır. Onun

tərkibinə 154 ölkə daxildir. Yaradılmasının məqsədi - xarici

investisiyaların stimullaşdırılması yolu ilə üzv - dövlətlərin iqtisadi

inkişafına yardım etmək olmuşdur. Təşkilatın quruluşu Dünya bankı

qrupuna daxil olan digər təşkilatlarınkı ilə eynidir. BYİB-nın Prezidenti

İTÜÇA-nın də Prezidentidir. Agentlik üzv-ölkələrin milli

iqtisadiyyatlarına xarici investorların qoyduqları kapitala görə aşağıdakı

təhlükələrdən təminat verir:

-yerli valyutanın dönərli olmamasından; kapitahn olduğu ölkədə

ekspropriasiya (müsadirə) edilməməsindən; müharibə və vətəndaş

iğtişaşlarından; olduğu ölkədə kotragent tərəfindən müqavilə şərtlərinin

pozulmamasından;

- üzv ölkələrdə və keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə siyasi xarakterli

qeyri-kommersiya təhlükələrindən; bu da faktiki olaraq investisiyaların

siyasi təhlükələrdən sığorta olunması deməkdir.

Agentlik həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrin hökumətlərinə

xarici investisiyaların cəlb olunması məsələləri üzrə maliyyə, iqtisadi və

hüquqi məsləhətlər verir.

Agentlik çərçivəsində investisiya marketinqi xidməti

yaradılmışdır ki, onun da məqsədi investorları zəruri xidmətlərlə

təmin

332

etmək üçün üzv-ölkələrə marketinq fəaliyyətində köməklik göstərmək,

investorlarla üzv-ölkələrin hökumətləri arasında əlaqələrin yaradılması

və möhkəmləndirilməsi, eləcə də xarici investorların cəlb olunması üçün

tədbirlərin həyata keçirilməsidir.

Hazırda agentlik 400-dən çox təminat verir ki, bu da ümumi

məbləği 5 milyard dollardan artıq investisiyanın təhlükələrdən

qorunması deməkdir. Təminat əsasən xarici, yaxud da birgə müəssisələr

tərəfindən həyata keçirilən layihələrə qoyulan investisiyalara verilir.

Agentliyin nizamnamə kapitalı 1 mlrd ABŞ dollarından artıqdır.

ITÜCA yaradılması barədə Konvensiya 11 oktyabr 1985-ci ildə Seuda

imzalanmışdır. Onun mənzil qərargahı Vaşinqton şəhərindədir.

ITÜCA-nın təminatı investorlan vəsaitlərin yerdəyişməsinin

məhdudlaşdıniması, müsadirə, mülki və hərbi çaxnaşmalardan, müqavilə

şərtlərinə əməl edilməməsi ilə əlaqədar təhlükələrdən qomyur. Lakin

kommersiya təhlükələri, məsələn müflisləşmə təhlükəsindən

sığortalanma həyata keçirilmir. Təminat verilərkən üstünlük aşağı gəlir

səviyyəsi olan ölkələrə, siyasi qeyri-sabitlik və ərazisində münaqişələr

olan ölkələrə, ekoloji və sosial əhəmiyyət kəsb edən layihələrə və

infrastrukturanın inkişafina yönəldilən inverstisiyalara verilir. Agentlik

həm də inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında qoyulan investisiyalann da

sığortalanmasını həyata keçirir.

İTÜCA-in investisiya təminatına investisiya yönəldilən

ölkələrdə qeydiyyata alınmayan şəxsi firmalar da iddia edə bilərlər.

Təminat 3 ildən 15-20 il müddətinə verilir. Dünya bankının təminatından

fərqi olaraq Agentliyin verdiyi təminat üçün investisiyalaşdınlan ölkənin

hökumətindən qarşılıqlı təminat tələb olunmur.

İTÜCA kreditlər vermir və müstəqil inverstor qismində çıxış

etmir. Agentliyin təminatlan tütün və spitli içkilər istehsalma və azartli

oyunların təşkilinə şamil edilmir. Hazırda bir investisiya layihəsi üçün

təminatın maksimum miqdan 110 mb. ABŞ dollan, bir ölkə üçün isə 440

mln. ABŞ dollan təşkil edir. Birgə sığortalama və yenidən sığortalama

yolu ilə limit əsaslı şəkildə yüksələ bilər.

1998- ci ildən bəri İTÜCA ümumi dəyəri 17,4 mlrd. ABŞ

dollan olan 900 təminat vermişdir. Bu halda Agentlik 96 inkişaf etməkdə

olan ölkələrdə 50 mlrd. ABŞ dollan məbləğində birbaşa investisiya

yerləşdirilçəsinə köməklik etmişdir.

333

İnvenstisiya mübahisdlərinin tənzimlənınəsi üzrə beynəlxalq

mərkəz (İMTÜBM). 1966-cı ildə yaradılmış müstəqil beynəlxalq

təşkilatdır. O, 1965-ci ildə imzalanmaq üçün açıq elan edilmiş və 1966-cı

ildə qüvvəyə minmiş investisiya mübahisələrinin tənzimlənməsi üzrə

Konvensiya əsasında yaradılmışdır. Hazırda 145 dövlət onun üzvüdür.

İMTÜBM-in məqsədi onun üzv-ölkələrinin hökumətləri və dövlət

təşkilatlan ilə həm fərdi, həm də korporativ xarici investorlar arasında

olan mübahisələrin tənzimlənməsidir. Hökumətlər və xarici investorlar

arasında qarşılıqlı anlaşma və etibann möhkəmləndirilməsi vasitəsilə

İMTÜBM investisiya axınının artmasına köməklik edir.

Xarici investorlara məsləhət agentliyi - Ümumdünya bankının

bir bölməsidir. Məqsədi - üzv-ölkələrin hökumətlərini xarici investisiya

məsələləri üzrə məxfi məsləhətlərlə təmin etməkdir.

İqtisadi inkişaf institutu (İİİ) - Ümumdünya bankının tədqiqat

idarələrindən biridir. İnstitutun məqsədi milli iqtisadiyyatların idarə

olunması prosesinin səmərəliliyi nöqteyi-nəzərindən mütəxəssislərin

öyrədilməsi və dünya problemlərinin təhlili proqramlarının həyata

keçirilməsidir. İqtisadi inkişaf institunda maraqlı ölkələrdən gələcək

hökumət qulluqçuları təhsil alırlar. İqtisadi inkişaf institunun

proqramları əsas dörd istiqaməti əhatə edir: makroiqtisadi idarəetmə

və iqtisadi siyasət; ətraf mühitin mühafizəsi və təbii sərvətlər; insan

resursları və kasıbçılıqla mübarizə; qanunçuluq bazasının islahatları və

fərdi sahibkarlığın inkişafı. Həm də institutda təhsil və tədqiqat işləri

üçün təqaüdlərin verilməsi də nəzərdə tutulmuşdur.

Ümumilikdə götürdükdə fəaliyyət göstərdiyi müddət ərzində

Dünya bankı 140 ölkədə 6 mindən çox layihəyə kömək göstərmiş,

onların yerinə yetirilməsi üçün 350 milyard dollardan çox vəsait

xərcləmişdir. Öz fəaliyyətində bank bütün beynəlxalq iqtisadi

təşkilatlarla fəal əməkdaşlıq edir.

6.2. Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB)

Avropa yenidənqurma və inkişaf bankı (European Bank of

Reconstruction and Development, EBRD) - bir sıra ölkələr və iki beynəlxalq

təşkilat tərəfindən Mərkəzi Avropadan tutmuş Mərkəzi

334

Asiyaya qədər 29 ölkədə bazar iqtisadiyyatı və demokratiyanın himayə

edilməsi məqsədilə yaradılmış investisiya mexanizmidir.

Bankın təşkili ideyası Mərkəzi və Şərqi Avropada siyasi

quruluş dəyişdikdən sonra keçmiş sosialist ölkələri düşərgəsinə daxil

olan ölkələrin bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində iqtisadiyyatda şəxsi

bölmənin yaradılması üçün köməyə ehtiyaclannm ödənilməsidir.

AYİB 1990-cı ildə Fransa Prezidenti V.Jıskar d’Estenin

təşəbbüsü ilə yaradılmış və 1991-ci ildən fəaliyyətə başlamışdır. Onun

təsisçisi 40 ölkə olmuşdur. Hazırda 57 ölkə AYİB-nm üzvüdür.

Bankın qarşısına qoyduğu əsas məsələlər aşağıdakılardır:

- öz əməliyyatlarını müstəsna olaraq Mərkəzi və Şərqi Avropada

həyata keçirmək;

- bu ölkələrdə demokratik institutların inkişafı və insan

hüquqlarına hörmətin təmin olunması;

- kommersiya bankı və inkişaf bankının funksiyalarının

birləşdirilməsi;

- Avropada ümumi durumun yaxşılaşdırılmasına köməklik

etmək.

AYİB-ı regionda ən iri investordur və o öz vəsaitlərini

ayırmaqla yanaşı, həm də əhəmiyyətli həcmdə birbaşa xarici

investisiyaları cəlb edir. Baxmayaraq ki, onun səhmdarları dövlətlərdir,

AYİB-ı bir qayda olaraq sərəncamında olan kapitalı özünün kommersiya

tərəfmüqabilləri ilə birlikdə başlıca olaraq şəxsi müəssisələrə qoyur. O,

bankların, müəssisə və kompaniyalann layihələrinin

maliyyələşdirilməsini həyata keçirir, vəsaitləri həm yeni istehsallara,

həm də fəaliyyətdə olan firmalara qoyur. AYİB özəlləşdirmə

prosesininə köməklik göstərilməsi və onlarda struktur yenidən-

qurmaların həyata keçirilməsi, eləcə də kommunal təsərrüfatının

təkminləşdirilməsi məqsədilə dövlət kompaniyaları ilə də əməkdaşlıq

edir. Bank sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı üçün əlverişli şəraitin

yaradılması kursunun həyata keçirilməsi ilə bağlı region hökumətləri ilə

aralarında yaranmış sıx əlaqədən də istifadə edir.

BYİB kimi AYİB-də vəsaitləri istiqrazların emissiyası

hesabına cəlb edir. AYİB-in əməliyyatlarının özünə xas

xüsusiyyətləri vəsaitlərin şərqi Avropa ölkələrinin milli

valyutasında, o cümlədən Azərbaycan mantında cəlb etməsidir.

335

AYİB-in Nizamnaməsi onun fəaliyyətinin yalnız demokratiya

prinsiplərinə tərəfdar olan ölkələrdə həyata keçirilməsini nəzərdə

tutur. Ətraf mühit barədə qayğı onun çox etibarlı işləyən korporativ

idarəetmə sisteminin tərkib elementi olmaqla, bütün investisiya

əməliyyatlannda müzakirə obyekti olur.

Özünün bütün investisiya əməliyyatlarında Bank

aşağıdakılara əməl etməlidir:

ölkədə mükəmməl bazar iqtisadiyyatının bərqərar

olmasına kömək etmək, yeni keçid prosesinə

səmərəli təsiri təmin etmək; bazardan sıxışdınb

çıxarmamaq şərtilə, şəxsi investorlara köməklik

göstərmək məqsədilə təhlükəni öz üzərinə götürmək;

bank fəaliyyətinin həyata keşirilməsinin səmərəli

prinsiplərini tətbiq etmək.

Öz investisiyalarının köməkliyi ilə AYIB aşağıdakıların

həyata keçirilməsinə yardım edir:

struktur və sahəvi islahatların keçirilməsi; rəqabətin,

özəlləşdirmə və sahibkarlığın inkişafı; maliyyə

təşkilatları və hüquq sisteminin mölıkəmləndirilməsi;

etibarlı işləyən korporativ idarəetmə sisteminin

tətbiqi, o cümlədən təbiətin qorunması probleminin

həlli məqsədilə.

Bu məsələlər AYİB-nın yaradılması barədə Sazişin 1 -ci

maddəsində öz əksini tapmışdır.

AYİB-nm başhca vəzifəsi - Avropamn keçmiş sosialist

ölkələrinin bazar iqtisadiyyyatına keçmələrinə köməklik göstərilmasi,

eləcə də fərdi və sahibkarhq təşəbbüsünün inkişaf etdirilməsidir. Əsas

kre- ditləşmə obyektləri şəxsi firmalar, yaxud özəlləşdirilən dövlət

müəssisələri, eləcə də yeni yaradılan kompaniyalardır. Bankm

kreditləşmə üçün üstünlük verdiyi sahələr aşağıdakılardır; energetika,

telekommunikasiya, nəqliyyat, aqrobiznes, özəlləşdirmə.

Bankın fəaliyyətinin əsas istiqamətləri:

- fərdi və özəlləşdirilmiş müəssisələrin maliyyələşdirilməsi;

- infrastrukturanın inkişafı layihələrinin maliyyələşdirilməsi;

- konkret layihələr üzrə məsləhətçi-texniki köməyin

göstərilməsi.

336 a

Fərdi və özəlləşdirilmiş müəssisələrin maliyyələşdirilməsi

bankın Kommersiya departamenti tərəfindən həyata keçirilir. Bu

departament ərizələri bilavasitə kommersiya müəssisələrindən, yaxud

onların vasitəçilərindən qəbul edir. Konkret ölkəyə münasibətdə verilən

müvafiq təklifə bank tərəfindən bəyənilmiş strategiyaya əməl olunması

və onun ətraf mühitə təsiri nəzərə alınmaqla kommersiya üstünlükləri

tam qiymətləndirilməklə baxılır. Bir qayda olaraq bu proses layihə

haqqında məlumat alındıqdan sonra iki ay ərzində həyata keçirilir.

AYİB-mn kredit fəaliyyəti aşağıdakı maliyyələşmə növlərini

əhatə edir: kommersiya müəssisələri üçün maksimum 10 ilə,

infrastrukturanm inkişafı sahəsində olan layihələr üçün 15 ilə qədər

verilən kreditlər; nizamnamə kapitalına investisiyalar; borc

öhdəliklərinin alınması və onlara yazılmalarda iştirak etmək və onlara

təminat vermək.

Bank kommersiya müəssisələrinə və özəlləşdirilmiş dövlət

müəssisələrinə kreditləri dövlət təminatı tələb etmədən verir. Adətən

AYİB borc alanın ümumi xərclərinin bazar qiymətləri ilə 35%-ni

maliyyələşdirməyi öz üzərinə götürür. Bank tərəfindən verilən

kreditlərin ümumi həcmi 5 milyon avro həddində olur. Bankın birinci

növbədə kreditləşdirdiyi özəlləşdirmə, kommersiya, maliyyə inkişafı,

AES-nın təhlükəsizliyi, kənd təsərrüfatı, aqrobiznes, nəqliyyat,

telekommunikasiya, sosial sahə və ekologiyadır. Bankın mənzil

qərargahı Londonda yerləşir.

Banlun bütün işlərinə rəhbərlik, onun prezidenti başda olmaqla

Direktorlar şurası tərəfindən həyata keçirilir. Prezident və direktorlar

vəzifələri hər birinin maliyyə paylan nəzərə alınmaqla onun qurucuları

olan dövlətlər tərəfindən müəyyənləşdirilir.

Direktorlar Şurasının tərkibinə 23 direktor daxildir. Şura

fəaliyyətə ümumi rəhbərliyi və AYİB-nın direktiv sənədlərinin yerinə

yetirilməsini həyata keçirir.

AYİB-nın Prezidenti Direktorlar Şurasının göstərişi ilə Bankın

operativ fəaliyyətini həyata keçirir. Bankın ali rəhbər orqanı

İdarəedicilər Şurasıdır. Onun tərkibinə hər bir səhmdar öz idarəedicisini,

bir qayda olaraq maliyyə nazirini təyin edir. Bankın Prezidenti

İdarəedicilər Şurası tərəfindən əksər səs çoxluğu ilə 4 il müddətinə

seçilir, ikinci dəfə yenidən seçilə bilər.

337

Bankın layihələrinin iştirakçısı olan ölkə və təşkilatlar

bunlardır: Albaniya, Avstriya, Belçika, Kanada, Çex Respublikası,

Estoniya, Gürcüstan, Macarstan, İsrail, Qazaxstan, Lüksemburq,

Meksika, Mərakeş, Norveç, Rumıniya, Slovakiya Respublikası, İsveç,

Türkiyə, Birləşmiş Krallıq, Ermənistan, Azərbaycan, Bosniya və

Hersoqovina, Xorvatiya, Danimarka, Finlandiya, Almaniya, İtaliya,

Cənubi Koreya, Makedoniya, Moldova, Niderland, Polşa, Rusiya,

Sloveniya, İsveçrə, Türkmənistan, ABŞ, Avstraliya, Belorus, Bolqariya,

Kipr, Misir, Yunanstan, İrlandiya, Yaponiya, Qırğızstan, Malta,

Monqolstan, Yeni Zelandiya, Portuqaliya, Serbiya və Çernoqoriya,

İspaniya, Tacikistan, Ukrayna, Özbəkistan, Avropa ittifaqı, Avropa

investisiya bankı.

2004-cü ildə AYİB-ı ümumi dəyəri 4,1 mlrd, avro olan 129

layihəni maliyyələşdirmişdir. 1991-2008-ci illər ərzində bank Şərqi

Avropa ölkələrinə 2,2 min layihə üçün 33 mlrd, avro vermişdir. 2004-cü

ildə bankın mənfəəti 297,7 mln. avro olmuşdur. 2008-ci ildə bankın şəxsi

kapitalı 11,8 mlrdş avro təşkil etmişdir.

6.3. Beynəlxalq Hesablaşmalar Bankı (BHB)

(Bazel bank, İsveçrə)

(Bnak For International Settlements)

Bank Bretton-Vuds idarələri sisteminə daxil deyil. Orada o,

İsverrə bank xartiyası əsasında 1930-cu ildə Belçika, Böyük Britaniya,

Almaniya, İtaliya, Fransa, Yaponiya və ABŞ-ın bir qrup bankı tərəfindən

dövlətlərarası bank kimi yaradılmışchr. Sonradan Avstraliya,

Avstriya, Albaniya, Bolqariya, Macanstan, Yunams- tan, Danimarka,

İrlandiya, İslandiya, İspaniya, Kanada, Niderland, Norveç, Polşa,

Portuqaliya, Rumıniya, Türkiyə, Finlandiya, Çexiya, Slovakiya, İsveçrə,

CAR və digər ölkələrin mərkəzi bank- lannın BHB-na qoşulması

nəticəsində onun iştirakçılannm sayı artaraq 41-ə çatmışdır. Bank qızıl

valyuta əməkdaşlığının təşkilatçısı və iştirakçısı rolunda bir sıra Qərbi

Avropa ölkələrinin mərkəzi banklan üçün kommersiya

əməliyyatlaruun keçirilməsinin uyğun- laşduılması məqsədilə

yaradılmışdır. Hazırda bank beynəlxalq maliyyə əməliyyatlannm

həyata keçirilməsində, eləcə də valyuta kurs- lan siyasətində mərkəzi

banklarla sıx əməkdaşlıq edir.

Bankın məqsədləri aşağıdakılardır:

- mərkəzi banklar arasında əməkdaşlığa köməklik edilməsi;

338

- beynəlxalq maliyyə əməliyyatları üçün əlavə əlverişli şəraitin

təmin olunması;

- beynəlxalq maliyyə sazişlərinin bağlanmasında müvəkkil

edilmiş şəxs kimi tərəflərə kömək göstərilməsi.

Bank Birinci dünya müharibəsindən sonra təzminatın

(müharibədə məğlub olan tərəfin qalib tərəfə verdiyi müharibə xərci)

ödənilməsi ilə əlaqədar olaraq kreditor ölkələr arasında müxtəlif maliyyə

iddialannm tənzimlənməsinin həyata keçirilməsi üçün Yanq planı ilə

əlaqədar yaradılmışdır. Yanqın planı təzminatların ödənilməsi barədə

Dauesin planını əvəz etmək üçün işlənilmişdi və bunun həyata

keçirilməsini Beynəlxalq Hesablaşmalar bankı baş agent qismində öz

üzərinə götürdü. Bankın ilkin kapitalı 200 min səhmdən ibarət olmaqla

sponsor dövlətlərin mərkəzi bankları arasında bəraber qaydada

bölüşdürüldü. Onlar bu səhmləri özləridə ala və yaxud başqasına sata

bilərdilər. ABŞ-ın payı 9.9% təşkil edirdi. Ona görə ki, Amerika

hökuməti rəsmi qaydada öz nümayəndəsinə Almaniyadan təzminat

alınmasında iştirak etməyə icazə verə bilməzdi. Hökumətin əvəzinə

Amerikanın xüsusi bankları birlikdə kapital üçün səhmlərə ilkin

abunəçilərə təminat verdilər. Amerikanın payına düşən bütün səhmlər

Amerika bazarlannda satıldı və sonradan onun böyük hissəsi Avropa

səhmdarlan tərəfindən alındı. Yaponiyanın payı da bank qrupuna verildi

və BHB-in təsisçi ölkələrinin mərkəzi bankları tərəfindən alındı. ABŞ-da

Beynəlxalq hesablaşmalar bankının müxbir-bankı qismində

Nyu-Yorkun Federal ehtiyat bankı çıxış edir.

BHB-ı 1930-cu ilin may ayında (elə yarandığı ayda) Yanq planı

üzrə birinci borc vermə əməliyyatında 300 milyon dollar mənfəət əldə

etdi və onu Almaniya və kreditor hökumətlər arasında bölüşdürdü.

Birinci maliyyə hesabatı 30 iyun 1930-cu ildə dərc edildi. Özünün əsas

funksiyası olan Alman tənzimatlarının təyinatı üzrə verilməsi və

inkassalaşdırılmasından əlavə, BHB Nizamnaməsinin icarə verdiyi digər

funksiyalarında yerinə yetirdi: valyutaların müdafiəsi, depozit

əməliyyatları və mərkəzi bankların tapşınğı ilə köçürmələr, eləcə də

onlar arasında adi agent münasibətləri.

! t’ 339

İkinci dünya müharibəsi dövründə özünün əsas funksiyasına,

eləcə də onun aktivlərinin böyük bir hissəsinin Alman təzminatları təşkil

etməsinə görə BHB Almaniyada maliyyə vəziyyətini diqqətlə izləmək

məcburiyyətində idi.

BHB-nın fəaliyyətinin əsas istiqamətləri aşağıdakılardır:

- mərkəzi bankların - səhmdarların tapşırığı ilə əməliyyatların

həyata keçirilməsi;

- həm özünün xüsusi vəsaiti hesabına, həm də mərkəzi bankların

vəsaiti hesabına qızılın alınması, satışı, mübadiləsi və saxlanılması, eləcə

də mərkəzi banklardan borc alınması;

- veksellərin və digər birinci dərəcəli qısamüddətli öhdəliklərin

alınması, hesablanması, hesaba alınması və yenidən hesaba alınması;

- öz hesabına, eləcə də mərkəzi banklann hesabına xarici valyuta

və qiymətli kağızlann alınması və satılması (səlimlərdən başqa);

- mərkəzi banklara borclar verilməsi;

- mərkəzi banklardan vəsaitləri cari hesaba və əmanətə qəbul

etmək;

- İqtisadi inkişaf və Əməkdaşlıq təşkilatı ölkələrinin valyuta

kursları sisteminə təsir etmək.

BHB-nın nizamnaməsinə görə aşağıdakıların həyata

keçirilməsi qadağandır:

- təqdim etməklə ödənilən banknotları buraxmaq;

- köçürmə veksellərini akseptləşdirmək (ödəmək üçün qəbul

etmək);

- dövlət istiqrazlarını almaq istisna edilməklə, hökumətlərə borc

vermək;

- hər hansı bir müəssisə üzərində nəzarət etmək.

Bankın kapitalı. Bankın səhmdar kapitalı əsasən Avropa ölkələrinin

iri mərkəzi banklarına məxsusdur. BHB-nın ali orqanı

səhmdarlann ildə bir dəfə çağınlan ümumi yığıncağıdır. Səsvermədə

yalnız mərkəzi bankların nümayəndələri iştirak edirlər. İllik maliyyə

hesabatını da ümumi yığıncaq təsdiq edir.

BHB yaradıldıqdan sonra iştirakçı ölkələrin mərkəzi banklarına

icarə verildi ki, BHB-nin səhmlərinə məxsusi yazılmaq və onun öz

ölkələrində satışı arasında özləri seçim etsinlər. BHB- nin səhmlərinin

15%-i mərkəzi banklar tərəfindən alınmamışdır və

340

hazırda fərdi sahibkarlara məxsusdur. ABŞ-a aynimış səhmlər Federal

ehtiyat sistemi tərəfindən alınmadı və abunə yazılmaq yolu ilə bir qrup

kommersiya bankları arasında paylanıldı.

1930-cu üdə səhmlər Nyu-York şəhərinin Birinci milli bankının

(hazırda Sitibank, the First National Bank of the City of New York, now

Citibank), C. Pi. Morqan and Kompani (J. P. Mogen and Company)

sindikatının, Çikaqonun Birinci milli bankının (First National Bank of

Chicago) adlanna alınmışdı. 1930-cu ildə BHB Nyu-York şəhərinin

Birinci milli bankının öhdəsinə qoydu ki, o BHB-də amerikanın səhmləri

üzrə ehtibarlı şəxs vasitəsilə təmsil olunsun və səs vermədə iştirak etsin.

Fərdi sahibkarlar BHB-nin ümumi yığıncağında səs vermə hüququna və

ya nümayəndəliyə malik olmurlar.

Bankın idarə olunması Direktorlar şurası tərəfmdən həyata

keçirilir. Şuranın tərkibinə beş təsisçi Avropa ölkəsinin mərkəzi

bankının idarəediciləri daxil olur. Bu ölkələrdən hər biri şuraya öz

ölkəsinin maliyyə, sənaye və ya ticarət dairəsindən bir nümayəndə daxil

edir. Direktorlar şurasının üzvü vəzifəsini mərkəzi bankların

müdirlərindən başqa, digər hökumət üzvləri, qanunverici orqanın

nümayəndələri və ya dövlət məmurlan tuta bilməzlər.

Bundan əlavə Direktorlar Şurasının tərkibinə hər birindən bir

nəfər olmaqla həmin 5 ölkənin (Belçika, Fransa, Almaniya, İtalia və

Böyük Britaniya) mərkəzi banklarının sədrləri tərəfindən maliyyə

biznesi, sənaye və ticarət sahəsindən təyin olunmuş nümayəndə daxil

edilir. Beləliklə direktorların sayı 10 nəfər olur,

BHB-nın statusu nəzərdə tutur ki, bu 10 direktor kooptirasiya

qaydasında üzv-ölkələrin mərkəzi banklarının müdirləri arasından əlavə

direktor seçə bilər. Niderland, İsveçrə və İsveçin mərkəzi banklanmn

müdirləri uzun illərdir ki, kooptirasiya qaydasmda seçilmiş direktorlardır

və Direktorlar Şurasınm üzvüdürlər. BHB-nin Direktorlar Şurası 13

nəfərdən ibarət olur.

Şuranın sədri, onun müavinləri və BHB-nm prezidenti üç il

müddətinə Şuranın üzvləri arasından seçilirlər. BHB-nm aparatı özündə

əməliyyat idarəsini, valyuta - iqtisadiyyat idarəsini və katibliyi

birləşdirir. BHB dövlətlərarası qurum olmaqla səhmlərə görə divident

ödəyən səhmdar cəmiyyəti kimi kommersiya əsasında fəaliyyət

göstərir.

341

Bankın rəhbərliyi altında mərkəzi bankların rəhbərləri üçün

yığıncaqlar və məsləhətlər təşkil edilir, böhran vəziyyətində olan

valyutalara maliyyə köməyi göstərilməsi üçün birgə tədbirlər həyata

keçirilir.

Bu gün BHB dövlət və ya şəxsi transmilli institutlar arasmda

tələblərin qarşdıqb şəkildə hesaba alınması üzrə dünyamn iri maliyyə

mərkəzlərindən biridir.

1944-cü ildə Bretton-Vuds konfransında Beynəlxalq valyuta

fondu və Beynəlxalq yenidənqurma və inkişaf bankının yaradılması ilə

əlaqədar olaraq konfransın qətnaməsində BHB-nin ləğv olunması barədə

tövsiyyə əks olunmuşdu. Lakin BHB-nin ləğvi baş tutmadı. Bank 18

noyabr 1947-ci ildə bağlanılmış və sonradan Avropanın bərpası

proqramında iştirak edən bütün ölkələrin əsaslandıqları müharibədən

sonra Avropa daxili sazişə müvafiq olaraq işlənilmiş çoxtərəfli qarşılıqlı

hesablaşma Sazişi çərçivəsində texniki agent rolunu yerinə yetirməyə

başladı. BHB- nin fəaliyyəti kompensasiya sazişlərinin texniki olaraq

həyata keçirilməsindən ibarət idi.

1948-ci ildə Parisdə yerləşən Avropa iqtisadi əməkdaşlıq

təşkilatının (Organization for European Ekonomic Cooperation - OEEC)

və Avropanın bərpası proqramında iştirak edən Avropa ölkələrinin xahişi

ilə BHB Avropa daxili ödəmələr və qarşılıqlı hesablaşmalar haqqında

sonrakı sazişlər çərçivəsində texniki agent funksiyasını davam etdirməyə

razılıq verdi.

Bu saziş 16 oktyabr 1948-ci ildə Parisdə Avropanın bərpasında

iştirak edən 16 ölkənin hökumətləri, eləcə də Almaniyanın

İngilis-Amerika və Fransız zonaları və Triest şəhərinin azad zonasının

nümayəndələri tərəfindən inzalanmışdır.

Kapitalının artmasından asılı olaraq BHB mövcud olduğu

müddət ərzində özünün fəaliyyət istiqamətlərini əsash şəkildə

genişləndirmişdir.

BHB mərkəzi bankların bankıdır. Demək olar ki, Avropanın

bütün mərkəzi bankları, eləcə də ABŞ, Kanada, Yaponiya, Avstraliya və

Cənubi Afrikanın mərkəzi banklaln onun fəaliyyətində iştirak edir və ya

BHB ilə sıx əlaqədədirlər.

BHB valyuta ehtiyatlarının yerləşdirilməsində mərkəzi

banklara köməklik göstərir, beynəlxalq əməkdaşlıq üçün forum rolunu

oynayır, beynəlxalq kredit sazişlərinin həyata

342

keçirilməsində agent və ya ehtibar olunmuş şəxs qismində çıxış edir,

eləcə də çox əhatəli elmi-tədqiqatlar apanr.

Mərkəzi banklann ehtiyatlannı idarə etməklə BHB

investisiyalaşdırmanm ənənəvi formasını həyata keçirir. Mərkəzi

banklann kreditləşmə üçün tələb olunmayan vəsaitlərini dünya maliyyə

bazarlarında yerləşdirir, investisiyanın əsas forması kommersiya

banklarındakı depozitlər və ABŞ-inda xəzinə vekselləri daxil olmaqla

dövr edən qısa müddətli kağızların alınmasıdır. Bu əməliyyət hazırda

BHB-nin fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. BHB mərkəzi banklardan

depozit qismində qəbul edilmiş vəsait hesabına digər mərkəzi banklarıda

kreditləşdirir.

BHB-in kredit əməliyyətları aşağıdakı formalarda ola bilər:

qızılla təmin olunmuş «svop» formasında; qızılla təmin olunmuş və

yaxud həmin məbləğdə, həmin ödənilmə müddəti ilə BHB-də

yerləşdirilmiş valyuta depozitləri üzrə kreditlər; «stend-bay» şərti ilə

kreditlər; avans və ya depozit formasında təmin olunmamış kreditlər.

Bundan əlavə BHB bu növlərin qanşıq formasından istifadə etməklə də

kreditlər verir. Lakin BHB hökumətlərə borclar vermək və onlara

müəyyən hesab növləri açmaq hüququna malik deyil. Daşınmaz əmlak

üzrədə əməliyyatlar apara bilməz.

Bundan əlavə BHB müntəzəm olaraq mərkəzi banklar üçün

iqtisadi, valyuta və digər məsələlərin təhlili üçün ekspertlərin yığıncağını

təşkil edir. O, pul və valyuta siyasəti və nəzəriyyəsi sahəsində tədqiqatlar

aparır. BHB-nin üzərinə həmçinin beynəlxalq maliyyə bazarında

vəziyyəti müşahidə etmək, 10 ölkə qrupu və İsveçrənin mərkəzi bankları

üçün məlumat bankının yaradılması, beynəlxalq bank işi sahəsində

statistik icmalın hazırlanması vəzifələri də qoyulmuşdur (10 ölkə qrupu

deyəndə Belçika, Kanada, Fransa, İtaliya, Yaponiya, Niderland, İsveç,

Böyük Britaniya, ABŞ və Almaniya nəzərdə tutulur. İsveçrə qrupun

işində iştirak edir).

Beynəlxalq təşkilat olmaqla BHB rəsmi qruplar üçün ehtibarlı

şəxs və deponentin (depozitə pul və ya qiymətli kağız qoyanm) bir sıra

flınksiyalanm yerinə yetirir. Məsələn, BHB Avropa ittifaqı ölkələrinin

mərkəzi banklarmın idarəediciləri Komitəsi (Committee of Govemors of

the European Communitu (EC) Central banks), Avropa valyuta

əməkdaşlığı fondu idarəediciləri Şurası (AVƏF - Board of Govemors

343

of the European Monetary Cooperation Fund), eləcə də mərkəzi

banklann idarəediciləri üçün sənədlər hazirlayan altkomitə və ekspert

qruplan üçün katiblik verir.

Bank İsveçrənin Bazel şəhərində yerləşir. Ona görə də onu Bazel

bankı da adlandırırlar.

6.4. İslam Bankları

İslam Bankı nədir? Niyə onlar islam bankı adlanırlar? Bu

suallara cavab vermək üçün islamın mənbəinə müraciət etmək zəruridir.

Müqəddəs Qurani-Kərimdə borc faizindən istifadə etmək sələmçilik

hesab olunur və «haram» elan edilir. Müsəlman hüququnun bu prinsipi,

digər islam prinsipləri ilə yanaşı islam banklannın özünə xas

xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirir.

İnək surəsinin 275-ci ayəsində deyilir: «Sələm (müamilə,

faiz) yeyənlər (qiyamət günü) qəhrlərindən ancaq cin vurmuş (dəli) kimi

qalxarlar. Bunların belə olmalan: «Alış-veriş də sələm kimi bir şeydir!»

dedikləri ucundandır. Halbuki, Allah alış-verişi halal, sələm almağı isə

haram (qadağan) etmişdir...»

İslamı yaxşı bilənlər beynəlxalq bank sistemində əvvəlcədən

qəti müəyyən olunmuş faiz dərəcəsinin tətbiq olunmasını, kreditorlar və

borclular arasındaki münasibətləri ədalətsiz hesab edirlər. Hadisələri

əvvəlcədən demək mümkün olmadığı kimi, faiz dərəcələrimdə

əvvəlcədən müəyyənləşdirmək olmaz. Məgər insan əvvəlcədən Allahın

iradəsini duyub müəyyənləşdirə bilərmi?

1400 il bundan əvvəl Məhəmməd (s) peyğəmbərə vəhy

olunmuş Qurani-Kərimin insanlara bəxş edildiyi vaxtdan təsərrüfat və

maliyyə təcrübəsi çox böyük dəyişikliklərə məruz qalmasına

baxmayaraq, islam aləmi nadir formalı maliyyə təsisatlan yaratmışdır.

Bu təsisatlar bir tərəfdən bütün müasir tələblərə cavab verir, digər

tərəfdən isə müsəlman hüququ, o cümlədən şəriət hüququ normalarına

müvafiq fəaliyyət göstərirlər. Öz məğzinə görə islam maliyyə sistemi

özündə materialist (iqtisadi) və idealist (etik, dini) əsaslan

birləşdirmişdir.

İslam maliyyə sisteminin parlaq təcəssümü islam banklandu’.

İslam Bankı - fəaliyyəti şəriət normalar ilə ziddiyyət təşkil

etməyən və islam maliyyə idarəsi modelinə uyğun olan bankdır.

Keçən əsrin 70-ci illərində islam dininin yayıldığı bir sıra

344 ______ ’ _2 h\- Mt}fWĞ% 7İ.

dövlətlərdə spesifik bank institutları formalaşdınlmağa başladı. Onlann

əsasında müsəlmanlann müqəddəs kitabı, səmavi kitabların sonuncusu

və ən mükəmməli olan Qurani-kərimin ümumi konseptual əsasları

durur.

- İnsan əmlakın mülkiyyətçisi deyü (pul vəsaitləri, əmtəə,

daşınmaz əmlak və s.); o, Allalun izni ilə öz həyatı dövründə

resurslardan istifadə etmək hüququ alır(əmlak, maliyyə vəsaitləri və s.);

- bu vəsaitlər passiv olmamalıdırlar (xəzinə rolunu yerinə

yetirməməlidir), o fəal yaradıcı rol oynamalıdır, lakin onlar möhtə- kirlik

məqsədilə istifadə oluna bilməzlər (məsələn, kazinoda oynamaq),

törəmə maliyyə alətlərindən istifadə etmək qadağandır;

- hər bir müsəlmanın vəsaitləri və əmlakının başlıca təyinatı -

onun bütün cəmiyyətin xoşbəxtliyi naminə fəal şəkildə səmərəli istifadə

olunmasıdır;

- insanı istismar etmək, onu əməyə məcbur etmək, şantaj,

hədə-qorxu, və s. yollarla hər hansı bir hərəkəti həyata keçirməyə vadar

etmək qəti şəkildə qadağan olunur;

-müsəlmanın malik olduğu resurslan xərcləməsi, yaxud onları

mübadilə etməsi istismar aktı hesab olunmur, lakin onun iqtisadi

cəhətdən məqsədəuyğun istifadəsi və müvafiq olaraq əmlakın

istifadəsinə görə zəmanət verilmiş haqq nəzərdə tutulur (vəsait, maşın,

texnologiya, təcrübə).

Qeyd edilən bu əsaslı müddəalar müsəlman ölkələrində banklara

və bank funksiyasım yerinə yetirən digər təşkilatlara tamamilə şamil

edilir. Müsəlman banklannm digər bütün banklardan fərqi borc faizindən

imtina olunmasıdır. Qurani-kərimdə sələmlə pul vermək günah hesab

olunur. Bu onlara imkan verir ki, «pulun qiyməti»nin ənənəvi kriteriyası

bir çox, o cümlədən möhtə- kirlik təsirini daha adekvat- «kapitalın

səmərəliliyi» kateqoriyası ilə əvəz etsinlər. Bununla da borc

maliyyələşdirilməsi istisna olunur, ona görə ki, mənfəət norması ilə cəlb

olunan maliyyə vəsaitləri bilavasitə iqtisadiyyatın müvafiq bölməsinə

yönəldilir.

Bu deyilənlərdən belə bir təbii sual meydana çıxır: əgər pul

vəsaitlərindən istifadə olunmasına görə faiz almaq qadağan olunursa,

onda belə bank necə fəaliyyət göstərir? Axı o vəsaitləri tamamilə əvəzsiz

cəlb edib yerləşdirə bilməz.

Şəriət qanunlarına müvafiq olaraq borc verən öz pul vəsaitlərini

borc alana verməklə onun tərəfmüqabilinə çəvrilir və

!■' ,6 1 ‘"I '' -İ'}İ i' tUV\S‘^İ İM' 345

təsərrüfat fəaliyyətindən əldə edilən mənfəətin bir hissəsini almaq

hüququ qazanır və beləliklədə o, əslində inverstora çevrilir.

İslam bankının xüsusiyyətlərini tam dərk etmək üçün aşağıdakı

sadə modelə baxaq. Əmanətçi öz pulunu bankda yerləşdirir. Bank pul

vəsaitini bir sıra hallarda müəyyən layihələrin həyata keçirilməsinə

yönəldir (bir sıra hallarda bank bunu əmanətçi ilə razılaşır).

Müvəffəqiyyətli nəticə əldə edildikdə (müsbət nəticə, layihənin

mənfəətliyi) bank alınmış mənfəəti borclu və əmanətçi ilə bölüşür. Bu

halda mənfəətin miqdan əvvəlcədən məlum olmur, yalnız onun

sövdələşmələrin iştirakçıları arasında bölünməsi nisbəti məlum olur.

Əgər layihə özünü doğrultmasa, bank və əmanətçi zərəri borclu ilə

bölüşdürürlər.

Borclunun əsas borcu və ya hesablanmış faizi qaytara bilmədiyi

halda nə baş verir? Adətən bu halda adi bank kreditin və faizin

ödənilməsini tələb edir. Lakin bu üsul müsəlman qaydalarma zidd

olduğundan onlar islam bankında mümkün deyil. İslamın ardıcıllan belə

mühakimə edirlər: nəyə görə maliyyə uğursuzluğunda məsuliyyət yalnız

borc alanın üzərinə düşməlidir? Daha ədalətli olar ki, zərəri borc alan,

bank və əmanətçi öz aralannda bölüşdürsünlər.

Belə sxem qərb bankalnndan qaytanimamış pul vəsaitlərinə

görə təhlükənin bölüşdürülməsi barədə qəbul olunmuş qaydalardan

əsaslı şəkildə fərqlənir. İslam banklannda bu təhlükənin faktiki

daşıyıcıları bank və əmanətçilər olur. Ona görə də bütün sistemin

dayanıqlığı və sabitliyi, eləcə də əmanətçilər və tərəfmüqabilləri

tərəfindən ona olan etibar əlverişli bazar koyunkturasından asılı olur.

Qərb bank modelində bu tamamilə fərqlidir. Onlarda banklann və

əmanətçilərin marağı əsaslı şəkildə daha yüksək səviyyədə qorunur.

İslam bankındakı model sövdələşmələr üzrə tərəfmüqabilinin

seçilməsində bankın məsuliyyətini daha da artırır.

İslam bank sisteminin əleydarları təsdiq edirlər ki, bu

sistem həyat qabiliyyətli deyil və Yaxın Şərq ölkələrinə neft dollarlarının

axını sayəsində fəaliyyət göstərir. Ona görə də neft üçün elə birinci

əlverişsiz ildə onlar hamısı müflisləşəcəklər. Belə yanaşmanın müəyyən

mənada əsası olsada, bu şübhə doğurur. Həqiqətən də bu növ maliyyə

təsisatlarının yaranması və möhkəmlənməsinin əsas təkanverici səbəbi

keçən əsrin 75-85-ci

346

illərində baş vermiş neft böhranı oldu (neft ixrac edən ölkələr üçün neft

bumu). Lakin qeyd etmək lazımdır ki, 1990-cı illərin əvvəlində neft və

neft məhsulları bazannda enmələr olduqda belə, islam bankı vəziyyətdən

şərəflə çıxdı. Bu da onunla əlaqədar oldu ki, banklar onlara etibar

olunmuş vəsaitləri səmərəli idarə etdilər.

Gənc islam bank sisteminin dayanıqlığı yalnız aktiv və

passivlərin ərəb müdrikliyi və qənaətkarlığı ilə idarə oinmasında deyil,

əsasən dindar adamların həyatlarının bütün aspektlərində öz dinlərinin

tələblərinə uyğun yaşamalarıdır. Mömin müsəlman öz pulunu harada

saxlanmasına etinasız deyil, o bir sıra hallarda müsəlmançılıq

qaydalarını pozmamaq üçün pul vəsaitini itirəcəyi təhlükəsini öz üzərinə

götürməyə və yaxud pulunu havayı verməyə razıdır. Məhz buna görədə

(dini-psixoloji amil) islam bank sisteminin “davamlılıq ehtiyatı” amili

yüksəkdir.

Beləliklə, hələ VII əsrdə Qurani-kərimin bazasında qurulmuş

iqtisadi nəzəriyyə öz inkişafını alır. Müsəlman etikasına bu və ya digər

dərəcədə əsaslı şəkildə İran, Pakistan və Sudan, qismən də Səudiyyə

Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Küveyt və s. ölkələr əməl

edirlər.

Lakin yuxanda göstərilən prinsiplər təcrübədə kifayət qədər

müvəffəqiyyətlə digər ölkələrdə yaradılmış banklarda da istifadə olunur.

1975-ci ildə hökumətlərarası İslam İnkişaf bankı və birinci kommersiya

bankı «Dubay İslam bankı» yaradıldı. Onlar hər ikisi də müvəffəqiyyətlə

fəaliyyət göstərir və müxtəlif müsəlman ölkələrində inkişaf

proqramlannın həyata keçirilməsinə köməklik göstərirlər.

Hazırda dünyanın 35 ölkəsində islam prinsiplərini rəhbər tutan

banklar fəaliyyət göstərir ki, bu da adi banklara nisbətən onların rəqabət

qabiliyyətli olmalarına dəlalət edir. Təcrübə göstərir ki, dünyanın çox

məşhur «NBM» (IBM), «General Motors» (General Motors), «Alkatel»

(Alkatel) və s. kompaniyaları həmin banklara tez-tez müraciət edərək,

onların xidmətindən istifadə edirlər. «Çeyz Manxetten» (Chase

Manhatten), «Qoldmen and Saks» (Goldman and Sacs). «Cey Pi

Morqan», (J.P.Mor- qan) və digər nəhəng bank və kredit təşkilatlan

özlərinin struktur islam bölmələrini açırlar. Məşhur «Sitibenk»

(Citibank) 1997-ci ildə Bəhreyndə özünün qız bankı olan «Citi islamik

i..vestment benki» yaratmışdır. Bütün dünyada ümumi kapitalı 10

milyard

347

dollar və məcmuu aktivi 180 milyard dollar olan bu formada 200

maliyyə idarəsi fəaliyyət göstərir. Onlann illik təmiz mənfəəti 2,2

milyard dollar, aktivlərinin rentabelliyi 1%, banklar tərəfindən nəzarət

olunan kapitalın rentabelliyi - 19% təşkil edir.

Bəs islam bank idarələri öz fəaliyyətlərini hansı formada

həyata keçirirlər? Sistemin xüsusiyyətləri öz əksini məhz onların

fəaliyyətinin spesifik formalarında tapır. Müsəlman maliyyəçi və

hüquqşünaslarının müdrikliyi nəticəsində şəriət normalarına əks

olmayan, lakin bu halda həm də müasir iqtisadiyyatın tələblərinə cavab

verən çoxlu sayda maliyyə əməliyyatlan işlənilmiş və təcrübədə tətbiq

olunmuşdur. Müsəlman dininin qaydalan nöqtəyi-nəzərindən yalnız

qəbul ediləcək bank əməliyyatlannm həyata keçirilməsi üçün xüsusi

şəriət şurası yaradılır. Şura müəyyənləşdirir ki, bu və ya digər əməliyyat

“halaldır” və ya “haram”. Əvvəlcədən müəyyən edilmiş miqdarda gəlir

götürülməsi ilə əlaqədar istənilən əməliyyat, eləcə də donuzçuluq

müəssisələrinin, spirtli içkilər istehsalçılarının, qumarxana və

kazinoların, həm də verilmiş borc əvəzində faiz ödəmələri alan

müəssisələrin maliyyələşdirilməsi haramdır.

Bir qayda olaraq islam bankı öz müştərilərinə iki növ hesab

açmağı təkilf edir: cari hesab (bu bütün hallarda faizsizdir) və investisiya

hesabı (bu hesab üzrə gəlir bankın pul qoyduğu layihələrin

müvəffəqiyyətindən asılıdır).

İslam banklan öz fəaliyyətlərində bir sıra şəriət prinsiplərinə və

alətlərinə əsaslanırlar: a) mudaraba, b) muşarak, c) idcara, ç) sol-

yam, f) murabaha və sairə.

Mudaraba - bu zəmanətlə maliyyələşdirmədir. Bu halda bank bir

halda əmanətçilərin vəsaitləri ilə işləyərkən trast idarəe- dicisi kimi,

digər halda müştəri kimi çıxış edir (bu o halda olur ki, bankın

maliyyələşdirdiyi layihələrdən əldə edilən gəlirin bir hissəsi bankın və

onun əmanətçilərinin mənfəətini təşkil edir).

Müşarak - bu ortaqlığm elə bir növüdür ki, bu halda layihələrin

və ya sövdələşmələrin həyata keçirilməsi bankın və sahibkarın birgə səyi

ilə baş verir. Bu halda bank nəticəyə görə di- vident şəklində öz mənfəət

payını alır.

İdcara - lizinqin klassik növüdür.

Solyam - indiki kontraktasiya (təsərrüfat təşkilatlan və s. arasın

348

da olan müqavilə) müqavilələrini xatırladan və adətən kənd

təsərrüfatında istifadə olunan əməliyyatlarm avansla

maliyyələşdirilməsidir.

Murabaha - «bankm xərcləri üstəgəl əlavə qiymət artımı»

prinsipi üzrə ticarət əməliyyatlannın maliyyələşdirilməsi formasıdır.

İslam bankının fəalityyəinin məğzi ondan ibarətdir ki, o

maliyyə vasitəçisi funksiyasım ,o cümlədən komissiyon agenti rolunu

demək olar ki, iş axıra çatdınlana qədər həyata keçirir və yalnız

müvəffəqiyyətlə başa çatan layihələrdən mənfəət götürür. Bu halda,

əgər bank özünə məxsus vəsaitlərlə maliyyələşmədə hər hansı bir

formada iştirak etmirsə, bankm kapitalı təhlükəyə məruz qalmır. Təbü

ki, bu halda əmanətçilər qarşısında da heç bir öhdəlik əmələ gəlmir.

Mudaraba və Muşarakda müəyyənləşdirilənlərdən əlavə islam

banklarının bir xüsusiyyəti də vardır: adi bank borc almaq və borc

verməklə (başqa sözlə pulu alıb-satmaqla) məşğul olursa, islam bankı

əmtəələrin alımb-satılması Uə məşğul olur, pul isə bu əməliyyatlarda

yalnız xidməti (ölçü) funksiyasını yerinə yetirir. Bu da, dünya

ölkələrinin qanunçuluğunda və bank təcrübəsində yüz illərlə təşəkkül

tapmış qaydalarla ziddiyyət təşkil edir. Bu qaydalara görə banklar ticarət

və istehsal fəaliyyəti ilə məşğul ola bilməzlər. Onlar öz səylərini

əmanətlərin qəbulu və müəyyən faizlə borc verməkdə

cəmləşdirməlidirlər. Ona görə də islam bankları bu ziddiyyəti aradan

qaldırmağa çalışaraq, öz əməliyyatlarında borc verir və alır, eyni

zamanda dünya biznesində təşəkkül tapmış vəziyyəti nəzərə alaraq öz

filiallarını və bölmələrini açır.

Lakin nəzərdə tutmaq lazımdır ki, islam bankları şəriət normaları

və ənənəvi islam etikasına zidd olan əməliyyatlar və fəaliyyət

dairəsindən mənfəət götürmək fikrində olmurlar. İslam bankı

müştərini o qədər maliyyə vəziyyəti ilə deyil, nə qədər ki, onun

surəti (şəxsiyyəti) ilə qiymətləndirir.

Elm və bank dairələrinin bir sıra nümayəndələri

maliyyələşdirmənin islam modelinə inamsızhqla yanaşır və hesab

edirlər ki, islam bank işi prinsipləri bir oyundur. Onlar belə bir dəlil

gətirirlər ki, islam bankları mudaraba və muşarak prinsiplərindən

istifadə edərkən gəlir səviyyəsi təəccüblüdə olsa, qeyri-islam

banklannm faizlə kredit verdikdə əldə etdikləri gəlir səviyyəsinə bərabər

və ya demək olar ki, bərabər olur. Əslində onların tənqidləri həqiqətdən

uzaqdır.

349

Bütün yuxarıda deyilənləri yekunlaşdıraraq aşağıdakı

nəticələrə gəlmək olar:

bu gün müxtəlif qiymətləndirmələrə görə islam

banklarının sayı 200-dən artıq, onların məcmuu

aktivlərinin miqdarı isə 180 mlrd. ABŞ dollan təşkil

edir;

son bir neçə il ərzində Yaxın Şərqdə islam bank

bölməsi daha dinamik inkişaf edir, nəinki qeyri-

islam bank bölməsi. Onlann aktivlərinin artımı illik

10%-dən çoxdur.

islam bankları tədricən dünya maliyyə bazarında

daha fəal çıxış edir, nəhəng dünya banklan ilə

tərəfmüqabillik münasibətləri qurur, eləcə də

dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində bir sıra münasib

layihələri maliyyələşdirir; nəhəng dünya bankları

xüsusi islam departamentlərini açırlar və bu amil də

islam maliyyə sisteminə marağın artmasını göstərir.

Mütəxəssislər islam bankının fəaliyyətini qiymətləndirərkən, belə

nəticəyə gəlirlər ki, bu banklann inkişafında əsaslı dəyişikliklər

gözləməyə dəyməz. Baxmayaraq ki, onlar dünya bank sistemində

müəyyən yer tuturlar. İslam bank modeli, bankla onun müştərisi arasında

qarşılıqlı əlaqədə yəqin ki, etik və mənəvi tərəfdən daha əhəmiyyətlidir.

Şübhəsiz ki, gələcəkdə sahibkarlığın etik- mənəvi tərəflərinə daha çox

diqqət yetiriləcəkdir.

İslam inkişaf bankı - regional inkişaf bankıdır. 1974-cü ildə

İslam təşkilatı konfransı tərəfindən yaradılmışdır. Hazırda 47 müsəlman

ölkəsini birləşdirir. Bankm yaradılmasınm məqsədi müsəlman ölkələri

və regionlarının iqtisadi inkişafına köməklik göstərməkdir. Bank

Qurani-kərimin sələmçiliyi rədd edən prinsiplərini əsas tutaraq faizlə

borc və kreditlər vermir. Bank çox cüzi «komisyon haqqı almaqla»

səhmlər almaq, yaxud borc vermək yolu ilə sənayenin inkişafı ilə

əlaqədar layihələri maliyyələşdirir. Bundan əlavə, bank iştirakçı ölkələrə

kömək etmək məqsədilə, idxalı maliyyələşdirmək üçün onlara zəruri

olan kreditlər verir.

350 ^ M'J.

6.5. Asiya Klirinq ittifaqı

Asiya klirinq ittifaqı beynəlxalq xüsusiyyətli əsas valyuta -

hesablaşma təşkilatlarından biridir .

Asiya klirinq ittifaqı 1974-cü ildə yaradılmışdır. Onun əsas

təsisçiləri Banqladeş, İran, Hindistan, Myanma, Neapol, Pakistan və

Şri-Lankadır. İttifaqın məqsədli təşkilat daxilində ticarət əməliyyatları

üzrə qarşılıqlı hesablaşma aparılması yolu ilə, iqtisadi əlaqələrin həyata

keçirilməsinin asanlaşdıniması və öz aralarında əməliyyatların saldosu

üzrə biri-birini kreditləş- dirməkdir. Bunlar imkan verir ki, qruplaşma

daxilində hesablaşmalar üzrə ödəmələrdə üzv-ölkələrə dönərli valyuta

xərclənməsində qənaət edilməsinə imkan yaradılsın. Qruplaşma

çərçivəsində çoxtərəfli klirinq hesablaşmaları ikitərəfli klirinq

hesablaşmaları ilə və çatışmayan əmtəələrin nağd valyuta ilə ticarəti ilə

uyğunlaşdırılır. İttifaq üzvlərinin tələblərinin qarşılıqlı nəzərə alınmasını

klirinq palatası həyata keçirir. Klirinq palatasının funksiyasını İran

Mərkəzi bankı yerinə yetirir.

Təşkilat bütün ölkələr, əsasən də Asiya klirinq ittifaqı üzv

dövlətlərinin ticarət tərəf müqabilləri üçün açıqdır. Təşkilatın yüksək

dərəcədə açıq olması xüsusiyyəti onunla əlaqədardır ki, o üzv-ölkələrin

təmiz iqtisadi maraqları əsasında yaradılmışdır.

Asiya klirinq ittifaqının kollektiv valyutası 1975-ci ildə

yaradılmış Asiya valyuta vahididir - AM YU. Onun pariteti SDR-ə bə-

rabərləşdirilir. AMYU iştirakçı dövlətlərin qarşılıqlı maliyyə

tələblərinin qiymətləndirilməsinin vahid şəklə salmmasma xidmət

edir.

Kreditor ölkələrin Paris klubu. Buraya «böyük yeddiliyə»

daxil olan dövlətlər, eləcə də Belçika, Niderland, İsveçrə daxildir. Bəzən

bu klubu «10-lar qrupu» da adlandırırlar. «10-lar qrupu»nun üzvləri

1962-ci ildə Parisdə BVF ilə borclar haqqında Baş saziş imzalanmış

ölkələrdir. «10-lar qrupu» nun əmələ gəlməsinin səbəbi bilavasitə

1956-cı ildə xarici borcların ödənilməsi problemi ilə əlaqədar baş vermiş

Argentina böhranı olmuşdur. «Qrup» yalnız Argentina ilə deyil, digər

ölkələrlə də borclar barədə danışıqlar aparan sənayecə inkişaf etmiş

ölkələrin özünə məxsus qeyri-formal təşkilatıdır.

Paris klubu dünya iqtisadiyyatı liderlərinin mühüm qeyri- formal

maliyyə birliyidir. Paris klubu London klubuna nisbətən

I": 351

daha bö)mk təsir dairəsinə malikdir. Paris klubu: Avstraliya, Avstriya,

Almaniya, ABŞ, Belçika, Böyük Britaniya, Danimarka, Fransa,

Finlandiya, İsveç, İsveçrə, İrlandiya, İspaniya, İtaliya, Kanada,

Niderland, Norveç, Rusiya, Yaponiya ^mi 19 ölkənin

kreditor-banklannuı nümayəndələrini özündə birləşdirir.

Paris klubunun fəaliyyətinin baş ideyası açıq-aşkar ümidsiz

xarici borcları olan ən kasıb ölkələrə qayğı göstərməkdən ibarətdir,

ictimai fikir ən kasıb ölkələrin borclarının bir hissəsinin silinməsini tam

müdafiə edir. Hələ 1994-cü ilin dekabrında Paris klubu belə bir qərara

gəldiki ayrı- ayrı hallarda borcun 67%-ini silmək olar. 1995-ci ilin

fevralında belə bir güzəşt alan ilk ölkə Uqanda oldu. Hazırda maksimum

güzəşt 80%-ə qədər artırılmışdır. Maksimum güzəşt hamıya tətbiq

edilmir. Bunun üçün ölkə kasıb olmaqla bərabər, həm də fəal bazar

iqtisadiyyatı islahatları həyata keçirməlidir.

Paris klubu inkişaf etməkdə olan ölkələrə xüsusilə qayğı

göstərir. Yeganə təşkilatdır ki, istədiyi qədər borcu silə və istədiyi qədər

kredit verə bilər. Ona görə də inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi

siyasəti Paris klubundan asılıdır.

Öz fəaliyyətində Paris klubu üç əsas prinsipi rəhbər tutur:

1) borcun ödənilməsi üzrə ödənişin dayandırılması üçün birbaşa

təhlükənin olması; 2) borcların restrukturizasiyasının

borclunun müəyyən iqtisadi siyasət yeridəcəyi ilə

şərtləndirilməsi; 3) ödənilməmiş borc yükünün kreditorlar arasında

bərabər bölüşdürülməsi.

Birinci iki prinsip Paris klubu tərəfindən borcun ödənilməsinin

köhnə şərtlərinə baxılmamışdan əvvəl borclu ölkə tərəfindən mütləq

yerinə yetirilməlidir. Üçüncü prinsip kreditorların mövqəyinə aiddir və o

mütləq şərt deyil.

Birinci prinsip nəzərdə tutur ki, borclu sübut etməlidir ki, o

xarici borcunu ödəməli olması barədə götürdüyü öhdəliyi yerinə

yetirmək iqtidarında deyil. Ona görədə, o hesab edir ki,kreditin

ödənilməsi şərtlərinə baxılması zəruridir. Bunuda görmək o qədər də

çətin deyil. Bir qayda olaraq kreditin ödənilməsində iri məbləğdə

ölkənin borcunun olması Paris klubu üçün kifayət qədər sübutdur ki,

təzliklə borc üzrə ödəmə

352

ümumiyyətlə dayandınlacaqdır. Bundan əlavə borcun ödənilməsinin

borclu ölkə üçün ciddi problem olduğunu aydınlaşdırmaq üçün Paris

klubu həmin ölkənin tədiyə balansının vəziyyəti barədə BVF-in

proqnozlarından istifadə edir.

İkinci prinsip borclar üçün borcun ödənilməsi şərtlərinin

yüngülləşdirilməsi (təxirə salınması, başqa vaxta keçirilməsi, möhlət

verilməsi, vaxtının uzadılması) ona yönəldilir ki, borclu iqtisadiyyatında

hərtərəfli islahatlar və deyişikliklər həyata keçirməklə borclu öz ödəmə

qabiliyyətliyini bərpa etsin. Ona görə də kreditor dövlətlər borcun

ödənilməsi qrafikinə yalnız o halda baxalar ki, borclu ölkələr BVF-nun

əlavə verdiyi borc hesabına makroiqtisadi dəyişiklər proqramını həyata

keçirsin. Kreditor dövlətlər bu amilə böyük əhəmiyyət verirlər. Bir

qayda olaraq borclann ödənilməsi şərtlərinə baxılması barədə belə bir

qeyd olur: “Bu protokolun müddəalan o vaxta qədər öz gücünü saxlayır

ki, X Respublikasmın əlavə borc almaq barədə BVF ilə razılaşması

vardır”.

Maliyyə çətinliyi ilə üzləşən borclunun nəinki yalnız rəsmi və

fərdi kreditorlar, həm də BVF qarşısında ödənilməmiş borclar üzrə çox

böyük məbləğdə borcu yığılıb qalmış olur. BVF-nin Nizamnaməsi belə

ölkələrə yeni kreditlər və borclar verilməsini və təbii ki, onlarla bu

məsələlərə dair hər hansı yeni bir razılaşmanın bağlanmasını qadağan

edir. Bu da öz növbəsində Paris klubuna daxil olan kreditor ölkələri belə

ölkələrlə maliyyə münasibətlərini tənzimləmə imkanından məhrum edir.

Bu qapalı dairədən çıxış yolu kimi Paris klubu xüsusi strategiya

hazırlamışdır. Bu strategiyaya uyğun olaraq borclu ölkə BVF-dən əlavə

kreditlər almaq istəyən ölkələrə olan tələblərə müvafiq olaraq

makroiqtisadi islahatlar proqramı həyata keçirməlidirlər. Belə

proqramları tədricən müvəffəqiyyətlə həyata keçirən ölkələr BVF-dən

maliyyə köməyi almaq hüququ qazanırlar. Bu hüquq mövcud borcların

ödənilməsinə yönəldilir. Kredit verilməsinin borcu ölkənin müəyyən

iqtisadi siyasəti həyata keçirməsi ilə şərtləndirilməsi ciddi hüquqi istilah

deyil. Bu prinsipin müəyyənləşdirilməsi hətta BVF və Dünya bankının

yaradılması haqqında müqavilədə də nəzərdə tutulmamışdır. Bir sıra

borclu ölkələr hətta iddia edirlər ki,

353

BVF-nin kreditlərinin müəyyən iqtisadi siyasətin yeridilməsi ilə

şərtləndirilməsi iqtisadi çətinliyi daha da dərinləşdirir.

Üçüncü prinsip ödənilməmiş borc yükünün kreditorlar

arasında bərabər bölüşdürüməsidir. Bu qaydanı həm də bərabər

şərtlər prinsipi adlandırırlar. Borc öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi

şərtlərinə yenidən baxılması ilə əlaqədar olan bu prinsip problemlə

əlaqədar yükün kreditorlar arasında bərabər bölüşdürülməsini təmin

edir.

Göstərilən bu prinsip Paris klubu çərçivəsində danışıqlarda

iştirak etməyən kreditorlarada şamil edilir. Rəsmi kreditorlar istəmirlər

ki, güzəştdən istifadə edən borclu ölkə ondan digər kateqoriya

kreditorlar qarşısında olan borclarını ödəməyə sərf etsinlər.

Paris klubunda ölkələrin dövlət borcları üzrə problemlərin

tənzimlənməsi və ödəmələrə möhlət verilməsi məsələləri müzakirə

olunur. Klub daimi üzvlük nəzərdə tutmur, əksinə Paris klubu

çəriçivəsində danışıqlar prosesinin iştirakçıları borclu dövlətin hökuməti

və onun kreditorları olur. Ənənəvi olaraq Paris klubunun yığıncaqları

fransız xəzinədarlığının böyük məmurunun sədrliyi altında keçirilir.

Paris klubunda danışıqlar böyük məsrəflər tələb etmir, lakin bu

danışıqlar borclu ölkənin nümayəndələri üçün təhqiredici və

xoşagetməzdir. Bir qayda olaraq Paris klubunda danışıqlar bir gün

ərzində qurtarır. Lakin bəzən uzunmüddətdə çəkir. Klubun tarixində ən

qısa danışıq 1983-cü ildə Malavi nümayəndə heyəti ilə olmuş və cəmisi

bir saat ərzində razılaşma əldə edilmişdir. Bəzi hallarda danışqlar

nəticəsiz çatır.

Paris klubunun borcların restruktruzasiyası üzrə fəaliyyətini

müəyyən edən mühüm prinsip bütün kreditorların bərabər hüquqlu

olmasıdır. Paris klubunun xidmətinə müraciət edən borclu-ölkə saziş

bağlamamışdan əvvəl, klubdan borc almaq üçün BVF ilə saziş

imzalamalıdır və öhdəsinə götürməlidir ki, aldığı borcu mütləq BVF

tərəfindən bəyənilmiş iqtisadi proqramın həyata keçirilməsinə sərf

edəcəkdir. BVF-dən borc almağın mütləq şərti olan sabitləşdirmə

proqramı bir qayda olaraq borclu ölkədə milli ixracın artırılmasına

yönəlmiş olur. Kreditorlar bu proqrama borclu-ölkənin xarici borclarının

ödənilməsinin

354

bərpa olunmasının zəruri şərti kimi baxırlar.

Hazırda Paris klubunun 19 üzvü var və o cümlədən keçmiş SSRİ

respublikalanndan Rusiya Federasiyası da 1997-ci ildən klubun üzvüdür.

Klubun iclaslannda inkişaf etməkdə olan ölkələrin dövlət borcları

məsələləri müzakirə olunur. Onun yığıncaqlannda BVF, BYİB, İİƏT,

YUNİDO-nun müşahidəçiləri iştirak edirlər.

London klubu - 400-dən çox iri kommersiya kreditor -

banklarının qeyri-formal təşkilatı olmaqla onların birliyidir. Klubda

borclu ölkələrin xüsusi xarici borclarının tənzimlənməsi problemləri

müzakirə olunur. Şəxsi kommersiya banklan digər ölkələrə verdikləri

pul vəsaitini qaytarmaq üçün Paris klubunun imkanlarından istifadə edə

bilmirdilər. Ona görə də bu şəxsi institutlar problemin həlli məqsədilə

danışıqlar aparmaq üçün London klubunu yaratdılar. O, beynəlxalq borc

böhranının kəskinləşdiyi 1980-ci illərin əvvəllərində yaradılmışdır.

London klubu öz fəaliyyətini BVF ilə sıx əlaqələndirməklə və

«böyük yeddiliy»in zəmanəti ilə həyata keçirir. Ümumi fikrə görə

London klubu müstəsna olaraq şəxsi bankları təmsil etdiyindən, onunla

damşıqlar aparmaq Paris klubu ilə danışıqlar aparmaqdan daha çətindir.

London klubu - kreditorun hökumətinin təminatı olmadan

kommersiya bankları tərəfindən verilmiş kreditlərin ödənilməsi vaxtına

baxılması üçün forumdur (mərkəzdir). Belə danışıqlar borclular və

kommersiya kreditorları arasında çox vaxt Londonda keçirildiyinə görə

forum London klubu adını almışdır. Bu «klub» özündə kommersiya

banlarını birləşdirən qeyri-rəsmi orqandır və bu bankların borclulan

«üçüncü dünya» ölkələridir.

Paris klubu kimi London klubuda çalışır ki, bilavasitə

borcların ödənilməsi üzrə inkişaf etməkdə olan ölkələrin yükünü

azaltsın. Bu klublardan heç biri beynəlxalq təşkilat deyil. Onların

«üzvlük tərkibi» sabit deyil və onların rəsmi mandatı yoxdur. Hər bir

klub borcların baxılması əməliyyatının həyata keçirilməsi üçün özünün

qayda və prosedurasına malikdir. London klubunda kreditor-banklarına

maraqlarını ölkənin borcunun maksimum hissəsi payına düşən bankların

nümayəndələrindən ibarət tərkibdə təşkil olunmuş Konsultativ bank

komitəsi təmsil edir.

355

London klubu və Paris klubu arasında əsaslı fərqlər mövcuddur.

London klubu kommersiya strukturlarına verilmiş borcların

restrukturizasiyası ilə məşğul olursa, Paris klubu rəsmi kreditorlara

verilmiş borclara baxır. London klubunun daimi sədri və ya katibliyi

yoxdur və Paris klubundan fərqli olaraq onun proseduraları daha sərbəst

xarakter daşıyır. Ona görə də London klubunun yığıncaqlarının

keçirilməsinin tənzimlənməsi qaydası ölkədən asılı olaraq fərqlənir.

Belə çevik yanaşma London klubunun iş qaydasının izahını çətinləşdirir.

London klubunda borcların ödənilməsi müddətinə baxılmasının formal

çərçivəsinin olmaması, öz borclarını restrukturazasiya etmək istəyən

ölkələrə münasibətdə təhlükəni öz üzərinə götürən kommersiya bankaln

bu və ya digər ölkəyə borclar verən kommersiya bankalnnm maraqlarını

qorumaq üçün Konsultativ bank komitəsi yaradırlar. Baxmayarq ki,

London klubunda borcların restrukturizasiyasmda yüzlərlə bank iştirak

edə bilər, Konsultativ bank komitəsinin tərkibi 15 nəfərdən çox olmur.

Borclu ölkə ilə rəhbər komitə arasında əldə edilmiş razılaşma

ödənilməmiş borcların 90-95%-i payına düşən banklar tərəfindən

bəyənilməlidir. Bundan sonra həmin razılaşma rəsmi şəkildə imzalana

bilər. Beləliklə London klubunda borcların restrukturizasiyası borclu

ölkə üçün uzun sürən, yorucu və çox baha başa gələn bir üsula çevrilir.

Bundan fərqli olaraq Paris klubunda danışıqlar borclu ölkə üçün heç bir

əlavə məsrəflər şərt etmədən çox tez həyata keçirilir.

Bir qayda olaraq London klubu faiz ödəmələrinə baxmır. Paris

klubu isə həm əsas borcun, həm faizlərin məbləğinin ödənilməsi

məsələsinə baxır. London klubu Paris klubundan fərqli olaraq borclu

ölkədən ehtiyat kredit barədə Beynəlxalq Valyuta Fondu ilə saziş

bağlamağı tələb etmədən borcun ödənilməsi müddətinə baxa bilər.

Bunlardan əlavə beynəlxalq maliyyə-kredit və valyuta

münasibətlərində aşağıdakı regional banklar, fondlar və maliyyə

təşkilatları da fəaliyyət göstərirlər.

356

Regional Banklar

Avropa investisiya bankı;

Asiya inkişaf bankı;

Ərəb-Afrika beynəlxalq bankı;

Afrikanın iqtisadi inkişafı Ərəb bankı;

Afrika inkişaf bankı;

Mərkəzi Afrika dövlətlərinin inkişaf bankı;

Qərbi Afrika inkişaf bankı;

Karib inkişaf bankı;

Latın Amerikası ixrac bankı;

10. Amerika dövlətləri'arası inkişaf bankı;

11. Mərkəzi Amerika iqtisadi inteqrasiya

bankı;

Ərəb-Latın Amerikası bankı; 12

Regional Fondlar və Mlaliyyə Təşkilatları

1. Karib investisiya bankı;

2. And ehtiyat fondu;

3. Ərəb valyuta fondu;

4. İqtisadi və sosial inkişaf üzrə Ərəb fondu;

5. Afrika inkişaf fondu;

6. OPEK-in xüsusi fondu;

7. Afrika valyuta tədqiqatlan mərkəzi;

8. Mərkəzi Afrikanın valyuta ittifaqı;

9. Avropa valyuta sistemi;

10. Qərbi Afrika valyuta ittifaqı;

11. Qərbi Afrika klirinq palatası;

12. Fransız bankı zonası;

13. Karib investisiya korporasiyası;

14. And inkişaf korporasiyası;

15. Şimal investisiya bankı;

16. Amerika dövlətləri arası investisiya korporasiyası.

6.6. Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF)

BVF-nin əsas funksiyaları:

pul siyasəti sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığa

kömək etmək;

I 357

dünya ticarətinin genişləndirilməsi; kreditləşdirmə;

pul dəyişmə kurslarının sabitləşdirilməsi; debitor

ölkələrə məsləhətlər verilməsi; beynəlxalq maliyyə

statistika standartlarının işlənilməsi;

beynəlxalq maliyyə statistikasının toplanması və nəşr

edilməsi.

Qlobal xarakterli çoxsaylı beynəlxalq institutlar sırasına birinci

növbədə Beynəlxalq valyuta fondu (International Mone- tary Fund)

aiddir. Beynəlxalq valyuta fondu 1947-ci ildə BMT- nin ixtisaslaşmış

idarəsi statusunu almışdır. BVF-nun yaradılması 1944-cü ildə ABŞ-m

Bretton - Vuds şəhərində valyuta maliyyə məsələləri üzrə keçirilən

Konfransda qərara alınmışdır. BVF 1945-ci ildə yaradılmışdır. BVF

1945-ci il yaradılmışdır pozulur. Onun yerinə yazılır.

BVF-nın konsepsiyasının işlənilməsinə çox mühüm töhfəni

Bretton-Vuds konfrasında Böyük Britaniya nümayəndə heyətinin

başçısı Con Meynard Keyns və ABŞ-ın maliyyə nazirliyinin yüksək

vəzifəli əməkdaşı Harri Dekster Uayt vermişlər. Sazişin son variantı

ilk dəfə olaraq 29 dövlət tərəfindən 27 dekabr 1945-ci ildə imzalandı.

Bu BVF-nın rəsmi yaradılması tarixi oldu. Bretton-Vuds sisteminin

bir hissəsi kimi öz fəaliyyətinə 1 mart 1947-i ildən başlandı. Elə həmin

ildə BVF- dən ilk krediti Fransa aldı.

İlkin olaraq BVF valyuta kurslarının müəyyənləşdirilməsi və

onlarda düzəlişlər edilməsi məqsədilə yaradılmışdı.

Bununla yanaşı 1944-cü ildə Bretton-Vudsda imzalanmış saziş

BVF-nun, eləcə də aşağıdakı məqsədlər üçün yaradılmasını nəzərdə

tuturdu (BVF-nun Nizamnaməsinin 1-ci maddəsi):

- beynəlxalq valyuta əməkdaşlığına imkan yaratmaq;

- beynəlxalq ticarətin tarazlaşdırılmış artımını və inkişafını

yüngülləşdirmək və bununla da məşğulluğun və real gəlirlərin yüksək

səviyyəsinə, eləcə də istehsal ehtiyatlarının inkişafına nail olunması;

- sabit valyuta mübadiləsinə kömək etmək və rəqabətlə əlaqədar

valyutaların qiymətdən düşməsinə yol verməmək;

358 : .V";....

- cari əməliyyatlar üzrə çoxtərəfli hesablaşmalar sisteminin

yaradılması üçün əlverişli şərait yaradılması və dünya ticarətinin

inkişafına maneçilik törədən valyuta mübadiləsi məhdudiyyətlərinin

ləğv edilməsi;

- milli və beynəlxalq rifaha zərər gətirə biləcək tədbirlərə əl

atmadan üzv-ölkələrə fondun ehtiyatları hesabına xarici tarazlığın

pozulmasının düzəldilməsi üçün imkan yaradılması;

- üzv-ölkələrin tədiyə balansının müvazinətinin pozulmasının

geniş miqyas almasını azaltmaq və məhdudlaşdırmaq.

Bütün bunları yekunlaşdıraraq, qısa şəkildə BVF-nun əsas

məqsədini aşağıdakı kimi ifadə etmək olar: BVF-nun əsas məqsədi

beynəlxalq valyuta əməkdaşlığının stimullaşdırılması, beynəlxalq

ticarətin tarazlaşdırılmış inkişafına köməklik edilməsi, üzv-ölkələrin

tədiyə balanslarında kəsirin aradan qaldırılmasında və valyuta

kurslarının sabitliyinə nail olunmasına yardım göstərilməsidir.

Bu gün BVF 150 milyard SDR, (Xüsusi əvəzetmə hüququ)' yəni

200 milyard dollardan çox kapitala malik, 182 dövlətin üzv olduğu iri

beynəlxalq təşkilatdır.

1960-cı illərin əvvəllərində qızıl hasilatının qeyri-adekvat artımı

ilə bağlı olaraq beynəlxalq likvidliyn artınimasının zəruriliyi ilə əlaqədar

diskussiyalar başlandı. BVF-nun 1967-ci ildə Rio-de-Janeyroda

keçirilən yığıncağında ilk dəfə xüsusi əvəzetmə hüququ (XƏH - SDR)

sxemindən istifadə olunması təklif olundu. 1969-cu ildə BVF-nun

üzvləri XƏH - SDR ilə işləməyə imkan yaratmaq üçün fondun

nizamnaməsinə əlavələr etmək barədə razılığa gəldilər. XƏH-na digər

valyutalara, məsələn dollara, yanaşılan kimi yanaşılmalıdır. XƏH-nun

kursu gündəlik olaraq bir neçə aparıcı dönərli valyutanın kursu üzrə

müəyyənləşdirilir. XƏH-nun ilk emissiyası 1970-ci ildə oldu. BVF

özünün əsas əməliyyatlarını XƏH - SDR-lə hesablayır.

BVF-nun nizamnaməsi 1976-cı ildə Yamaykanın Kinqston

şəhərində bağlanılmış Yamayka sazişindən sonra əsaslı dəyişikliklərə

məruz qaldı. Saziş beynəlxalq valyuta sistemində qızılın əhəmiyyətini

azaltdı, valyutaların üzən kursunu qəbul etdi.

SDR - Special Drawinq Rights - beynəlxalq hesablaşmaların əsas

vəsaiti.

359

XƏH - SDR-in qiyməti və onun tətbiq dairəsinə yenidən baxdı və inkişaf

etməkdə olan ölkələrin xeyrinə BVF-nıın qızıl ehtiyatlarının satılmasına

icazə verdi.

Yamayka sazişinə uyğun olaraq azad üzən kurs sisteminə

keçilməsi ilə əlaqədar olaraq BVF yalnız valyuta kurslarının vəziyyəti və

dünya valyuta sistemi üzərində nəzarəti həyata keçirir.

Təcrübədə BVF əsas üç məsələni həll edir:

- BVF-nun Nizamnaməsi ilə müəyyən olunmuş pozitiv valyuta

davranışı kodeksinin tətbiqinə nəzarət etmək (valyuta mübadiləsinin

sabitliyi, cari hesablaşmaların azad şəkildə həyata keçirilməsi,

ayrı-seçkiliyin olmaması, valyutaların dönərliyi, xarici tarazlıq),

xüsusilə də üzv-ölkələrin iqtisadi siyasəti üzərində «ciddi nəzarətin»

həyata keçirilməsi;

- lazımi iqtisadi siyasət vasitəsilə ödəmələrin tarazlığının

pozulmasının qarşısını almaq və ona düzəlişlər etməklə maliyyə

resurslarının verilməsi;

- valyuta sahəsində ölkələrin əməkdaşlığı və fəaliyyətlərinin

razılaşdırılması üçün özünü forum kimi göstərməsi.

BVF tərəfindən kreditlərin verilməsinin çox saylı qaydaları

fondun üzvlərinin onun ümumi resurslarına daxil olmalarına nəzarət

edir. Bütövlükdə bu qaydalar üzv-ölkələrə onların BVF-dakı kvotaya

uyğun olaraq müəyyən həddən artıq xarici valyuta almalarına

məhdudiyyət qoyur, lakin bu kəmiyyət bütün mövcud imkanlardan

istifadə edən dövlətlər üçün 440%-dək ola bilər. Bu imkanlara çıxışı

yalnız o ölkələr əldə edirlər ki, onlar BVF-nun tədiyə balansı, iqtisadi

artım, iş yerlərinin yaradılması, maliyyə sabitliyi, struktur islahatlar,

ödəmələr və ticarətin məhdudlaşdırılmamasma münasibətdə fondun

siyasəti ilə bağlı irəli sürdüyü şərtlərlə razı olsunlar. Borc alanın qəbul

edəcəyi şərtlər kreditlərin şərtləndirilməsi adlanır. Adi ehtiyat və ya

təminatlı kreditlərə əlavə olaraq, BVF tərəfindən ixracın müvəqqəti

tərəddüdlərinin aradan qaldırılması, xarici valyutanın ehtiyat hissələrinin

kreditləşdirilməsi, dörd il müddətinə qədər verilmiş orta müddətli

kreditlərin vaxtının uzadılması kimi məsələlərin maliyyələşdirilməsi

məqsədilə müvazinətləşdirmə sxemi üzrə də kreditlər verilir ki,

bunlar da iştirakçı üzv-ölkələrə tədiyə ba- lansmdakı kəsiri

balanslaşdırmağa və iqtisadiyyatda struktur islahatları həyata keçirməyə

imkan verir.

360

BVF-nun başlıca vəzifəsi beynəlxalq pul-kredit və maliyyə

sisteminin sabitliyinin təmin olunmasıdır ki, bunsuz da beynəlxalq

ticarətin mövcud olması mümkün deyil. Adətən bunlar ya ölkələrin

maliyyə nazirləri və ya mərkəzi banklarm rəhbərləri olurlar.

Hazırda beynəlxalq iqtisadiyyatda sabitliyin təmin olunması

məqsədilə BVF üç əsas funksiyanı yerinə yetirir: maliyyə sahəsində

qlobal nəzarət; ölkələrə texniki yardun; hökumətlərin sabitləşmə

proqramlarının kreditləşdirihnəsi.

Nəzarət funksiyası hər şeydən əvvəl - dialoq rejimində iqtisadi

siyasət məsələləri üzrə müntəzəm məsləhətləşmələr vasitəsilə tətbiq

olunur. Orta hesabla ildə bir dəfə fond üzv-ölkələrdə iqtisadi

vəziyyətin hərtərəfli qiymətləndirilməsini həyata keçirir. Bununla

əlaqədar ölkənin rəhbərləri ilə məsləhətləşmələr aparılır və onun

gedişində milli valyutanın kursunun sabitləşməsi və iqtisadi artıma

səbəb ola biləcək müxtəlif iqtisadi proqramların tətbiqi məsələləri

müzakirə olunur.

Nəzərə almaq lazımdır ki, beynəlxalq pul-kredit və maliyyə

sisteminin, beynəlxalq hesablaşmalar sisteminin və valyutaların dəyişmə

kurslarının sabitliyi təmin olunmadan beynəlxalq ticarət mövcud ola

bilməz.

Texniki kömək - ölkələrin səmərəli maliyyə-kredit siyasətini

işləmələri və həyata keçirmələri imkanlannm genişləndirilməsi

məqsədilə BVF tərəfindən pulsuz (əvəzsiz) olaraq həyata keçirilir. O,

bu- neçə istiqamətdə, o cümlədən vergi və pul-kredit siyasəti, valyuta

siyasəti, bank və maliyyə sistemində tənzimləmə və nəzarət, eləcə də

milli statistika indikatorlannın beynəlxalq standartlara yaxınlaşdı-

nlması məqsədilə milli statistika sahələrində də həyata keçirilir.

BVF-nun üzv-ölkələri tədiyə balansımn maliyyələşdirilməsində

çətinliklə qarşılaşdıqda, o vəziyyətin düzəldilməsi üçün ölkələrə güzəştli

şərtlərlə kredit ayınr. Bu maliyyə köməyi ,ölkələrə tədiyə balansının

problemlərini həll etməyə imkan yaradır. Beynəlxalq valyuta fondu

tərəfindən maliyyələşdirilən müvafiq proqramlar milli hökumətlər

tərəfindən fondla sıx əlaqəli şəkildə işlənilir. Fond tərəfindən bu

proqramlann yerinə yetirilməsinə maliyyə yardımı göstərilməsi məsələsi

isə, ölkənin işlənilmiş proqramı hansı dərəcədə səmərəli tətbiq

etməsindən asılı olaraq müəyyənləşdirilir.

Təşkilatın ali rəhbər orqanı Müdirlər Şurasıdır. Müdirlər

Şurasına hər üzv dövlətdən bir müdir və onun müavini daxil

l L/ T; ■'.. « J /.-}■':. * /^V

361

olur. Müdirlər Şurası ildə bir dəfə toplanır. Bu Şuranın tərkibində

müvəqqəti Komitə (24 üzv) yaradılır. Müdirlər Şurası öz

səlahiyyətlərinin müəyyən qisminin icrasını İcraiyyə Komitəsinə

tapşırır. Onun tərkibinə 24 icraçı direktor daxil olur. Bunlardan yeddisi

daha çox kvotaya malik dövlətlərdən (Almaniya, İngiltərə, Çin, Fransa,

Səudiyyə Ərəbistanı, ABŞ və Yaponiya) seçilir. Digər üzvlər regional

prinsip nəzərə alınmaqla təyin olunurlar. İcraiyyə komitəsi həftədə bir

neçə iclas keçirir.

Müdirlər Şurasında qərar adi səs çoxluğu ilə qəbul olunur.

Laldn operativ yaxud starateji xarakterU məsələlər üzrə xüsusi

çoxluqla, müvafiq olaraq üzv-ölkələrin səslərinin 70 və 85%-i ilə qəbul

olimur. Son dövlərdə ABŞ və Aİ-nin səslərinin xüsusi çəkisinin

azalmasına baxmayaraq onlar yenədə Fondun maksimum çoxluq tələb

edən (85%) hakim mövqe tutan qərarlannın qəbulunda əwəlİd kimi veto

qoya bilərlər. Bu da o deməkdir ki, ABŞ apancı qərb dövlətləri Uə

birlikdə BVF-də qərar qəbulu prosesinə nəzarət etmək imkanlarına

malikdir və ona görə də Fondun fəaliyyətini öz maraqlarına uyğun

istiqamətə yönəldə büər. Birgə fəaliyyət göstərdikləri təqdirdə inişaf

etməkdə olan ölkələr də onlara sərf etməyən qərarların qəbuluna yol

verməyə bilərlər. Lakin bu çox mürəkkəb məsələdir. 2004-cü ildə

Fondun rəhbərlərinin görüşündə belə bir fikir ifadə olunmuşdur ki,

“BVF-nin qərar qəbulu mexanizmində daha səmərəli iştrak etmələri

üçün inkişaf etməkdə olan və keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin imkanlan

genişləndirilsin”.

BVF-nin İcraiyyə komitəsi 5 il müddətinə Fondun icraçı-

direktorunu (Executive Board) seçir və o. Fondun əməkdaşlarının

ştatına rəhbərlik edir (2009-cu ildə fondun 143 ölkədən olan

əməkdaşalrınm sayı 2478 nəfər olmuşdur.)

BVF-nin təşkilatı quruluşunda Beynəlxalq valyuta və maliyyə

Komitəsi (İnternational Monetary and Financial Committee).

1974-cü ildən 1999-cu ilin sentyabrınadək onun sələfi Beynəlxalq

Valyuta sistemi məsələləri üzrə müvəqqəti Komitə olmuşdur. O, BVF-ni

24 idarəedicisindən ibarət tərkibdə olur və ildə iki dəfə sessiya keçirir.

Bu Komitə İdarəedicilər Şurasının məşvərətçi orqanıdır və direktiv

qərarlar qəbul etmək səlahiyyətinə malik deyil. Buna baxmayaraq o,

mühüm funksiyalar yerinə yetirir: İcrayyə komitəsinin

362 _ __ ____ j ' -

fəaliyyətini istiqamətləndirir; BVF və dünya valyuta sisteminin

fəaliyyəti üçün strateji qərarlar hazırlayır; BVF-nın yaradılması barədə

Sazişin maddələrinə düzəlişlər edilməsi barədə İdarəedicilər Şurasına

təkliflər təqdim edir.

BVF həm müstəqil formada, həm də Dünya bankı və digər

beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq çərçivəsində inkişaf etməkdə olan

ölkələr də yoxsulluğun aradan qaldırılmasına yönəldilmiş fəaliyyətlə də

məşğul olur. Güzətli kreditlər verilməsi yolu ilə göstərilən maliyyə

köməyi yoxsulluğun aşağı salınması və artımın stimullaşdırılması

proqramı (Poverty Reduktion and Growth Facility, PRGF), eləcə də

yüksək xarici borcları olan kasıb ölkələrdə borc yükünün aşağı

salınması (Heavity İndebted Poor Countries; Hİ PS initiative)

proqramına uyğun olaraq həyata keçirilir. Bu halda aşağı gəlir səviyyəsi

olan əksər ölkələrdə bu kömək yoxsulluğun ixtisar olunması üzrə baza

sənədinin (Poverty Reduktion Strategy Papers) əsasında yerinə

yetirilir

Sxem №11. BVF-nun idarəetmə orqanları

363

BVF-u səhmdar cəmiyyət prinsipi üzrə yaradılmışdır.

BVF-da hökmran mövqeni ABŞ tutur. Fondda ən çox səs hüququ

18,2% ABŞ-a məxsusdur. Fondun qərar qəbulunda səslərin 26,4%-i Aİ

ölkələrinə, ümumilikdə götürdükdə 24 sənayecə inkişaf etmiş ölkələr

BVF-də səslərin 59,6%-nə (ABŞ və Aİ-də daxil olmaqla), yerdə qalan və

üzvlərin böyük əksəriyyətini təşkil edən ölkələr isə səslərin yalnız

40,4%-nə malikdirlər.

BVF səslərin tərkibində ölkələrin payı aşağıdakı kimidir:

1) ABŞ-18,2%

2) Almaniya - 5,5%

3) Yaponiya - 5,5%

4) Böyük Britaniya - 4,9%

5) Fransa - 4,9%

6) Səudiyyə Ərəbistanı - 3,4%

7) İtaliya 3,1%

8) Rusiya - 2,9%

9) Digər ölkələr - 51,6%

BVF-də səslərin «ölçülmüş» sayı prinsipi həyata

keçirilir: üzv-ölkənin səsvermə yolu ilə Fondun fəaliyyətinə təsir

göstərmə imkanı onun kapitaldakı payı ilə müəyyənləşdirilir. Hər bir

dövlət kapitala ödədiyi haqqın miqdarından asılı olmayaraq 250 «baza»

səsinə, əlavə olaraq bu haqqın hər 100 min SDR-nə bir səsə malik olur.

BVF-nun kapitalı yazılma yolu ilə üzv dövlətlərin ödədikləri

haqlardan əmələ gəlir. Hər bir ölkə SDR-də ifadə olunmuş kvotaya malik

olur. Kvota aşağıdakıları müəyyənləşdirir:

- BVF-nun kapitalına üzv-ölkələrin yazıldığı məbləğ;

- fondun resurslarından istifadə etmək imkanları;

- ölkənin fondda malik olduğu səslərin sayı.

BVF-da hər bir ölkənin kvotasının miqdarı həmin ölkənin dünya

iqtisadiyyatı və ticarətindəki xüsusi çəkisi əsasında müəyyənləşdirilir.

BVF-nun mənzil qərargahı Vaşinqton şəhərində yerləşir.

BVF borclu ölkələr üçün mütləq xarakter daşıyan tövsiyələrində

ciddi monetar siyasəti rəhbər tutur. Onun adi tələblərinə aşağıdakı

doqquz kriteriya daxildir:

364

1. Borclunun makroiqtisadi siyasəti borcun əsas hissəsinin və

faizin ödənilməsinin başlıca amili olan tədiyə balansının aktiv

saldosunun təmin edilməsinə yönəldilməlidir.

2. Dövlət xərclərinin məhdudlaşdırılması hesabına daxili tələbat

sabitləşdirilməlidir.

3. Borclar istehsal sahəsinin maliyyələşdirilməsinə istifadə

olunmalıdır; borcun əsas hissəsi və faizlər istehsal sahəsində əldə edilən

mənfəət hesabına ödənilməlidir.

4. İnflyasiyanın qarşısının alınması və izafi dövlət xərclərinin

ixtisar olunması hesabına dövlət büdcəsinin kəsirsizliyinin (tarazlığının)

təmin olunması.

5. İnvestisiya qoyuluşu və sahibkarlığın inkişafına imkan verən

və dövlət xərclərini tam ödəyən vergilərin yığılmasını təmin edən

səmərəli vergi siyasətinin həyata keçirilməsi.

6. Pul dövriyyəsinin sabitləşdirilməsi; bu devalvasiyanın,

ayrı-ayrı hallarda isə pul islahatının keçirilməsini nəzərdə tutur.

7. Xalq təsərrüfatının rəqabət qabiliyyətliyinin yüksəldilməsi

vasitəsi kimi bazar mexanizmindən istifadənin maksimum dərəcədə

təmin olunması; qiymətlər və əmək haqqı üzərində nəzarətin ləğv

olunması; daxili bazara azad daxil olmanın və xarici əmtəələr tərəfindən

rəqabətin təmin olunması.

8. Uzunmüddətli inkişafın əsası kimi iqtisadiyyatın strukturunun

yenidən qurulmasının həyata keçirilməsi. Bu sahədə tədbirlər sisteminə:

sənaye müəssisələrinin qeyri-dövlətləşdiril- məsi və onların büdcə

hesabına maliyyələşdirilməsindən kredit- ləşmə yolu ilə

maliyyələşdirilməsinə keçilməsi; ixrac əmtəələrinin səmərəliliyini

yüksəldən vergi güzətləri və devalvasiya hesabına ixrac sahələrinin

inkişaf etdirilməsi; vergi ödəmələrinin səviyyəsinin aşağı salınması və

mənfəətin ölkədən çıxarılmasına təminat vermək yolu ilə birbaşa xarici

investisiyaların ölkəyə axınına köməklik göstərilməsi daxildir.

9. Siyasi hakimiyyətin sabitliyinin təmin olunması. Belə ki,

hakimiyyətin dəyişməsi borcları da daxil etməklə, xarici öhdəliklərin

yerinə yetirilməsi məsələsində varisliyə təsir edə bilər.

Kreditləşmənin şərtləri və məqsədindən asılı olaraq BVF

müxtəlif mexanizmlərdən istifadə edir. Kreditləşmənin adi

praktikasının məğzi ondan ibarətdir ki, borc götürən ölkə Fonddan öz

milli valyutası ilə özünə zəruri olan miqdarda valyuta vəsait

'V-'*’ * ;y< r; \dK*■ > 'I '''f' ■’

365

ləri alır. Borc müddəti bitdikdən sonra, əksinə geri alma həyata keçirilir.

Bir qayda olaraq əksər hallarda borc alan azad dönərli valyutası olmayan

ölkə olduğundan, bu əməliyyat adi kredit əməliyyatına çevrilir.

Əməliyyatın keçirilməsinə görə Fond sövdələşmənin məbləğindən 0,5

faiz komission haqqı aln*, faiz dərəcələri isə bazar kotirovkalarma

əsaslanır.

Fondun adi kredit mexanizmi aşağıdakıları birləşdirir:

- ehtiyat payları mexanizmi;

- kredit paylan mexanizmi;

- ehtiyat kreditlər haqqında saziş;

- təkrar və əlavə maliyyələşdirmə mexanizmi.

Ehtiyat payları mexanizmi - nəzərdə tutur ki, ölkə müəyyən

müddətə öz pulunu Fonddan götürür. Bu halda komission ödəmələri və

faizlərin hesablanması aparılmır. Yamayka sazişinə qədər üzv-ölkənin

BVE-dən kvotasının 25%-i həddində xarici valyutada götürdüyü

birinci hissəsi ^^qızıl”, 1978-ci ildən isə ehtiyat pay (Reserve

Tranche) adlanır. Ehtiyat pay üzv-ölkənin kvotasın miqdarının həmin

ölkənin milli valyutada Fondun hesabında olan məbləğindən artıq olması

kimi müəyyənləşdirir. Əgər BVF üzv-ölkənin milli valyutasının bir

hissəsini digər ölkəyə kredit şəklində verirsə, onda həmin ölkənin

ehtiyat payı müvafiq olaraq artır. Kredit sazişi çərçivəsində ölkə

tərəfindən Fondun üzvünə verilmiş borcun ödənilməmiş hissəsi onun

kredit mövqəyini əmələ gətirir. Ehtiyat pay və kredit mövqeyi

birlikdə BVF-nin üzv ölkəsinin ^‘ehtiyat mövqeyini” təşkil edir.

Kredit payları mexanizmi - Fondun ümumi ehtiyatlarından

istifadə etmənin mühüm kanalı hesab olunur. Ölkənin xarici valyutada

olan vəsaitləri onun tərəfindən hər biri bu vəsaitin 25 faizini təşkil

etməklə dörd tranşda götürülə bilər. Hər bir tranş kredit payına uyğun

olur. Hər bir kredit payının verilməsi müəyyən şərtlərin yerinə

yetirilməsi ilə şərtləndirilir. Üzv- ölkələrin özünün kredit payı

çərçivəsində BVF-nin kredit ehtiyatlarına çıxış məhduddur: BVF-nin

aktivlərində ölkənin valyutasının məbləği onun kvotasının 200%-dən

artıq ola bilməz kvotanın (abunə üzrə köçürülmüş 75%-də daxil

edilməklə). Beləliklə ölkənin özünün ehtiyat və kredit payından istifadə

etməsi nəticəsində BVF-dən ala biləcəyi kreditin maksimum

366 Li

həddi onun kvotasının 125%-i qədər ola bilər. Bu əsasda Fondun

ehtiyatları bir sıra hallarda onun Nizamnaməsində qeyd olunmuş həddən

çox istifadə olunur. Ona görədə “yuxarı kredit payı” (Upper Credit

Tranches) anlayışı BVF-in fəaliyyətinin ilkin dövrlərində olduğu kimi

yalnız kvotanın 75%-in deyil, birinci kredit payından çox olan məbləği

nəzərdə tutur.

Ehtiyat kreditlər haqqında saziş və ya «stend-bay» sazişi -

nəzərdə tutur ki, Fondun müəyyən makroiqtisadi tələblərini ödədikdən

sonra ölkə sazişdə nəzərdə tutulan məbləği sazişin qüvvədə olduğu

müddət də istədiyi vaxt ala bilər. Bu ,ölkə üçün BVF-nun kredit xəttini

açmasına ekvivalentdir. Bu o deməkdir ki, ölkə heç bir maneə olmadan

milli valyutanı dəyişməklə BVF- dən xarici valyuta ala bilər. Ölkənin

təklifi Fond tərəfindən bəyənildikdən sonra birinci kredit payı birbaşa

xarici valyutada alındığı halda, yuxarı kredit payı hesabına vəsait

ayrılması bir qayda olaraq ehtiyat kreditlər haqqında üzv-ölkələrlə

razılaşdırıldıqdan sonra həyata keçirilir. Stend-bay (Stend-by

Arrangements) sazişi 1952-ci ildən tətbiq olunur. XX əsrin 50-ci

illərindən 70-ci illərin ortasınadək stend-bay kreditləri barədə saziş bir il

müddətinə bağlanırdı, 1977-ci ildən başlayaq bəzi ölkələrin tədiyə

balanslarının kəsirinin artması ilə əlaqədar olaraq bu müddət 18 aya

qədər, hətta 3 ilədək uzadılmışdır.

Təkrar və əlavə maliyyələşdirmə mexanizmi - makroiqtisadi

problemlərlə əlaqədar olaraq tədiyə balansında olan çətinliklərin aradan

qaldırılması üçün orta müddətli proqramların kreditləşdi- rilməsini

nəzərdə tutur. Belə kreditlər üçün müraciət edərkən ölkə çətinliklərin

aradan qaldırılması və böhrandan çıxmaq üçün öz proqramını təqdim

etməlidir. Proqram Fond tərəfindən bəyənildiyi halda kredit verilir.

Əlavə maliyyələşdirmə mexanizmi təkrar maliyyələşdirmə

mexanizmindən onunla fərqlənir ki, o maliyyələşdirmənin öz şəxsi

vəsaitləri hesabına deyil. Fondun borc vəsaitləri hesabına həyata

keçirilməsini nəzərdə tutur.

Genişlənduilmiş kreditləşdirmə mexanizmi (Extended Fund

Facility, 1974-cü ildə tətbiq olunur) ehtiyat və kredit payını tamamlayır.

O, kvotaya nisbətən kreditlərin daha böyük miqdarda və daha uzuzn

müddətə verilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ölkənin geniş

kreditləşdirmə mexanizmi çərçivəsində kredit

367

verilməsi üçün BVF-yə müraciət etməsinin səbəbi istehsal, ticarət və

ya qiymətlərdə əlverişsiz struktur dəyişikliklərinin olması ilə əlaqədar

tədiyə balansının tarazlığında ciddi pozuntunun olmasıdır.

Genişləndirilmiş kreditlər bir qayda olaraq üç il müddətinə, zərurət

olduqda 4 il müddətinə müəyyən hissələrlə (tranşlarla) yarim ildə bir

dəfə, rüblük və ya bir sıra hallarda aylıq olaraq köçürülür. Sten-bay və

genişləndirilmiş kreditlərin başlıca təyinatı BVF-nin üzv-ölkəsinə

makroiqdisadi sabitləşdirmə proqramlarının, yaxud da struktur

islahatların həyata keçirilməsinə köməklik etməkdir. Bu halda Fond

borclu ölkədən müəyyən şərtləri yerinə yetirməyi tələb edir, həm də bir

kredit payından digər kredit payına keçdikcə bu şərtlər daha da sərt olur.

Bəzi şərtlər kredit alınana qədər yerinə yetirilməlidir. Borc alan ölkənin

müəyyən maliyyə-iqtisadi tədbirləri həyata keçirəcəyi onun BVF-yə

göndərdiyi “Niyyət məktubunda” (Memorandum of Economic and

Financial Policies) qeyd olunur. Kredit alan ölkənin götürdüyü

öhdəlikləri yerinə yetirməsinin gedişinə vaxtaşırı nəzarəti müqavilədə

nəzərdə tutulmuş Reallaşdırmanm xüsusi məqsədli kriteriyası

(Performance criteria) üzrə həyata keçirilir. Bu kriteriyalar müəyyən

makroiqtisadi gösətəricilərə aid olduqda kəmiyyət şəklində, yaxud da

institusional dəyişiklikləri əks etdirdikdə struktural ola bilər. Əgər Fond

hesab etsə ki, ölkə krediti qoyulan məqsəd üçün istifadə etmir, öz

üzərinə götürdüyü öhdəlikləri yerinə yetirmir, bu halda o kreditləşməni

məhdudlaşdıra və növbəti tranşın verilməsindən imtina edə bilər.

Beləliklə bu mexanizm BVF-yə imkan verir ki, o borclu ölkəyə

təzyiq göstərsin.

Dünya bankından fərqli olaraq BVF-nin fəaliyyəti nisbətən

qısamüddətli makroiqtisadi böhranların aradan qaldırılmasına yönəlmiş

olur. Dünya bankı yalnız kasıb ölkələrə kreditlər verir, BVF isə qısa

müddətli maliyyə öhdəliklərinin ödənilməsi üçün xarici valyutanın

çatışmazlığı ilə qarşilaşan istənilən üzv-ölkəsinə kredit verə bilər.

BVF-nin borclu-ölkəyə ünvanladığı öhdəlik məktubunda

göstərilən islahatlar proqramı bir qayda olaraq özündə aşağıdak

tələbləri birləşdirir:

368

pul kütləsinin artımını məhdudlaşdırmaq; dövlət

büdcəsinin kəsirinin ixtisar olunması; kreditlərin

verilməsi üzərində nəzarət, milli valyutanın

dəyişmə kursu siyasətinin

təkmilləşdirilməsi (söhbət devalvasiya yolu ilə

kursun süni surətdə qaldırılmasından gedir);

qiymətlər üzərindən nəzarətin götürülməsi, ticarət

balansının təkmilləşdirilməsi; dövlətin

iqtisadiyyat müdaxiləsinin

məhdudlaşdırılması.

Praktiki planda götərsək BVF-nin islahatlar proqramı

sosial ehtiyaclara (təhsil, səviyyə və s.) xərclərin bctisar olunması, ərzaq

məhsulları və digər zəruri əmtəə və xidmətlərin istehsalına dövlət

köməyinin ləğv edilməsi ilə bağlıdır. Belə proqramların yerinə

yetirilməsi bir çox hallarda qanşıqlığa və siyasi qeyri- sabitliyə gətirib

çıxarır. Belə ki, bu kimi sabitləşdirmə planların yerinə yetirilməsidə

borclu ölkənin hökuməti öz xalqın qarşı repressiv tədbirlər həyata

keçirməyə məcbur olur.

Dünya bankmı və Beynəlxalq Valyuta Fondunu müxtəlif

iqtisadçı alimlər və siyasətçilər tez-tez tənqid edirlər. Bunun çox

səbəblərini göstərirlər. Ən çox gətirilən arqument BVF-nin

fəaliyyətinin Amerika yönlu olması və böhran vəziyyətindən çıxmaq

üçün onun tövsiyyələrinin səmərəsizliyi göstərilir.

Nəzərdə tutmaq lazımdır ki. Fondun fəaliyyəti barədə

qərar qəbul edilməsi üçün səslər paya mütanasib qayda da bölünür.

Fondun qərarını təsdiq etmək üçün 85% səs çoxluğu olmalıdır. ABŞ

18%-ə yaxm səsə malikdir. Düzdür bu Fond da müstəqil qərar qəbul

etmək üçün kifayət deyil, lakin bu ABŞ-a imkan verir ki, Fondun

istənilən qərarını təcrid etsin. ABŞ Senatı Beynəlxalq Valyuta

Fonduna müəyyən hərəkətləri etmək, məsələn ölkələrə kredit ayırmağı

qadağan edən qanun layihəsi qəbul edə bilər.

BVF borcları bir sıra şərtlər irəli sürməklə verir: kapitalın

sərbəst hərəkəri, özəlləşdirmə (o cümlədən təbii inhisarların- dəmir yol

nəqliyyatı və kommunal xidmətlər), sosial proqramlara - təhsil, səhiyyə,

ictimai nəqliyyat və s. - hökumət xərclərinin minimumlaşdırılması və

hətta ləğv edilməsi və s.

-'C . ■ . . .1 . . . . . ' : ____ 369

Adi maliyyələşdirmə mexanizmlərindən əlavə xüsusi əvəzləş-

dirici mexanizmdə fəaliyyət göstərir. Əvəzləşdirici maliyyələşdirmə -

üzv-ölkələrdən asılı olmayan, xarici mühit amilləri ilə əlaqədar ixracdan

əldə edilən vəsaitlərin itkisi, bazar iqtisadiyyatına keçidlə bağlı

çətinliklərin qarşısının alınması. Fond tərəfindən bəyənilmiş islahatların

tempinin saxlanılmasına köməklik edilməsi və digər zərərlərin aradan

qaldırılmasına yönəldilmiş olur.

BVF-da həm də fövqəladə kömək mexanizmi də vardır. Bu

mexanizm təbii fəlakətlərdən ziyan çəkmiş ölkələrin tədiyə balansının

müvazinətləşdirilməsi üçün Fond tərəfindən onlar üçün əmtəələrin

tədarükü formasında həyata keçirilir.

6.7. Dünya valyuta sistemi

üzərində BVF-nun

nəzarəti Nizamnaməsinə müvafiq olaraq BVF dünya valyuta sisteminin

səmərəli fəaliyyətinin təmin olunması məqsədilə, üzv-ölkələrin valyuta

kursunun təhlili və monitorinqi də daxil olmaqla daimi olaraq müşahidə

aparmalı və ciddi nəzarəti həyata keçirilməlidir (firm «surveillance»).

Direktorluğun qərarına uyğun olaraq ölkələrin valyuta kursları

siyasətinin təhlilinin qiymətləndirilməsi xarici iqtisadi siyasətdə daxil

olmaqla, onun bütövlükdə iqtisadi vəziyyətinin hərtərəfli təhlilini

özündə birləşdirir. BVF ayrı- ayrı ölkələrin valyuta sistemi və siyasəti

üzərində nəzarəti aşağıdakı istiqamətlərdə həyata keçirir.

İkitərəfli nəzarət (Courty or «Bilateral» Surveillance).

Nizamnamənin IV maddəsinin verdiyi səlahiyyət çərçivəsində Di-

rektorluq müntəzəm olaraq hər bir üzv-ölkə ilə onun iqtisadi və maliyyə

siyasəti üzrə məsləhətləşmələr aparır. Bu məsləhətləşmələr Fondun

əməkdaşlarının hesabatlarına əsaslanır və ikitərəfli nəzarət adlanır. Bu

nəzarətin köməkliyi ilə BVF ölkələrin bu sahədə siyasətlərinin zəif

tərəflərini aşkara çıxarır və ölkələrə düzə- lişverici tədbirlərin həyata

keçirilməsi barədə məsləhətlər verir.

Bu nəzarətin həyata keçirilməsi üçün IV maddəyə uyğun olaraq

ölkəyə Fondun missiyası (nümayəndələri) göndərilir. Bu missiya

hökumət və mərkəzi bankın nümayəndələri tərəfindən qarşılanır və

ölkədə mövcud olan iqtisadi və maliyyə məlumatlarını toplayır.

Məsləhətlər iqtisadiyyatda baş vemıiş cari (sonuncu) də

370

yişiklikləri, ölkə tərəfindən həyata keçirilən pul, fiskal və struktur

siyasətləri əhatə edir. Fondda müvafiq ölkədən olan direktor bir qayda

olaraq müşahidəçi qismində missiyanın tərkibində iştirak edir. Missiya

gördüyü işin nəticəsi olaraq yekun sənədi və ya memorandum

hazırlayır. Sənəddə aşkar olunmuş qüsurlar və təkliflər öz əksini tapır.

Sənəd milli hökumətlərdə qalır. Fondun mənzil-qərargahına qayıtdıqdan

sonra missiya ölkədə- ki, iqtisadi vəziyyət, ölkə hakimiyyəti ilə

müzakirələrin məğzi, eləcə də ölkənin siyasətinin qiymətləndirilməsi

barədə hesabat (report) hazırlayır.

Hesabat Fondun Direktorluğunda müzakirə olunur. Hökumətin

hesabat barədə fikirləri Fondda həmin ölkəni təmsil edən direktor

tərəfindən bildirilir. Direktor tərəfindən şərh olunan fikirlər iclasın sədri

tərəfindən cəmləşdirilərək yazılı rəy hazırlanır və bu ölkə ictimaiyyətinin

diqqətinə çatdırılır.

Regional nəzarət (Regional Surveillance). Ölkələr üzrə

ikitərəfli məsləhətləşmələrə əlavə olaraq BVF eləcə də regional

səviyyədə valyuta siyasətlərinə də baxır. O, müntəzəm olaraq Aİ,

Avropa Mərkəzi bankı, Qərbi Avropa valyuta fondu, Mərkəzi Afrikanın

valyuta cəmiyyəti və Karib hövzəsi valyuta ittifaqı kimi regional

institutlarla valyuta siyasətini müzakirə edir. BVF-nun nümayəndələri

«G7»(«G8»), «24-lər qrupu», Asiya-Sakit okean iqtisadi əməkdaşlıq

Forumu, Afrikanın inkişafı üçün yeni tərəf- müqabilliyi (the New

Partnership for Africa's Development), Körfəz ölkələri əməkdaşlıq

Şurası (the Gulf Cooperation Coun- cil), eləcə də Avropa ittifaqı ilə

assosiasiya olunmuş Məqrib ölkələrinin maliyyə nazirləri və mərkəzi

bankların rəhbərləri ilə valyuta siyasətinin müzakirələrində iştirak edir.

Qlobal (yaxud çoxtərəfli) nəzarət (Global or «Multilateral

Surmeillance»). BVF-nun Direktorluğu müntəzəm olaraq dünya

iqtisadiyyatı və dünya maliyyə bazarının inkişafı məsələlərini nəzərdən

keçirir. Nəzarət qismən Fondun əməkdaşları tərəfindən adətən ildə bir

dəfə hazırlanan «Dünya iqtisadiyyatının inkişafı haqqında Hesabat»a

(«Word Global Financial Stability Report») və ildə iki dəfə hazırlanan

«Qlobal maliyyə sabitliyi haqqında Hesabata» (Global Financial

Stability Report) əsaslanır.

Dünya iqtisadiyyatının inkişafı haqqında Hesabat yalnız onun

vəziyyətinin hərtərəfli təhlili deyil, həm də dünya regionları və ayrı-ayrı

ölkələrin iqtisadiyyatının hərtərəfli təhlilini özündə

371

əks etdirir. Hesabat BVF-nun Direktorluğunda ildə iki dəfə müzakirə

edilir və nəşr olunur. «Qlobal maliyyə sabitliyi haqqında Hesabat»ın

hazırlanmasına 2002-ci ilin mart ayından başlanmışdır. Bunun məqsədi

inkişaf etmiş və formalaşan maliyyə bazarlarının inkişafının vaxtında və

hərtərəfli təhlilinin həyata keçirilməsi və dünya maliyyə sisteminin

fəaliyyətində mümkün çatışmazlıqların aşkara çıxarılmasıdır.

Bu nəzarət forması Fond tərəfindən iqtisadi və maliyyə

böhranlarının qarşısının ahnmasının başlıca vasitəsidir. Son dövrlərdə

nəzarətin gücləndirilməsi üçün BVF bir sıra tədbirlər görmüşdür.

Fondun bu tədbirləri valyuta siyasəti və institusional islahatlar

keçirmək üçün ölkələrin həvəsləndirilməsinə yönəldilmişdir. Həyata

keçirilən tədbirlər ölkələrin iqtisadiyyatını xarici böhranlann təsir

amilləri və maliyyə sarsıntılarma qarşı daha dayanıqlı edir ki, bunlar da

öz növbəsində dünya maliyyə sisteminin sabitliyinə gətirib çıxara bilər.

1999- 2000-ci illərdə BVF dünya maliyyə sisteminin

möhkəmləndirilməsi strategiyası çərçivəsinə iki təşəbbüs (proqram)

irəli sürdü. Birinci təşəbbüs — standartlar və kodekslərə aiddir. BVF və

Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf bankı milli və beynəlxalq

iqtisadiyyatın sağlamlaşdırılması və sabitləşməsinə kömək edən

beynəlxalq səviyyədə qəbul olunmuş standart və kodekslərin ölkələr

tərəfindən yerinə yetirilməsinə qiymət verirlər. Bu təşəbbüsün həlledici

nəticəsi standartların və kodekslərin gözlənilməsi haqqında hesabat oldu

(Reports on the Observance of Standards and Codes-ROSCs).

Standartların və kodekslərin gözlənilməsi haqqında hesabat

ölkə tərəfindən BVF və BYİP-nın operativ fəaliyyətinə toxunan 12 sahə

və onlarla əlaqədar olan standartların yerinə yetirilməsinin

qiymətləndirilməsidir. Böyük bir hissəsi sonradan çap olunan bu hesabat

üç sferanı əhatə edir: şəffaflıq; maliyyə bölməsi üzərində nəzarət və

tənzimləmə; bazarın bütövlüyü (korporativ idarəetmə, mühasibat uçotu,

audit və ödəmə qabiliyyətli olmamaq).

İdarəetmə və qərar qəbulu əməliyyatları üzrə şəffaflıq

sahəsində mühüm yeri rəqəmlərin yayılması üzrə ölkələrin hesabatı,

fıskal şəffaflıq, eləcə də pul və maliyyə siyasətinin şəffaflığı tutur.

Bunun məğzi ondan ibarətdir ki, yaxşı və düzgün məlumatlandırılmış

ictimaiyyət qəbul edilən tədbirlər sahəsində hökumətin mə

372

suliyyətini artırır, obyektiv rəqəmlər və standartlara malik investorlar isə

kapitalın yerləşdirilməsinə daha da ehtiyatla yanaşırlar.

Burada BVF-nun həlledici aləti qismində BVF-nun statistik

təşəbbüsü və monetar, maliyyə və fıskal siyasətin kodeksi çıxış edir.

BVF-nun maliyyə tənzimlənməsi və nəzarət məsələsində

başlıca yeri maliyyə bölməsini əhatə edən standartlar tutur. Onlar bank

nəzarəti haqqında ölkələrin hesabat hazırlamalarını, qiymətli kağızlar

bazarının tənzimlənməsini, sığortalama üzrə nəzarəti və ödəmə

sistemini, çirkli pulların yuyulması və terrorçuluğun

maliyyələşdirilməsinin qarşısının alınmasını nəzərdə tutur.

Bazarın bütövlüyü (market integrity) sferasında korporativ bölmə

üçün standartlar fəaliyyət göstərir. Bu standartlar ölkələr üzrə

hesabatların hazırlanması və korporativ idarəetmənin

qiymətləndirilməsini, mühasibat uçotu və auditi, müflisləşmə sistemi və

kreditorların hüquqlarının müdafiəsini nəzərdə tutur. Bütün bu

məsələlərin qiymətləndirilməsində lider rolunu BYİB tutur.

İkinci təşəbbüs — maliyyə bölməsinin qiymətləndirilməsi

Proqramıdır (the Financial Sector Assessment Proqramm- FSAP). Bu

proqram mümkün sistemli təhlükələri də nəzərə almaqla, ölkələrin

maliyyə bölməsi institutlarının, onların siyasəti və uyğunlaşmalarının

hərtərəfli tədqiqini nəzərdə tutur. Bu proqram BVF-nun ölkələrin milli

maliyyə sistemləri üzərində nəzarətinin mühüm alətidir. Proqram

ölkələrin sorğusu əsasında BVF və BYİB tərəfindən həyata keçirilir və

banklar, qarşılıqlı fondlar, sığorta kompaniyaları, qiymətli kağızlar,

valyuta və pul bazarları da daxil olmaqla bütövlükdə ölkənin

valyuta-maliyyə sisteminin hərtərəfli tədqiqini özündə birləşdirir.

Yoxlama sferasına eləcə də maliyyə institutları və bazarlarını

əhatə edən ödəmə sistemi, tənzimləmə orqanları, nəzarət və

qanunvericilik sahələri də daxil olur.

Beləliklə, yoxlamanın (təftişin) nəticəsi ətraflı şəkildə «Maliyyə

bölməsinin sabitliyinin qiymətləndirilməsi» (a Financial Sector Stability

Assessment (report) hesabatında əks olunur. BVF və BYİB-nm

ekspertlər missiyası mərkəzi bankların nəzarət və təftiş üzrə milli

agentliklərinin və beynəlxalq standartlaşma təşkilatlarının ekspertləri ilə

birlikdə vəziyyəti qiymətləndirir. Bunun məqsədi üzv-ölkələri onların

maliyyə bölmə- lərindəki, çətin vəziyyətdən çəkindirmək, BVF, BYİB

və dünya

373

ictimaiyyətinə həmin ölkəyə müəyyən yardım göstərmək üçün köməklik

etməkdir.

2002-ci ildə BVF çirkli pulların yuyulması və terrorçuluğun

maliyyələşdirilməsinin qarşısının alınması məqsədilə bir sıra tədbirlər

həyata keçirməyə başladı. Həmin ilin iyul ayında Fond FATF-ın 40

tövsiyəsinə və 8 xüsusi tövsiyəsinə onun səmərəli fəaliyyəti üçün sahə və

onunla assosiasiya olunmuş bir qrup standartlan və kodeksləri əlavə etdi.

Pulların yuyulması və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı

mübarizə tədbirləri sahəsində Azərbaycan Respublikasının maliyyə və

bank sistemində də bir sıra köklü tədbirlər həyata keçirilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2002-ci ilin may ayında

imzaladığı «Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Təhlükəsizlik Şurasının

№1368 saylı 2001-ci il 12 sentyabr, №1373 saylı 2001-ci il 28 sentyabr

və №1377 saylı 2001-ci il 12 noyabr tarixli qətnamələrinin yerinə

yetirilməsinin təmin olunmasına dair tədbirlər planı haqqında»

sərəncamda terrorçuluğa və terror fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsinə

qarşı, terror aktı törədən və ya törətməyə cəhd göstərən fiziki və hüquqi

şəxslərin vəsaitlərinin və digər maliyyə aktivlərinin, yaxud iqtisadi

resurslarının dondurulması sahəsində tədbirlərin görülməsinə dair

müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarına göstərişlər öz əksini tapmışdır.

1. Terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinin qarşısının alınması

məsələsinin həlli 1989-cu ildə Parisdə «yeddiliyin» sammitində

yaradılmış FATF təşkilatının üzərinə düşür. Hazırda otuzdan çox dövlət

və iki beynəlxalq təşkilat onun üzvüdür. Bundan əlavə bu sahədə

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı çərçivəsində yaradılmış digər bir təşkilatda

fəaliyyət göstərir.

FATF (The Financial Tack Forse on Money Laundering) -

pulların yuyulmasına qarşı mübarizə üzrə maliyyə tədbirlərinin

işlənilməsi üzrə qrupdur. 1990-cı ilin aprel ayında FATF kapitalın

yuyulmasının qarşısının alınması üzrə «40 tövsiyəsini» («40 Re-

commendations») nəşr etdi. 11 sentyabr 2001-ci ildə Nyu-Yorkda baş

vermiş dəhşətli terror hadisəsindən sonra FATF-ın fəaliyyəti

genişləndirilərək, terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinin qarşısının

alınmasına qarşı mübarizəyə də yönəldildi. FATF özünün 40 tövsiyəsinə

əlavə olaraq terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizə ilə

əlaqədar 8 tövsiyəni nəşr etdi.

374

Cinayətkar fəaliyyətlə əldə olunmuş gəlirlərin aşkarlanması

məqsədi ilə 2001-ci ilin noyabrında «Valyuta tənzimlənməsi haqqında»

Qanuna dəyişikliklər edilmişdir. İlk dəfə olaraq, Azərbaycan

qanunvericiliyində 50.000 Amerika Birləşmiş Ştatları dolları

ekvivalentində respublika sərhədindən nəğd valyutanın keçirilməsi üçün

məbləğin həddi müəyyənləşdirilmişdir ki, bu hədd aşıldığı təqdirdə

gömrük orqanları 7 gün ərzində Mərkəzi Bankı və Vergilər Nazirliyini

məlumatlandırmalıdırlar.

1996- cı il «Azərbaycan Respublikasında bank və bank

fəaliyyəti haqqında» Qanununa müvafiq olaraq, hüquqi və fiziki

şəxslərin kredit təşkilatında yerləşdirdikləri pul vəsaitləri və digər

qiymətli əşyalanna yalnız mövcud qanunvericiliklə müəyyən edilmiş

qaydada məhkəmə orqanlannın qəranna əsasən həbs qoyula bilər. Həbs

qoyulmasına dair müvafiq qəran aldıqdan sonra kredit təşkilatı

gecikdirmədən hesab və əmanət (həbs qoyulmuş vəsaitlərin həcmində)

üzrə xərc əməliyyatlannı dayandınr. Kredit təşkilatında olan pul və digər

qiymətli əşyaların müsadirəsi məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş

hökmü əsasında həyata keçirilir.

Bununla yanaşı, «Normativ-hüququ aktlar haqqında»

Azərbaycan Respublikasının 26 noyabr 1999-cu il tarixli Qanunun 34-

cü maddəsinə əsasən «Valyuta tənzimlənməsi haqqında» və

«Azərbaycan Respublikasında bank və bank fəaliyyəti haqqında» Qa-

nunlannın tələblərinə müvafiq qaydada göndərilmiş təlimatların yerinə

yetirilməsi bütün bank və kredit təşkilatları üçün məcburidir.

Həmçinin Azərbaycanın maliyyə-kredit sistemində beynəlxalq

prinsip və tövsiyələrin tətbiqi üzrə mərhələli şəkildə tədbirlərin

görülməsi davam edir.

Hazırda FATF-ın 40 tövsiyəsi nəzərə alınmaqla cinayət fəaliyyəti

ilə əldə olunmuş gəlirlərin anlayışların təfsiri, bu yolla qazanılmış

gəlirlərin leqallaşdırılmasına qarşı mübarizə aparacaq səlahiyyətli orqan

müəyyənləşdirilmişdir.

Azərbaycan Respublikası göstərilən cinayət əməlinə qarşı

mübarizədə də beynəlxalq birliklə səmərəli əməkdaşlıq edir. Belə ki,

2000-ci ilin dekabr ayında Azərbaycan transmilli mütəşəkkil

cinayətkarlığa qarşı Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Konvensiyasını,

2001-ci ilin noyabrında isə 1990-ci il «Cinayət fəaliyyətindən əldə

edilmiş gəlirlərin yuyulması, aşkarlanması, götürülməsi və müsadirəsi

haqqında» Avropa Konvensiyasını imzalamışdır.

375

Ədəbiyyat 1 .Səmədzadə Z. Möcüzəli Çin və Çin möcüzəsi/Ziqtisadiyyat 2000.-26 iyul-1 avqust. 1. Səmədzadə Z. İqtisadi islahatlar- sosial sarsıntılara yol verilməmişdir. iqtisadiyyat.-2000.-2-10 avqust. 2. Səmədzadə Z. “Dünya iqtisadiyyatnÇin “iqtisadi möcüzəsi”- Bakı: Gənclik,2001. 3. Axundov Ş.Ə. Beynəlxalq marketinq. Bakı, 2005. 4. Ələkbərov Ə.H., İbrahimov F.V.Menecment. Bakı, 2004 5. Ələkbərov Ə.H., Əlizadə A.Ə. Beynəlxalq marketinq. Bakı, 2008 6. Ələkbərov Ə.H., Vəliyev M. Ə., Məmmədov S.M. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər. Dərslik. Bakı, 2010 7. Əlirzayev Ə.Q. Azərbaycanın iqtisadi inkişafının konsepsiyası və proqramı. Bakı, 1999. 8. İqtisadi nəzəriyyə. Professorlar T.S.Vəliyev, Ə.P.Babayev və M.X.Meybullayevin redaktəsi ilə. Bakı, 1999. 9. İqtisadi təlimlər tarixi. Prof.M.Meybullayevin ümumi elmi redaktəsi ilə. Bakı, 2002. 10. Hacıyev Ş.H., Bayramov Ə.İ. Beynəlxalq iqtisadiyyat. Bakı, 2000. 11. Hacıyev Ş.H., Məmmədov M.Q. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər. Bakı, 2005. 12. Feyzullabəyli İ.Ə., İbişov E.İ., İsrafılov H.A. Beynəlxalq ticarət işi, Bakı, 2001. 13. Şəkərəliyev A.Ş. Dünya iqtisadiyyatı və Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər. Bakı, 1999 14. Kərimov C.,Hüseynov C.Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər. Bakı, 1999 15. Xacə Nəsirəddin Tusi. Əxlaqi - Nasiri. Bakı, 1989. 16. Azərbaycanın statistik göstəriciləri. 2000-2008- ci illər: Bakı,Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. - Bakı. Səda, - 2000-2008 1. Məmmədov Z. Regionalarm iqtisadi inkişaf problem- ləri.(l995-2001-ci illər).-1- ci kitab (elmi red. Akademik Z. Səmədzadə). -Bakı,2007. 2. “Planlı təsərrüfatdan bazar iqtisadiyyatına keçid” mövzusunda beynəlxalq konfransına həsr edilmiş xüsusi buraxılış (Çin və Azərbaycan alimlərinin birgə təşkil etdikləri konfrans ). İqtisadiy- yat.-2001.-08-14 aprel.

376

Rus dilində

1. Международные экономические отношения. Под редакцией

профессора Н.Н.Ливенцева. М., 2008

2. Мировая экономика и международные экономические отношения.

Ростов - на - Дону. Феникс, 2001.

3. Мировая экономика и международные экономические отношения. В

двух частях Под редакцией члена - корреспондента РАН, профессора

Р.И.Хасбулатова, М.,2006

4. И.П.Гурова. Мировая экономика. М.,2008.

5. В.К.Ломакин. Мировая экономика. М., 2008.

6. С.В.Фомишин. Международные экономические отношения. Ростов -

на - Дону. Феникс, 2006.

7. Портер М. Международная конкуренция. М., 1993.

8. Рикардо Д. Начало политической экономии и налогообла- жения. М.,

1995

9. Самуельсон П.Экономика. М., 1964

10. Самуельсон П.,Нордхаус В. Экономика. М.,1997

11. К.Маркс, Ф.Энгельс. Капитал. М., 1964

12. С.Б.Огнивцев и др. Мировая экономика. М., 2001.

13. Петти В.Трактат о налогах и сборах. М.,2001.

14. Глобалистика: Энциклопедия. М., 2003.

15. Дюмулен И.И. Всемирная торговая организация.М.,2003.

16. Европейская Экономическая Комиссия ООН. Обзор

экономического положения Европы. 2005. №1 .ООН. Нью - Йорк;

Женева, 2007.

17. Перспективы развития мировой экономики. Институциональное

строительство. МВФ, Вашингтон, 2007.

18. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. Кн.

1-5. М.,1997

19. Экономический и Социальной Совет ООН. Обзор мирового

экономического и социального развития. Эжегодные доклады,

2000- 2007 гг. Женева.

20. ЮНКТАД. Доклад о торговле и развитии. 2005, 2006, 2007. ООН.

Нью - Йорк; Женева, 2005.

21. Американский ежегодник. М., 2005, 2007.

22. Архитектор Макроэкономики.Дж. М. Кейнс и его

макроэкономическая теория. Ростов н\д, 1997

23. Доклад о мировом развитии 2005, 2006, 2007. Изд-во Всемирного

банка. М., 2005, 2006, 2007.

377

24. Котелкин С.В. Международная финансовая система. М., 2004.

25. Лука К.Торговля на мировых валютных рынках. М., 2003.

26. Организация Обьединенных Наций. Основные факты. М., 2000.

27. Рот А., Захаров А., Златкис Б.Основы государственного

регулирования финансового рынка. М., 2003.

28. Мазурова Е.К. Международные экономические организации в

системе регулирования мирохозяйтвенных связей. М., 2003.

29. Потенциал и вызовы глобализации. Обзор МВФ. Нью-Йорк, 2001.

30. Клинов В.Г. Экономическая коныонктура. Факторы и меха- низи

формирования. М., МГИМО-Университет, 2003. В двух частьях.

31. Градобитова Л.Д. Теория международной конкурентоспособности

государств М.Портера. М.,1996.

32. Градобитова Л.Д. Транснациональные корпорации в современных

международных экономических отношениях. М,, 1996.

33. Ушаков И., Малаха И. «Утечка умов»- масштабы, причины,

последствия. М.,1996.

34. Европейский союз: справочник - путеводитель. М., 2004.

35. Костюнина Г.М. Азиатско - Тихоокеанская экономическая

интеграция. М., 2002.

36. Шемятенков В.Г. Европейская интеграция. М.,2004.

37. Буглай В.Б., Ливенцев Н.Н.Платежный баланс как абобщаю- щий

показатель мирохозяйственных связей. М.,2002.

38. Буторина О.В.Между народные валюты. Интеграция и

конкуренция. М.,2003.

39. Котелькин С.В. Международная финансовая система. М.,2004.

40. Моисеев С.Р. Международные валютно-кредитные отношения. М.,

2003.

41. Герчикова И.Н. Международные экономические организации:

регулирование мирохозяйственных связей и предпринимательской

деятельности. М.,2002.

42. Дюмулен И.Н.Международная торговля услугами. М.,2003.

43. Шреплер Х.А. Международные экономические организации.

Справочник. М.,1998.

44. Повалихина Т.И.История мировой экономики и международных

экономических отношений. Минск, 2007.

ƏləKbərov Əziz

Həmid oğiu

1946-cı ildə Qərbi

Azərbaycanın Basarkeçər rayo-

nunun Kəsəmən kəndində

anadan olmuşdur.

1970- 1972-ci illərdə SSRİ

EA-nm Mərkəzi İqtisadi Riyaziyyat

İnstitutunun aspirantı, sonradan isə

doktorantı olmuşdur.

1973- 1978-ci illərdə Dövlət Plan Komitəsinin İqtisadiyyat

institutunda şöbə müdiri işləmişdir. 1978-1994-cü illərdə AMEA- nın

Riyaziyyat və Mexanika institutunun XKB-da şöbə müdiri, direktorun

müavini və direktorun 1-ci müavini olmuşdur.

1994-1999-cu illərdə «Mars» SESB baş direktorunun 1- ci

müavini. Tətbiqi Problemlər institutunun direktoru vəzifələrində

çalışmışdır.

1999-cu ildən Odlar Yurdu Universitetində işləyir. Universitetin

«İqtisadiyyat və menecment» kafedrasının müdiri, professordur.

Yüzdən artıq elmi məqalə, tezis, bir neçə monoqrafiya, dərslik və

fənn proqramlarının müəllifidir.

SSRİ İxtiralar və Kəşflər üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən ixtira

kimi qeydə alınaraq müəlliflik şəhadətnaməsi verilmiş 24 ixtiranın

müəllifidir.

Dəfələrlə SSRİ və Azərbaycan SSR-nin «Xalq təsərrüfatı

nailiyyətləri» sərgisinin iştirakçısı və mükafatçısı oişmuşdur.

Vəliyev Munir

Əhməd oğlu

1974- cü ildə Bakı şəhə-

rində anadan olmuşdur.

1992- ciildə

Azərbaycan

Dövlət İqtisad Universitetinə

daxil olmuş və 1998-ci ildə

həmin universiteti bitirərək,

iqtisadçı ixtisasına yiyələn-

mişdir. ADİU-ni bitirdikdən

sonra Vergi nazirliyi və bank sistemində işləmişdir. 1 O-dan artıq elmi

məqalənin və bir neçə fənn proqramının müəllifidir.

Hal-hazırda Odlar Yurdu Universitetində işləyir.

«Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər» dərsliyinin müəlliflərindən

biridir.

Məmmədov Sabir

Məmməd oğlu

Sabir Məmməd oğlu Məm- mədov 1961-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur rayonunun Ərəbyengicə kəndində anadan olmuşdur. 1979 - cu ildə Azərbaycan Politexnik İnstitutunun Kirovabad (indiki Gəncə) filialına daxil olmuş, 1984-cu ildə Azərb- aycan Texnologiya İnstitutunun ye- yinti istehsalının texnologiyası fakültəsini bitirərək mühəndis-tex- noloq ixtisası almışdır. Sonradan Moskva şəhərində Moskva Dövlət

Sosialogiya Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmişdir. 1984-cü ildən Naxçıvan MR Meyvə Tərəvəz Birliyində əmək fəaliyyətinə başlamışdır. İliç (indiki Şərur) rayon komsomol komitəsində işləmiş, həmin rayonun Konserv zavodunda laboratoriya müdiri, is- tehsalat üzrə direktor müavini vəzifələrində çalışmışdır. Sonradan Azərbaycan Standartlar Komitəsinin Şərur rayonu üzrə Dövlət Qə- bulu orqanının sədri, Naxçıvan Muxtar Respublikası Şəkər Şirkəti- nin baş direktorunun müavini, Neftçala Balıq kombinatının direktoru vəzifəsində çalışmışdır. 2006-cı ilə qədər Sabir Məmmədo- V Neftçala Rayonlararası DBMX-nin rəisi, daha sonra Xaçmaz və Sumqayıt Rayonlararası DBMX-nin rəisi vəzifəsində işləmişdir. İq- tisad elmləri üzrə fəlsəfə doktorudur.

Sabir Məmmədov eyni zamanda respublikanın və xarici ölkələrin bir sıra elmi jurnallarında nəşr olunmuş urbanizasiya mövzusunda yazılmış ondan artıq elmi məqalələrin müəllifidir. O, həmçinin «İntensiv urbanizasiya mühitində kənd təsərrüaftınm inkişafı məsələləri» haqqında nəşr olunmuş monoqrafiyanın müəllifi və «Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər» adlı dərsliyin və bir neçə fənn proqramının müəlliflərindən biridir.

S.Məmmədov azad Qələmlər Cəmiyyətinin təsis etdiyi” «Qızıl əllər»” fəxri diplomuna, «Qafqaz MEDİA İctimai Birliyi» nin təsis etdiyi fəxri fərmana, «Cəsarətli Qələm» mükafatına və «Əsrin ziyalıları» Xeyriyyə ictimai birliyinin təsis etdiyi diploma layiq görülmüşdür.

Ramazanov Müşfiq

Köçəri oğlu

1973- cü ildə Qərbi

Azərbaycanın Krasnoselo

rayonunun Çaykənd kəndində

anadan olmuşdur.

1995-ci ildə Azərbaycan

Dövlət İqtisad Universitetinin

“Uçot-iqtisad” fakültəsini fərq-

lənmə diplomu ilə bitirmişdir.

Həmin ildə Azərbaycan Milli

Elmlər Akademiyası İqtisadiyyat İnstitutunun “xalq təsərrüfatının

iqtisadiyyatı və idarə edilməsi” ixtisası üzrə aspiranturasına daxil

olmuşdur.

2004-cü ildə AMEA İqtisadiyyat İnstitutunda “Bazar iqtisadiyyatı

şəraitində inhisarsızlaşdırmanın əsas istiqamətləri” üzrə namizədlik

dissertasiyası müdafiə edərək iqtisad elmləri namizədi alimlik dərəcəsi

almışdır.HazırdaAMEA İqtisadiyyat İnstitutunun doktorantıdır.

1995-2008-ci ilə kimi müxtəlif dövlət və qeyri-dövlət təşkilatlarında

rəhbər vəzifələrdə çalışmışdır.

2008-ci ildən MTN Heydər Əliyev adına Akademiyasının

“İnzibati-idarəetmə” kafedrasında müəllim vəzifəsində çalışır. İyirmidən

artıq elmi məqalə, tezis, iki dərslik və bir neçə tədris proqramlarının

müəllifidir.