Emevi Devlet Otoritesi - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D02669/2003_1_1/2003_1_1_CELIKS.pdf · 2015. 9. 8. · S. Çelik/Emevi Devlet Otoritesinin Tesisinde Haccac b. Yusuf es-Sakafînin

19

SOSYAL B L MLER Y l:2003 Cilt:1 Say :1 Celal Bayar Üniversitesi S.B.E. MAN SA

Emevi Devlet Otoritesinin Tesisinde

Haccac B. Yusuf Es-Sakafî'nin Fonksiyoner Rolü

Ö r. Grv. Sebahattin ÇEL K Celal Bayar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Manisa

ÖZET Hz. Osman' n ehid edilmesiyle, slam Dünyas nda siyasî istikrar bozulmu tu. Cemel,

S ffin ve Kerbela olaylar yla slam alemi adeta bir yang n yerine dönmü tü. Emeviler devlet otoritesini sa lamak için nihayet uygun adam bulmu lard : Hacca b. Yusuf es-Safakî.

Ac mas z ki ili i, sert yöntemleri ile Haccac, Irak ve Horasan'da çok kan dökmesine kar l k O, ülkede siyasî istikrar sa lad . Ac mas zl ndan dolay tarihe "Zalim" lakab yla geçti.

Anahtar kelimeler: Haccac, Abdülmelik, bn Zübeyr, Kufe, Basra, Emeviler.

The Functional Role Of Haccac bin Yusuf-Sakafî In The Establishment Of The Authority Of State Of Umayyad

ABSTRACT With Hz. Osman had become witness, the political distillation had discomfitured in slam

world.With Cemel,S ff n and Kerbela evens slam World became like a fire place.Emevis had found fitting human for becoming government authority well:Haccac b. Yusuf es-Sakafi.

Haccac was a cruel man and he mathed political distillation altough he had sheeded blood very much with his hard methods in Hicaz,Irak,Horasan.Because his cruel personality,his nick-name had become Cruel in history.

Key Words: Haccac, Abdülmelik, bn Zübeyr, Kûfe, Basra, Emevis.

I. Giri

Hz. Peygamber in Medine ye hicret etmesiyle Müslümanlar yeni bir dönemin kap s n aralam lard r. Mekke de bir cemaat görüntüsünde olan Müslümanlar, Medine ye hicret ile devletle me sürecinde ilk ad m atm oluyorlard . Hz. Muhammed in hem Peygamber, hem devlet ba kan olarak geçirdi i 10 y ll k Medine hayat , slam tarihi için müstesna bir devirdir. Bu dönemde organizeli bir devlet te kilat ndan bahsetmek pek mümkün olmasa da, bir devletin temel niteliklerinin filizlenmeye ba lad n söyleyebiliriz1.

Hz. Ebubekir döneminde bu filizlenme daha sistematik hale getirilmi , Hz. Ömer le beraber gelen fetihler neticesinde slam hakimiyetinin geni bir co rafyaya yay lmas yla, organizeli bir devlet yap s kaç n lmaz olmu tur. Devlet yap s , Hz. Ömer döneminde ciddi bir ekilde kurumsalla maya ba lam t 2. Bu

1 Mehmet Çelik, slam Tarihinde Dinin Politikaya Alet Edilmesinin lk Örnekleri , F.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi X/I, Elaz 2000, 30 v.d. 2 Geni bilgi için bkz. Mehmet Çelik, Hulefa-i Ra idin Döneminde Beytü l-Mal ( Kurumla mas , Geli mesi ve leyi i ),

F.Ü. Tarih Sempozyumu Bildirileri, Elaz 1993.

S. Çelik/Emevi Devlet Otoritesinin Tesisinde Haccac b. Yusuf es-Sakafî nin Fonksiyoner Rolü

20

süreç Hz. Osman döneminde de devam etti. Hz. Osman n hilafetinin ikinci döneminde3, devlet kurumlar nda gözle görülür bir ailevî kadrola maya ahit olmaktay z. Ümeyye o ullar n n ba ta valilikler olmak üzere, devletin önemli birimlerinde kilit noktalar i gal etmeleri ve buna ilaveten ho nutsuzluk yaratan kötü yönetimleri, slam dünyas nda bir kaosun ç kmas na sebep oldu4. Bu kaosun büyümesi Hz. Osman n hayat na mal oldu5.

Hz. Ali nin halife olmas ile bu s k nt lar n sona erece i dü ünülürken, ne yaz k ki slam dünyas ndaki bu yang n alevlenerek daha da büyümü tür. Yeni Halife nin daha ilk günlerinde, henüz bir Emevî - Ha imî çeki mesi ba lamam ken Hz. Ai e nin önderli inde bir çalkant meydana geldi6. Bunun neticesinde tarihte Cemel Vakas

olarak bilinen hadisede binlerce Müslüman birbirinin kan n döktü7. Hz. Ali, devleti anar iye sürükleyen bu tehlikeyi bertaraf ettikten sonra, esas büyük tehlike olan am bölgesi valisi Muaviye ye yöneldi. Ancak 20 y ld r bu bölgenin valili ini yapan Muaviye, yeterli devlet tecrübesine sahipti ve Hz. Ali ye kar haz rl kl yd . Sonunda bu çeki me S ffin Sava

ile neticelendi (m.657) ve bu sava on binlerce Müslüman n kan n n akmas na neden oldu8. Hz. Ali

Muaviye mücadelesi ile çalkalanan slam aleminin yönetimi, Hz. Ali nin ehit edilmesi9 ve Hz. Hasan n da Hilafetten feragat etmesi neticesinde10 Emevî ailesinin eline geçti.

II. Haccac' n Devlet Hizmetine Giri ine Kadar slam Aleminin Genel Durumu

Hz. Ali nin vefat , o lu Hz. Hasan n da hilafetten çekilmesi üzerine Muaviye Kudüs te halifeli ini ilan etti.11 Sahabe de art k bu parçalanman n son bulmas için O na biat edince, bir süre slam dünyas nda bar havas esti. Ancak Muaviye nin önünde iki önemli engel daha vard . Bu engellerden biri, O'nun

3 Toplam 12 y l süren Halifeli inin son 6 y l . 4 Bkz. Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Tarih-i Taberi III ( çev. M. Emino lu ), stanbul 1983, v.d. ; zzeddin Ebu l-Hasan Ali b. Muhammed bnü l-Esir, el-Kamil fi t-Tarih II, (çev. A. Özayd n-A. A rakça), stanbul 1985, 300 v.d. ; Mevlana ibli, Asr- Saadet V ( çev. Ö. R. Do rul ), stanbul 1978, 10 v.d. ; Muhammed Ebu Zehra, slamda Siyasî, tikadî ve F khî Mezhepler Tarihi ( çev. H. Karakaya

K. Aytekin ) stanbul 1993, 15 v.d. ; Robert Matran, slamin Yay l Tarihi ( çev. . Kayao lu ), Ankara 1981, 97. ; rfan Aycan, Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebi Süfyan, Ankara 1990, 99 v.d. ; Ahmet Akbulut, Sahabe Devri Siyasi Hadiselerin ekillendi i Kelam Meseleleri, Ankara 1988, 145. 5 Taberi, III, 163 v.d. ; bnü l-Esir , III, 186 v.d. ; Ömer R za Do rul, Büyük slam Tarihi Asr- Saadet V, Eser Ne riyat, stanbul 1978, 419. 6 Taberi, II, 170, v.d. ; bnü l-Esir, III, 211 v.d. 7 M. Said Hatipo lu Hilafetin Kurey ili i A.Ü. .F. Dergisi XXIII, Ankara 1978, 195. 8 bnü l-Esir, III, 321. ; Seyyid Radiy, Nehcü l-Bela a ( Hz. A. Gölp narl ), stanbul 1990, 83. 9 Taberi, III, 214 v.d. ; Ne et Ça atay, Ba lang çtan Abbasilere Kadar slam Tarihi, T.T.K. Bas mevi, Ankara 1993, 411. 10 Ethem Ruhi F lal , Hz. Hasan ve Hüseyin Dönemleri

A.Ü: :F: Dergisi XXVI, Ankara 1983, 356 v.d. ; Ça atay, 413.; Hüseyin Algül, slam Tarihi II, Gonca Yay nlar , stanbul 1987, 554. 11 M.G.S. Hodgson, slam n Serüveni Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih, z Yay nc l k, stanbul 1995, 157. ; bnü l Esir, III, 412.157

Sosyal Bilimler 1/1 (2003) s. 19-35

21

iktidar n hazmedemeyen ve Ehl-i Beyt e sempati duyan, ia 12 ad verilen büyük bir kitle, bir di eri ise her iki tarafa da cephe alan Haricilerdi13.

Muaviye, devletin sars lan siyasal istikrar n yeniden tesis etmek için h zl bir çal ma içerisine girdi. Mu ire b. u be yi Kûfe valili ine atayarak14 O'nun siyasi dehas ve nüfuzu sayesinde Hz. Ali taraftarlar n ve Haricileri kontrol alt nda tutmas n bildi. Amr b. As a M s r valili ini vererek iktidar n bat dan gelecek tehlikelere kar sa lama alm oldu. Mervan b. Hakem i Medine valisi yaparak Ensar ve Muhacir in muhalefetini önlemek istedi. Ayr ca, Hz. Ali döneminden itibaren ran da vali olan ve kuvvetli bir nüfuza sahip bulunan Ziyad b. Ebih i15 baz kimselerin Ebu Süfyan n O nun babas oldu unu itiraf etti ine ahitlik etmelerini delil göstererek karde i olarak ilan etti16. Ziyad n yetkilerini

art rarak Basra valili ini devam ettirdi17. Böylece O, muhaliflerinin en yo un oldu u bu bölgelerde kendi iktidar n kendisinden fazla savunacak güçlü ve kudretli kimseleri önemli merkezlere yerle tirmi oldu.

Muaviye, bir yandan iç istikrar sa lamaya çal rken, bir yandan da fetih hareketlerine devam etti. Kuzey Afrika üzerine düzenlenen seferlerde Kartaca ya kadar gidildi. slam donanmas bu dönemde daha güçlü hale getirildi. Rodos Adas fethedilip, Sicilya k y lar na, hatta Anadolu üzerine düzenlenen seferler ile stanbul surlar na kadar gidildi18. Türkistan üzerine yap lan seferlere de büyük

önem verilmi tir. Horasan eyalet yap ld , merkezi Merv olmak üzere Herat, Tus, Ni apur ve Belh e garnizonlar kurularak askerî fetihlere haz r tutulmak üzere buraya ordular yerle tirildi. Ziyad ve ondan sonra o lu Ubeydullah n kontrolünde Sicistan ve Maverau n-nehr fethedilmi , Buhara ve Semerkant vergiye ba lanm t .

Muaviye'nin vefat ndan sonra (680) yerine, daha önceden veliaht olarak ilan etti i o lu Yezid geçti19. Bu durum slam aleminin, Suriye hariç her taraf nda ho nutsuzlukla kar land . Özellikle Hz. Hüseyin ve Abdullah ibn-i Zübeyr20

çevresinde bu ho nutsuzluk, organize bir muhalefet hareketine dönü tü. Hz.

12 Muhammed Ebu Zehra, mam afii, (çev; Osman Keskio lu), Emel Yay nc l k, Ankara 1987, 87-89. 13 Fazlu r-Rahman, slam, (çev. Mehmet Da - Mehmet Ayd n), Selçuk Yay nlar , Ankara 1981, 211 v.d. ; Hasan, 72,79. 14 bnü l Esir, III, 478. 15 Ziyad b. Ebih: Annesinin ad Sümeyyedir. Babas n n ad bilinmedi i için O na " babas n n o lu manas na gelen ibn-i Ebihi denilmi tir. 16 brahim Sar çam, Emevî-Ha imî li kileri slam Öncesinden Abbasilere Kadar, T.D.V. yay nlar , Ankara 1997, 239. ; Hasan, 56-60. 17 bnü l Esir, III, 454. 18 C.E. Boswort, slam Devletleri Tarihi, (çev. E. Merçil-M. p irli), O uz yay., stanbul 1980, 2-3. 19 Hasan brahim Hasan, Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal slam Tarihi II, Kay han Yay nlar , 2. Bask , stanbul 1985, 56-60. ; bnü l Esir, III, 503 v.d. 20 Abdullah bn-i Zübeyr; A ere-i Mübe ere den Zübeyr b. Avvam n o ludur. Annesi Hz. Ebubekir in büyük k z Esma d r. Geni bilgi için Bkz. Ahmet Kurucan-Zühtü Mercan, A ere-i Mübe ere; Cennetle Müjdelenen On Sahabi, Feza Yay nc l k, stanbul 2001, 351-363.


22

Hüseyin'in muhalefeti Kerbela'da bir facia ile neticelendi21. Yezid, Medine'deki muhalefeti bast rmak için Müslim b. Ukbe'yi Mekke'deki muhalefeti bast rmak için ise Husayn b. Numayr' görevlendirdi. Ancak kesin neticeyi alamadan öldü.22

Yezid in ölümünden sonra am da o lu II.Muaviye ye biat edildi. am n haricindeki tüm Hicaz, Irak, Yemen ve Horasan bölgesinde de ibn-i

Zübeyr e biat edildi. K sa bir süre sonra II. Muaviye kendi iste i ile hilafetten ayr ld n ilan etti. Bunun üzerine Emeviler, büyükleri olarak kabul ettikleri Mervan b. Hakem e biat ederek onu Halife seçtiler.23

Mervan yeniden Suriye de hakimiyeti sa lad . Haccac ve babas sayesinde M s r'daki Sakiflilerden de biat alarak hilafetini güçlendirdi24. Medine ve Irak üzerine ordular gönderdi. Medine ye gönderilen ordu Abdullah b. Zübeyr kuvvetleri taraf ndan bozguna u rat ld . Irak üzerine gönderilen birlikler ise, yolda Mervan' n ölüm haberini al nca geri döndüler. Mervan, Nisan 685 te ölünce yerine büyük o lu Abdulmelik geçti25. Abdulmelik ilk i olarak Ubeydullah b. Ziyad komutas nda bir ordu haz rlayarak Irak üzerine gönderdi. Bu ordu yolda Hz. Hüseyin in ehadetinde kendisini suçlayarak Emeviler den intikam almak için yola ç km olan Tevvabun

ad verilen bir grup ile kar la t . am ordusu kendilerine direnen bu muttaki insanlar ac mas zca k l çtan geçirdi26.

Bu s rada Muhtar b. Ebi Ubeyd es-Sakafi Kûfe deki iilerin ba na geçerek buraya hakim olmu tu27. Hz. Ali nin torunlar ad na düzenledi i sahte mektuplarla Malik b. E ter in o lu brahim ve tabiun ulemas ndan mam abi nin deste ini arkas na alarak sözde Ehl-i Beyt ad na kendisine biat almaya ba lam t . Abdullah ibn-i Zübeyr den Kûfe valili ini talep etmi , Ancak bu iste inin reddedilmesi üzerine isyan ç kararak Kûfe yi zorla ele geçirmi ti.28

Abdullah ibn-i Zübeyr, Irak ta gittikçe güçlenen Muhtar tehlikesini ortadan kald rmak için karde i Mus ab Basra valili ine atad . Mus ab ordusu ile Kufe üzerine yürüdü. Burada yap lan sava ta Muhtar' n kuvvetlerini bozguna u ratt , Muhtar da yakalayarak idam ettirdi.29

Bu s rada am da ise Abdulmelik, bn. Zübeyr ile Muhtar aras ndaki sava memnuniyetle izleyerek, rakiplerinin güç kaybetmesini bekliyor ve harekete geçmek için f rsat kolluyordu. Nitekim 689 da Hariciler ile u ra maktan

21 Subhi es-Salih, slam Mezhebleri ve Müesseseleri, (çev. brahim Sarm ), stanbul 1983, 204. ; "Hulefa-i Ra idin Dönemi ve Emeviler", Do u tan Günümüze Büyük slam Tarihi, II, Ed; Hakk Dursun Y ld z, Ça Yay nlar , stanbul 1992, 322 v.d. ; Sar çam, 307-332. ; W. Montgomery Watt, slam Dü üncesinin Te ekkül Devri, (çev. Ethem Ruhi F lal ), Umran yay., Ankara 1981, 49.

22 Y ld z, 329-332. 23 rfan Aycan, Haccac b.Yusuf es-Sakafî , TDV A XIV, stanbul 1996, 427. 24 Aycan, TDV A XIV, 427. ; Laura Veccia Vagleri, Ra it Halifeler ve Emevi Halifeleri

slam Tarihi Kültür ve Medeniyeti I, (çev. lhan Kutluer), Hikmet Yay nlar , stanbul 1998, 96 v.d. 25 hsan Süreyya S rma, Emeviler Dönemi Hilafetten Saltanata, 2. Bask , Beyan Yay nlar , stanbul 1990, 61.

26 Ahmet A rakça, Emeviler Döneminde K yamlar, afak Yay nlar , 2. Bask , stanbul 1994, 139-149. ; Ça atay 446. 27 Hasan, 88-89. ; W. M. Watt, 53. 28 Y ld z, 340-343 29 A rakça 154-181


23

epeyce zay flam olan Mus ab n üzerine yürüdü ve onu ma lup etti. Bu zaferden sonra Abdulmelik, Kûfe ve Basra ya giderek bu bölgelerin biat n ald 30.

III. Haccac b. Yusuf es-Sakafi'nin Devlet Hizmetine Giri i Sakif Kabilesi ile Ümeyyeo ullar aras nda Cahiliyye Dönemine 31

dayanan bir dostluk ba vard . Bu münasebetle bu kabilenin ekseriyeti Emeviler e aç kça taraf olmu ve onlara biat etmi lerdi. Muaviye den sonra tüm Arabistan n Abdullah b. Zübeyr e halife olarak biat etmesi üzerine Sakiflilerin ço u O na biat etmeyerek Taif ten ayr ld lar. Haccac ve babas da 683 y l nda aileleri ile birlikte Taif ten ayr larak Suriye ye gidip D ma k ehrine yerle tiler. Burada Emeviler ile yak n dostane ili kiler içerisine girdiler. 684 y l nda II. Muaviye nin halifelikten kendi arzusu ile ayr lmas üzerine, Ubeydullah b. Ziyad n önerisi ile Mervan b. Hakem e biat edilmesi hususu gündeme geldi. Haccac ve babas da Ubeydullah n yan nda yer ald lar ve Mervan b. Hakem e biat edilmesinde etkin rol oynad lar. Mervan halife seçilince onlar Hicaz a gönderdi i orduya dahil etti32. Böylece Haccac, devlet hizmetine resmen girmi oldu. Haccac' n, Mervan döneminde pek de ba ar l say labilecek bir hizmeti görülmemektedir. O, esas öhretini Abdulmelik döneminde yakalayacakt r. Emevi devlet otoritesini kuran komutan olarak tarihe geçen Haccac, iki s fat yla hat rlanm t r. Bunlardan birisi çok kan dökmesinden dolay kendisine "Zalim" di eri ise Emeviler'e a r sadakatinden dolay "köpek yavrusu" anlam na gelen "Küleyb" dir33.

Abdulmelik görünü te her ne kadar aç ktan muhalefeti Hicaz d nda sindirmi görünüyor ise de, slam alemi içten içe kayn yordu. Irak'ta Harici tehlikesi tam olarak ortadan kald r lmam t . Horasan ve Do u eyaletlerinde de istikrar yoktu. Abdulmelik, imdi art k istedi i komutana kavu mu tu. Haccac' n ac mas zl , kararl l ve takipçili i Abdulmelik'e ümit vermi ti. Art k bu siyasi bölünmü lü e bir son verilmesi kaç n lmazd . e Hicaz bölgesinden ba lan lmas na karar verildi.

a- Haccac' n Hicaz bölgesinde Siyasi stikrar Sa lamas

Hicaz bölgesi Abdulmelik'e kar Abdullah b. Zübeyr'e biat etmi ti. Bu siyasi ikili i ortadan kald rmak üzere, Haccac 692 y l nda bn-i Zübeyr üzerine gönderildi. Haccac emrindeki 3.000 askerle önce kendi kabilesinin bulundu u Taif ehrine gitti. Buradan takviye askerler alarak ordusunu Mekke üzerine gönderdi. Haccac n ordusu Arafat mevkiinde ibn-i Zübeyr in kuvvetleriyle kar la t ve onlar yendi. Bunun üzerine bn-i Zübeyr kuvvetlerini Mekke ye çekerek burada güçlü bir savunma kurdu. Haccac, Halife den Mekke ye sald rmak üzere izin ve takviye kuvvet istedi. Gelen takviye birliklerle Haccac n ordusu 40.000'e ula t . Bu s rada hac mevsimiydi. Haccac, Kabe ye gidip tavafta

30 Y ld z, 344-347. 31 Cahiliyye dönemi ile slamiyyet ten önceki Araplar n inanç ve ya ant tarz kastedilmektedir. 32 rfan Aycan, Haccac

TDV A XIV, stanbul 1996, 427-428. 33 Aycan, TDV A XIV, 428.


24

bulunmay ve bn-i Zübeyr ile görü erek O'nu Abdulmelik e biata davet etmeyi dü ünüyordu. Ancak bn-i Zübeyr O'nun Mekke ye girmesine dahi izin vermedi. Bunun üzerine Haccac, Hac mevsimi olmas na ra men Kubeys Da üzerine manc n klar kurarak Mekke yi ta a tutmaya ba lad .34

Haccac 40.000 askeriyle ehri d ar dan tamamen muhasara alt na ald için, buraya d ar dan hiçbir yard m ve g da giremiyordu. Muhasara uzay nca ellerinde bulunan yiyecek tükenmi ve insanlar açl k s k nt s çekmeye ba lam lard . Sava n uzamas yüzünden 10.000 ki i bn-i Zübeyr den ayr larak Haccac dan eman dilemek üzere Mekke yi terk ettiler; bunlar n içerisinde bn-i Zübeyr in o ullar ve akrabalar da vard 35.

1 Ekim 692 günü, bn-i Zübeyr askerleriyle Haccac n kuvvetlerine sald rarak onlar geri püskürttü. Ancak gücü gün geçtikçe tükeniyordu. bn-i Zübeyr yan ndaki bir avuç adam yla onlara kar ölünceye kadar kahramanca sava t , sonunda yüzüne isabet eden bir ta ile kanlar içinde yere dü tü ve am askerleri taraf ndan ba kesilerek vücudundan ayr ld 36.

Haccac, ibn-i Zübeyr in kellesini am a Abdulmelik e gönderdi. Bedenini de herkesin görece i bir yere asarak halka korku sald 37. Mekke halk ndan ihtilafs z Abdulmelik e biat ald . Kabe yi ta lardan temizleterek onar m ve bak m n yapt rd . bn-i Zübeyr in yapt eklemeleri y kt rarak Kâbe yi eski haline getirdi38. Halife Abdulmelik, bn-i Zübeyr isyan n kesin bir ekilde ortadan kald ran Haccac taltif ederek O'na Hicaz (Mekke Medine Taif), Yemame ve Yemen in valili ini verdi. Bundan sonra Haccac k sa sürede tüm Arap kabilelerinden Abdulmelik in halifeli i ad na biat ald . Böylece slam ülkesi s n rlar içerisinde umumun biat tamamlanm oldu. Art k bu bölgede hiç kimse Haccac a kar muhalefet etmeye cesaret edemedi. O nun sayesinde Arabistan da tam bir Emevi hakimiyeti kurulmu oldu.39

b. Haccac' n Harici Tehlikesini Bertaraf Ederek Irak Bölgesinde Siyasi stikrar Sa lamas

Haccac' n bn-i Zübeyr'i ortadan kald rarak Hicaz bölgesinde istikrar sa lamas , halk n am'a biat n kabul ettirmesi, halife Abdulmelik'i sevindirmi ti. Basra ve Kûfe de faaliyette bulunan Hariciler, Muaviye nin halifeli i zaman nda Kûfe valisi olan Mu ire b. u be ve halefi Ziyad b. Ebih in etkili mücadelesi ile bir süre sindirilmi lerse de onlar n ölümünden sonra, Muhtar döneminde meydan bo bularak silahl faaliyetlerini art rm lard . Daha sonra bu bölgeleri Muhtar n

34 Ahmet Cevdet Pa a, K sas- Enbiya ve Tevarih-i Hulefa I, Bedir Yay nevi, stanbul 1986, 684-690. ; Vagleri, 97. ; Ça atay, 448. ; S rma, 62-63. 35 Hasan, 103. 36 brahim Canan, Kütüb-ü Sitte Muhtasar ve Tercüme erhi XII, Akça yay., Ankara 1991,543. 37 S rma, 63. 38 mam Muhammed b. Muhammed b. Süleyman er-Rûdanî, Büyük Hadis Külliyat Cem ul-Fevaid Min Cami il-Usul ve Mecma iz-Zevaid II, (tercüme: Naim Erdo an), z Yay nc l k, stanbul 1996, 171-172.

39 Y d z, 344-347.


25

elinden alan Mus ab b. Zübeyr onlar n üzerine Mühelleb b. Ebi Süfra y göndermi ti. Ancak Emeviler in bn-i Zübeyr ile u ra malar sebebiyle Hariciler ile sava nda Mühelleb e destek olunamam ve gücü gittikçe zay flayan Mühelleb in ordusu seri ma lubiyetler almaya ba lam t . Bunun üzerine de halife Abdulmelik ten acil destek kuvvetleri istemek zorunda kalm t . Halife y llard r bir türlü önü al namayan bu silahl muhalif hareketin mutlaka ortadan kald r lmas gerekti ini biliyordu. Hicaz'daki ba ar lar n göz önüne alan Halife, bu sorunu halletmek üzere Haccac' Irak valili ine tayin etti. Haccac hemen eski vilayet merkezinin bulundu u Medine ye döndü. Burada 12.000 ki ilik bir süvari birli i haz rlayarak derhal yola ç kt 40.

Haccac' n Hicaz'da yapt klar , Kûfe'de duyulmu tu. Onun vali olarak buraya atanmas , amaç ve gayenin ne oldu u sorusu, herkesin kafas nda cevab n bulmu tu. Haccac Kûfe'ye gelir gelmez halk camide toplayarak onlara siyasi istikrar sa lamak, fitne ve fesad bitirmek, Halife'ye kay ts z arts z biat sa lamak için buraya atand mesaj n sert bir dille verdi41. Haccac Kûfe'de istikrar sa lad ktan sonra hiç vakit kaybetmeden Harici meselesine e ildi. Kûfe ve Basra halk ndan olu an bir ordu haz rlayarak Abdurrahman b. Mihnef komutas nda Mühelleb in yan nda Haricilerle sava mak üzere yola ç kard . Haccac taarruzdan önce bizzat karargaha gelerek orduyu tefti etti. Mühelleb ve Abdurrahman a gerekli talimatlar verdi42.

694 y l Aral k ay nda Mühelleb, Hariciler in en geni kolu olan Ezarika üzerine büyük bir taarruz ba latt . Katar y b. Fucae komutas ndaki Hariciler, bu sald r ya kar fazla direnemeyerek Kâzerun a çekildiler. Bu mücadelenin ilk safhas nda Abdurrahman hayat n kaybetti. Ancak Mühelleb orduyu toparlayarak Haricileri bozguna u ratmay ba ard . Böylece Ezarika kolu çökertilmi , taraftarlar tekrar bir araya gelemeyecek ekilde da t lm oldu. Mühelleb in bu ba ar s üzerine Haccac, O nun Horasan valili ine atanmas n sa lad .43

Fars ve Kirman daki sald r lardan sa kurtulan Hariciler, Nusaybin deki Temim kabilesinin reisi, Salih b. Müserrih in etraf nda toplanmaya ba lad lar. Hariciler in, Necdiyye koluna komuta eden ve oldukça cesur bir sava ç olan

ebib b. Yezid b. Nuaym da bu ittifaka kat ld . 31 May s 695 te Salih ve ebib, Emeviler e kar el-Cezire de isyan ba latt lar. Nusaybin ve Sincar ele geçirerek Devlet mallar na el koydular. Bölge valisi olan Halife nin karde i Muhammed b. Mervan, isyanc lar üzerine bir ordu gönderdiyse de ba ar s z oldu. Hariciler in Irak a yöneldi ini duyan Haccac, onlar n üzerine, Attab b. Verka komutas nda 4.000 ki ilik bir ordu gönderdi. 3 Eylül 695 te yap lan sava ta Hariciler in lideri Salih b. Müserreh öldürüldü. Bunun üzerine komutay ebib alarak Musul a do ru çekildi44.

40 Boyuna a, 327 41 Vagleri, 98. ; Fayda, 347-350. 42 A rakça, 222 43 Hasan, 64 44 G.Levi Della Vida, Hariciler , A V/1, MEB Yay nlar , Eski ehir 1997, 232-236.


26

ebib daha sonra adamlar yla, Nehrevan a geldi. Burada üzerine

gönderilen iki ayr kuvveti bozguna u ratt . Yenilgiyi hazmedemeyen Haccac, hemen Cezl b. Said komutas nda 4.000 ki ilik bir orduyu ebib in üzerine gönderdi, ancak istenilen ba ar sa lanamad . Haccac, bu sefer Said b. Mücalid i taze kuvvetlerle ebib üzerine gönderdi. Ancak bu kez de bir ba ar

elde

edilemedi. Kar lar nda ciddi bir kuvvet görmeyen Hariciler, Kûfe ye do ru yöneldiler. Bunu haber alan Haccac, Süveyb komutas nda 2.000 ki ilik bir orduyu

ebib i durdurmak için gönderdi. ebib, F rat nehrinin kar taraf na geçerek bu orduyu atlatmay ba ard ve bir süre çölde izini kaybettirdi45.

Haccac, O nun geri döndü ünü dü ünmeye ba lam t ki, ebib ve adamlar aniden Basra ya gitmi olan Haccac n yoklu undan istifade ederek Kûfe ye girdiler46. ehirde terör estirmeye ba lad lar. Kendilerine kar ç kan pek çok ki iyi öldürdükten sonra Kûfe den ç k p gittiler. Bu bask n ve terör, Haccac Irak l lar n gözünde küçük dü ürmü tü47. Bu olaydan sonra Kûfe askerinden ba ar elde edemeyece ini anlayan Haccac, Abdumelik e haber göndererek ondan takviye kuvvetler istedi. Haccac, takviye olarak gelen am askerlerini Abdurrahman b. E as komutas nda ebib üzerine gönderdi. Abdurrahman n ihtiyatl ilerlemesine k zan Haccac, komutay Osman b. Kattan a devretti. Osman

ebib e ula maya muvaffak olduysa da bu i onun hayat na mal oldu. ebib, bu orduyu da 20 Mart 696 da Havaya rma çevresinde bozguna u ratt 48.

Bu ba ar lardan sonra ebib bir kez daha Kûfe üzerine yürüdü. Haccac, tüm kuvvetlerini bir araya toplayarak ba lar na Attab b. Verka y atad ve

ebib in üzerine gönderdi. ebib bir yolunu bulup Attab öldürmeyi ba ard . Ancak Attab n yerine geçen o lu, intikam ate iyle ikinci bir cephe açarak Hariciler in üzerine yürüyünce ebib, Kirman a çekilmek zorunda kald . Haccac, O nun pe inden Süfyan b. Ebred komutas nda bir ordu gönderdi. ebib i takip eden Süfyan, Hariciler i Düceyl Nehri 49 k y s nda s k t rd . Burada gün boyunca iddetli bir çarp ma oldu. Gece olunca, güvenlik aç s ndan nehrin kar s na geçmek isteyen ebib, asma köprü üzerinde at n n ürküp ahlanmas yla suya dü tü, üzerindeki silah ve a rl klar yüzünden nehrin sular nda bo ulmaktan kurtulamad 50. ebib in ölümü ile Hariciler in Sufriyye kolu da çökertilmi oldu51.

Haccac, Harici belas ndan kurtuldum derken, bu sefer Mutarr f b. Mu ire belas ile kar la t . Mutarr f b. Mu ire, eski Kûfe valisi Mu ire b. u be nin o lu olup, dü ünce olarak babas na pek benzemiyordu ve Hariciler e daha yak nd . 696 y l nda ebib b. Yezid b. Nuaym liderli indeki Hariciler in isyan esnas nda

45 Hasan, 64. 46 H. Lammens, Haccac , A V/I, MEB Yay nlar , stanbul 1997, 18. 47 A rakça, 227 48 Julius Wellhausen, slamiyetin lk Devrinde Dinî

Siyasî muhalefet partileri, Çev. Fikret I ltan, TTK Bas mevi, Ankara 1989, 69-70. 49 A rakça bu nehrin ad n Ahvaz Nehri olarak vermektedir. 50 Taberi nin kaydetti i bir rivayete göre; ebib, kendisini sevmeyen Hariciler in köprü haltlar n kesmesi üzerine suya dü üp bo ulmu tu. Bkz. Tarih-i Taberi II, 975. ; Lammens, 18. 51 A rakça, 233-235


27

Medain valisi olarak görev yap yordu. ebib in Medain e do ru yürümesi üzerine, O nunla çarp may p ehri terketmi ti52. Buradan Hariciler e haber yollayarak öyle demi ti: Madem ki siz, mazlumlar n hakk n almak için yola ç kt n z, o halde Abdulmelik i Halifelik ten hal edip, Haccac da valilikten def edin! Hilafet i ini Hz. Ömer in yapt gibi, ura ya götürmek üzere bana biat edin! .

Ancak, Hariciler ebib e gönülden biat ettikleri için, Mutarr f n bu teklifini babul etmediler. Bundan sonra O da ebib e biat etmeyi kendisine yak t ramad ve önce Cibal53 taraf na çekildi, burada kendisini bir süre unutturduktan sonra, buradan da Kum ve Ka an bölgelerine giderek bu yerleri ele geçirdi. Mutarr f; Hilafet i ini ura ya havale etmek gerekir. ddias ile Emevi Hilafetini gayr- me ru say yordu. ebib in ölümüyle ba s z kalan Hariciler bu kez de O nun etraf nda toplanmaya ba lad lar54.

Haccac, Mutarr f n üzerine Rey ehrinde bulunan 6,000 ki ilik bir orduyu gönderdi. Hariciler bu ordu kar s nda bozguna u rad , Mutarr f ile birlikte pek ço u k l çtan geçirilerek öldürüldü. Bundan sonra art k Hariciler, Emeviler in son dönemlerine kadar bir araya gelip isyan edemediler55.

c- Haccac' n Horasan ve Yöresinde Siyasî stikrar Sa lamas

Haccac, Harici tehlikesini bertaraf edip, Irak ve çevresinde istikrar sa lad ktan sonra, yönünü Horasan'a çevirdi. Zaten, Mühelleb i Horasan valili ine tayin ettirmekle bir y l önceden bu konudaki dü üncelerini fiiliyata dökmü tü. Mühelleb e fetih haz rl klar na ba lamas n emretti. Sonra; Kûfe, Basra, Medain ve Ahvaz yollar n n birle ti i noktada, son derece müstahkem bir ehir in a etmeye ba lad . Burada, Vas t ad n verdi i bir garnizon kenti

kurdurarak, içine çe itli askerî k lalar yapt rd . Buraya ba ta Suriyeli askerlerin bir nevi müstahkem karargah olmak üzere, daha pek çok asker toplayarak yerle tirdi56. Güçlü bir ordu haz rlayarak Ubeydullah b. Ebi Bekr komutas nda Türkistan üzerine sefere gönderdi.

Bu s rada Orta Asya da, Çinliler taraf ndan I. Göktürk Devletine 630 y l nda son verilmi ti. 680 y l nda Ötüken de yeniden kurulan II. Göktürk Devleti devaml olarak Çinliler ile sava halindeydi. Türkistan ve Afganistan da Göktürklere mensup Yabgu, Takin, Tarhan, Tudun, Af in, h id ünvanlar n ta yan mahalli bey ve hükümdarlar Arap ordular na kar topraklar n savunmaya çal yordu57. Ubeydullah komutas ndaki slam ordusu, bugünkü Afganistan topraklar üzerinde hüküm süren Türk hükümdar Rutbil in kuvvetlerini yenerek

52 Wellhausen, 70. 53 Cibal: Arapçada Da manas na gelen cebel kelimesinin ço ulu olup, da l k bölge anlam na gelmektedir. Burada ran da bir bölgenin ad olarak kullan lm t r. 54 Cevdet Pa a, 684. 55 Cevdet Pa a, 686-690. Lammens, 18. 56 Hüseyin Algül, slam Tarihi IV, Gonca Yay nlar , stanbul 1987, 13-28. ; Lammens, 19. 57 Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi I, 6. Bask , Bo aziçi yay nlar , stanbul 1993, 136-137. ; Altan Deliorman, Tarih I, Bayrak Yay nlar , stanbul 1994, 68-69.


28

Maverau n-nehir e kadar ilerlemeye muvaffak oldu.58 Sicistan ele geçiren Ubeydullah, Rutbil i vergiye ba lad ve o y l için ilerlemeyi yeterli bularak burada ordusuna karargah kurdu. Ancak daha sonra Rutbil, di er Türk beylerinden de destek alarak Ubeydullah üzerine ani bir bask n yapt . Gafil avlad Ubeydullah

ve slam askerlerinin ço unu k l çtan geçirdi i gibi stratejik

önemi olan yerleri de geri ald 59. Bu hezimet haberini alan Haccac, derhal Abdurrahman b. Muhammed b.

E as el-kindî komutas nda 40.000 ki ilik bir orduyu Maverau n-nehr üzerine gönderdi. Abdurrahman, Rutbil in kuvvetlerini arka arkaya yenerek Ubeydullah n kaybetti i stratejik önemi haiz yerleri geri ald . Buradan daha ileriye giderek pek çok yeri de fethetmeye muvaffak oldu. Sonra gerekli tedbirleri al p, Rutbil ile anla ma yaparak O nu vergiye ba lad . Bu y l için bu bölgeleri elde tutmay uygun bularak, daha fazla ilerlemeyece ini Haccac a bir mektup ile bildirdi60.

ca. Abdurrahman b. Muhammed b. E as n syan ve stikrar n Bozulmas

Bir müddet sonra, bu askerî harekat hususunda Abdurrahman ile Haccac aras nda ihtilaf ç kt , Abdurrahman Haccac' n emirlerini dinlememeye ba lad ve gerginlik dü manl a dönü tü. Haccac Abdurrahman'a a r hakaretler içeren mektuplar gönderdi61. Abdurrahman, bu hakaret içeren mektuplar üzerine komutanlar n toplayarak onlar n fikirlerini sordu. Askerlerinden tam destek al nca da geri dönerek Haccac üzerine yürümeye karar verdi. Önce Rutbil ile bir sald rmazl k anla mas yapt , sonra s n r güvenli i için gerekli say da asker b rakarak ordusunun ba nda Irak üzerine yürüdü. Yolda di er askeri birlikler de bu isyana i tirak etmek üzere O na kat ld lar. Abdurrahman ve adamlar art k hedef olarak sadece Haccac görmeyip, tüm Emevî iktidar n ortadan kald rmaktan bahsetmeye ba lam lard 62.

Abdurrahman ordusunun ba nda Irak'a kadar ilerledi. syanc lar n güçlenerek Basra yak nlar na gelmesi üzerine Haccac, Basra n n d na çekilip, burada ordusunu sava düzenine soktu, hendekler kazd rarak savunma tedbirleri ald . Bununla da yetinmeyerek Halife den takviye kuvvetler istedi. Abdurrahman, Haccac n bo altt Basra ya girdi. Bask lardan usanan halk O nu bir kurtar c gibi kar lad . Basra n n ileri gelen kimseleri ile fakihler ve ilim adamlar da bu isyana gönüllü olarak kat ld lar. Bunlar n aras nda; Hz. Ömer zaman nda Basra y fetheden Sa d b. Ebi Vakkas n o lu Muhammed, tabiin döneminin ünlü

58 Y ld z, 354-355 59 Zekeriyya Kitapç , Orta Asya da slamiyet in Yay l ve Türkler, Dizgi evi 4. Bask , Konya 1998, 115. 60 Zekeriya Kitapç , Yeni slam Tarihi ve Türkistan I, 2. Bask , Bo aziçi Yay nlar , stanbul 1991, 219. ; Fayda, 355. 61 Boyuna a,323. 62 Y ld z, 356. ; Ça atay, 456.


29

fakihlerinden Said b. Cübeyr ve Basra n n en önemli ilim adamlar ndan olan mam abi de vard 63. Ancak, Abdurrahman Basra c var nda yenilince önce

Kûfe'ye buradan da Deyru'l-Cemacim denilen yere çekildi. Burada da Haccac' n kuvvetlerine yenilmekten kurtulamayarak Horasan'a kadar geri çekildi64. Ancak burada da Haccac' n takibinden kurtulamay nca son çare olarak Türk hakan Rutbil'e s nmak zorunda kald . Ancak Rutbil, Haccac' n bask s na dayanamad ve Abdurrahman' Haccac'a teslim etti. Abdurrahman isyan n n bedelini hayat yla ödedi65.

Abdurrahman el-E as isyan nda ele geçen esirlere Haccac çok kötü muamele etti ve onlar Kâfir olmakla itham etti. Çünkü onlar Halife ye ve Ulu l-Emre kar gelmekle asl nda Allah a kar gelmi lerdi. Halife ise Allah n yeryüzündeki vekili idi. Haccac, mahpuslardan Kâfir olduklar n itiraf ettikleri takdirde serbest kalacaklar n vaadetti. Bunu reddedenleri ise ac mas zca öldürttü66.

cb. Haccac' n Siyasi stikrar Sa lamak çin Ulemay Sindirmesi Yukar da da de indi imiz gibi, Abdurrahman' n hareketi önceleri sadece

Haccac'a kar idi ve strateji aç s ndan fikir ayr l ndan kaynaklan yordu. Ancak bu askerî hareket, daha sonra Emevi yönetimine yöneldi ve dü ünce plan nda yönetimin gayr- me ru oldu u, Hilafet'in Ehl-i Beyt'e ait oldu u fikri noktas nda odakla t . Siyasî ve askerî ki ili e ait stratejik ihtilaf, bir anda Hilafet müessesine yöneldi. Dinî ve siyasî mülahazalarla beslenen bu fikir, uleman n i in içerisine girmesine sebep oldu. Ulema, bu dü üncenin fikrî temelini olu turunca, bu harekete halk da dahil oldu. Haccac, Abdurrahman' n liderli inde bu hareketi bast rma a u ra rken, i in bu yönünü farketti. Bu nedenle askerî aç dan isyan tamamen bast r lmas na ve Abdurrahman' n ortadan kald r lmas na ra men, Haccac konuyu kapatmad . Bu harekete destek veren ulemay takibe ald . Bu isyanda halk n bu harekete kat l m n sa layan iki isim öne ç km t . Bu alimlerden biri, mam abi b. urahbil di eri ise Said b. Cübeyr idi67.

mam a bi b. urahbil, Tabiun döneminin ileri gelen fakih ve muhaddis alimlerinden idi. Hilafet in, Ehl-i Beyt in hakk oldu unu savunuyordu. Hz. Hüseyin in Kufe ye gönderdi i Müslim b. Akil i desteklemi ti. Daha sonra Muhtar b. Ebi Ubeyd es-Sakafî nin Kûfe de O na gelerek Muhammed b. El-Hanefiyye ad na düzenlenen mektuplar göstermesi üzerine önce Muhtar a inanarak O nu desteklemi , sonra O nun yalanc oldu unu anlayarak ondan yüz çevirmi ti. Emevî yönetimine ba ndan beri kar olmu ve Abdurrahman b. E as n isyan nda Ehl-i Kurra 68 ya öyle seslenmi ti: Ey mü minler!

63 A rakça, 246. 64 A rakça, 249. 65 Kitapç , Yeni slam Tarihi ve Türkistan I, 218 v.d. ; A rakça, 254. 66 Watt, 101. 67 Algül, 11-15. 68 Ehl-i Kurra: Kur an haf zlar olup, ya ant lar n kur an hükümlerine göre sürdüren muttaki insanlard .


30

Haccac la ve Emevîlerle sava n z. Bu konuda hiç tereddüdünüz olmas n. Size yemin ederim ki, yeryüzünde bunlardan çok zulüm yapan, verdikleri hükümlerde daha fazla haks zl k eden hiçbir topluluk bilmiyorum. 69

Bu konu mas ndan sonra talebeleri ve pek çok ki i ile birlikte Haccac a kar sava mak üzere Abdurrahman n yan nda yer alm t . Ancak Deyru l-Cemacim deki hezimetten sonra bir süre gizlenmi , daha sonra Haccac n; Kuteybe b. Müslim in yan nda cihada gideceklere eman verilmi tir. eklindeki

ilan üzerine mam a bi bir taraftan Haccac n zulmünden kurtulmak ve bir yandan da bu kar k ortamdan kaçmak için, cihad n yap ld bölgeye gitmeyi tercih ederek Rey ehrine Kuteybe nin yan na gitmi ti. Haccac, bunu haber al nca Kuteybe ye bir mektup yazarak derhal O nu kendisine göndermesini istedi. Kuteybe de bu emre uyarak O nu Vas t a gönderdi. Haccac, mam abi'ye pi manl n itiraf etti i takdirde O'nu affedeci ini söyledi. abi'de itirafta bulununca, ilimden ba ka bir eyle u ra mamas art yla serbest b rak ld . mam

abi de inzivaya çekilerek bir daha siyasi olaylarda yer almad 70. Abdurrahman' n isyan nda, çok önemli rol oynayan Ulemadan Said b.

Cübeyr ise, tabiin ulemas ndan olup f k h ve edebiyat alan nda me hur bir alim idi71. Emevi hilafetini me ru saym yor, idarecilerini zalim olmakla tavsif ediyordu. Abdurrahman n, Haccac a kar olan isyan nda o da talebeleri ile birlikte O nun yan nda yer alarak sava a kat lm t . Sava tan sonra O, Haccac n eline dü memek için teslim olmam , bir süre kendisini gizlemeyi ba arm , sonra da sfahan a kaçarak orada ya amaya ba lam t . Haccac, bunu haber al nca, sfahan valisine bir mektup yazarak O nu tutuklay p kendisine göndermesini

emretti. Bunu haber alan Said buradan kaçarak önce Azerbaycan a, oradan da gizli bir ekilde Mekke ye kadar geldi. Mekke de bir süre kendini gizlemeyi ba ard . Cemaate kat lm yor, ilim meclislerinde bulunmuyor, kendini d dünyadan soyutlam bir dervi gibi hayat n sürdürmeye çal yordu72.

Ancak Said in tüm çabalar bo una oldu. Çünkü Haccac her tarafa yollad muhbirleri sayesinde nerede ne olup bitti ini k sa zamanda haber al yordu. Mekke valisi Halid, Haccac n emri üzerine Said i ve di er muhalifleri tutuklad . Onlar zincirlerle birbirlerine ba layarak Vas t a gönderdi73. Said, Vas t a Haccac n huzuruna getirilince Haccac O na birçok hakarette bulundu, elindeki kamç s ile yüzüne vurdu ve cellada O nun boynunu vurmas n emretti. Said, Haccac n hakaretlerine cevap vermedi, zincirli ellerini açarak öyle dua etti: Yarabbi, bu adam beni katlettikten sonra hiç kimseye musallat etme! nsanlar O nun errinden koru.

74 Said'in hunharca ehit edilmesi ulemay sindirdi. Irak'ta istikrar sa lanm t , s ra do uya gelmi ti.

69 A rakça, 247 70 A rakça, 251-253. 71 Subhi es-Salih, Hadis limleri ve Hadis Ist lahlar , (Mütercim: M. Ya ar Kandemir), Gaye Matbaac l k 3. Bask , Ankara 1981, 328. 72 A rakça, 255-260. 73 Cevdet Pa a, 708 74 A rakça, 259


31

cc. Haccac' n Türkistan ve Hindistan'a Yönelik Fetih Hareketlerini Organize etmesi

Abdurrahman' n Horasan yöresinde sebep oldu u isyan ve bunun sonucunda bozulan siyasi istikrar yeniden tesis etmek için Haccac, Türkistan'a gönderilmek üzere yeni bir ordu te ekkül ettirmeye ba lad . Daha önce Abdurrahman n saflar na kat lan isyanc lar bu orduya gönüllü olarak girdikleri takdirde affedece ini söyledi. Bunun üzerine Haccac n zulmünden korkan Basra ve Kûfe halk n n ço u bu orduya gönüllü olarak kat ld lar. mam abi de gönüllü olarak bu orduya kat lanlar aras nda idi. Haccac, haz rlad bu büyük orduyu Kuteybe b. Müslim komutas nda Türkistan üzerine gönderdi. Kuteybe, Orta Asya n n içlerine girerek; Buhara, Semerkant, Ta kent ve Fergana y ele geçirip Çin seddine kadar ilerlemeye muvaffak oldu75. Haccac, Kuteybe nin bu ba ar lar n devaml olarak takviye kuvvetlerle destekliyordu. Hatta, Çin imparatorluk saray na sefaret elçileri göndererek Çin liler ile Türkler in muhtemel i birli ini önledi76.

Türkistan da fetih hareketleri ba ar yla devam ederken s radan bir olay Haccac' n dikkatini Hindistan'a çevirmesine neden oldu. Sind hükümdar Dâhir bir Müslüman gemisini zapt ederek içinde bulunanlar esir alm t . Haccac O'ndan esirlerin iadesini istedi. Dâhir'den red cevab al nca Sind üzerine bir ordu haz rlay p göndermeye karar verdi77. 706 y l nda Haccac, ye eni Muhammed b. Kas m es-Sakafî'yi Sind valili ine tayin ederek, bu bölgenin fethiyle görevlendirdi. Emrine 6.000 Suriyeli asker ile birlikte di er yard mc kuvvetlerden te ekkül eden bir ordu verdi. Karayoluyla Mukran'a gelen Muhammed, buradan hareket ederek Kannazbur ve Armail ehirlerini fethetti. Oradan deniz sahilinde bulunan el-Daybul ehrini muhasara alt na ald . Di er taraftan Haccac' n deniz yoluyla gönderdi i donanma da el-Daybul'u denizden ku att . Sa lam surlarla çevrilmi olan bu ehir uzun bir muhasaradan sonra ele geçirildi. Bundan sonra sahil bölgesindeki ehirleri zapteden slam kuvvetleri. gemilerden kurduklar bir köprü ile ndus Nehri üzerinden kar ya geçtiler. Ravar yak nlar nda Sind Kral Dâhir ile kar la arak O nu bozguna u ratt lar. Kral ise ölü olarak ele geçirilmi ti. Art k önünde bir engel kalmayan slam ordular , Mutan ve Pencap bölgeleri de dahil olmak üzere tüm Sind bölgesini fethettiler78.

d. Haccac n Islahat Çal malar

Haccac, yukar da s ralad m z askeri faaliyetlerin yan s ra, sorumlu oldu u bölgenin ilmi, dinî, ekonomik ve sosyal geli imi için de bir dizi slahat çal malar nda bulunmu tur. O nun tarihe geçen en önemli icraat , Arapça ya vak f olmayan di er Müslümanlar n Kur an- Kerim i hatas z okumalar n

75 Algül,11-15 76 Boyuna a, 325 77 Mevlana eyh M. . Panipeti, 888. 78 D.Hakk Y ld z, "Velid I.", A XIII, MEB Yay., Eski ehir 1997, 294.


32

sa lamak için yapt çal malar d r. Hz. Ebubekir ve Hz. Osman zamanlar nda kitap haline getirilen Kur an, harflerin noktas z olmas ve harekelerinin bulunmamas sebebiyle, ancak Arapça y çok iyi bilenler taraf ndan do ru okunabiliyordu79.

Haccac, Ziyad b. Ebih döneminden itibaren yap lmas dü ünülen ancak tamamlanamayan Kur an- Kerimin harekelenmesi çal malar için, devrin en ünlü alimlerinden müte ekkil bir heyet toplad . Bu heyetin ba kanl na Nasr b. As m atad 80. Nasr b. As m Haccac n emri üzerine, birbirine benzeyen harflerin ay rt edilebilmesi için bunlar n alt ve üstlerine tek veya çift nokta koyma usulünü icad etti. Bu heyetin di er bir alimi ise Ata b.Yesar idi. Bu zat, Abdurrahman b. El- E as n isyan na da kat lm t . ancak yine de Haccac, ilim ve takvas na hürmeten O nu affederek bu heyete dahil etmi ti. Ata, Kur an daki sure, ayet, kelime ve harfleri bir bir sayarak harekeleme ve belli bir düzene göre yerle tirmede önemli katk lar olmu tu. Bu heyetin en mümtaz ahsiyeti hiç üphesiz ça n n islamî ilimlerdeki en büyük alimi, Hasan el-Basrî

idi. O, Haccac n iste i üzerine bu heyete kat lm , Kur an n harekelenmesinin tamamlanmas nda önemli katk lar olmu tur. Hasan el-Basrî i ini büyük bir ciddiyetle yapt gibi Haccac a da sadakatle ba l kalm t r. O, el-E as isyan n desteklemedi i gibi, talebelerini ve çevresindeki insanlar da bu isyana kat lmaktan al koymu tur81.

Haccac, sava lardan fakirle mi olan halk n durumunu düzeltmek ve onlar siyasetten uzak tutmak için de bir dizi tedbirler ald . Bunlardan en önemlisi tar m alan nda yapt çal malard r. O, a a F rat ile Dicle nehirlerinin aras nda büyük bir su kanal yapt rd 82. Bu kanal üzerinde pek çok tali kanallar daha açt rd . Eskimi su kanallar n tamir ettirdi. Tar m alan nda istihsalin artmas için, Umman daki Ezd kabilesinden çiftçilikte uzman olan kimseler getirtti. Muhtelif vilayetlerden verimi yüksek bitki ve tohumlar temin etti. Köyden ehre göçü yasaklayarak tar m alan nda insan kayna n en üst düzeyde tutmay ba ard . Ayr ca es-Saul Haccaciye

ad verilen bir sistem ile hububat al m sat m nda tek tip ölçü kullan lmas n sa layarak kar kl k ve su-i istimalleri önledi83. Haccac, ayr ca pek çok yeni yollar açm , cami, hastane, medrese, imarethane gibi sosyal ve kültürel yerler in a ettirmi tir.

Haccac n bunlarla beraber Emevi Devleti nin ekonomisinde devrim say labilecek en önemli icraat ilk Arap paras n bast rm olmas d r. O zamana kadar slam topraklar üzerinde Bizans alt n (dinar) ve Sasanî gümü sikkesi (dirhem) kullan lmaktayd . Her ne kadar Muaviye I zaman nda gümü ve bak r sikkeler bas lm ise de bunlar Bizans ve Sasanî tarz nda oldu undan

79 Y ld z, DGB T II, 354. 80 Aycan TDV A XIV, 428. 81 Watt, 93-94, 134-135. 82 Y ld z, DGB T II, 378. 83 Aycan TDV A XIV, 428.


33

Müslümanlar taraf ndan tasvip edilmemi 84 ve tedavülden kald r lmak zorunda kalm t . Haccac bast rd sikkelerin üzerine Bismillah el-Haccac baz lar n n üzerine ise Allahu ahad, Allahu s-Samed ibarelerini yazd rm t . lk olarak Haccac ile ba layan Arap para bas m i lemi üzerine, Halife Abdulmelik in tüm slam Alemi için para bast rmaya karar vermesi ile hayata geçirilmi oldu. slamî paralar n bas m , Emevi Devletinin ekonomisinin canlanmas na ve

istikrara kavu mas na vesile oldu85. Ayr ca Haccac n, Arapça y resmi dil olarak kullanma ve

yayg nla t rma hususundaki çal malar ndan da bahsetmek gerekir. O, Halife Abdulmelik ten muvafakat alarak Arapça y resmî i lemlerde zorunlu hale getirdi. O zamana kadar am daki divan kay tlar Rumca, Kûfe ve Horasan dakiler ise Farsça tutulmaktayd . Haccac eldeki mevcut tüm defterleri de Arapça ya tercüme ettirdi. Devlet dairelerinde çal an pek çok ranl n n da i ine son vererek yerine Arap kökenli olanlar yerle tirdi. Ayn i lemleri bir süre sonra Abdulmelik in ba kent am da uygulad n ve bir Arap milliyetçili inin t rmand r ld n görüyoruz.

Bu çal malardan ba ka Haccac, Berid (posta) te kilat na da el att . Burada gerekli düzenlemeler ve yenilikler yapt . Bu te kilat n kadro, vas ta, araç ve gereç say lar n art rarak geli tirdi. Bu te kilat özellikle bir hafiye te kilat haline getirdi. Böylelikle sorumlu oldu u bölgenin neresinde bir isyan faaliyeti olsa hemen haberdar olarak gerekli tedbirleri zaman nda almaya muvaffak oldu86.

IV. Haccac n Ölümü VII. yüzy l n ba lar na gelindi inde, Emevî hânedân Haccac sayesinde

tüm slam dünyas nda siyasi istikrar sa lam t . Bu istikrar hiç üphesiz güç ve ac mas zl k ile sa lanm t . Muhalefet tamamen yok edilmemi , ancak yeralt na çekilmi ti87.

714 y l na girildi inde Haccac 5488 ya na gelmi ti. O, olgunluk ça n ya ad gibi, devlet yönetim tecrübesiyle de en birikimli ça na eri mi ti. Ancak sürekli sava ve mücadele içerisinde geçirdi i y llar O nun sa l n bozmaya ba lam t . Doktorlar mide kanseri te hisi koymu lard . Nihayet Temmuz 714 y l nda kendi kurdu u Vas t ehrinde, arkas nda büyük bir nefret seli b rakarak, hayata gözlerini yumdu89. Ard ndan mal, mülk ve para olarak hemen hiçbir ey b rakmad 90.

84 Muaviye zaman nda bas lan alt n ve gümü sikkeler, Bizans dinarlar n n birer kopyas idiler ve üzerlerinde haç i areti vard . 85 Y ld z, DGB T II, 379. ; Aycan, TDV A XIV, 428. 86 Y ld z, DGB T II, 379-380. 87 Sar çam, 332-333. 88 N. Ça atay, Haccac n öldü ünde 52 ya nda oldu unu belirtmektedir. Bkz. Ça atay, 458. Baz kaynaklarda Haccac n 53 ve 54 ya nda öldü ü zikredilmektedir. Esasen bu farkl l n Hicrî ve Miladî tarihlerin farkl l ndan da kaynaklanm oldu unu dü ünmekteyiz. 89 H. Lammens, A V/1, 20. ; Fayda, 354. 90 Haccac , Büyük Larousse X, nterpress Yay., stanbul 1992, 4903-4903.


34

Haccac n hastal ve ölümü hakk nda kaynaklarda efsanevî ve subjektif

bilgiler bulunmaktad r. Bunlar burada söz konusu etmeyi uygun bulmuyoruz. Zira bu çal man n hedefi Haccac n özel hayat de ildir. Biz bu çal mam zda O nun devlet otoritesini sa lamas nda oynad fonksiyoner rolü konu edindik. Ancak, Emevî yönetiminin O nun cesedini gizlice nehir yata na gömmeleri ve üzerinden su geçirmeleri91 halkta olu an nefretin, naa na kar tepkilerinden çekindiklerine delil oldu unu söyleyebiliriz.

V. Sonuç Hz. Osman' n ehadetiyle bozulan siyasi istikrar, Hz. Ali ile dinî bir

mahiyet alarak t rmanm t . Cemel ve S ffin sava lar nda on binlerce Müslüman hayat n kaybetmi , bu siyasi olaylar ümmeti fikrî ve dinî aç dan da bölmü tü. Bu dönemde özellikle siyasî-dinî mezheplerin ortaya ç kmaya ba lad klar n görüyoruz.

Muaviye ile devlet düzeni yeniden sa lanmas na ra men, Yezid döneminde meydana gelen Kerbela olay , Medine ve Mekke gibi kutsal ehirlerin muhasara edilerek tahribata u rat lmas , özellikle Irak ve Hicaz'da Emevî yönetimine kar bir öfke seli uyand rm t .

Siyasî ve dinî çalkant lar içerisinde öfkeli ve da n k bir manzara serdeden slam Alemi, istikrar ancak Abdulmelik döneminde yakalayabilmi tir. Bilim adamlar n n da üzerinde ittifak ettikleri gibi slam Devleti, kurumsal olarak Abdulmelik döneminde bir çerçeveye oturtulabilmi tir. Bu ortam n haz rlanmas da hiç üphesiz devletin içteki siyasî ve dinî istikrar yakalamas yla mümkün olabilmi tir.

Devletin bu dönemde siyasî istikrar yakalamas nda en büyük fonksiyoner i levi, hiç üphesiz Haccac gerçekle tirmi tir. Yöntem olarak çok sert ve ac mas z davranm , çok kan dökmü ve tarihe "zalim" ünvan yla geçmi tir. Ancak, devletin siyasî bütünlü ünü sa lamadaki kararl l ve bu aç dan hizmeti, maalesef takip etti i ac mas z yöntemlerden dolay hep göz ard edilegelmi tir.

KAYNAKÇA: A IRAKÇA, Ahmet, Emeviler Döneminde K yamlar, afak Yay., 2. bask , st. 1994. AHMET CEVDET PA A, K sas- Enbiya ve Tevarih-i Hulefa I, Bedir Yay., st. 1986. AKBULUT, Ahmet, Sahabe Devri Siyasi Hadiselerin ekillendi i Kelam Meseleleri, Ankara 1988. ALGÜL, Hüseyin, slam Tarihi II, Gonca Yay., st. 1987. ALGÜL, Hüseyin, slam Tarihi IV, Gonca Yay., st. 1987. AYCAN, rfan, Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebi Süfyan, Ankara 1990. AYCAN, rfan, Haccac

TDV A XIV, st. 1996. BOSWORT, C.E. slam Devletleri Tarihi, (çev. E. Merçil

M. pirli), O uz Yay., st. 1980. BOYUNA A, A. Y lmaz, Hz. Muhammed in Tebli inden Günümüze slam Tarihi, Akabe

Yay.,Samsun 1993. CANAN, brahim, Kütüb-ü Sitte Muhtasar ve Tercüme erhi XII, Akça yay., Ankara 1991. ÇA ATAY, Ne et, Ba lang çtan Abbasilere Kadar slam Tarihi, T.T.K. Bas mevi, Ankara 1993.

91 Aycan, TDV A XIV, 427.


35

ÇEL K, Mehmet, " slam Tarihinde

Dinin Politikaya Alet Edilmesinin lk Örnekleri" F rat

Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi X, Say I, Elaz 2000. DEL ORMAN, Altan, Tarih I, Bayrak Yay., st. 1994. EBU CAFER MUHAMMED B. CER R ET-TABER , Tarih-i Taberi III, (çev. M. Emino lu) st.

1983. ER-RÛDANÎ, mam Muhammed b. Muhammed b. Süleyman, Büyük Hadis Külliyat Cem ul-

Fevaid Min Camii l-Usul ve Mecmai z-Zevaid II, (terc: N. Erdo an), z Yay., st. 1996.

FAZLU R-RAHMAN, slam (çev. Mehmet Da -Mehmet Ayd n), Selçuk Yay., Ankara 1981. FI LALI ETHEM RUHÎ, Hz. Hasan ve Hüseyin Dönemleri A.Ü.: .F.Dergisi XXVI, Ankara

1983. Haccac , Büyük Larousse X, nterpress Yay., st. 1992.

HASAN, H. brahim, Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal slam Tarihi II, Kay han yay., 2. Bask , st.1985.

HAT PO LU, M.Said, Hilafetin Kurey ili i A.Ü.: .F. Dergis XXIII, Ankara 1978. H TT , Philip K., Siyasî ve Kültürel slam Tarihi I, (çev. Salih Tu ), Bo aziçi Yay., st. 1989. HODGSON, M.G.S., slam n Serüveni Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç Ve Tarih I, z Yay., st.1995. "Hulefa-i Ra idin Dönemi ve Emeviler", DGB T II, (ed. Dursun Hakk Y ld z) Ça Yay., st. 1992. ZZEDD N EBU L- HASAN AL B. MUHAMMED BNÜ L ES R, el-Kamil fi t-Tarih II

(çev. A. Özayd n-A. A rakça), st. 1985. K TAPÇI, Zekeriyya, Orta Asya'da slamiyetin Yay l ve Türkler, Konya 1998. K TAPÇI, Zekeriyya, Yeni slam Tarihi ve Türkistan I, 2. Bask , Bo aziçi Yay., st. 1991. KURUCAN, Ahmet-Zühtü Mercan, A ere-i Mübe ere; Cennetle Müjdelenen On Sahabi, Feza

Yay., st. 2001. LAMMENS, H. Haccac , A V/1, MEB Yay., st. 1997. MATRAN, Robert, slam n Yay l Tarihi (çev. . Kayao lu), Ankara 1981. MEVLANA EYH MUHAMMED SMA L PAN PET , slam Tarihi (çev. Ali Genceli), Toker

Yay., st. 1971. MEVLANA BL , Asr- Saadet V (çev. Ö. R. Do rul), st. 1978. MUHAMMED EBU ZEHRA, mam afii (çev. O. Keskio lu), Emem Yay., Ankara 1987. MUHAMMED EBU ZEHRA, slamda Siyasi, tikadi ve F khi Mezhepler Tarihi (çev. H. Karakaya-K. Aytekin ), st. 1993. RAD Y, Seyyid, Nehcü l-Bela a (haz. A. Gölp narl ), st. 1990. SARIÇAM, brahim, Emevî-Ha imî li kileri slam Öncesinden Abbasilere Kadar, T.D.V. yay., Ankara 1997. SIRMA, hsan Süreyya, Emeviler Dönemi Hilafetten Saltanata, 2. Bask , Beyan Yay., st. 1990. Subhi es-Salih, Hadis limleri ve Hadis Ist lahlar , (Mütercim: M. Ya ar Kandemir), Gaye Matbaac l k 3. Bask , Ankara 1981. SUPH , es-Salih, slam Mezhepleri ve Müesseseleri (çev. . Sarm ), Bir Yay., st. 1983. TURAN, Osman, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi I, 6. Bask , Bo aziçi Yay., st. 1993. VAGLER , Laura Veccia, Ra it Halifeler ve Emevi Halifeleri ,

slam Tarihi Kültür ve Medeniyeti I (çev. . Kutluer ), Hikmet Yay., st. 1998. V DA, g. Levi Della, Hariciler , A V/1, MEB Yay., Eski ehir 1997. WATT, W. Montgomery, slam Dü üncesinin Te ekkül Devri, (çev. E. R. F lal ), Umran Yay., Ankara 1981 WELLHAUSEN, Julius, slamiyetin lk Devrinde Dinî-Siyasî Muhalefet Partileri, (çev. F.

I ltan), TTK Bas., Ankara 1989 YILDIZ, D. Hakk "Velid I.", A XIII, MEB Yay., Eski ehir 1997.

Documents

Emevi Devlet Otoritesi - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D02669/2003_1_1/2003_1_1_CELIKS.pdf · 2015. 9. 8. · S. Çelik/Emevi Devlet Otoritesinin Tesisinde Haccac b. Yusuf es-Sakafînin