enerjidosyamiz

HAZIRLAYAN : PROF. DR. VURAL ALTIN - BTD YAYIN KURULU YES

OCAK 2007 SAYISININ CRETSZ EKDR

eenneerrjjiiddoossyyaammzz

eenneerrjjiiddoossyyaammzz

ocak ek 12/26/05 9:16 PM Page 1

Baka kaynaklardan elde edilmiolan enerji trlerinin ikincil, yle ol-mayanlarnn birincil enerji kaynaolduu sylenir. rnein kmr bi-rincil, kmrn yaklmasyla eldeedilen elektrik enerjisi ikincil ener-ji kaynadr. Ancak, su gcndenelde edilen elektrik birincil kaynaksaylr. te yandan, genel enerjimuhasebesi yaplrken, farkl ener-ji kaynaklar, birim ktle veya ha-cim bana ierdikleri joule cinsin-den enerji miktarlarndan, yani enerjiyounluklarndan hareketle birbirleri-nin edeerlerine dntrlebilir.Yandaki tabloda baz enerji kaynakla-rn enerji younluklar grlyor.Dn-yamzn 2006 yl itibariyle 6,4 milyarbulan nfusu, yaklak 10 milyar tonpetrol edeeri (Mtpe) enerji tketmi.Yani 450 EJ (egzajoule, 1018 J).Bu, kii bana yaklak 1560 kgpetrol edeeri veya 70 GJ (giga-joule, milyar joule) anlamna geliyor.Ancak bu tketim, homojenliktenuzak. %68i dnya nfusunun %15i,kalan %32si de %85i tarafndan tke-tilmi. Kii bana ortalama tketimise, gelimi lkeler iin 250 GJ. Burakam, %5lik nfus payyla dnyaenerji tketiminde %25 paya sahipolan ABD iin 400 GJ buluyor. So-nu olarak, dnya nfusunun %85i,ylda ortalama 25 GJ tketmekte. Tr-kiyede 57 GJ...

Bu toplam tketimin yaklak%86s fosil yaktlardan salanm.Petrol kmr ve doal gazn paylarsrasyla %38, %24 ve %24 kadar. Mik-tarlar ise, yaklak; 4,9 milyar ton k-mr, 3,8 milyar ton petrol, 2,8 trilyonmetrekp (Tmk) doal gaz. Su gcdahil yenilenebilir ve nkleer kaynak-lardan retilen elektrik, birincil enerjitketimi iinde %7,8 ve %6,5lik paylar-

2 Ocak 2007BLM veTEKNK

DNYADAENERJ

enerjidosyamiz 12/26/05 9:11 PM Page 2

la drdnc ve beinci sra-da. Birincil enerji retimininyaklak %30u elektrik reti-minde kullanlm. retilen14,3 trilyon kWh (TkWh)elektriin yaklak %80i,%15 nfus payna sahip olansanayilemi lkelerde, %28iise, %5 nfus payna sahipolan ABDde tketilmi. Kiibana ortalama tketim,2230 kWh kadar. Bu rakam,Bat Avrupada 9000,ABDde 12000 kWh civarn-da. Trkiyede 2400 kWh.rnein Nijerya gibi petrolzengini bir lkede, 100 Wlkbir ampuln yl boyunca tketecei800 kWh kadar. Dnyada halen 1milyar insan elektriksiz.

Medeniyetimiz, halen yaadmzekliyle, iki atom zerine ina edilmidurumda; hidrojen ve karbon. Fosilyakt kullanm, bu iki atomu iindebulunduklar bileiklerden koparp ok-sitlemekten ibaret. Alttaki ekildeDnyann gemiteki enerji tketimgrafii grlyor. Biraz eski bir grafikolmakla beraber, yky anlatmakiin yeterli. Enerji tketimi geen asrboyunca stel bir art izlemi. Bu s-tel artn aksam olduu krmz ok-larla iaretli blgelere bakp, 20. Yz-yln tarihini hatrlamak mmkn. S-rasyla; 1914 sonrasnda I. Dnya Sa-va, 1930 sonrasnda Byk Krizinderinlemi hali, 1939 sonrasnda II.Dnya Sava, 1979da Petrol o-kunun yol at ekonomik durgunlukdnemleri var. Grafiin altndaki, her-hangi bir yla kadarki alan, o yla ka-

dar tketilmi olan toplam enerji mik-tarn veriyor. Asl arpc durum bura-da: II. Dnya Savandan bu yanadnyamz, daha nceki tm zamanlar-da tketmi olduu enerjinin yaklak3 mislinden fazlasn tketmi. Yzy-ln tmndeyse, daha ncekinin 10mislinden fazlasn. Bu eilimin de-vam edecei kesin, hem de arlklolarak fosil yaktlarn srtnda. nkkitlesel enerji retimi iin henz orta-da, hazr baka bir seenek yok. An-cak te yandan, bilinen iklim deiikli-i endieleri nedeniyle, fosil yakt ba-mllmzn azaltlmasna ynelik,Kyoto Protokl ve uzantlar dorultu-sunda giderek younluk kazanp hemde yaygnlaacak gibi grnen abalarvar.

Dnya ekonomisinin ylda ortalama%3 byd ve birim hasla banatketilen enerji miktar demek olanenerji younluunun, tasarruf nlem-leri sayesinde ylda ortalama %1 azald-

varsaymyla; dnyaenerji tketiminin yldaortalama %2 artarak;2015te 580 EJa,2025te de 680 EJaulamas bekleniyor.Fosil yaktlarn toplamenerji kullanm iindekipay, imdiki eilimlerdorultusunda %0,2-0,4civarnda azalrsa, bu ya-ktlar 2025 ylna kadar-ki tketimi artnn%95ini karlamak zo-runda. Deirmenin su-yu nereden gelecek?...

Dnyamzn, iletil-mesi halen ekonomik olan rezervler ni-teliinde, imdiki tketim hzlarylayaklak 200 yl yetecek kadar 1 tril-yon ton kmre, 80 yl yetecek kadar250-300 milyar ton petrole, 70-80 ylyetecek kadar 150 trilyon metrekpdoal gaza sahip olduu tahmin edili-yor. Gelecekte yeni rezervlerin bulu-naca kesin. Ancak bu rezerleri, tke-tilen miktarndan faz-la bulgu ilavesiy-le geniletmekgiderek zor-lamakta. Ni-tekim petrol-de, retim zir-vesine ulal-makta olduu sa-nlyor. Bu durumda,halen ekonomik olmayan rezervlerindevreye girecei de kesin. Ancak bun-larn her de biyoloji kkenli kay-naklar, arlkl olarak gemi jeolojikevrelerin ikisinde yer alan milyonlarcayllk srelerde olumular. Ksa s-rede yenilerinin olumas imkansz, erveya ge tkenmeleri kanlmaz. Fo-sil yaktlar sayesinde bir asrdr yaa-makta olduumuz enerji ziyafetiningelecekteki, tahmine dayal seyri stte-ki grafikte grlyor. Bir nceki gra-fik, bunun sadece ufak bir paras; aitolduu ksma uyuyor.

Bu yzden Dnyada, hem fosil ya-ktlarn kullanm sresini uzatmak,hem de bu yaktlardan kaynaklanansera gaz emisyonlarn azaltmak iin,nkleer enerjinin daha st dzeydekullanmna ynelik giriimler artmak-ta. Peki, bu resimde Trkiye neredeve nasl duruyor?...

3Ocak 2007 BLM veTEKNK


Trkiye, 2006 yl itibariyle 72 mil-yonu bulan nfusuyla, dnyann 6,4milyarlk nfusunun %1,12sini olutu-ruyor. Yani, yeryznde yaayan herbin kiiden 11i Trkiyeli. lkemizde2005 yl itibariyle, 4,1 EJ (egzajoule,1018 J) karl 91,5 mtep (milyon tonpetrol edeeri) enerji tketilmi.Dnyann ayn ylki tketimi, 441 EJkarl 9,8 Gtep (milyar ton petroledeeri). Dolaysyla Trkiyenin t-ketimi, Dnya toplamnda %0,93luk

bir paya sahip. Kii bana ortalamayllk tketimi, 57 GJ (gigajoule, milyarjoule). Bunun karl 1.270 kep (kgpetrol edeeri) ediyor. Bu miktar da,dnya ortalamas olan 69 GJ karl1530 kepin, %83 kadar. 2005 yln-daki 360 milyar dolarlk gayr safi mil-li haslasyla, ayn yln 35 trilyon do-larlk Dnya ekonomisinin %1,03nretmi.

Yani, Trkiye; dnya nfusunda%1,12, enerji tketiminde %0,93, eko-

nomik retiminde %1,03lk paylarasahip. Kii bana aka, dnya orta-lamasnn altnda enerji tketiyor.Enerji tketimi kendi bana ama de-il, asl ama ekonomik retim. Dola-ysyla, Trkiyenin ekonomisini byt-mek, ama bunun iin de enerji tketi-mini arttrmak zorunda. nk Trki-ye gibi gelimekte olan lkelerde,enerji tketimindeki artla ekonomikbyme arasnda gl bir iliki var.Ylda %7lik bir bymeyi 10 yl art ar-da srdrebildii takdirde, diyelim2015 ylna kadar, enerji tketiminin(1,0710yaklasikesit2) ikiye katlanmasbeklenir. te yandan, Trkiye, dnyaenerji pastasndan tkettii orana g-re, biraz daha fazla ekonomik retimyapabiliyor. Demek ki enerjiyi dnyaortalamasnn biraz stnde bir verim-le kullanyor. Nitekim, ekonomisinin

TRKYEGenel EnerjiTRKYE

Genel Enerji



0,25 kep/$ dzeyindeki enerji youn-luu, 0,28 kep/$lk dnya ortalamas-nn %11 altnda. Ancak, gelimiOECD lke ekonomilerinin enerji yo-unluu ok daha dk ve 0,20kep/$n altna, svirede 0,08kep/$e kadar iniyor. Fakat, ekonomi-si bymedike, Trkiyenin bu youn-luu azaltabilmesi mmkn grnm-yor. nk ekonomilerin (OECD)enerji younluu ile, kii bana gelirarasnda gl bir ters balant var.te yandan, Trkiye' kii bana ylda1270 kep karl 57 GJlk enerji t-ketimi ile, dnya ortalamasnn %19 al-tnda ve OECD lkeleri arasnda so-nuncu.

Elektrik:Elektrik alannda ise, Trkiyenin

2006 yl itibariyle 38,8 GW bulmuolan kurulu gc, dnyann 3641GW aan kurulu gcnn %1,07 sinioluturuyor. Kii bana kurulu g,539 W. Bu rakam 569 Wlk dnya or-talamasn, neredeyse yakalam du-rumda. Keza 2006 yl iin gerekle-mesi beklenen 173,1 GkWhlik (GkWh,milyar kWh) retim, 14300 GkWhiaan dnya retiminin %1,21i kadar.ki orann birbirine yaknl ilgin birekilde, Trkiyenin elektrik retim fi-losunun, dnya ortalamas dzeyindebir kapasite kullanm faktryle alt-n gsteriyor. Ancak, dnya toplam-na gre %1,07lik kurulu g ve

%1,21lik elektrik retimip a y l a r n n ,%1,03lk eko-nomik retimpaynn ze-rinde olmas,ekonomisininelektrik youn-luunun, dn-ya ortalamas-na gre yksekolduuna ia-

ret etmekte. Nitekim, 0,48 kWh/$ d-zeyindeki elektrik younluu, 0,41kWh/$lk dnya ortalamasnn %17zerinde. Kald ki, gelimi OECDyeleri iin bu rakam, svire rnein-de 0,17 kWh/$a kadar iniyor. AncakTrkiyenin, ekonomisi bymedikebu younluu azaltabilmesi de mm-kn grnmyor. nk ekonomile-rin (OECD) elektrik younluu ile, ki-i bana gelir arasnda gl bir tersbalant var. te yandan, kii banaylda 2400 kWhlik elektrik retimi,2234 kWhlik dnya ortalamasn ya-kalam durumda, fakat OECD lkele-ri arasnda sonuncu.

2006 yl itibariyle 38,8 GW aankurulu g; 12,275 GW doalgaz,1,651 GW ithal kmr, 7,131 GW lin-yit ve 12,906 GW hidrolik kapasiteiermekte. Ayn yln zirve talebi 25GW civarnda gereklemi. Dolaysy-

la, rezerv kapasite oran %35i amdurumda ve he-d e f l e n e n%20nin okzerinde.

Yandaki tab-loda 2006 yliin, kurulu gbileenlerininkapasiteleri veretmeleri he-deflenen enerji

miktarlar veriliyor. Rezerv kapasiteorannn ar yksek olmasna yolaan etkenler, bu tabloda belirgin. Ennemlisi; linyite dayal gcn, yerli k-mrn kalitesizlii ve ona uygun yak-ma tekniklerinin devreye sokulamamolmas nedenleriyle, yl boyunca potan-siyelinin %60 dzeyinde deerlendiri-lebiliyor olmas. Benzer ekilde, hidro-elektrik kapasite de, ya rejimindekidzensizlikler nedeniyle, %40 orann-da deerlendirilebilmekte. Zamana g-re talep grafiindeki salnmlarn altn-da kalan temel yk talebini halen,%70in zerinde emreamadelikle al-t anlalan doal gaz santrallar kar-lyor.

2006 yl iin hedeflenen 173,1GWhluk toplam retimin; 39u hidro-elektrik, 134,1i termik kaynaklardansalanacak. Bu termik retimin; 75,8idoalgaza, 10,2si ithal kmre, 5imotorine, 2,9u nafta ve LPGye olmakzere; 93,9 GWhu ithal kaynaklaradayal olacak. Bu durumda, 134,1GWhluk termik retimin %70i, 173,1GWhluk toplam retimin ise %54 it-hal kaynaklardan salanm oluyor.Linyit, takmr, yenilenebilir atk vedier yerli termik kaynaklarmzdanyaplacak retim 40,2 GWhla snrlkalmakta ve ithal termik retimin an-cak %43ne karlk gelirken, termikretimin %30unu, toplam retimin ise%23n oluturmakta. Yerli kaynak-lar, yani termik ve hidro birlikte, 79,2GWhlk retimle, toplam retimin%46sn karlyor. Toplam elektrikretiminin kalan %54 d kaynakl.

Gelecekteki ElektrikYandaki tabloda 2010-2015-2020

yllar iin, alt ve st senaryolara gre


**lk stundaki rakamlar alt, ikinci stundakiler st senaryo verileridir.


kurulu g ngrlerinin kaynak tr-leri arasndaki dalm veriliyor.

Yerli KaynaklarKmr:

Halen 7,131 GW dzeyindeki yerlilinyite dayal gcn; 2020 ylna kadaren az 5,650 ve en fazla 11,530 GW ka-pasite eklenmesiyle, en az 12,781 veen fazla 18,861 GWa karlmas n-grlm. st senaryoda ngrleng %70 emre amadelikle, yani yln8760 saatinin 8760x0.7 =6132 saatin-de altrlabildii takdirde,18,861x6132 = 116 GkWh elektrikretebilir. Bu, 1,16x1011 kWh x(3600s/h) = 4,176x1014 kJ elektrikenerjisi demektir. Isl enerjiyi elektri-e dntren termodinamik dng-nn yaklak te bir verimle altvarsaylacak olursa, bunun misli,yani 1,253x1015 kJlk s enerjisi ge-rekmektedir.

Ekonomik olarak iletilebilir linyitrezervlerimizin ktlesel enerji younlu-u hayli deiken. rnein, bu rezerv-lerin %57sini oluturan Afin-Elbistanhavzasndakilerin 6,3 MJ/kgdan aziken; %23nn 6,3-10,5 MJ/kg,%18inin 10,5-14,7 MJ/kg arasnda.%2sinin de 14,7 MJ/kgdan fazla. Yan-daki tabloda verilen bu deerlerin ar-lkl ortalamas 7,84 MJ/kg veya 1876kcal/kg civarnda. O halde, 1,253x1015

kJ s enerjisi, 1,253x1015 kJ / (7.840kJ/kg) = 1,60x1011 kg yerli linyitten el-de edilebilir. Ksacas, ylda 160 milyon

ton linyit retimi gerekmektedir. Budzeyde retimi gerekletirmek zorgrnyor. nk Trkiyenin1998de 64,5 milyon tonla en yksekdzeyine ulam olan linyit retimi,sektrn yeniden yaplandrlmas a-lmalar sonucunda, 2004 ylnda 44,8milyon tona inmi durumda. te yan-dan, yllardr karl altrlamadndankaynak yaratamam, sbvansiyonlarla

ayakta tutulmu olan linyit filomuzun%70 emreamadelikle altrlabilmesi,daha da zor grnyor. nk, rne-in 2006 Ocak ay itibaryla EAabal toplam 6,081 GW kapasiteli k-mr yaktl termik santralin yalnzca3,236 GWlk blm kullanlabilir hal-de. 150 MWlk g revizyonda, 1,665GW g arzal, 160 MW g bakmdave 870 MW g de, souk yedek olarakatl durumda. Bu santrallerin revizyon,bakm ve onarm almalarnn hzlasonulandrlmas, atl durumdaki ka-pasiteler devreye alnarak, kmre da-yal termik santrallerin emreamadelii-nin ykseltilmesi gerekiyor. Halbukielektrik sektrnn yeniden yaplan-mas srecinde yaanan belirsizlikler,yatrmlar aksatm durumda. te yan-dan Trkiyenin gelecekte, ABye uyumsreci srasnda, karbondioksit salmla-r asndan, Kyoto Protokolne vcutveren IPCC almalar kapsamnda ba-z kstlamalarla karlamas szkonu-su. Dolaysyla, grece dk enerji ya-nnda yksek kirletici safszlk ierenyerli linyitlerimize uygun temiz ve ve-rimli yakma tekniklerinin gelitirilipyaygnlatrlmas gerekmekte. Bu a-dan uygun grnen akkan yataklyakma tekniine gre tasarmlanm il-ki olan 320 MWlk an termik santra-l nihayet faaliyete geti. Ancak, yerlilinyitlerimizin yaklmasyla ilgili, yol a-t curufla s iletimini aksatan kirecinve enerji verimini dren nemin yk-sek oranlarda olmas gibi ciddi bazyakma sorunlar var. Bu sorunlar eniyi ekilde, rezervlerimizi en yakndantanyan kendi teknik kadrolarmz -zebilir.



Dolaysyla, linyit santrallarmzn,%70 yerine, halen baardklar ortala-ma %51,7 emreamadelikle almayadevam etmeleri byk olaslk. Ki budurumda, retilen elektrik enerjisimiktar 85,7 GkWha, bunun iin gere-ken linyit retimi de 114 milyon tonainer. Yerli takmrne dayal kapasi-te, 2020 yl iin 1,755 GWla snrl tu-tulmu. Bilinen takmr rezervleri-nin az olmas, yeralt iletmecilii ge-rektirmesi, damarlarn incelii, kvrm-l ve fayl olmalar gibi olumsuz etken-lerin pahal kld bu kaynak iin isa-betli grnen bir dzey. Ortalama%70 veya %50 emre amadelikle, 10 ve-ya 7,7 GkWhlik retim mmkn. So-nu olarak, hem linyit ve hem de ta-kmr iin st senaryo kapasite de-erlerinin %70 emre amadelikle alt-rlabileceini varsayarsak, yerli kmrkaynaklarmzdan salayabileceimizelektrik enerjisi, ylda en fazla; 116slinyit, 10u takmr olmak zere;toplam 126 GkWhla snrl kalyor.8,38 milyar tonluk bilinen linyit re-zervlerimizin, termik santrallarda kul-lanm amacyla retimi ekonomik olan%65ini oluturan 5,45 milyar tonununo zamana kadar geride kalacak olan4,05 milyar tonunu, izleyen 25 yl ie-risinde tketmek pahasna Yaklak1.25 milyar tonluk takmr rezerv-lerimizi de benzer bir srede...

Hidroelektrik:Yine 2020 ylna kadar, imdiki

12,906 GWlk hidrolik kapasitenin,yksek senaryoya gre 18,132 GW ek-lenerek, 31,038 GWa karlmas n-grlyor. DS bugn iin, yllk orta-lama teknik hidroelektrik potansiyeli-mizi, 216 GkWh olarak belirlemi du-rumda. Fakat bu teknik potansiyelin,129,9 GkWhlik ksmnn ekonomik ol-duu dnlyor. Bu ise 79,924GkWhlik gvenilir retime karlkgelmekte. 129,9 GkWhlik yllk orta-lama ekonomik retim potansiyelinin

45,930 GkWhlik %35i halen iletme-de. 10,518 GkWhlik %8i ina halin-de. 73,459 GkWhlik %57si ise; ilkett ve n inceleme, master plan, plan-lama ve kesin tasarm olmak zere e-itli aamalardan oluan projeler dze-yinde.

te yandan, santral says ve gasndan baklacak olursa; 129,9GkWhlik yllk ortalama ekonomik po-tansiyele karlk gelen 36,652 GW g-cndeki 747 adet hidroelektrik santra-ln, 12,906 GW gcndeki 142si haleniletmede. Kalanlarn 40 ina halindeve 565 adedi proje seviyesinde. Ata-trk, Keban ve Karakaya gibi bykbaraj imkan artk kalmadndan, bun-dan sonrakiler grece kk barajlarolmak zorunda. Dolaysyla, 2020ninyksek senaryo hedefi olan 31,308GW, ekonomik olan potansiyel hidrogcmzn %84,6sna ve ayn senar-yonun o yl iin ngrd 96,348GWlk toplam gcn %32,5ine kar-lk geliyor. Gemiteki veriler, hidro-elektriin toplam elektrik retiminekatksnn, ortalama olarak, toplamg iindeki paynn yars kadar ola-bildiini gstermekte. Buna gre, yk-sek senaryonun 2020 iin ngrd491,318 GkWhlik gvenilir retimin,%32,5/2 =%16,25inin, yani 81GkWhinin hidro kaynakl olmas bek-lenebilir. Dolaysyla, 2020den sonra-s iin geriye, sadece 129,9-81 =48,9GkWhlik ekonomik hidropotansiyel

kalyor. Geri zel sektrce yaplan in-celemeler, DSnin teknik hidropotan-siyel olarak belirledii 216 GkWhin200nn ekonomik olabilecei gr-nde. Ki o durumda, kalan potansi-yel 119 GkWhe kyor.

Rzgar gc iin yksek senaryo-nun 2020 hedefi olan 3,038 GW, orta-lama %25 verimle alacak olsa, yakla-k 7 GkWh retir. Aslnda 2020 iin,rnein 10 GW rzgar gc hedeflene-bilir. Halen EPDKdan lisansl 1454MW tutarnda 39 proje var. Fakatbunlardan, yalnzca 30 MWlk bir ta-nesi %63 ilerleme kaydetmi. Dierle-ri ise, proje sahiplerinin yasa ile getiri-len destei yetersiz bulmalar nedeniy-le %5ten te ilerleme salayamamdurumda. Jeotermal, gne ve biyo-ktle gibi dier yenilenebilir kaynak-lardan retilebilecek elektriin 5GkWh kadar olabilecei dnlyor.Yerli kaynaklarla salanabilen bu ka-dar. Yani, linyitten ve takmrnden,o da %70 emreamadeliin baarlmashalinde, 116 ve 10 GkWh, hidrodan 81GkWh, rzgardan 7 GkWh ve dier ye-nilenebilir kaynaklardan 5 GkWh ol-mak zere, yerli toplam 219 GkWh.Yksek senaryonun retim ngrsolan 491,318 GkWhi retmek iin,272,318 GkWh daha lazm. Trki-ye'nin yerli ve yenilenebilir kaynaklar-nn toplam, kendi ihtiyacn karlama-ya yetmiyor. Trkiye elektrik retimiiin kaynak ithal etmek zorunda. Buithalatn hacmini asgaride tutabilmekiin, yerli kaynaklar asndan ykseksenaryo verilerinin hedeflenmesi gere-kiyor. Bu kaynaklar iin yksek senar-yo verilerinin kullanlm olmas buyzden. Bundan sonras; ithal kmr,doal gaz ve nkleere, arlkl olarakda doal gaza kalyor.




Kmr, motorin+fuel oil:Yksek senaryoda 2020 iin, ithal kmre

dayal 6,102, motorin+fuel oil iin de 3,307 GWgler ngrlm. Toplam 9,409 GWlk bug, %70 emreamadelikle yln 8760 saatinde9409x0,7x8760 =57,7 GkWh retebilir. Yerlikaynaklardan gelen 219la birlikte, 276,7GkWh

Doal gaz:Doal gaz kullanm son 20 ylda, dnya bi-

rincil enerji tketimindeki payn hzla arttrarakylda 2,8 trilyon metrekpe ulat. Bu eilimindevam etmesi ve yllk art hznn; kmrde%1,9 ve petrolde %2,0 iken, doal gazda %2,3dzeyinde seyretmesi bekleniyor. Artn yaryayakn, elektrik retimine ynlendirilmekte. Bu-nun nedenleri; doal gaz santrallarnn ilk yat-rm maliyetlerinin grece dkl, elektrikretimi srasnda oluan artk snn deerlendiril-mesine imkan tanyan bileik (kombine) ev-rim santrallarnn toplam veriminin %50-60laravaran dzeylerde yksek olmas ve santrallarnyapmlarnn 1-2 yl gibi ksa bir srede tamam-lanabilmesi. Trkiye de bu eilimin iinde ola-rak, 2005 yl itibariyle, 26,865 milyar metre-kp (Gmk) doal gaz tketmi. Bunun%57,4ne karlk gelen 15,42 Gmkn elek-trik retiminde kullanp, ayn yl tkettii 160,3GkWh elektriin %45ini oluturan 72,135GkWhini retmi. Yani, metrekp bana 4,68

kWh. Doal gazn hacimsel enerji younluu 39MJ/m3 olarak alnrsa, bu; elektrik retimi a-sndan 4,68 x 1000 (W/h) x 3.600 s / (39x106J) =%43,2lik bir evrim verimi demek. Bu, kom-bine evrim santrallarnn kuramsal olarak baa-rabilmesi gereken %50-60a varan verim dzeyi-nin altnda olmakla beraber, yalnzca buhar g-cyle elektrik reten termik santrallarn te bircivarndaki veriminden daha yksek. Kald ki, bu

santrallardaki artk snn bir ksm, snmada vesre ss retiminde kullanlyor. te yandan,Trkiye 2006 ylnda, 12,275 GWlk doal gazadayal gcyle, 75,8 GkWh retmeyi planlyor.Bu ise, 75,8x1012 Wh / (12.275x106x8760)=%70,5 emreamadeliin hedeflendiine iaretetmekte.

Doal gaz santrallar genelde, yk deiiminehzl ayak uydurabildiklerinden, talep zirvesinikarlamakta tercih edilirler ve temel yk (bazyk) karlamak asndan pahal saylrlar. Fa-kat Trkiyede temel yk omuzlamaya baladk-lar anlalyor. Nitekim, 2020ye ynelik alakve yksek senaryolarn her ikisi de, toplam

27,947 GWlk doal gaza dayal g ngrm.Bu kadarlk g, %70,5 emre amadelikle ylda27.947 x 0,705 x 8760 = 172,7 GkWh retebi-lir. Bunun iin, yukardaki 4,68 kWh/m3e kar-lk gelen %43,2lik evrim verimiyle172,7/4,68 =36,9 Gmk doal gaz tketilmesigerekir. Bu kadar doal gazla retilmesi hedef-lenen 172,7 GkWh, dier kaynaklara dayal yk-sek senaryo elektrik retimlerinin toplam olan276,7 GkWha eklendiinde, toplam 449,4GkWh oluyor. Bu rakam, 2006 yl iin planla-nan 173,1 GkWh tketim dzeyinin, her yl %7orannda artarak 2020 ylna kadarki 14 yl ie-risinde ulaaca 173,1 x (1,0714) =446,3 GkWhdzeyine denk. Ayn zamanda, yandaki tabloda2020 iin verilen alt ve st senaryo talep ng-rlerini oluturan 406 ve 499 GkWhlik deerle-rin arasnda bir yerde. Dolaysyla, nkleer haridier kalemlerde yksek senaryo verileriyle al-ld takdirde, alt senaryonun talep ngrskarlanm oluyor. Fakat, st senaryo talep n-grsnn 499-449,4 =49,6 GkWh altnda kal-nyor. 4,5 GWlk nkleer gcn de ilavesi halin-de, %70 emreamadelik varsaymyla, bu an4,5 x 0,7 x8760 =27,6 GkWhi daha karlanmolur. Geride hala 49,6-27,6 =22 GkWh, yaklak3 GW g karl ak var. Tahminlerin hatapay iinde kalabilecek kadar kk bir miktar...

Sonu olarak, 2020 ylnda Trkiye, 96,348GWlk kurulu gcnn 27,197 GWn, yani%28,2sini doal gaza dayandrm olacak ve t-kettii toplam 446,3 GkWh elektriin, yaklak172,7/446,3 =%38,7sini bu kaynaktan rete-cek. 2006 iin doal gaza dayal kurulu gcnve elektrik retiminin toplam iindeki paylar, s-rasyla 12.275/38.800 =%31,6 ve 75,8/173,1

thal Kaynaklar



=%43,8i buluyor. 2020 oranlar bugne greklm olmakla birlikte, tek bir kaynaa ba-mllk asndan, hala yksek deerlerde. Busenaryoya gre; yerli kaynaklarn pay, 446,3GkWhlik toplam ierisinde 216 GkWh. Dolay-syla, elektrik retiminin yerli kaynaklardan kar-lanma oran, 2006 ylndaki %46 dzeyinden,2020de %48,4e trmanm olacak. Bunakarlk, doal gaz santrallarnn yksek emre-amadelii, Trkiyenin halen %35i am bulu-nan rezerv kapasitesinin, yandaki tablodan grl-d gibi, uzun vade iin hedeflenen %20 dzey-lerine geri ekilmesine imkan salayacak.

Trkiyenin 2020 ylnda doal gaz santralla-rna bitii 172,7 GkWhi retmek iin, 4,68kWh/m3ten, 172,7/4,68 =36,9 Gmk doal ga-za gereksinimi var. Eer o zaman tkettii top-lam gazn, imdi olduu gibi %57,4yle elektrikretiyor olursa, yllk gaz gereksinimi, toplamolarak 64,3 Gmk olacak. Trkiye 2020 yl iinbuna yakn miktarda gaz balantsn imdidenyapm durumda. Yandaki tabloda, yaplm olandoal gaz alm anlamalarnn, balama tarihle-riyle birlikte, sre ve biti yllar veriliyor. Altta-ki tablolarda ise, BOTAn yllara gre, doalgaz talep tahminleri ve aktif olan balantlarnntoplam hacimleri var.

rnein 2010 ylnda, yksek senaryoda n-grld gibi 16,497 GWlk g doal gazadayandrlrsa, o yl bu santrallarn tketeceigaz miktar, 2020nin 27,197 GWlk yksek se-naryo ngrsne gre tketilecek olan 36,9Gmkn, 16,497 / 27,197 =%60,7si kadar, ya-ni 22,4 Gmk olacak. Doal gazn hala%57,4nn elektrik retimine ynlendirildiivarsaymyla, toplam gaz tketimi, 22,4 / 0,547=41 Gmk oluyor. Halbuki, 2010 ylnda aktifolan doal gaz balantlarnn tutar 51,058Gmk. Arada 10 Gmk gibi nemli bir fark var.Doal gaz piyasalar, petrol piyasalar gibi henzoturmu olmadndan, anlama hkmleri ge-nelde gizli tutulmakta. Fakat eer balantlaral, ya da de trndense, Trkiye nmzdekiyllarda, tketmekte zorlanaca miktarlarda do-al gazn alm taahhtleriyle kar karya kalabi-lecek. Geri bedeli denip de tketilemeyen gaz,daha sonra alnabiliyor. Fakat yine de, parannzaman deeri nedeniyle zarara uramak szko-nusu. Bu yzden olsa gerek, Trkiye birka yliin, ah Denizi Hatt olarak da bilinen Bak-Tiflis-Erzurum boru hattndaki ylda 3 Gmklkkota hakkn Grcistan ve ranla paylamak ze-re bu lkelerle anlat.

Halbuki, yksek senaryonun 2015 yl iinngrd 22,497 GWlk doal gaza dayal g-ten hareketle yaplan yukardakine benzer bir he-sap, elektrik retiminde kullanlan doal gazmiktarnn 30,5 Gmk olacan gsteriyor. Bumiktarn yine toplam tketimin %57,4n olu-turaca varsaymyla, toplam tketim miktar30,5 / 0,547 = 55,8 Gmk oluyor. Bu miktar,2015 ylndaki aktif balant tutar olan 40,7Gmkn altnda kaldndan, Trkiye bu yldansonra yeni doal gaz alm taahhtleri asndan


rahatlam olacak ve hatta daha ncesinden, ye-nilerini aramak zorunda kalacak. Ancak, bu ara-da elektrik retimi dndaki miktarn kullanmasunulabilmesi iin, kentlere datm ebekesiniyeterince hzl bir ekilde yaymak zorunda. teyandan, bu denli baml bir hale geldii kaynadepolama kapasitesinin dk olmas, temindeaksama olaslklar karsnda sknt yaratyor.Rusyann Gazprom irketiyle Tuz Glnn alt-nn doal gaz depolama amacyla kullanlmasnaynelik almalar var. Ancak bu, pahal bir de-polama yntemi. Daha ucuz bir yntem, tken-mi petrol ve doal gaz sahalarna depolamak.Fakat Trkiyede bu imkan, yok denecek kadarsnrl.

Trkiyenin doal gaz almlaryla ilgili tedir-ginlik yaratan bir dier husus, bu adanRusya Federasyonuna %60 aan yksekoranlarda baml olmas. Dolaysyla, tekbir kaynaa kar gelitirilmi olan baml-ln hi deilse farkl corafyalar arasndadatlmasna allyor. Bu ynde, HazarDenizi zerinden Trkmen, Akdeniz zerin-den de Msr gazna balanp, Marmara ze-rinden Yunanistana ve oradan da Avru-paya gaz geiine arac olma ynnde tasa-rmlar var. Yandaki haritada, Nabuko Pro-jesi olarak adlandrlan bu tasarmn ema-s grlyor. Aslnda, Trkiyenin dnyada-ki eilimlere paralel olarak doal gaza y-

nelmi olmas; kaynaklara yaknl itibariyle eko-nomik, transit enerji koridoru olmaya yatkn co-rafyas nedeniyle de stratejik ynden anlaml birtercih. Fakat, bu adan Rusya corafyasna ba-mlln frenlenmesi isteniyor. Son olarak;elektrik talebinin karlanmas iin gerekli yenielektrik retim tesislerine yaplmas gereken ya-trmlarn tutar, 9. Kalknma Plan Genel Enerjizel htisas Komisyonu Raporu'na gre; 2006-2010 dneminde ylda 2.6 milyar dolar, 2010-2015 ve 2016-2020 dnemlerinde de her yl, s-rasyla 4 ve 10.2 milyar olmak zere, toplam 84milyar dolar dzeyinde.

Grld zere, Trkiye gibi, gelimekteolup da kendi enerji kaynaklar yetersiz grnenbir lkenin enerji gereksinimini karlamak, ayn

anda birden fazla ipte cambazlk yapmaya benzi-yor. Trkiyenin bu alandaki kstlarn gevete-bilmek iin, seeneklerinin arasna yenilerini kat-mas lazm. Nkleer santrallarn bu balamda

nemli bir rol stlenebilecei, bir yandanda, Trkiyenin temel yk santrallar filosu-nun geniletilmesine ve halen fazla yksekolan rezerv kapasite orannn drlmesineolumlu katkda bulunaca dnlyor.Gvenli ve ekonomik bir ekilde iletilmele-rinin mutlaka salanmasn en ncelikli he-def olarak almak kaydyla. Bunu baarmak,toplumda arlkl bir dnce birlii ve ka-rarlln olumas halinde mmkn olaca-ndan, karlkl ikna srelerinin almas-na yeterli zamann tannmas gerekmekte.


Nkleer enerjiden elektrik retimihalen, ar ekirdeklerin paralanmas-na, yani fizyona dayal olarak gerek-letirilmekte. Balang yakt hammade-si olarak doal uranyum kullanlyor.Doal uranyum; sayca %0,72 oranndaU-235, yaklak %99,3 orannda da U-238 izotopu ierir. Bunlardan U-235izotopu, doadaki, hem yava ve hem dehzl ntronlar tarafndan paralanabi-len yegane fisil izotop. Yava ntron-larla daha kolay paralanabildiinden,almas srasnda kalbinde arlkl ola-rak byle ntronlarn dolat termalreaktrlerin yaktnda kullanlr. Ancak,normal suyla soutulan termal reaktr-lerde, kritikliin baarlabilmesi iin, ya-kttaki U-235 orannn, %2-4 orannaykseltilmi olmas gerekir. Dk d-zeyde zenginletirilmi uranyum (LowEnrichment Uranium, LEU) kullananbu tr reaktrlere, basnl su reaktr(PWR) deniyor. Kanadann ar suylaalan CANDU tipi termal reaktrleriise, doal uranyumu dorudan yakt ola-rak kullanabilmekte. Bunlara ise, ba-

snl ar su reaktr (PHWR) deniyor.Termal reaktrler ounlukla, tek

geili yakt evrimine dayal olarak a-ltrlyor. Yani, kalbe konan yakt, ier-dii U-235 oran belli bir dzeyin altnainene kadar kullanldktan sonra kart-lp, iinde kalan plutonyumla birlikte s-resiz beklemeye alnyor. Dolaysyla,termal reaktrler esas olarak, doaluranyumdaki ekirdeklerin yalnzca%0,72 kadarn oluturan U-235 izotop-larnn paralanmasyla enerji retimineyneliktirler. Halbuki U-238, kendisi fi-sil olmamakla birlikte, hzl bir ntronyuttuktan sonra bozunup, fisil bir ekir-dek olan Pu-239a dnebilir. Geri,bu sre termal reaktrlerde de dolaylolarak yer alr ve retilen gcn te bi-rine yakn, iletme srasnda yaktta olu-an plutonyumun termal fizyonuyla sa-lanr. Fakat, yksek enerjili ntronlarnarlkta olduu hzl reaktrlerde, U-238in daha byk bir ksmn plutonyu-ma dntrmek mmkndr. Hatta,uygun ekilde tasarmlanm hzl ret-ken reaktrler, tkettikleri fisil ekir-

dek saysndan daha fazlasn retebilir-ler. Nitekim, biri Fransada, ikisi RusyaFederasyonunda aktif olan hzl re-aktr bunu yapmakta ve bir yandan U-235 tketirken, dier yandan, tkettiiU-235ten %15 kadar daha fazla pluton-yum retmektedir. kartlan yakt da-ha sonra kimyasal ilemlere tabi tutu-lup, iindeki plutonyum ayrtrlarak,hzl veya termal reaktrlerde yakt ola-rak kullanlabilir. Bu srecin art ardabirka kez tekrarland kapal yaktevrimiyle, doal uranyumun birimarlndan, tek geili yakt evriminegre, kuramsal olarak 60 misli daha faz-la enerji elde etmek mmkndr. Ayr-ca, Avrupadaki 32 termal reaktr, kulla-nlm termal reaktr yaktlarndan ay-rtrlan plutonyumun ve uranyumunoksitlerinin karmndan imal edilen ya-ktlar kullanyor. Metal oksitleri, MOXad verilen ve ayn zamanda, imhasnakarar verilen nkleer balklarn ierdiiplutonyumun yaklmasnda kullanlanbu teknoloji, Dnya nkleer enerji re-timinin %10 kadarn karlamakta.


NKLEERENERJ



Dnyada ticari olarak elektrik reten, yakla-k 370 GW gcnde 443 nkleer santral var.Ayrca, 9 lkede 26 tanesi ina halinde. Halenalanlarn , grece yksek enerjili ntronlar-la alan hzl, kalan 440, yava ntronlarlaalan termal reaktr. te yandan, mevcut440 adet termal reaktrn 268i, basnl su re-aktr (PWR) tipinde. 1 GW(e) gcnde bir ter-mal reaktr ylda, rnein %3,6 orannda zengin-letirilmi 20 ton kadar yakt tketir. Bu yakt,200 ton kadar doal uranyumdan retilebilir vedoal uranyumla alan bir termal reaktrn yl-lk yakt gereksinimi de keza bu dzeydedir.(Bknz. Bir Nkleer Santraln Yakt Gereksinimi.)O halde, Dnyadaki toplam 370 GW(e)lik kuru-lu nkleer gcn doal uranyum gereksinimi,370x200 =74.000 ton kadardr. Bunun %10 ka-dar, imha edilmekte olan nkleer balklardakiplutonyumdan salanyor. Dolaysyla, net doaluranyum gereksinimi halen 68.000 ton dzeyin-de.

Rezervler: stteki tabloda Dnyann, 80$/kgn altnda

maliyetle retimi mmkn grlen, olduka ga-rantili doal uranyum rezervlerinin lkelere gredalm var. Toplam, yaklak 3,5 milyon ton.Bu rezerv, tahmini rezervler ve askeri stoklar gi-bi ikincil kaynaklarla birlikte, 4,8 milyon tona -kartlabilir. Yani mevcut santral filosuna, ylda68 bin tondan, yaklak 70 yl yetecek kadar.Nkleer enerji halen, Dnya elektrik retiminin%16sn salyor ve bu, Dnya genel enerji tke-timinin, yaklak %6,5ine karlk gelmekte. k-lim deiiklii endieleri nedeniyle, Kyoto Pro-tokl dorultusunda, fosil yakt kullanmndanuzaklama abalar malum. Nkleer enerjinin buadan anlaml bir katkda bulunabilmesi iin,elektrik ve genel enerji retimindeki paynn, enaz 2-3 misline katlanmas gerekir. Ki bu, szko-nusu rezervlerin yeterlilik sresini 35-23 yla in-dirir. Fazla uzun deil.

Doal uranyum rezervlerinin yetersizlii endi-esi, 1970li yllarn banda, ok sayda nkleerreaktrn kurulmaya baland srada da vard.Nitekim, Souk Savan ivmelendirdii askerialmlarn yavalamas nedeniyle daha nce d-m olan uranyum talebi hzla artarak, uranyu-mun ticari formu olan U3O8in fiyatn, 80$/kgn zerine trmandrd. Bu yzden, hzl ge-limesini srdrecei dnlen nkleer enerjiprogramnda, termal reaktrlerin yannda, bir dehzl retken reaktr ayann yer almas planlan-mt. Ancak, ykselen fiyatlarn uranyum arama-larna hz kazandrmas ve sonu olarak, bataKanada ve Avusturalyada olmak zere, byk ye-ni rezervler bulunmas, uranyum piyasalarn ra-hatlatt. 1974 petrol ambargosunun tetiklediiekonomik kriz ve 1979 ylndaki Mil Adas ka-zasndan sonra nkleer enerji sektr durgunlu-a girince, fiyatlar gerilemeye balad ve 1981 y-lnda 25 $/kga indi. Giderek, 1986 ernobilkazasndan sonra yeni ihalelerin neredeyse t-myle kesilmesi, uranyum madenciliinde kapasi-te fazlalna ve aramalarn durmasna yol at.Bu arada, hzl retken reaktr program, kalbinsoutulmasnda karlalan teknik sorunlar veyakt yeniden ilemenin yksek maliyeti neden-lerle, umulan gelimeyi kaydedememiti. Sonuolarak, dk zenginlikte uranyum kullanan tekgeili yakt evrimi ile 2000lere kadar gelindi.Geri bu arada Batda yeni reaktrler kurulma-m, fakat eskileri daha yksek kapasite kullanmfaktrleriyle altrlmaya balanmt. Dolaysy-la, fiyatlar 2000 ylnda, 20$/kgn altndaki endk dzeyine indikten sonra, mevcut nkleersantrallarn sregiden talebinin rezervler zerin-deki basks nedeniyle, hzl bir art eiliminegirdi. Sar pasta olarak da adlandrlan U3O8,halen 70$/kg civarnda fiyatla satlyor. Geri,nkleer elektrik retiminde yakt, kWh banaretim maliyetinin %10 kadarn oluturduun-dan belirleyici deil. te yandan, fiyat artlar-nn uranyum aramalarn hzlandrarak rezerv ar-tlarna yol aacana kesin gzyle baklabilir.Fakat yine de, yakt temini asndan, 2020yedoru bir darboazn yaanmas mmkn. Bunedenle, 3. Nesil reaktr tasarmlar; pasif gven-lik nlemleri iermenin ve daha hzl inaya yat-kn modler yaplara sahip olmann yannda,%30-35 sl verimle alan 2. Nesil reaktrlerdendaha yksek, %45-50 verim dzeylerini ngr-yor. Bu yeni tasarmlarn yaygnlamas, verimfark nedeniyle, doal uranyum gereksinimini%30 orannda azaltp, rezervlerin yeterlilik sre-sini 1,4 faktryle uzatabilir.

Bir Nkleer SantralnYakt Gereksinimi:

1 GW(e)lk bir nkleer santral, yln 8760saatinde srekli altrlsa, 109W x 8760h x3600(s/h) = 3,15x1016 J elektrik enerjisi retir.Kulland termodinamik evrimin verimi %34olarak alnacak olursa, bu miktarda elektrik,3,15x1016 J / 0,34 = 9,28x1016 J s enerjisi ge-rektirir. Bu kadar snn retimi iin, her biri

200 MeV, yani 2x108 x 1,6x10-19 J =3,2x10-11 Jenerji aa kartan ekirdek paralanmalarn-dan, 9,28x1016 J / 3,2x10- 11 J =2,9x1027 tanesi-nin gereklemesi lazmdr. retilen enerjininyaklak 1/3 kadar, plutonyuma dnen U-238ekirdeklerince salandndan, paralanan U-235 ekirdeklerinin saysnn (2/3) x 2,9x1027

=1,9x1027 olmas yeterlidir. Bu sayda U-235atomunun ktlesi, mol 235 gramdan;(1,9x1027/6,025x1023) x 235 =0,74x106 g, yani0,74 tondur. Bu miktarda U-235, bu ekirdei%0,72 orannda ieren doal uranyumun0,74/0,0072 =102,8 tonunda bulunur. Zengin-letirilmi yakt kullanld takdirde, doal uran-yum gereksinimi artar.

Zenginlik oran, tipik bir deer olan %3,6 ise;0,74 ton U-235 ieren yaktn toplam ktlesi,0,74/0,036 =20,6 ton olmak zorundadr. An-cak, zenginletirme ilemi srasnda, doal uran-yumun bir ksmndaki U-235 oran ykselirken,kalan, tipik bir deer olan %0,3e kadar fakirle-erek, atk haline gelir. Dolaysyla, rnein mkg doal uranyumdan %3,6 orannda zengin 1 kgyakt elde edilmise, kalan m-1 kg atktr. Budurumda, balangtaki m kg doal uranyumunierdii U-235 ekirdeklerinin, sonutaki 1 kglkzenginletirilmi yakt ile m-1 kglk atk malze-mesi arasnda paylalm olmas gerekir. Yani,0,72xm =1x3,6 + (m-1)x0,3 eitlii salanmakzorundadr. Bu eitliin bize verdii m=7,86 kgdeeri, %3,6 orannda zenginletirilmi yaktn 1kgnn eldesi iin gereken doal uranyumun kt-lesidir. Dolaysyla, %3,6 orannda zenginletiril-mi 20,6 ton uranyum yakt, %0,72 zenginliesahip doal uranyumun, 7,86x20,6 =161,9 to-nundan elde edilebilir. Fireler de hesaba katlr-sa, sonu olarak; %3,6 orannda zenginletirilmiyakt kullanan 1 GW(e) gcndeki bir santral, yl-da yaklak 20 ton zengin yakt tketir ve bu ya-ktn retimi, yaklak 200 ton doal uranyum ge-rektirir. Uranyum metalinin younluu 18,9g/cm3, su soutmal reaktrlerde kullanlan uran-yumdioksitinki 10,8 g/cm3tr. Dolaysyla, 20tonluk zenginletirilmi uranyumdioksit ktlesi,20x106/10,8 = 1,85x105 cm3 veya 0,185 m3 ha-cim kaplar. Malzeme yakt eleman haline kondu-unda, bu hacim yaklak 1 m3e kar. Yani, yl-da 20 ton zengin yakt kullanan bir hafif su reak-trnn 50 yllk yaktn 4mx4mx4m boyutlarn-da bir odada depolamak mmkndr.

Dnyadaki Durum:


AAmmaa:: Trkiyenin nkleer enerjialanna giriteki asl amacnn, gvenlive ekonomik elektrik retimi olmasgerekir. nk, elektrik retim filosu-nun, yln byk bir ksmnda aksa-makszn alarak, grece ucuz, g-venli ve srekli elektrik retebileceksert bir ekirdee ihtiyac var. Bu e-kirdek oluturulmadan, gelecee g-venle bakmak imkansz. Gelimeninmotoru niteliindeki bu ilev halen,doal gaz santrallarna kaym durum-da. Bundan sonraki kapasite genilet-melerine eitlilik katlmas gerekiyor.Bu adan, olaan koular altndaki a-lma karnesi hayli gven telkin edennkleer enerjinin, Dnyann gelece-inde olduu gibi, Trkiyenin gelece-inde de var olmas zorunlu grn-yor.

TTiipp:: Her ne kadar ihale koullararasna genellikle, en az bir rneininkurulmu ve en az bir yldr alyorolmas gibi bir koul konulursa da,tip seimi konusunda, imdiden aktifhale gelmi bulunan 3. Nesil reaktrtasarmlarnn da gz nnde bulun-

durulmasnda yarar var. nk bun-lar, halen en yaygn ve en oturmu du-rumdaki PWR teknolojisine dayalolup, en gelikin pasif gvenlik nlem-lerini bir arada barndran tasarmlar.nde gelenleri arasnda, Fransz-Al-man ortaklk firmas Arevann Avru-pa Basnl Su Reaktr (EPR) ile,ABDnin Westinghouse firmasnn1100 MW(e)lik leri Basnl Su Reak-tr (AP1000) bulunuyor. Bunlar-dan, EPR, beinci reaktrn kurma-ya karar veren Finlandiya tarafndan,Olkiluoto santralna ilave edilecek1600 MW(e) gcndeki yeni birim ola-rak tercih edildi. Fransa, 2007 ylndaFlamanvilledeki bir birimle balaya-rak, 2020ya kadar, mevcut 19 santra-lndaki 58 reaktrn bu tiple yenile-meyi planlyor. AP1000 ise, ABDninnkleer denetim kuruluu olanNRCden lisans alm durumda. teyandan, Kanadann doal uranyumlaalan CANDU tipine ynelmek, tek-noloji transferi asndan grece kolay-lk salar. Gney Afrikann akl ya-takl tasarm, kendiliinden gven-

lilik gibi ekici baz unsurlar barndr-makla birlikte, henz ticari etkinlik ka-zanm deil. 4. Nesil reaktr tasarm-lar ise; gvenlik ve ekonomiklik ala-rndan daha gelikin olmaktan ziyade;bazlar yakt tasarrufuna ynelik hz-l, bazlar yksek scaklkta alarakhidrojen retmeyi hedefleyen ve genel-de nkleer silahlarn yaylmas olasl-na kar yaltlml klnmaya all-m sistemler olup, en erken 2020 y-lndan sonra sahneye kabilecek. Do-laysyla, yakn gelecek iin gndemegelmeleri gerekmiyor.

Burada bir seenek, gelecektekinkleer santral filosunu, olabildiinceayn tipin ats altnda toplamaya a-lmak. Fransann izlemekte olduubu yaklamn, hzl deneyim kazan-mak, bakm onarm ve yedek para te-mini asndan ak avantajlar var.Ancak, teknoloji ufkunu tekil yakla-mlarla snrlamak da sakncal olabili-yor. Bu adan yol gsterici temel ilke,her yeni giriimi kendi iinde ayr birekonomik proje olarak deerlendir-mek olabilir. Konuyla ilgili tartma-larda sezilen bir yanlg, Trkiyeninbir nkleer santral kurmas halinde,nkleer teknolojinin bugnk biimiy-le, neredeyse ebedi bir Katolik evilili-ine girmi olaca eklinde. Halbukiteknoloji projeleri, bir maliyet-yararanalizi erevesinde, belli bir ekono-mik mr hedef alnarak planlanr vebu mr tamamlandnda, o projedenumulan yararlar zaten salanm olur.Sistem umulanlar vermeye davam edi-yorsa, mr uzatlabilir. Ya da, yolabir baka teknolojiyle devam karar al-nr. Yani; teknolojik gelime uzun so-luklu bir ura, bir bakma zamanakar ok aamal bir yartr. Bu yar-ta aslolan, her an iin yolda olmak veyarn her ayan, o an iin elde bulu-nan en zinde atla komaktr. Durak-lardan birinde oturup da, her bakm-dan en iyi mkemmel bir teknoloji-nin, bir mehdi misali kp gelmesini


TRKYEDENKLEER ENERJ


beklemek deil. te yandan, ie yararteknolojilerin, illa da yepyeni olmasgerekmiyor. Tekerlek 4000 yl ncekefedildi, ama hala kullanlmakta.Bu artk eskidi, pe atp, dikdrtge-nini yapalm gibi bir gr ileri sr-lrse eer, bunu ciddiye almak mm-kn deildir.

YYaakktt:: Yine her ne kadar, nkleersantral ihalelerinde yakt temini ga-rantisi zaten aranrsa da, bu konuyunetletirmekte yarar var. nk, Tr-kiyenin balatmaya alt nkleerenerji programnn yakt gereksinimi-nin yerli kaynaklarca salanabileceiynnde grler mevcut. Hatta bugr, nkleer enerjiye yneliin hakl-lk gerekelerinden biri olarakgsterilmeye allmakta.Halbuki bu, asl gerekelerinibulandran bir durum. Trki-yenin bilinen doal uranyumrezervleri, 9100 ton kadar. Ya-ni ylda 200 tondan, 1GW(e)lik tek bir reaktrn ya-kt gereksinimini, diyelim 45yllk bir alma sresi boyun-ca ancak karlayabilecek ka-dar. Anlaml bir rakam deil.Yeni rezerv aramalarna arlkverilmesi lazm. te yandansk sk, Trkiyenin 300 bin to-nu aan toryum rezervlerinesahip olduu sylenmekte.Halbuki Dnyadaki, kayda de-er toryum rezervlerine sahiplkelerin listesinde Trki-yenin ad gemiyor. nk,ne srlen rezervlerin tenrok dk. Kamuoyunda za-ten, periyodik bir ekilde;enerji kayna olarak bor, ya-pay bir element olduundandoada bulunmayan neptn-yumun rezervleri, tmyle ha-yal rn olan feomidiyum

hazineleri gibi bilgi kirlilikleri skadolayor. te yandan, toryum yaktevrimi, zellikle Hindistann 360 bintonu aan yksek nitelikli toryum re-zervlerini deerlendirebilmek amacylazerinde alt, ekonomiklii henznetlememi bir konu. Biraz da bualanda karlat zorluklar nedeniyleolsa gerek, ABD ile nkleer teknolojialannda, kapsaml bir ibirliine y-neldi. Trkiyenin durumu buna ben-zemiyor. Dolaysyla, yakt temini g-venlii n planda tutulmak zorunda.

nnssaann ggcc:: Bir nkleer santral iha-lesinin hkmleri arasnda, santralniletilmesine ynelik personel eitimiprogram ayrntl olarak yer alr. -letme belli bir sre iin yabanc or-tak(lar)la birlikte gtrldkten sonra,yerli ortak(lar) tarafndan devralnr.te yandan, Nkleer Silahlarn Yayl-masna Kar Anlamaya (NuclearNon-Proliferation Treaty, aslndaNNPT, fakat yaygn kullanmdaNPT) ye lkeler iin; ki Trkiye ye-dir; iletme gvenlii ve yakt kullanmsreleri, Uluslararas Atom EnerjisiAjansnn aralkl denetimlerine tabi-dir. Trkiyenin altyaps, hedeflenennkleer enerji programnn gereksi-

nimleri dorultusunda gelitirilmekzorunda. Gelime diye buna deniyor.Nkleer alandaki eitimli insan gc-nn uzun srm olan bir atalet dne-minde anmaya urad bir gerek.Fakat, her yeni projenin gerekletiril-me sreci, altyap planlamasnn birparas olan eitim planlamasyla bir-likte yrtlr. Bata TAEK olmakzere, ilgili kurumlar bu ynde al-malar yapyor. niversitelerimiz deherhalde, takviye insan gcnn yeti-tirilmesi asndan duyarsz kalmaya-caktr. Altyap ve eitim konularndasergilenen duyarllklar, genelde yerin-de ve salkl. Ancak, biz unu yapa-biliriz, bunu yapamayz trnden de-erlendirmeler, Trkiye toplumunuikinci snf olarak damgalayp, yle kal-maya mahkum eden aciz yaklamlarnrn olmaktan teye gemiyor.Teknoloji transferi ve zmsenme-sine gelince, bu biraz farkl.

TTeekknnoolloojjii ttrraannssffeerrii:: ncelikli amacgvenli ve ekonomik bir ekilde ticarielektrik retmek olan yzlerce MWgcndeki bir reaktrn, nkleer tek-nolojiyi gelitirme abalarnn n cep-he laboratuvar olabilirmi gibi alglan-mamas lazm. Ne de olsa, teknoloji

bir btndr. Belli bir alandakihzl gelime abalar, geri kal-m dier bileenlerin gadrineurayabiliyor. Nkleer enerjiretiminin ise, maceralara hitahamml yok. Bu, nkleerteknolojide yetkinlik kazanmaniyetinden vazgeilmesi gerekti-i anlamna gelmiyor. Trki-yenin, pek ok dier teknolojialannda olduu gibi, bu alandada, nder lkelerin gemite y-rm olduu yolu biraz ine-mesi gerektiini sylemek mm-kn. Bu balamda ie, rneingrafit veya ar su yavalatcl,doal uranyumla alan biraratrma reaktrnn yerli in-asyla balamak mantkl gr-nyor. Ksacas, teknoloji geli-tirme abalarn, ta ki gven ga-rantileyici dzey baarlana dek,ticari etkinliklerden ayr tutmaklazm. Trkiyenin, bir nkleersantral projesinin arlkl bl-mn oluturan inaat ve mon-taj sektrnde saygn birikimivar. Programn ilk aamalardabunlara arlk verilebilir.



PPrroojjee bbiiiimmii:: Kamu uzun bir zaman-dr, enerji retiminden ekilme sreci-ne girmi durumda. Srecin ar fatu-ralarnn byk bir ksm dendi. Busreci imdi frenlememek lazm. Dola-ysyla, nkleer santral projesinin ar-lkl olarak, bir zel sektr konsorsiyu-munun nderliinde gerekletirilmesiyerinde olur. Bylelikle, ilgili kamukurulular denetim grevlerini dahabamsz bir ekilde yrtebilecek,kendi elini tan altna sokmu bulu-nan zel sektr de, bu adan zerinedeni memnuniyet ve zaruretle yeri-ne getirecektir. Ancak tabii, bu du-rumda, zle sektrn lisans altndaalma alkanl nedeniyle, teknolo-ji transferine ynelik abalar zaafa u-rayabilir. Projenin gerekletirilmeaamas ve sonrasndaki kamu-zelsektr ibirlii erevesine gelince,bu; taraflar arasnda halen srdrlendiyaloun konusu. Henz belirlenme-mi olan ayrntlarna girmek mmkndeil. Ama oluturulmasna allanyaratc formller mit verici.

YYeerr sseeiimmii:: Bir nkleer enerji prog-ramnn arefesinde olduunu akla-yan bir lkenin, lisansl tek bir santralyerinin olmas, en azndan hazrlkszyakalanmak. Mersin-Akkuyudaki buyerin, ciddi giriimlerin balatld y-nnde iaretlerin verildii bir srada,halen yer lisans olmayan Sinopa kay-drlmas ise, alelacele bir programnoluturulmaya alld izleniminiuyandryor. nk, yerin nceden be-lirlenip lisansn sonradan verilmesini,olaan karlamak zor. Nitekim kamu-oyunda, lisanssz bir yer seilerek, ilkgecekondu nkleer santral m kurula-cak eklinde eletiriler duyuluyor. Si-nopun, gecikmi olan lisanslama sre-cinin bir an nce tamamlanmasna pa-ralel olarak, yer belirleme almalar-nn geniletilip, lisansl yer saysnnarttrlmas lazm. Nitekim, bu yndeyoun almalar srdrlmekte. teyandan, Mersin-Akkuyu, lisanslandzaman 1. dereceden turistik blge de-ildi. Hala da deil. Yakn blge turiz-mini olumsuz etkileyecei ynndekigrlere katlm grnmek, nkleersantrallarn uzak durulmas gerekentehlikeli tesisler olduu savn batankabul anlamna geliyor. Geri yer sei-mi konusunda yaanm olan ikilem-ler, tamiri imkansz atlaklar deil. Fa-kat, iyi hazrlanm net bir programn,

gvenli admlarla uygulanmakta oldu-u izlenimi nemli. Halbuki imdi, Ak-kuyuda yllardr yaplm olan hazr-lklarn, nkleer kart gruplarn yre-deki etkinlikleri sonucunda terkedil-mi olduu kans yaygn. Tabii ki,karlkl ikna srelerinin altrlma-s, yre halkyla diyaloa nem veril-mesi lazm. Fakat bunu yaparken, dev-letin dizlerinin titriyor grnmemeside nk, benim arka bahemdedeil psikolojisinin (Not In My Back-Yard, NIMBY) yaylmas, ynetim erki-ni skntya sokar. Nitekim, benzerikar klar imdi de Sinop zerindeyounlam halde. Bu tartma sre-leri doal, her zaman olacak.

AAttkk yyaakkttllaarr:: Atk yakt sorunu ka-muoyu nezdinde, nkleer enerjininana sorunlarndan birisi olarak algla-nyor. Halbuki, kabul edilebilir zm-ler yok deil; var. Nitekim, Finlandiya,dk ve orta dzeyli radyoaktif atk-lar iin yeralt depolama sisteminioluturmu halde, 1992den beri kulla-nyor. Yksek dzeyliler iin daha de-rin bir galeri sisteminin, 2012de ina-sna, 2020den itibaren de kullanmnabalamay planlamakta. ABD, benzeriYucca Da tasarmnda kararl. Tr-kiye ise bu konuda imdiden, hi deil-se n alma niteliinde alternatif ba-z tasarmlar oluturmaya balayabilir.Bilindii zere, atk yaktlar yenidenilemeye tabi tutulsa bile, bu ilemi ya-pan lkelerin, yabanc kaynakl radyo-aktif atklarn kendi topraklar zerin-de depolanmasna kar yasalar var.Oluacak atklarla ne yaplaca soru-sunun yantsz kalmas, kullanlm ya-kt ubuklarnn reaktr alannda gei-ci depolanmasna srekli zmmgibi bakld izlenimini uyandrmakta.Programn giderilmesi gereken eksikbileenlerinden birisi de bu.

UUlluussllaarraarraass iilliikkiilleerr:: Bu adan,Trkiyenin nkleer teknolojiye ynel-me kararnn, yalnzca enerji retimiamacndan kaynakland konusundaen ufak bir kukunun dahi domasnameydan verilmemesi lazm. NPT ye-si bir lke olarak Trkiyenin haklarve sorumluluklar malum. Haklar a-sndan tedirginlie gerek olmad gi-bi, sorumluluklarna kar her zamangstermi olduu titizliin de zenledevam ettirilmesi byk nem tayor.Onca gecikmeden sonra, giriimin za-manlama asndan maalesef, uluslara-

ras dikkatlerin rann elikili sinyal-ler veren nkleer programnn zerin-de odakland bir dneme rast geldi.lke kamuoyunda nkleer enerjiyi,nkleer g edinmeye ynelik bir s-rama tahtas olarak alglayanlarn azolmad kansyla, u notu dmekteyarar var: Bir lkenin nkleer enerjiretimine balamas, Dnyaya bir gyanstr, bu dorudur. Giderek, nkle-er silah edinmesi, yanstlan gc mis-liyle katlar; bu da doru. Fakat bir l-ke iin, g yanstmak asndan, bun-dan ok daha saygn ve etkin bir ko-num daha var. O da, nkleer teknolo-jiye tmyle hakim olup, silah yapma-mak: Hollanda, sve, Almanya, Japon-ya, Belika, Kanada rneklerinde oldu-u gibi. Hatta Gney Afrika, rettiinkleer balklar yok etti. Bizim lkeolarak yllar nce ortaya konmu, amasanki bugnler iin sylenmi olanrehber bir ilkemiz var zaten: Yurttasulh, cihanda sulh.

nsanlar gibi toplumlar da, neleridnyor, neleri teneffs ediyorlarsaodurlar. Bizim de kendimizi; retime,bilim ve teknolojiye, ocuksu bir tut-kuyla kaptracamz gnlerin yaknolmas dileiyle

P r o f . D r . V u r a l A l t nBilim ve Teknik Dergisi Yayn Kurulu yesi

Kaynaklar Vizyon2023 Teknoloji ngrs Projesi, Enerji ve Doal Kay-

naklar Paneli Raporu, TBTAK, Ocak 2003. Birincil Enerji Kaynaklar retimi, ETKB, http://www.ener-

ji.gov.tr/enerjiuretimi.htm Birincil Enerji Kaynaklar retimi, ETBK, http://www.ener-

ji.gov.tr/enerjituketimi.htm Hidroelektrik Santrallar, EIE Projeleri, ubat 2006. Doal Gaz Anlamalar, BOTA, http://www.botas.gov.tr/dogal-

gaz/dg_alim_ant.asp Doal Gaz Arz ve Talep Senaryolar, BOTA, http://www.bo-

tas.gov.tr/dogalgaz/dg_arztaleb_sen.asp MIT 2003 The Future of Nuclear Power: An Interdisciplinary

MIT Study, Massachusetts Institute of Technology, 2003. 21. Yzyla Girerken Trkiyenin Enerji Stratejisinin Deerlendi-

rilmesi, TSAD Enerji Raporu, http://www.tusiad.org/tur-kish/rapor/enerji/html/indeks.html

Generation IV Nuclear Energy Systems Initiative, Office of Nuc-lear Energy, Science and Technology U. S. Department ofEnergy, February 2004.

Country Analysis Briefs, Turkey, EIA, H



Trkiyenin Bilim emesi:

Yeni lendi!www.biltek.tubitak.gov.tr

webilantek 12/26/05 1:55 PM Page 1

/ColorImageDict > /JPEG2000ColorACSImageDict > /JPEG2000ColorImageDict > /AntiAliasGrayImages false /CropGrayImages true /GrayImageMinResolution 300 /GrayImageMinResolutionPolicy /OK /DownsampleGrayImages true /GrayImageDownsampleType /Bicubic /GrayImageResolution 300 /GrayImageDepth -1 /GrayImageMinDownsampleDepth 2 /GrayImageDownsampleThreshold 1.50000 /EncodeGrayImages true /GrayImageFilter /DCTEncode /AutoFilterGrayImages true /GrayImageAutoFilterStrategy /JPEG /GrayACSImageDict > /GrayImageDict > /JPEG2000GrayACSImageDict > /JPEG2000GrayImageDict > /AntiAliasMonoImages false /CropMonoImages true /MonoImageMinResolution 1200 /MonoImageMinResolutionPolicy /OK /DownsampleMonoImages true /MonoImageDownsampleType /Bicubic /MonoImageResolution 1200 /MonoImageDepth -1 /MonoImageDownsampleThreshold 1.50000 /EncodeMonoImages true /MonoImageFilter /CCITTFaxEncode /MonoImageDict > /AllowPSXObjects false /CheckCompliance [ /None ] /PDFX1aCheck false /PDFX3Check false /PDFXCompliantPDFOnly false /PDFXNoTrimBoxError true /PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /PDFXSetBleedBoxToMediaBox true /PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /PDFXOutputIntentProfile () /PDFXOutputConditionIdentifier () /PDFXOutputCondition () /PDFXRegistryName () /PDFXTrapped /False

/Description > /Namespace [ (Adobe) (Common) (1.0) ] /OtherNamespaces [ > /FormElements false /GenerateStructure false /IncludeBookmarks false /IncludeHyperlinks false /IncludeInteractive false /IncludeLayers false /IncludeProfiles false /MultimediaHandling /UseObjectSettings /Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (2.0) ] /PDFXOutputIntentProfileSelector /DocumentCMYK /PreserveEditing true /UntaggedCMYKHandling /LeaveUntagged /UntaggedRGBHandling /UseDocumentProfile /UseDocumentBleed false >> ]>> setdistillerparams> setpagedevice





Documents

enerjidosyamiz