ERKEN HRİSTİYAN VE BİZANS SANATINDA HÂLE · 2015. 2. 14. · Hâle veya Bizans Sanatında kullanıldığı haliyle nimbus, kelime anlamı bakımından Latince bulut demektir (Anonim,

197

ÖzetBu çalışmada erken Hıristiyan ve Bizans sanatındaki tasvirlerdeki figürlerin başı çev-

resine yapılan tanımlayıcı ve vurgulayıcı nitelikteki halenin ortaya çıkışından başlayarak kullanımı ve gelişimi mevcut sanat eserleri ile açıklanmaktadır. Başlangıçta sadece Hz. İsa için yapılan daire biçimindeki hale formunun zamanla nasıl başkalaştığı, dini ve si-yasi karakterler için nasıl tercih edildiği örneklerle ele alınmaktadır. Halenin azizler, peygamberler, martirler ve bağış yapanlar için ne zaman ve hangi biçimlerde kullanılma-ya başlandığı irdelenmiş ve buradan hareketle halenin sanat eserlerini tarihlendirmede katkı sağlayabileceği ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler: Nimbus, hale, Bizans, sanat

Nimbus in Early Christian and Byzantine ArtAbstract

In this study, the nimbus which is a term of art history, determinative and significative contour or era around the head of figures in descriptions is explained from its beginning of appearing in early Christian and Byzantine Art according to existing art works. In this article our opinions are expounded about how and when nimbus was changed and developed, while it was only made for Christ with a simple circle form and when nimbus was preferred for the other religious characters like saints, prophets, martyrs and donors so the art historians can use nimbus for determining descriptions and also it can be helpful for dating some of art works.

Key Words: Nimbus, halo, Byzantine, art

ERKEN HRİSTİYAN VE BİZANS SANATINDA HÂLE

*) Yrd.Doç.Dr.,AnkaraÜniversitesiDilveTarih-CoğrafyaFak.SanatTarihiBölümüÖğretimÜyesi(e-posta:[email protected])

Serkan SUNAY (*)

EKEV AKADEMİ DERGİSİ Yıl: 16 Sayı: 50 (Kış 2012)

198 / Yrd. Doç. Dr. Serkan SUNAY EKEV AKADEMİ DERGİSİ

GirişHâle veyaBizansSanatındakullanıldığıhaliyle nimbus,kelimeanlamıbakımından

Latincebulutdemektir(Anonim,1968:1178).Sanattarihiterminolojisindeisetasvirler-deilahîveyadünyevîkudretesahipfigürlerinbaşınıkuşatan,tasvirdekikarakterinönemi-nibelirterekdiğerlerindenfarklılaştırıpvurgulamakamacıylaçeşitligeometrikformlardayapılmışbirçizgiveyabuçerçevedekisınırlıbiralananlamındakullanılmaktadır1.

Hale,kronolojikolarakdüşünüldüğündeHelenistikveRomakültürlerininçoktanrı-lımitolojikbetimlemelerinde,Asya’nınBudisttasvirlerinde,Hristiyanikonografisinde,Türkveİslamsanatında2çeşitlibiçimlerdegörülmektedir.Bununlabirliktebilimselba-kımdanpekdüşünülmeyenhâlenezamanortayaçıkmışvenasılbiretkileşimvegelişimsafhasıgeçirmiştir?Busorununcevabıolabilecekdüşüncelerimizibirbaşkaçalışmamızakonuedinerekhâleninçeşitlicoğrafyalardakifarklıinanışlarasahiptoplumlarınkültürvesanatındanasılbelirdiğini,menşeinivenasılbirsanatsalgelişimgösterdiğiniaçıklamıştık(Sunay,2009:225-233).

Buçalışmaelbette,erkenHristiyanveBizanssanatındakihaleningörüldüğübütüneserleritoplucadeğerlendirenveherbiriiçindetaylıbilgileraktaranbirçalışmadeğil-dir.Buradabilhassahâleninzamaniçerisindekideğişimvegelişiminekatkısağlayacakniteliktekibellibaşlıeserleri,tercihedilmevedeğişimnoktalarınıtespitetmeyisağla-yacakeserlerüzerindenbirdeğerlendirmeyapılmaktadır.Zirâ,oldukçagenişbirzamandilimindeyapılmışveçokfarklımalzemeveçeşitlilikarzedenbirçokeserincelenerekhazırlanmışçalışmamızdahâleninbiçimineveyakullanıldığıkişileregörebirdüzenveyasistemarayışıolupolmadığınınbelirlenmesiamaçlanmaktadır.Buradanhareketlehâle-ninErkenHristiyanveBizanssanatındakullanımıhakkındakidüşüncelerimizaktarıla-cak,tasvirdekihaleyegöresahnetespitiveyatarihlendirilmesiyapılabilirmi?sorularınamevcuteserlerışığındayanıtaranacaktır.BununiçinHristiyansanatındahâleninhangikarakterleriçinnezamankullanılmayabaşlandığı,figürleregöregeometrikbiçimlerininnasıl değiştiğini anlamakgerekmektedir.Bukonuda yapılmışHristiyan sanatı ve iko-nografisineyönelikbazıçalışmaların(Didron,1851;Krücke,1905)buhususaeğilmediğigörülmeklebirlikte,birkısmınınHristiyansanatıileilgiligenelkitaplarda(Palmer,1859;Cutts, 1893;Lowrie, 1901;Barnes, 1913;Ferguson1989) bukonuyadeğinenbirkaçcümle,diğerlerininisesözlükveansiklopedibilgileri(Mollet,1883:487,488;Sturgis,1905:265,266;Weidle,1971:323;Carr-Kazhdan,1991,s.1487;Murray-Murray,2004:243,244)ilesınırlıkaldığıanlaşılmaktadır.

1) Nimbusun farklı dillere göre nimbe, halo, disk of sun gibi çeşitli şekillerde pek çok karşılığıbulunmaklabirlikte,TürkçeyehaleolarakArapçadangeçmiştir(Bkz.,Devellioğlu,1962:378).

2) TürkSanatındaHaleiçinbkz.,Çoruhlu,1991:577-592.MakaledeOrtaAsya’daTürkSanatındakihalekullanımıüzerindedahafazladurulmuşolup,Anadolu’dakidurumadeğinilmemiştir.

199ERKEN HRİSTİYAN VE BİZANS SANATINDA HÂLE

Erken Hristiyan ve Bizans Sanatında HâleHâle, Roma dönemindemitolojideki tanrı veya tanrıça figürleriyle3, imparatorlara

aitbazıtasvirlerdekullanılmıştır(Murray-Murray,2004:243,244),(Fotoğraf1,2).Er-kenHristiyansanatındayaygıngörülmemeklebirlikte,katakomplardakifresklerdeöncüvearkaikuygulamalarhalindekarşımızaçıkmaktadır.ErkenHristiyandönemindehâle, Roma’nınmitolojiksahnelerindekibenzerleriyleaynıgeleneğiyansıtmaktadırvegenel-liklebirerçemberveyabazıları farklı renklerdebirveya ikikontur ilesınırlandırılmışyaklaşıkçapı tasvirdekifigürünomuzgenişliğindekibirerdairebiçimindedir (Krücke,1905:78),(Fotoğraf3).Budevirdebüyükölçüdeİsa’yaaittasvirlerdekarşımızaçıkmak-labirlikte,diğerfigürlerdekullanılmamıştır.Bununlaberaber,erkendevirinbazıeserle-rindeİsafigürünehâleyapılmadığıdagörülmektedir4(Fotoğraf4-6).Bütünbunlardan4.ve5.yüzyıllardahâleuygulamasındakatıbirdisiplininolmadığıveRomageleneklerinebağlıkalındığıtespitedilmektedir(Carr-Kazhdan,1991:1487).

Hâlenin4.yüzyılboyuncaHz.İsatasvirleriyanındaimparatorlariçindesıklıklakul-lanıldığıanlaşılmaktadır.Hermitaj5Müzesi’ndekiİmparatorBüyükKonstantinMadalyo-nunda,Konstantin’inbaşıçevresindehâleaçıkçagörülebilmektedir(Fotoğraf7).Burada-kiuygulamasadeceimparatorunkimliğinivurgulayıcıvemakamınabirgöndermeolarakdeğilaynızamandaHristiyaninanışınıngelişmesindebelirenadetadinibirkarakterhü-viyetininyansımasışeklindeyorumlanabilir.AslındanedereceHristiyanolduğubilinme-yenhattaHristiyanlığıdevletinresmidiniolarakkabuletsede,hâlâpagangeleneklerineveinançlarınabağlıolduğuiddiaedilenbirimparatoriçinbumadalyondayapılanhâle,aynızamandaimparatoru,Hristiyanlığıkoruyanveiyiderecedebenimsemişbirdinika-rakterolarakdaönplanaçıkarmaktadır.BudurumaetkiedenbirdiğerunsurdaİmparatorKonstantin’inannesiHelena’dır.DindarbirHristiyanolduğubilinenHelena’nınkutsaltopraklaragiderek,kutsalhaçıveemanetleribaşkentegetirdiğibilinmektedir.Böyleceimparator aynı zamanda kutsal emanetlere ve kutsal haça sahip bir dini simge halinegelmiştir.Bugelenekimparatorveoğullarıiçindedevametmiştir.TümBizansdönemiboyuncadaimparatorlarınvehattaeşlerinindedairebiçimindebirerhaleiletasvirlendiğiizlenebilmektedir.

Birsüresonradinitasvirlerdemelekler,peygamberler,Hz.Meryemvehavarileriçindehâlekullanıldığınıgörmekmümkündür.Özellikle5.yüzyılsonu-6.yüzyılbaşındanitibarenbukarakterleriçinhâletasvirindeğişmezbirparçasıolmuştur.Castelseprio’dakiMabedeTakdim’deMeryem’in,Yusuf’aMüjde’desahnesindeiseCebrailfigürüiçinya-

3) Mazois’in Pompei’deki çalışmalarının bir ürünü halindeki kitabında yer verdiği Small Houseatriumundaki “Circe ve Ulyses” konulu freskonun yayınlanmış çiziminde, Circe’nin başıçevresindehaleyapıldığıgörülmektedir.Bkz.,,Mazois,1824:91-93.AntakyamozaikleriarasındadeğerlendirilenvehalenAntakyaMozaikMüzesindesergilenen“Narcissius”mozaiğindedefigüriçinbirhaleyapılmıştır.

4) RomaSt.PriscillaKatakombuVelatioKubbesiileRomaCallixtusKatakombuLucinaKriptası’ndaki“İyiÇoban”,ViaLatinaKatakombundaki“İsaveSamaryalıKadın”konulutasvirlerdeİsa’nınbaşıçevresindehaleyoktur.Bkz.,Appell,1872.

5) TheStateHermitageMuseum


pılmışhâleİsaharicindekiilkuygulamalararasındagösterilebilir(Grabar,1953:83,84),(Fotoğraf8,9).

Tasvirlerdekikarakterlerindairebiçimihalelerlevurgulanmasıbirsüresonrafigür-lerinkimliğiileilgilihalegelmeylebaşlamıştır.Dinihiyerarşibunaetkiedenenönemliunsurdur. İsa’nın,Meryem’inaynızamandahavarilerinve imparatorlarınbenzerhâle-lerle tasviri hiyerarşik açıdan hoş karşılanmamış olmalıdır. Böylece özellikle Hz. İsaiçindiğerlerindenfarklıbirhaleuygulamasıbelirmiştir.Örneklerini5.yüzyıldanitiba-ren tespit edebildiğimiz tasvirlerde İsa’nınhâlesihaçlıolmayabaşlamıştır.Çokçeşitlimalzemeüzerineişlenmiştasvirlerdebunuaçıkçagörebilmekteyiz.BunlardanbaşlıcalarıarasındaDijonMüzesi’ndeki İsaveHavarilerinKomünyonu sahnesiniyansıtanfildişilevhadakiİsatasviri(Schug-wille,1969:60),(5.yüzyılsonu-6.yüzyılbaşı,Fotoğraf10),Ravenna’dakiSt.ApollinaireNuovoKilisesimozaiklerindekiİsafigürleri(6.yüzyıl,Fo-toğraf11,12),Bawit/Mısır’dabulunanahşapikonadaki(Schug-wille,1969:147)İsatas-viri(6.yüzyıl,Fotoğraf13),HermitageMüzesi’ndekiGümüşRöliker(6.yüzyıl,Fotoğraf14),OhioClevelandMüzesindekiSilberkelchKalisi yüzeyindeki İsafigürü (6.yüzyıl,Fotoğraf15)benzerbiçimdehaçlıhalelidir.

Azizlerin,martirlerinde6.yüzyıldanitibarenbirerhaleilevurgulanmayabaşladığıgörülmektedir.Ravenna’dakiSt.ApollinaireNuovo(Grabar,1953:54,55;Schug-wille,1969:105)veSt.ApollinaireClassekiliseleriveArienlerveOrtodokslarvaftizhaneleri(Schug-wille,1969:87)ileGallaPlacidiaMozolesi(Schug-wille,1969:89,91)mozaiksüslemeprogramındakiazizvemartirfigürlerinedairebiçimindehâleyapıldığıgörül-mektedir(Fotoğraf16,17).

Kiliseyimaddibakımdandestekleyenbağışçılariçin7.yüzyıldanitibarenhalelerya-pılmayabaşlanmıştır.Buradabağışçınınöneminivurgulanmayaçalışılırken,biryandandaonları önemlidini şahsiyetlerle eşit göstermemekamaçlanmıştır.Buyüzdenbağış-çıların hâleleri kare veya dikdörtgenbiçimindedir ve önemli dini şahsiyetlerin hâlele-rinebenzemez.SelanikH.DemetriosBasilikası’ndakiDemetrios’unher ikiyanındakibağışçılar(Grabar,1953:50)veRomaGrotteVaticane’debulunanelindekilisemaketitutaraktasvirlenenPapaVII.John’un(Grabar,1953:78)halelerikareveyadikdörtgenformlardadır(Fotoğraf18,19).Bağışyapankimselerşayetimparatorveyaeşikonumun-daiselerozamandairebiçimindekihâlelertercihedilmiştir(Fotoğraf20,21).Kareveyadikdörtgenbiçimindekihâlelisahsiyetlerinhenüzazizlikmertebesinikazanmadığıveyatasviryapıldığıesnadahayattaolduğuanlaşılmalıdır.

İkonoklazma(726-841)yıllarıarasındakidönemdefigürsüzbetimlemelerağırlıkka-zanmıştır.Dinianlatımlarda,geometrik,bitkiselvesembolikanlatımlarfigürlerinyerinialmıştır.Bukesintidönemindemaaleseftasvirlerinbüyükbirbölümütahripedilmiştir.Bu yıllarda sanatta farklılaşan üslup halenin gelişimini takip etmemizi zorlaştırsa da,Bizans’ınerkendevrindekihâleuygulamalarıvetercihlerininikonoklazmadevrinitakipedenOrtaBizansDönemivesonrasındadaaynıçizgidedevamettiğisöylenebilir.

AvrupasanatınıngenelineodaklanıldığındaisehaleninBizans’agöreçokdahafazla


çeşitlilikgösterdiğiveHz.İsa’nınyanında,imparatorlarveönemlidinikarakterleremah-susfarklı,hususigeometrikbiçimlerinyapıldığıanlaşılmaktadır.

SonuçErkenHristiyanveBizanssanatındahâlenintakipedilebilenveizlenebilirbirgelişim

arzettiğiveburadanhareketleeserlerintarihlendirilmesindeyardımcıolabileceğitespitedilmiştir.

EsasenorijiniçokfarklıbircoğrafyadankaynaklansadaBizans’tahaleninkaynağıRomageleneğivemitolojisindekiuygulamalardırveenönemliişlevitasvirdekifigürünkimliğiniveöneminivurgulamaktır.

İmparatorlariçinsiyasigücünyanısıraaynızamandadinibirsimgeolarakdabelir-mektedir.

ErkenHristiyandönemindehâlesizİsaçokyaygındırvebutasvirler4.yüzyılöncesi-netarihlendirilmelidir.

Üzerindeki tasvirleri tahrip olmuşveya tanımlamayanbir süslemekompozisyondaşayetbirfigürünhaçlıbirhaletaşıdığıanlaşılıyorsa,buradaHz.İsatasvirlenmiştir.Tas-virdeHz.İsa’nınhalesihaçlıisebueserlerenerken5.yüzyılsonuile6.yüzyılbaşınatarihlendirilebilir

TasvirdekikarakterşayetüçgenbiçimindebirhâletaşıyorsaİsaveyaTanrıaynıkom-pozisyonda betimlenmiş olmalıdır ve muhtemelen “Kutsal Üçleme” (Panaghia Triac)sahnesine aittir.

Hâle,kareveyadikdörtgenbiçimindeisebağışçılarıveyatasvirinyapıldığıdönemdehayattaolanşahsiyetivurgulamaktadır.Buradada7.yüzyılvesonrasınatarihlendirmeyapılabilir.Tasvirlerdeimparatorlarbağışçıolsalardadairebiçimindehaleilevurgulan-mışlardır.

KaynakçaAnonim(1968).OxfordLatinDictionary.London.Appell J.W. (1872).Monument ofChristianArt, Sculptures andCatacombPaintings.

London.BarnesA.S.(1913)TheEarlyChurchintheLightoftheMonuments.London.CarrA.W.-KazhdanA.(1991).“Nimbus”.TheOxfordDictionaryofByzantium,Vol.2,

Oxford,s.1487.CuttsE.L.(1893).HistoryofEarlyChristianArt.London.ÇoruhluY. (1995). “TürkSanatındaHale”.9.MilletlerarasıTürkSanatlarıKongresi,

Bildiriler,(23-27Eylül1991),Ankara,I,577-592.DevellioğluF.(1962).Osmanlıca-TürkçeAnsiklopedikLügât.Ankara.


DidronM.(1851).ChristianIconographyortheHistoryofChristianArtintheMiddleAges.Trans:E.J.Millington,VolumeI,London.

ElmesJ.(1826).AGeneralandBiographicalDictionaryoftheFineArts.London.FergusonG.(1989).Signs&SymbolsinChristianArt.London.GrabarA.(1953).ByzantinePainting.Geneva.HemansC.I.(1866).AHistoryofAncientChristianityandSacredArtinItaly.Rome.KrückeA. (1905). DerHaleundVervandteAttribute inderFrühchristlischtenKunst.

Strassbourg.LowrieW.(1901).ChristianArtandArchaelogy.NewYork.MazoisF.(1824).LesRuinesdePompei.SecondePartie.Paris.Mollet J.W. (1883).An IllustratedDictionaryofWordsUsed inArt andArchaeology.

London.MurrayP.-MurrayL.(2004).“Halo”,OxfordDictionaryofChristianArt.NewYork,

ss.243–244.PalmerW.(1859).AnIntroductiontoEarlyChristianSymbolism.London.Schug-willeC.(1969).ArtoftheByzantineWorld.NewYork.SturgisR.(1905)ADictionaryofArchitectureandBuilding.Vol.I,NewYork.Sunay,S.(2009).“NimbusMenşeiHakkındaBazıTespitler”.EKEVAkademiDergisi,

S.38,Ankara,ss.225-233.WeidleW.(1971).“Nimbus”.LexikonderChristlichenIkonographie,DritterBand,Her-

der.


FOTOĞRAFLAR

Foto. 1: CirceveOdysseus(Ulysseus)M.Ö.79öncesi

(Mazois’den)

Foto. 2: AntakyaMozaiklerindenNarcissius


Foto. 3: RomaCommodillaKatakombuİsaTasviri(Grabar’dan)

Foto. 4: RomaSt.PriscillaKatakombu“Velatio”Kubbesi,İsaİyiÇoban


Foto. 5: RomaSt.CallixtusKatakombuLucinaKriptasıİsaİyiÇoban

Foto. 6: İsaveSamarya’lıKadın”ViaLatinaKatakombu


Foto. 7: BüyükConstantinMadalyonu(HermitajMüzesi)

Foto. 8: CastelseprioMüjde(Annuncation)6.yy.öncesi(Grabar’dan)


Foto. 9: Castelseprio Arındırma(Purification)

6.yy.öncesi(Grabar’dan)

Foto. 10: İsaveHavarilerinKomünyonu”FildişiLevha,(Dijon

Museum)


Foto. 11: RavennaSt.ApollinaireNuovoKilisesiMozaiklerindenİsa

Tasviri(Grabar’dan)

Foto. 12: RavennaSt.ApollinaireNuovoKilisesiMozaiklerindenSonAkşamYemeği(Grabar’dan)


Foto. 13: İkona,Ahşap,Mısır(Schug-wille’den)

Foto. 14: GümüşRöliker(StateHermitajMüzesi)


Foto. 15: Silberkelch,Suriye,(OhioClevelandMüzesi)

Foto. 16: RavennaSt.ApollinaireNuovoMozaiklerindenKutsalBakirelerTasviri(Grabar’dan)


Foto. 17:RavennaSt.ApollinaireNuovoMozaiklerindenMartirlerTasviri(Grabar’dan)

Foto. 18:SelanikHagiosDemetriosBasilikası,St.Demetriosve

BağışçılarMozaiği(Grabar’dan)


Foto. 19: PapaVII.JohnMozaiği,GrotteVaticane(Grabar’dan)

Foto. 20: İstanbulAyasofya,GüneyGaleriMozaiklerindenİmparatorJohnKomnenosvePrensesIrene


Foto. 21:İstanbulAyasofya,GüneyGaleriMozaiklerindenİmparatorIX.KonstantinveZoe

Documents

ERKEN HRİSTİYAN VE BİZANS SANATINDA HÂLE · 2015. 2. 14. · Hâle veya Bizans Sanatında kullanıldığı haliyle nimbus, kelime anlamı bakımından Latince bulut demektir (Anonim,