ESKİ TÜRKÇE (YAZITLAR)

-İlk Yazıtlar

-Yazıtlar ve Orhun Türkçesi Üzerine Önemli

Yayınlar

YAZITLAR 1. Çoyr(en)

2. Hoytu Tamir

3. Ongin

4. İhe-Huşotu

5. İhe-Aşete

6. Tonyukuk

7. Köl Tigin

8. Bilge Kağan

9. İhe-Nûr

10. Handigay

ORHUN ALFABESİYLE YAZILAN

METİNLER Bugut Yazıtı: 1. Köktürk Devletine ait tek yazıttır. Türkçe değildir. 3

cephesi Sogdca 1 cephesi Sanskritçedir.

II. KÖKTÜRK DEVLETİNDEN KALAN YAZITLAR

1. Çoyren Yazıtı: Tarihi bilinen en eski Türk yazıtıdır. 687-692 yılları arasında dikilmiştir.

2. Hoytu-Tamir: 21 parçadan oluşur. Tarduşların Türgişlerle mücadelesi anlatılır.

3. Ongin: 719-720 yıllarına aittir. Bir beyin İlteriş ve Bilge Kağan zamanındaki çalışmalarını anlatır.

NOT: Şu an için elimizde 1. Köktürk Devletine ait Türkçe bir yazıt/taş

bulunmamaktadır.

ORHUN ALFABESİYLE YAZILI

METİNLER

4. İhe-Huşoto (Köl-İç Çor): 723-725 yılları arasına aittir.

Köktürklerin diğer boylarla mücadelesi anlatılır.

5. İhe-Aşete: 724 senesinde dikildiği sanılıyor. 10 satırlık küçük

bir yazıttır.

6. Tonyukuk: 725-726 yılları arasında dikilmiştir. Daha sade bir

dili vardır.

7. Köl Tigin: 732’de dikilmiştir. Yazarı Bilge Kağan’dır. Metni

kazıyan ise yeğeni Yollug Tigin’dir. Diğer taşlara kıyasla sanatlı

bir dili vardır.

ORHUN ALFABESİYLE YAZILI

METİNLER

8. Bilge Kağan: 735 senesinde dikilmiştir. Oğlu Tengri Kağan

tarafından dikrilmiştir.

9. İhe-Nûr: 730 senesinde dikildiği sanılan küçük bir yazıttır.

10. Handigay: 4 satırdan ibarettir.

ORHUN ALFABESİYLE YAZILI

METİNLER UYGURLARIN ESERİ OLAN ORHUN HARFLİ

METİNLER

1. Taryat

2. Tes

3. Şine-Usu

4. Somon-Sevrey

5. Suci

6. Karabalgasun

7. Ar Hanin

8. Gürbelcin

9. Somon-Tes

10. Mutrın-Temdeg.

Uygur Bitigleri:

1. Taryat: 753’te Mayunçur tarafından diktirilmiştir. 30 satırdır.

Mayunçur ile babası arasındaki savaşlar anlatılır.

2. Tes: 757’de Mayunçur tarafından dikildiği tahmin ediliyor. 22

satırdan ibarettir.

3. Şine-Usu: Uygur anıtlarının en büyüğüdür. 760’ta Mayunçur

adına dikilmiştir. Uygur-Köktürk mücadelesini anlatır.

4. Somon-Sevrey: 7 satırdan oluşur. Bögü Kağan’ın Çin seferi

anlatılır.

5. Suci: 11 satırdır. Boyla Kutlug Yargan adına dikilmiştir (745-

780).

6. Karabalgasun: 3 ayrı anıttan oluşur. 3.taşta Sogd ve Çin

dillerinde ibareler de vardır.

Uygur Bitigleri:

7. Ar Hanin: 3 satırdan ibarettir.

8. Gülbelcin: 3 satırdan ibaret olan bu yazıyı Kulbak adında bir

zahidin yazdığı sanılıyor.

9. Somon-Tes: Tek satırlıdır.

10. Mutrın-Temdeg: Üzerinde tek kelime yazan bir mühürdür:

“kutlug”

Yenisey Yazıtları:

Güney Sibirya’da Hakas ve Tuva Cumhuriyetleri içinde kalan

Yenisey Bölgesinde bulunur.

- Köktürk harfleri kullanılmıştır.

- Bazı bilim adamları Orhun Abidelerinden daha önce dikildiklerini

söylese de son araştırmalar bunların 9.-10.yy’da yazıldığını ortaya

koymaktadır.

- Kırgızlara ait olduğu genel olarak kabul edilmektedir.

- 200’e yakın taştan oluşur. Sema B. Özönder 185 taşa yer

vermektedir.

- Henüz bitirilememiştir.

Diğer Yazıtlar

Moğolistan’da Orhun Abideleri dışında çok sayıda yazıt bulunmaktadır.

Bunların sayısı 56 olarak tespit edilmiştir.

Kırgızistan’da Talas ve Koçkor Yazıtları vardır. Bunlar dışında da yazıtlar

bulunur.

Kazakistan’da 30 civarında yazıt bulunmaktadır.

Kuzey ve Güney Kafkasya’da da Orhun harfli yazıtlara tesadüf edilmektedir.

Kırım, Balkanlar ve Macaristan’daki yazıtlar ise daha çok son zamanlarda

tespit edilmiştir. Bunlardan özellikle Transilvanya bölgesinde bulunan Nagy

Szent-Miklos definesi dikkat çekicidir. 23 parçanın 18 tanesi Köktürk

harflidir.

SORULAR 1. Aşağıdakilerden hangisi Köktürk devleti zamanında

yazılmamıştır?

A) Çoyr

B) Tonyukuk

C) Ongin

D) Suci

E) Bilge Kağan

SORULAR

2. Aşağıdakilerden hangisinin alfabesi de dili de Türkçe değildir?

A) Tes

B) Talas

C) Ongin

D) Bugut

E) Taryat

SORULAR

3. Orhun Abideleri hangi ülkenin sınırları içerisinde bulunmaktadır.

A) Kırgızistan

B) Tacikistan

C) Macaristan

D) Moğolistan

E) Kazakistan

SORULAR

4. Aşağıdaki yazıtlardan hangisi Uygur çağına aittir?

A) Ongin

B) Bugut

C) Çoyr

D) İhe-nûr

E) Gürbelcin

5. Parçalarıyla birlikte 200’e yaklaşan bir külliyata sahip olan ve Hakas-Tuva Cumhuriyeti sınırları içinde bulunan taşlar aşağıdaki isimlerden hangisiyle anılır?

A) Talas

B) Orhun

C) Uygur

D) Yenisey

E) Karabalgasun