Especial sobre a castaña e o magosto (Revista Raigame nº18)centros.edu.xunta.es/ceipnosasenhoradexuvencos/arquivos/magosto/... · moitas comarcas cos cereais. Esta situación empezou

E S C O L A P R O V I N C I A L D E D A N Z A S . C O L E C T I V O C A S T R O F L O X O

Novembro de 2003 nº 18

R E V I S T A D E A R T E , C U L T U R A E T R A D I C I Ó N S P O P U L A R E S

índice

Editorial

A C A S T A Ñ A

Caracterización de variedades de castañas da comarcade Verín-MonterreiMiguez Bernárdez, M. De la Montaña Miguélez, J.García Queijeiro, J.M.

O Magosto na escolaAzucena Arias CorreaDolores Arias Correa

Pragas e enfermidades das castañasJosé Pedro Mansilla VázquezRosa Pérez OteroCristina Pintos VarelaCarmen Salinero Corral

O magosto, rito funerarioManuel Mandianes Castro

Castañas e castiñeiros como recursos eco-nómicos na galiza do medievoHéitor Picallo Fuentes

E S P E C I A L R O M A R Í AE T N O G R Á F I C A “ R A I G A M E ”

Fallados os premios artísticos da 2ª romaríaetnográfica “Raigame”

Trasnos feirantesXavier Barreiro

Lembrando a vida ruralCatro poemasManuel Herminio Iglesias(Premios artísticos e fotográficos)

Vilanova, baixo a ollada atenta da súa torremedievalAlba Cid Fernández(Premios artísticos e fotográficos)

páx. 5

páx. 6

páx. 30

páx. 38

páx. 48

páx. 56

páx. 77

páx. 79

páx. 85

páx: 95PORTADA:

Debuxos de Luis Cide Teresa Rubio

R E V I S T A D E A R T E , C U L T U R A E T R A D I C I Ó N S P O P U L A R E S

Mariló e Xulio Fernández Senra

Fco. Javier Álvarez Campos

Luís CidHéctor PicalloTeresa Rubio

Xavier Barreiro

Tomás Vega Pato

Escola Provincial de DanzasColectivo Castro Floxo

Xosé Lois Vázquez & Nicole Carpentier, S.C.

RODI Artes Gráficas, S.L., Ourense

OU - 75/95

1136-3207

Dirección

Secretaría

Colaboración artística

Colaboración especial

Icono Raigame (contraportada)

Coordenan

Edita

Deseño e Realización infográfica

Impresión

Dep. Legal

I.S.S.N.

Tódolos dereitos de reproducción, adaptación, traducción ou

representación dos textos, ilustracións e fotografías están reser-

vados, e só poderán ser exercidos por terceiros previa solicitu-

de e correspondente permiso dos editores ou dos autores.

RAIGAME Aptdo. 484

Tlf. e Fax 988 24949332080 - Ourense

e-mail: [email protected]

Todas aquelas persoas que teñan

interés en publicar artigos ou traba-

llos nesta revista poden dirixirse a:

5~

Os días 17 e 18 de Octubre pasado, desenroláronse na

Universidade Politécnica de Valencia unhas interesantes

Xornadas baixo o título «A CULTURA TRADICIONAL NA

SOCIEDADE DO SÉCULO XXI». Ao longo dos dous días

especialistas de diversos campos da cultura popular, che-

gados dende tódalas autonomías do estado español, deba-

teron sobre a problemática actual da cultura popular. Foron

moitos e moi variados os debates e intervencións que sus-

citaron as distintas ponencias que conformaban o progra-

ma das Xornadas. As conclusión xerais non defiren moito

da liña de traballo que a Revista RAIGAME ven defenden-

do desde o primeiro número. Apuntamos a continuación

algunha das conclusións extraídas da ponencia titulada «A

DIFUSIÓN DA CULTURA POPULAR NA ACTUALIDADE»,

defendida por Mª Teresa Campoy Camacho, como peque-

na mostra do alí debatido e concluido:

«As condicións da sociedade actual fan que o mantemento

ou simplemente o coñecemento da cultura popular se faga

difícil e mesmo que nalgunhas ocasións sexa inexistente.

Nembargantes, poderíase conseguir esa difusión, se as

persoas e as entidades relaccionadas co mundo do fol-

clore facilitasen e habilitasen medios para que especial-

mente nenos e xoves teñan a oportunidade de coñecer

a súa cultura tradicional.

Para conseguir este obxectivo habería que ter vontade

de educar, buscando intencionadamente a forma máis

axeitada de divulgación deses coñecementos. Non

somentes acadariamos o obxectivo de transmitirlle uns

coñecementos básicos para a súa formación integral,

senón que axudariamos a educar outros moitos valores

e aptitudes.

Se conseguimos interesar ás novas xeracións na cultura

tradicional do noso pobo e lles facemos notar as dife-

rencias e semellanzas con outras culturas, con outras

xentes e con outros pobos, é moi posible que eduque-

mos a cidadáns orgullosos do seu, máis tolerantes e res-

petuosos con tódalas xentes e culturas».

*Miguez Bernárdez, M.

*De la Montaña Miguélez, J.

**García Queijeiro, J.M.

*Área de Nutrición e Bromatoloxía. **Área de Edafoloxía e Química AgrícolaFacultade de Ciencias de Ourense.Universidade de Vigo.

7~7~

HISTORIA DO CASTIÑEIRO

Ocastiñeiro é unha frondo-sa cunha longa tradiciónde domesticación, e

cuns froitos que xogaron un des-tacado papel na alimentación deamplas zonas do planeta.Admítese que a orixe do castiñei-ro como especie cultivada sexaen Trascaucasia e que foron osgregos e despois os romanosquen difundiron o seu cultivocara Poñente. En Galicia, a pre-sencia desta especie foi poucofrecuente até a época de Augusto(S. I D. de C.), aínda que hai queesperar até os séculos XIV e XVI

para que as referencias ao seupapel na economía domésticados nosos antepasados sexan fre-cuentes, a pesares de que en nin-gún momento chegou a cobrar aimportancia que alcanzou nou-tras rexións de Europa.

Sabemos que cara 1520, o casti-ñeiro era moi abundante tantono litoral como no interior deGalicia e que as castañas xoga-ban un importante papel na dietada poboación, competindo enmoitas comarcas cos cereais. Estasituación empezou a mudar coachegada dos cultivos america-nos, que progresivamente fórono

desprazando en determinadosambientes nos que resultabanmáis productivos. Posterior-mente, a chegada de enfermida-des como a tinta (e despois ochancro), a mellora de nivel devida e o éxodo da poboaciónrural, provocaron unha forteregresión das masas de castiñei-ros, co que pouco a pouco, a cas-taña foi perdendo protagonismona dieta das comunidades ruraise na alimentación en xeral.

Habería que engadir que duran-te moitos séculos as castañasestiveron ligadas á alimentacióndas clases máis baixas e que tra-

A Castaña

CARACTERIZACIÓN DE

VARIEDADES DECASTAÑAS DA COMARCA DE

VERÍN-MONTERREIM. Miguez Bernárdez

J. De la Montaña MiguélezJ. M. García Queijeiro

8~

dicionalmente consideráronsecomo un alimento de escasovalor nutritivo. Tivo que pasarmoito tempo para que as casta-ñas –en realidade determinadastransformacións como o marrón-glacé–, lograran o aprecio dasclases pudientes, o que aconte-ceu cara finais do xéculo XVIIIen Francia. Nos últimos tempos,a consideración alimentaria dacastaña relaciónase, tanto coasúa imaxe tradicional de alimen-to de outono, como coa imaxemoito máis sofisticada de “deli-katesen” ou ingredente de pra-tos e preparacións culinariasmoi elaboradas, que contrastancoa imaxe de alimento depobres que tiña fai só dousséculos.

Efectivamente, aínda que boaparte da producción europea decastañas se destina ao consumoen fresco, cada vez é meirande aporcentaxe que se reserva paraas industrias de transformación,nas que se elabora unha amplagama de productos que van domarrón-glâçé até os derivadosmáis innovadores como bebidasa base de castañas, salsas, xea-dos, pasteis e tartas elaboradas apartires de copos ou fariña decastaña.

MORFOLOXÍA E ECOLOXÍADO CASTIÑEIRO

O castiñeiro é unha árbore dafamila das Fagaceae, subfamiliaCastaneoideae pertencente áespecie Castanea sativa Mill. Oseu nome vulgar é castiñeiro.Trátase dunha árbore lonxeva,capaz de vivir até 1.500 anos oumáis, cun límite ecolóxico nanosa terra que se sitúa en tornoaos 1.000-1.200 m.

As súas follas son simples, alter-nas, caedizas e polo xeral algoglabrecentes ou pubescentes noenvés. Os peciolos son curtos eo limbo é oblongo-lanceolado,agudo ou acuminado, serradocos bordes en forma de dentesde serra moi regulares nos querematan os nervios. A nerviacióné pinnada, regular e máis paten-te no envés. A cor varía segundoas especies e as variedades,aínda que polo xeral hai un acu-sado contraste de tonalidadeentre a cara e o envés.

É unha especie monoica (sobreunha mesma planta leva floresmasculinas e femininas). As flo-res masculinas dispóñense enamentos de cor amarelo pálido,de 10 a 35 cm de lonxitude,situados nos extremos das ramas.Os estambres aparecen nunnúmero de entre 8 e 12, insertosno fondo do pericentro con fila-mentos brancos, lixeiramentecurvados. As anteras son peque-nas, de cor amarela e ábrense pordúas fendiduras lonxitudinaispara liberaren o polen.

9~

As flores femias xúntanse enpequenos grupos (de 3 a 7 flo-res) ao pé das inflorescenciasmasculinas, nuns amentillosespeciais que soen estar ampa-rados por unha cúpula común,acrescente, corácea e espinosa.Presentan un ovario ínfero de 3a 6 carpelos, lóculos e estilos,soldados a un perigonio urceo-lado de 7 lóbulos.

O froito (a castaña), é un aque-nio ovoideo a subgloblosocunha cicatriz de inserción nabase (pegada), que se aloxan–até tres froitos- nunha especiede cúpula espinosa (ourizo). Otegumento exterior ou pericar-pio da castaña é de naturezacoriácea, elástica e máis oumenos pelosa, que vai facéndo-se máis fráxil a medida que sevai desecando. O tegumentointerno ou episperma, formaunha película delgada, lixeira-mente amarga, que penetra nasfisuras dos cotiledóns querecobre.

Cando as castañas chegan ámadureza caen espontaneamen-

te pola dehiscencia do ourizo,pingan, acción que se realizasegundo dúas liñas perpendicu-lares á inserción no pedúnculo.

VARIEDADES DOCASTIÑEIRO

Existe unha grande diversidadede castañas, o que non é extranodado o carácter de “árboredoméstica” do castiñeiro e aimportancia dos recursos queproporcionaba para a economíae a vida cotidiá en moitasrexións de Europa, o que levou aque durante séculos o home omantivera baixo unha constantepresión de selección, para obtervariedades máis productivas oucunhas características de maiorinterese.

Esa variabilidade pode ser debi-da a variacións inter ou intracul-tivares. Os factores responsábeisda diversidade intercultivar rela-ciónanse tanto coa súa longapermanencia entre nós, o que lleten permitido ir adaptándose ásparticulares características dos

distintos ambientes, como aoseu carácter autoestéril (nonpode ser fecundado polo polenda mesma árbore), que facilitouos intercambios de materialxenético.

A variabilidade intracultivar, édicir, a debida ao ambiente, é aresponsábel de que froitos deárbores dunha mesma varieda-de, pero que proceden de luga-res ou colleitas diferentes, pre-sentan notábeis diferenciasentre si, que afectan por exem-plo á súa aptitude para a trans-formación ou ás característicasbiométricas das súas follas, flo-res e froitos.

No que a Galicia se refire,existen, ao menos, 143 deno-minacións varietais que apare-cen repartidas pola maiorparte da nosa xeografía, algun-has delas aparecen na táboaxunto coas súas característicasmáis destacadas. Engadiremosque entre esas 143 denomina-cións varietais, non se inclúenas castañas procedentes deárbores sen inxertar, é dicir,as árbores que polo xeral sedenominan “bravas”, queconstitúen un grupo en simesmo, con exemplares queás veces producen grupos degrande interese.

Esta diversidade varietal, degrande interese desde o puntode vista da biodiversidade, podechegar a ser un inconvinte nomomento da industrializacióndas producións, posto que nonresulta fácil conquerir partidasuniformes (polo xeral van a apa-recer misturados froitos proce-dentes de variedades diferentes),o que leva a que as súas caracte-rísticas tamén resulten moi dis-

10~

tintas, obrigando a un procesode selección e clasificación, querepercute nos prezos que seofrecen ao productor.

A catalogación das distintasvariedades, necesaria eimprescindíbel á hora de facerdeste froito un producto com-petitivo, non resulta fácil dadaa grande confusión que existeen canto ás denominaciónsvarietais, xa que é relativa-mente frecuente que en dife-rentes zonas se empreguennomes distintos para varieda-des exactamente iguais, etamén pode ocurrir que seempregue o mesmo nomepara denominar variedadesdiferentes.

OBXECTIVOS

Co obxectivo de contribuir aocoñecimento do papel da cas-taña na alimentación e as súasposibilidades como materiaprima agroalimentaria, aíndaque centrándonos na situaciónactual do cultivo do castiñeirona Comarca de Monterrei(Ourense), propuxémonosuns obxectivos específicosque son:

• Identificar e caracterizar asvariedades de castiñeiro presen-tes na Comarca de Monterrei, enbase a criterios morfolóxicos dasfollas, flores e froitos.

• Estudar o comportamentodesas variedades desde opunto de vista da súa aptitudepara o mercado, tanto parafresco como cando se empregacomo materia prima alimenta-ria nas industrias de transfor-mación.

• Determinar as diferenciasentre esas variedades en canto anutrintes maioritarios e en espe-cial naqueles que resultan deter-minantes para algúns tipos con-cretos de transformación.

• Analizar a incidencia dalgúnstipos de fisiopatías e das perdascausadas por fungos e insectos,na producción da Comarca,onde sabemos que causan danosde importancia que rebaixannotabelmente os prezos que per-ciben os productores.

• Estudar os efectos de diversostipos de tratamento poscolleitasobre a vida útil das dúas varie-dades máis representativas,tomando como referencia oalmacenamento na cámara refri-xerada.

LOCALIZACIÓN DA ZONA DE ESTUDIO

Galicia, e en especial aquelaszonas de media montaña consolos ácidos e profundidadeigual ou superior a 70 cm,constitúe unha área idóneapara a producción de castiñei-ros de froito, que moitas vecesson a alternativa agrícola máisadecuada para estes sectores.Estas características conflúennas ladeiras que enmarcan aComarca de Verín-Monterrei,onde segundo a opinión dostécnicos das industrias trans-formadoras, prodúcense algun-has das mellores castañas daprovincia.

A Comarca de Verín-Monterreiaparece situada ao sureste daprovincia de Ourense, limitan-do ao sur coa fronteira portu-guesa; trátase dunha comarca

formada pola conca do ríoTámega e as ladeiras que aenmarcan e enlazan cos restosda antiga superficie de aplana-mento, sobre os que destacanalgúns relieves residuais (Serrasde Larouco, Penas Ceibes ePena Nofre) que marcan os lin-des coas outras comarcas doentorno.

É precisamente nas ladeiras com-prendidas entre os 450-550 m eos 900 m de altitude, onde apa-recen a maior parte dos castiñei-ros adicados á producción defroito da Comarca, que por outraparte constitúe un agrosistemasingular e a paisaxe máis carac-terística deste sector.

Na actualidade, na Comarca haiao redor de 1.110 ha adicadas aocastiñeiro das que se obtén unhaproducción aproximada de3.700 t, que cada ano aportan unpromedio duns 2.400.000 euros(400 millóns de pesetas) á rentacomarcal.

Dentro da Comarca destaca aproducción dos concellos deVilardevós (380 ha), Riós (225ha), Laza (221 ha) e Castrelo doVal (109 ha), aínda que taménten certa importancia a produc-ción de Cualedro (63 ha) eOimbra (68 ha).

METODOLOXÍA

O traballo iniciouse cunhafase de prospección, na quenun primeiro momento manti-véronse unha serie de encon-tros cos productores locais,nos que se tratou de recollerinformación sobre distintosaspectos relativos ás castañas:calidade, variedades, produc-

11~

cións, tamaño, sabor, inciden-cia de plagas, enfermidades,data de entrada en produc-ción, aptitude para a conserva-ción e calquera outro dato deinterese.

Seleccionáronse así 9 zonas deproducción pertencentes a 5concellos da Comarca deMonterrei: Servoi e Vilar(Castrelo do Val); Santa María daMercede (Cualedro); Trez,Correchouso e Cerdedelo (Laza);Terroso e Soutochao(Vilardevós).

Nelas escolléronse 80 árboresque, segundo os productorescontactados, adcribíanse pre-suntamente a 15 variedadesdiferentes: Bermella, Branca,Boullona, Calva, Casarella,Corronchuda, Das Viñas,Famosa, Foleiro, Inxerta,Longal, Monfortina, Soutiñas,Touro e Vilamaesa. Unha vezrealizada a selección dos casti-

ñeiros, e para a consecucióndos obxectivos anteriormentecomentados, o traballo estruc-turouse en 5 etapas que secorresponden con cada un dos5 obxectivos anteriormentecitados:

1ª.- Recollida de material vexetale determinacións morfolóxicassobre follas, flores e froitos.

2ª.- Estudio das característicastecnolóxicas que inflúen na apti-tude do froito para a comerciali-zación. 3ª.- Determinación dos nutrintesmaioritarios nos froitos das dis-tintas variedades.

4ª.- Incidencia das fitopatoloxíase desordes fisiolóxicos na collei-ta de castañas da comarca.

5ª.- Estudio da influencia dos tra-tamentos poscolleita, sobre avida útil das castañas de 2 varie-dades: Famosa e Longal.

1ª.- RECOLLIDA DO MATERIAL VEXETAL E DETERMINACIÓNS MORMFOLÓXICAS SOBREFOLLAS, FLORES E FROITOS

Na 1ª etapa, a recollida de mos-tras realizouse en tres periodosdistintos do ano 1997, que secorresponden coas datas nas quefollas, flores e froitos completa-ron o seu desenrolo.

As follas recolléronse ao longodo mes de Xuño, da parte mediadas ramas do ano, que aparecíansituadas entre as cotas de 1,5-2,5m, nas rexións periféricas dascopas. Unha vez secas seleccio-náronse 60 follas, sobre as quese mediron as seguintes variá-beis morfolóxias: ancho, longo,relación entre ancho e longo,forma (clasificáronse atendendoá súa anchura, lonxitude e áforma da base do peciolo, para oque se lles asignou un númerodo 1 ao 10, en función da súasemellanza co tamaño, propor-cións e forma do contorno dassiluetas que aparecen na figura 1do Anexo I), número de nervios,número de dentes, situación doprimeiro dente, longo do pecio-lo e ángulo basal.

Os amentos que conteñen as flo-res masculinas, recolléronsedurante os meses de Xuño eXullo, que é o periodo durante oque florecen as variedades pre-sentes nesta zona. En cada árbo-re recolectáronse 25 amentosunisexuais masculinos, dos queposteriormente se seleccionaron25 estambres. Os parámetrosbiométricos estudiados na florforon lonxitude dos amentos,lonxitude dos seus estambres, enúmero de glomérulos de cadamostra.

12~

Os froitos das 80 árbores selec-cionadas recolléronse na épocade maduración, cando as casta-ñas comezaron a pingar (media-dos de Outubro e finais deNovembro). De cada árborerecolléronse 100 froitos, dosque se elixiron (polo métododos cadros, para asegurar que aselección fose totalmente alea-toria) 25 castañas, sobre as quese determinaron as seguintesvariábeis pomolóxicas: groso,ancho, alto, relaciónancho/alto, medida do estilocon estigmas, medida do estilo,forma do froito (asignándollesun número do 1 ao 8 en fun-ción da súa similitude co tama-ño, proporcións e forma docontorno, das siluetas que apa-recen na figura 2 do Anexo I),forma da pegada placentaria(asignándolles un número do 1ao 8 en función da súa similitu-de coas formas que aparecen nafigura 3 do Anexo I), peso porunidade, volumen de 100 froi-tos e densidade.

Os resultados sometéronse aun tratamento estadístico quenun primeiro momento nospermitiu elaborar as fichasvarietais que se recollen noAnexo II deste traballo. A con-tinuación comentaremos osaspectos máis destacados rela-tivos a esa caracterización,comezando por certos aspec-tos comúns á maioría das varie-dades estudiadas: nas follas detodas as variedades –salvoBoullona– o número de ner-vios é superior ao de dentes;ademais, o primeiro dente sem-pre aparece en posición basal,mentres que a forma da follamáis común, é a que se corres-ponde coa silueta 10. O núme-ro de glomérulos é moi variá-

bel. A pegada característicadestas variedades é do tipo 2salvo nos casos de Boullona,Calva e Famosa que presentanunha pegada de tipo 1.

Entre os aspectos morfolóxicosmáis destacados para as distintasvariedades estudiadas poderia-mos citar:

As follas máis largas son as deMonfortina, mentres que asmáis longas son as de Boullona.A relación entre ancho e longo ébaixa, salvo en Bermella eBoullona. As follas con máisdentes son as de Bermella eMonfortina, que xunto a DasViñas son tamén as que presen-tan un maior número de nervios.Os peciolos máis longos son osde Boullona, Calva, Famosa,Longal e Touro (que conVilamaesa é a que ten o ángulobasal máis agudo).

Das flores destacamos que osamentos máis longos son os deFamosa e os máis curtos os deMonfortina e Soutiña. As varie-dades lonxistaminadas sonCasarella, Inxerta, Monfortinae Touro, mentres a variabilidadena lonxitude dos estambres deBlanca, obrigan a clasificala en 2grupos: astamimadas e lonxista-minadas.

Dos froitos destacaremos queas castañas máis delgadas sonas de Longal e Vilamaesa eque só os froitos de Touro songrosos (ademais de seren osmáis estreitos de todos os estu-diados). As máis altas son as deBermella e Longal e as máisbaixas son as de Casarella,Foleiro e Touro. As formas dofroito máis comúns segundo arelación entre ancho e longo

son: elíptico-triangular e elípti-co-curto. A maioría das varieda-des presentan estilos curtos,mentres que Longal é a quepresenta os estigmas máis lon-gos. O peso unitario dos froitosdesas variedades –nesta campa-ña– é máis ben baixo, xa queen ningún caso superan os 13gramos.

Comparando estes resultadoscos que aparecen na bibliografía,apreciamos certas diferenciasatribuíbeis a variacións fenotípi-cas, xenotípicas e outros facto-res como poder ser por exemploa confusión que existe en cantoás denominacións das varieda-des, as interaccións entrepatróns e púas, etc.

Aínda que esa variabilidadeintra e intercultivar ponse demanifesto tanto desde o puntode vista morfolóxico como iso-enzimático, non sempre osresultados de ambos tipos deanálise concordan, polo que osorganismos internacionais declasificación que se encargando rexistro e da protección dasvariedades, propoñen empre-gar as técnicas isoenzimáticascomo complemento dos méto-dos oficiais baseados nos carac-teres morfolóxicos.

2ª. PARÁMETROS QUE AFECTAN Á APTITUDETECNOLÓXICA DO FROITO

Unha vez caracterizadas mor-foloxicamente as 15 varieda-des, procedeuse á determina-ción, na 2ª etapa, dunha seriede parámetros que condicio-nan a aptitude para a transfor-mación e –polo tanto– a renda-bilidade para os productores.

13~

Estes atributos son: facilidadede pelado, calibre (númerofroitos/kg), maduración, por-centaxe de froitos penetrados,porcentaxe de tabicadas esabor.

Os resultados obtidos no estudiodestes parámetros, empregáron-se para establecer unha serie deconsideracións sobre o destinocomercial que, ao noso xuízo,resulta máis adecuado para asvariedades estudiadas.

En primeiro lugar centrarémo-nos nalgúns atributos que, ade-mais de teren unha forteinfluencia na aptitude tecnoló-xica, son comúns á maioría dasvariedades estudiadas, comopor exemplo a época de madu-ración: todas as variedades,salvo Touro, pingan entre o 25de Outubro e o 10 de No-vembro, polo que serían varie-dades tardías. Tamén é frecuen-te a escasa porcentaxe de froi-tos tabicados, (variedades conmenos dun 2 % de froitos tabi-cados), polo que a maioríapoderían considerarse como detipo marrón, que inclúe ás queteñen menos dun 12 % de froi-tos tabicados.

En base a estes parámetros, esta-blecéronse 5 destinos comer-ciais para estes froitos, en fun-ción da magnitude das súas esi-xencias e así:

• para a elaboración dos deriva-dos máis esixentes como é omarrón-glâçé, destínanse aquelasvariedades de mellor calibre,poucas penetracións e un pela-do fácil.

• para a elaboración de marrónao natural destínanse as varieda-

des cun calibre intermedio, pou-cas penetracións, pelado fácil eun sabor característico.

• todos eses atributos requíre-nos tamén os froitos que se con-suman en fresco, excepto o % depenetracións.

• as variedades de calibre moipequeno empréganse na elabo-ración de marmeladas e purés,neste caso esíxese tamén que o% de froitos penetrados nonsexa moi elevado e que sexanfáciles de pelar.

• as variedades con froitos decalibre moi pequeno, altos % decastañas penetradas e un saborinsípido diríxense cara a fabrica-ción de fariñas de castaña.

3ª. DETERMINACIÓN DOSNUTRINTES MAIORITARIOSDAS CASTAÑAS

Unha vez estudiada a aptitudetecnolóxica das 15 variedades,procedeuse á determinación dovalor nutritivo das castañas,para elo os froitos sometéronsea unha serie de determinaciónsanalíticas, de carácter químico:humidade, almidón, sacarosa,glucosa e fructosa, fibra, conti-do proteico, lípidos e mineraistotais. Dos resultados desas aná-lises dedúcese que practica-mente todas as partidas presen-tan unha porcentaxe de humi-dade comprendida entre o 50 eo 52 %, intervalo corresponden-te á humidade ideal para a con-servación destes froitos. Desdeo punto de vista dos nutrintesmaioritarios destaca o alto con-tido en almidón de Blanca,Calva e Longal, xunto á eleva-da porcentaxe de sacarosa de

Casarella, Das Viñas, Monfor-tina e Vilamaesa.

Todas as variedades presentanun contido en fibra bruta queoscila entre o 2 e 3% e un conti-do potreico (por riba do 6%)máis elevado que en froitos dou-tras procedencias. Estes resulta-dos son congruentes cos publi-cados por investigadores portu-gueses, que atoparon diferen-cias apreciábeis no contido pro-teico en castañas, dependendoda roca mai que forma o chansobre o que se asenta o souto,de xeito que as cultivadas ensectores esquistosos presenta-ban contidos moi superiores(promedios do 8,6%), ás cultiva-das en sectores graníticos (pro-medio do 3,3%). Se temos enconta que a práctica totalidadedos soutos da Comarca deMonterrei ubícanse en sectoresesquistosos, estes datos concor-darían cos que aparecen nabibliografía.

Acéptase que o contido graso eo contido mineral das castañasprocedentes da comarca deMonterrei son baixos, oscilanrespectivamente entre uns míni-mos dun 1,3 e 1,8% e un máxi-mo dun 3%.

4ª. INCIDENCIA DAS FITOPATOLOXÍAS E DESORDES FISIOLÓXICOSSOBRE A CASTAÑA

Na 4ª etapa, estudiouse a inci-dencia das fitopatoloxías edesordes poscolleita sobre ascastañas recollidas nas colleitasde 1997 e 1998, nesta comarca.Tendo en conta que a calidadeda colleita depende, non só dosatributos que inflúen na súa apti-

14~

tude tecnolóxica, senón taménen aspectos que inflúen no esta-do sanitario das partidas, nestaetapa determináronse unha seriede parámetros como o % de froi-tos con podredumes, o % de froi-tos con bermes e o % de castañasrachadas.

Os resultados obtidos poñen demanifesto variacións na inciden-cia dos carpófagos entre as dúascampañas, o que pode explicar-se xa que son insectos que pre-sentan unha diapausa (tempode espera até que as condiciónsson favorábeis para a pupación)que, nalgúns casos pode duraraté 4 anos. Tamén se teñen evi-denciado diferencias en cantoao ataque de carpófagos entreas distintas zonas e entre asvariedades. Sinalar que polomomento resulta prematuro tra-tar de establecer unha clasifica-ción da susceptibilidade aosperforadores das distintas varie-dades, dado que as variaciónspoden ter a súa orixe noutrosfactores, como por exemplo apoboación de infestantes pre-sentes en cada zona, as diferen-cias na adopción de medidaspreventivas ou curativas, etc.,aínda que dispoñemos dalgúnsdatos que nos permiten realizarunha primeira aproximaciónque en calquera caso debemanexarse con certa cautela.

Tamén se ten evidenciado dife-rencias en canto á podredume,tanto entre as dúas campañascomo entre as distintas zonas evariedades.

Por último, sinalar que o racha-do é unha fisiopatía de baixaincidencia na producción decastañas desta zona, cun 2,5%de media.

En resumo, e concretando paraas variedades estudiadas, pode-mos afirmar que Foleiro,Vilamaesa e Das Viñas son asvariedades que presentan menosproblemas, mentres queCorronchuda e Casarella son asque peor se comportan nestesentido.

5ª. ESTUDIO DA INFLUENCIADOS TRATAMENTOS POSCOLLEITA SOBRE A VIDA ÚTIL DAS CASTAÑAS

Na 5ª e derradeira etapa destetraballo, estudiáronse os efec-tos dos tratamentos poscolleitasobre a vida útil das castañas.Partindo da premisa de que ascastañas cun contido de humi-dade por baixo do 50% nonresultan aptas para o consumoen fresco nin para a maior partedas tansformacións que asempregan como materia prima,nesta etapa tentamos averiguaros efectos das distintas técni-cas de poscolleita sobre a vidaútil ou a vida comercial da cas-tañas, tomando sempre comoreferencia a refrixeración, queé unha técnica que resulta eco-nomicamente accesíbel e deefectividade contrastada, áhora de alongar a vida comer-cial de moitos alimentos deorixe vexetal.

Para elo realizouse o seguimen-to do contido de humidade dosfroitos durante 16 semanas, trassometelos a unha serie de pro-cesos de limpeza, curado, seca-do e almacenamento, combina-dos segundo o protocolo queaparece na figura 4 do Anexo I,comparándoo co de castañasque non teñen sufrido ningúntratamento.

En base aos resultados obtidosda aplicación dos distintos trata-mentos poscolleita, dedúceseque a vida útil máxima paraFamosa non vai máis aló de 6semanas, mentres que paraLongal soamente alcanza as 5semanas.

Ademais tense comprobado quea combinación do curado enauga fría na que se disolven 2g/Lde ácido sóbico, posterior seca-do a temperatura ambiente ealmacenamento a refrixeración éa técnica que ofrece melloresresultados en termos de balanceentre vida comercial e limitaciónda incidencia de fungos e perfo-radores.

Os resultados obtidos nasdeterminacións biométricas dealgunhas variedades, recoñé-cense nas fichas que se amo-san a continución. Para cadavariedade elaboráronse 2fichas: na primeira amósanseos datos obtidos tanto para asvariábeis cuantiatativas comocualitativas de follas e flores,acompañados dunha fotografíarepresentativa da folla tipopola cara e polo envés; nasegunda aparecen os valoresdas variábeis cuantitativas ecualitativas dos froitos, acom-pañados da fotografía dos froi-tos coa pegada placentariaca rac te r í s t i c a de cadavariedade. Ademais, en cadaficha varietal figura a denomi-nación da variedade, así comoa súa localización na Comarca.

F I C H A SV A R I E T A I S

Biometrías da folla e da flor de Bermella.

Froitos e pegadasde Bermella.

Follas deBermella.

Biometría do froito de Bermella.

15~

F I C H A S V A R I E T A I S

Variedade: BermellaLocalidade: Soutochao, Vilar

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 15,0 Media 9,9-15,3Ancho (cm) 5,3 Ancha 2,7-9 L/A 4 Alta 1,1-5,6Forma 10Nº nervios 21 AltoNº dentes 16 AltoPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 1,5 Curto 0,5-3,1Ángulo basal 90 25-170 Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 18,8 Mediano 10,3-24,5Estambres MesostaminadaGlomérulos 60-180

Variedade: BermellaLocalidade: Soutochao, Vilar

Biometría fruto Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,8 Delgado 1,13-2,99Ancho (mm) 3,22 Medio 2,21-3,98Alto (mm) 3,01 Alto 1,91-3,43(Ancho/Alto) x 100 105 Elíptico Triangular 88-178Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 1,1 Largo 0,63-1,42Lonxitude do estilo (mm) 0,5 0,39-0,94Forma do froito 2Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 10,98 Medio 3,72-18,52Volume de 100 froitos (m) 1242 880-1600Densidade (g/m) 0,88 Baixa 0,42-1,16

16~


Biometrías da folla e da flor de Blanca.

Froitoe pegadas de Blanca.

Follas de Blanca.

Biometría del fruto de Blanca.

Variedade: BlancaLocalidade: Santa María da Mercede

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 17,5 Larga 9,7-21,7Ancho (cm) 7,0 Ancha 4,2-10L/A 2,5 Baixa 1,70-2,33Forma 10Nº nervios 18 MedioNº dentes 16 AltoPosición 1er diente BasalLonxitude peciolo (cm) 1,3 Curto 1,0-2,6Ángulo basal 85 30-110Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 19,6 Medianos 15,7-24,2Estambres Elevada variabilidade: astaminados e lonxistaminadosGlomérulos 62-92

Variedade: BlancaLocalidade: Santa María da Mercede

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,8 Delgado 1,42-2,31Ancho (mm) 2,80 Estreito 2,21-3,52Alto (mm) 2,64 Medio 2,16-3,04(Ancho/Alto) x 100 111 Triangular 88-13759Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 0,91 Medio 0,58-1,14Lonxitude do estilo (mm) 0,4 0,29-0,86Forma do froito 1Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 7,97 Baixo 4,50-12,50Volume de 100 froitos (ml) 1550 1000-2250Densidade (g/m) 0,51 Baixa 0,45-0,55

17~


Biometrías da folla e da flor de Boullona.

Froitose pegadas de Boullona.

Follas de Boullona.

Biometría do froito de Boullona.

Variedade: BoullonaLocalidade: Correchouso

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 19,0 Larga 12,8-27,6Ancho (cm) 4,7 Medio 2,8-7,9L/A 4,04 Alta 3,6-4,5Forma 2Nº nervios 16 BaixoNº dentes 19 AltoPosición 1er diente BasalLonxitude peciolo (cm) 2,0 Larga 1,0-2,6Ángulo basal 85 40-90Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 19,7 Medianos 13,7-25,7Estambres MesostaminadosGlomérulos 65-90

Variedade: BoullonaLocalidade: Correchouso

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,87 Medio 1,74-2,64Ancho (mm) 3,01 Medio 2,8-3,64Alto (mm) 2,70 Medio 2,26-2,90(Ancho/Alto) x 100 120 Elíptico ancho 102-141Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 0,94 Medio 0,75-1,04Lonxitude do estilo (mm) 0,60 0,45-0,79Forma do froito 1Forma da pegada placentaria 1Peso unitario (g) 11,65 Medio 6,64-14,85Volume de 100 froitos (m) 1133 900-1300Densidade (g/m) 1,03 Media

18~


Biometrías da folla e da flor de Calva.

Biometría del fruto de Calva.

Variedade: CalvaLocalidade: Soutochao

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 16,0 Larga 10,2-23,2Ancho (cm) 5,0 Ancha 3,2-6,9L/A 3 Baixa 4,1-5,2Forma 10Nº nervios 17 MedioNº dentes 13 BaixoPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 2,0 Larga 0,7-3,0Ángulo basal 90 25-120Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 20,3 Medianos 16,7-26,3Estambres MesostaminadosGlomérulos 64-140

Variedade: CalvaLocalidade: Soutochao

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 2,02 Medio 1,45-2,75Ancho (mm) 3,20 Medio 0,89-4,04Alto (mm) 2,91 Alto 2,20-3,30(Ancho/Alto) x 100 110 Elíptico curto 102-148Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 0,92 Medio 0,74-1,33Lonxitude do estilo (mm) 0,51 0,44-0,98Forma do froito 8Forma da pegada placentaria 1Peso unitario (g) 9,55 Medio 5,70-16,42Volume de 100 froitos (ml) 990 880-1200Densidade (g/ml) 0,96 Baixa 0,65-1,3

Froitoe pegadas de Calva.

Follas de Calva.

19~


Biometrías da folla e da flor de Casarella.

Froitos e pegadasde Casarella.

Follas de Casarella.

Biometría do froito de Casarella.

Variedade: CasarellaLocalidade: Santa María da Mercede

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 12,7 Curta 8,3-19,2Ancho (cm) 4,9 Media 3,8-7L/A 3 Baixa 1,7-4,2Forma 10Nº nervios 17 MedioNº dentes 16 AltoPosición 1er diente BasalLonxitude peciolo (cm) 1,40 Curto 0,8-3,0Ángulo basal 90 45-135Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 17,1 Medianos 12,3-20,6Estambres LonxistaminadosGlomérulos 65-85

Variedade: CasarellaLocalidade: Santa María da Merced

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,62 Delgado 1,01-2,35Ancho (mm) 2,70 Estreito 2,11-3,30Alto (mm) 2,25 Baixo 2,01-3,55(Ancho/Alto) x 100 116 Elíptico curto 60-134Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 1,01 Largo 0,67-1,73Lonxitude do estilo (mm) 0,69 0,32-0,87Forma do froito 8Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 4,2 Baixo 2,18-11,09Volume de 100 froitos (ml) 756 600-1000Densidade (g/ml) 0,55 Baixa 0,36-1,1

20~


Biometrías da folla e da flor de Corronchuda.

Variedade: CorronchudaLocalidade: Santa María da Merced

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 14,6 Media 10,5-26,2Ancho (cm) 5,1 Ancha 3,6-9,3L/A 3,12 Media 2,13-3,81Forma 10Nº nervios 18 MedioNº dentes 16 AltoPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 1,70 Medio 0,90-2,6Ángulo basal 85 50-150Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 19,8 Medianos 12,2-28,7Estambres MesostaminadasGlomérulos 76-107

Variedade: CorronchudaLocalidade: Santa María da Merced

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,71 Delgado 1,41-2,54Ancho (mm) 3,02 Medio 2,50-3,64Alto (mm) 2,80 Alto 2,16-3,09(Ancho/Alto) x 100 107 Triangular 89-134Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 0,73 Curto 0,57-1,07Lonxitude do estilo (mm) 0,51 0,29-1,04Forma do froito 2Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 8,43 Baixo 5,16-13,68Volume de 100 froitos (ml) 980 960-1000Densidade (g/ml) 0,86 Baixa 0,54-1,37

Froitose pegadas deCorronchuda.

Follas deCorronchuda

Biometría de froito de Corronchuda.

21~


Biometrías da folla e da flor de Das Viñas.

Variedade: Das ViñasLocalidade: Cerdedelo, Trez, Vilar

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 15,0 Media 9,5-22,3Ancho (cm) 6,0 Ancha 3,6-9,9L/A 2,32 Baixa 1,85-3,57Forma 10Nº nervios 21 AltoNº dentes 17 AltoPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 1,2 Curto 0,7-2,6Ángulo basal 100 45-110Biometría flor Valor más frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (cm) 20,7 Medianos 15,2-29,8Estambres MesostaminadosGlomérulos 78-110

Variedade: Das ViñasLocalidade: Cerdedelo, Trez, Vilar

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,80 Delgado 0,97-2,41Ancho (mm) 3,21 Medio 2,31-3,65Alto (mm) 2,91 Alto 2,16-3,19(Ancho/Alto) x 100 103 Elíptico triangular 102-133Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 1,02 Largo 0,85-1,70Lonxitude do estilo (mm) 0,81 0,52-0,94Forma do froito 2Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 9,44 Medio 2,87-13,55Volume de 100 froitos (ml) 1025 600-1200Densidade (g/ml) 0,92 Baixa 0,48-1,13

Froitos e pegadas de Das Viñas.

Follas de Das Viñas.

Biometría do froito de Das Viñas.

22~


Biometrías da folla e da flor de Famosa.

Variedade: FamosaLocalidade: Servoi, Soutochao, Terroso

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 16,0 Larga 8,0-22,0Ancho (cm) 5,3 Ancha 3,2-8,5L/A 2,5 Baixa 0,21-0,54Forma 10Nº nervios 18 MedioNº dentes 15 MedioPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 2,0 Largo 0,7-3,3Ángulo basal 85 40-145Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 22,7 Largo 14,5-30,1Estambres BraquistaminadosGlomérulos 76-148

Variedade: FamosaLocalidade: Servoi, Soutochao, Terroso

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,72 Delgado 1,13-2,52Ancho (mm) 3,01 Medio 2,20-3,60Alto (mm) 2,61 Medio 1,51-3,17(Ancho/Alto) x 100 115 Elíptico triangular 78-188Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 1,01 Largo 0,7-1,3Lonxitude do estilo (mm) 0,67 0,3-0,88Forma do froito 1Forma da pegada placentaria 1Peso unitario (g) 9,01 Baixa 4,86-14,58Volume de 100 froitos (ml) 1110 680-1400Densidade (g/ml) 0,81 Baixa 0,71-1,04

Froitos e pegadas de Famosa.

Follas de Famosa.

Biometría do froito de Famosa.

23~


Biometrías da folla e da flor de Foleiro.

Variedade: FoleiroLocalidade: Videferre

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 14,2 Media 11-17,4Ancho (cm) 6,2 Ancha 4,3-7,5L/A 2,38 Baixa 1,72-2,78Forma 10Nº nervios 16 BaixoNº dentes 14 MedioPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 1,20 Curto 0,90-2,4Ángulo basal 85 75-95Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 18,6 Mediano 14,3-22,7Estambres MesostaminadosGlomérulos 66-89

Variedade: FoleiroLocalidade: Videferre

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,67 Delgado 1,20-2,46Ancho (mm) 2,95 Estreito 2,11-3,41Alto (mm) 2,5 Baixo 2,02-2,95(Ancho/Alto) x 100 112 Elíptico curto 102-126Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 1,01 Largo 0,91-1,40Lonxitude do estilo (mm) 0,70 0,52-1,05Forma do froito 1Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 5,72 Baixo 4,18-13,69Volume de 100 froitos (ml) 1300 1000-1600Densidade (g/ml) 0,44 Baixo 0,42-0,85

Biometría dos froitos de Foleiro.

Froitos e pegadas de Foleiro.

Follas de Foleiro.

24~


Biometrías da folla e da flor de Inxerta.

Variedade: InxertaLocalidade: Correchouso

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 15,3 Media 10,6-26,5Ancho (cm) 6,1 Ancha 3,4-10,0L/A 3 Baixa 1,92-4,76Forma 10Nº nervios 19 AltoNº dentes 16 AltoPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 1,6 Medio 0,8-2,7Ángulo basal 90 30-115Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 19,5 Mediano 10,2-27,0Estambres LonxistaminadosGlomérulos 60-95

Variedade: InxertaLocalidade: Correchouso

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,86 Medio 1,27-2,4Ancho (mm) 3,22 Medio 2,7-3,65Alto (mm) 2,81 Alto 1,78-2,91(Ancho/Alto) x 100 114 Elíptico curto 15-176Lonxitud do estilo e estigmas (mm) 0,95 Medio 0,7-1,33Lonxitude do estilo (mm) 0,67 0,49-1,02Forma do froito 1Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 8,9 Baixo 5,33-16,66Volume de 100 froitos (ml) 1230 1120-1400Densidade (g/ml) 0,72 Baixa 0,47-1,19

Froitos e pegadas de Inxerta.

Follas deInxerta.

Biometría do froito de Inxerta.

25~


Biometrías da folla e da flor de Longal.

Variedade: LongalLocalidade: Soutochao

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 14,0 Media 6,4-25,0Ancho (cm) 5,0 Ancha 3,0-9,8L/A 3,22 Media 1,85-4,76Forma 10Nº nervios 16 BaixoNº dentes 15 MedioPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 2,0 Largo 0,5-4,3Ángulo basal 85 35-90Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 16,9 Mediano 10,2-25,9Estambres BraquistaminadosGlomérulos 68-156

Variedade: LongalLocalidade: Soutochao

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,45 Delgado 1,05-2,49Ancho (mm) 2,70 Estreito 2,01-3,45Alto (mm) 3,01 Alto 2,22-3,43(Ancho/Alto) x 100 86 Triangular 69-136Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 1,23 Largo 0,91-1,75Lonxitude do estilo (mm) 0,81 0,57-0,99Forma do froito 3Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 6,75 Baixo 3,26-10,72Volume de 100 froitos (mL) 1085 650-1600Densidade (g/mL) 0,62 Baixa 0,5-0,67

Froitos e pegadas de Longal.

Follas de Longal.

Biometría do froito de Longal.

26~


Biometrías da folla e da flor de Monfortina.

Variedade: MonfortinaLocalidade: Santa María da Merced

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 16,7 Larga 9,3-27,2Ancho (cm) 8,3 Ancha 3,7-10,3L/A 2,32 Baixa 1,56-4,17Forma 10Nº nervios 21 AltoNº dentes 16 AltoPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 1,6 Medio 1,0-2,7Ángulo basal 90 90-140Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 14,9 Curto 8,2-31,1Estambres LonxistaminadosGlomérulos 60-98

Variedade: MonfortinaLocalidade: Santa María da Merced

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 1,70 Delgada 1,15-2,56Ancho (mm) 2,56 Estreito 1,97-3,96Alto (mm) 2,81 Alto 2,01-3,03(Ancho/Alto) x 100 116 Elíptico curto 83-141Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 1,01 Largo 0,60-1,30Lonxitude do estilo (mm) 0,73 0,35-0,81Forma del froito 1Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 6,0 Baixo 2,18-14,23Volume de 100 froitos (ml) 900 800-1000Densidade (g/ml) 0,67 Baixa 0,27-1,42

Froitos e pegadas deMonfortina.

Follas deMonfortina.

Biometría do froito Monfortina.

27~


Biometrías da folla e da flor Soutiña.

Variedade: SoutiñaLocalidade: Terroso

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 13,0 Curta 13,6-22,6Ancho (cm) 5,8 Ancha 4,3-8,6L/A 2,32 Baixa 0,25-0,54Forma 10Nº nervios 17 MedioNº dentes 12 BaixoPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 1,0 CurtoÁngulo basal 85 15-145Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 12,3 Curto 11,2-16,6Estambres BraquistaminadosGlomérulos 64-116

Variedade: SoutiñaLocalidade: Terroso

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 2,01 Medio 1,30-2,45Ancho (mm) 2,92 Estreito 2,54-3,45Alto (mm) 2,65 Medio 2,23-3,21(Ancho/Alto) x 100 126 Elíptico ancho 95-150Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 1,11 Largo 0,85-1,22Lonxitude del estilo (mm) 0,72 0,52-0,85Forma do froito 3Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 7,95 Baixo 5,00-11,82Volume de 100 froitos (ml) 1400 1000-1800Densidade (g/ml) 0,57 Baixa 0,50-0,66

Froitos e pegadas de Soutiña.

Follas de Soutiña.

Biometría do froito de Soutiña.

28~


Biometrías da folla e da flor de Touro.

Variedade: TouroLocalidade: Soutochao

Biometría folla Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude (cm) 14,0 Media 4,2-8,5Ancho (cm) 6,0 Ancha 9,5-20,3L/A 2,08 Baixa 1,67-4,76Forma 2Nº nervios 16 BaixoNº dentes 14 MedioPosición 1er dente BasalLonxitude peciolo (cm) 2,0 Largo 1,0-3,8Ángulo basal 80 30-100Biometría flor Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresLonxitude amento (mm) 18,2 Mediano 12,7-24,5Estambres LonxistaminadosGlomérulos 68-120

Variedade: TouroLocalidade: Soutochao

Biometría froito Valor máis frecuente Clasificación Intervalo de valoresGroso (mm) 2,20 Groso 1,45-2,85Ancho (mm) 2,11 Estreito 2,64-3,99Alto (mm) 2,34 Baixo 2,14-3,10(Ancho/Alto) x 100 111 Elíptico triangular 89-140Lonxitude do estilo e estigmas (mm) 0,85 Medio 0,73-1,20Lonxitude do estilo (mm) 0,56 0,34-0,82Forma do froito 2Forma da pegada placentaria 2Peso unitario (g) 11,21 Medio 5,09-16,19Volume de 100 froitos (ml) 1150 900-1400Densidade (g/ml) 0,97 Baixa 0,56-1,15

Froitos e pegadas de Touro.

Follas de Touro.

Biometría do froito de Touro.

29~

Castañas recibidas (Famosa e Longal)

ALMACENAR SEN TRATAMENTO LIMPEZA

0-1ºC ALMACENAMENTO 10-11ºC

Con aire quente, 25ºC, 4 horas A temperatura ambiente, 3 días

SECADO

Auga fría, 5 días Auga fría con sórbico 2g/L, 5 días Auga fría con sórbico 2mg/L, 5 días Auga 50ºC 45mn, auga a 3ºC

CURADO 0-1ºC 10-11ºC

Cámara fría 0-1ºC 10-11ºC Almacenamento

Forma 1 Perfil 1 Forma 5 Perfil 5 Pegada 1 Pegada 2




ANEXO 1

30~

Azucena Arias Correa

Dolores Arias Correa

(Membros do Colectivo Ollo de Sapo)

Dolores Arias Correa, mestra e licenciada

en Historia; Azucena Arias Correa, mes-

tra, licenciada en Ciencias da Educación

e licenciada en Psicoloxía. Ámbalas dúas

membros do Colectivo Ollo de Sapo, o

cal leva varios anos investigando sobre as

manifestacións das festas anuais na esco-

la. Dentro deste ámbito teñen publicado

algúns libros en colaboración con outros

membros do Colectivo citado e artigos

en diversas revistas educativas.

31~

Introducción

Brevemente comentaremos algúns elementos que

xustifican o tratamento do Magosto nos centros

educativos, por unha banda o seu propio poten-

cial como aglutinador de diversos elementos culturais,

por outra o seu carácter de resposta ós currículos das

diferentes etapas educativas obrigatorias.

a) ¿Por que debemos traballa-lo Magosto na escola?

A escola debe abrirse ó contorno próximo fomentan-

do a participación e a colaboración do alumnado en

actividades culturais, contribuíndo a aumenta-lo

coñecemento sobre o seu patrimonio ó mesmo

tempo que, disfrutando, desenvolve unha actitude de

curiosidade, aprecio, respecto e sensibilidade ante as

manifestacións culturais galegas. Esta apertura ó con-

torno próximo a través de contactos veciñais, parro-

quiais, locais,... vai se-la canle que permita achegar-

nos ó contorno social en xeral.

O traballo na escola debe recoller, pois, os elementos

do contorno porque non pode nin debe estar illado do

seu contexto. O medio e a cultura popular ofertan

unha chea de recursos didáctico-motivadores cos que

enriquece-lo noso labor educativo.

No marco da cultura popular, o Magosto, e en xeral as

festas anuais, teñen un lugar fundamental, constitúen

algunhas das manifestacións máis xenuínas da nosa cul-

tura coas que se poden abordar aspectos sociais, eco-

nómicos, psicolóxicos, musicais, relixiosos,... pois

nelas están presentes as crenzas e o sobrenatural, a vida

comunitaria e a organización social, os productos agra-

rios e a estación, o carácter catártico e de liberación,...

A festa anual ten un innegable valor educativo no cen-

tro, sendo doado artellar multitude de actividades ó seu

redor. Constitúen un elemento de animación e motiva-

ción, son unha fantástica oportunidade para relacionár-

monos coa comunidade e mesmo incidir nela, conte-

ñen elementos que a converten nun eixo fundamental

na educación para o lecer.

A Castaña

O Magosto na escola

Azucena Arias CorreaDolores Arias Correa

(Membros do Colectivo Ollo de Sapo)Debuxos de Luís Cid

32~

Estas festas amosan unha rica variedade de situacións da

realidade, introducen materiais e estímulos producidos

no contorno inmediato, desencadean recursos plásti-

cos, musicais, gastronómicos, literarios, lingüísticos,

dramáticos e parateatrais, etnográficos, históricos,...

Permiten, en resume, incluí-lo ámbito do saber popular

e tradicional, suxerindo actividades e experiencias con

aproveitamento didáctico dos recursos do contorno.

Non cómpre considerar calquera traballo co Magosto

nunha escola determinada como un modelo para

outras escolas; as festas populares teñen diferentes

manifestacións e amosan singularidades propias de

cada bisbarra e mesmo de cada parroquia, polo que

cabería falar de tratamento diferenciado das festas

segundo a zona, tratamentos que en determinados

niveis poderían permiti-la comparanza.

b) O Magosto no currículo

O uso das festas na escola nunca foi gratuíto,

pero agora menos, xa que é evidente a introduc-

ción do Magosto, e das outras festas populares,

dentro do currículo.

Unha análise dos diferentes DCBs amósano-la

presencia destas e as súas manifestacións tanto

de xeito directo en algúns bloques de contidos,

como de xeito indirecto. O desenvolvemento

dalgunhas capacidades indicadas nos obxectivos

para cada etapa, é susceptible de conseguirse

mediante o tratamento axeitado das principais

festas cíclicas.

Así, por exemplo, no DCB de E. Infantil e na

área do Medio físico e social atopamos, no blo-

que titulado Contorno social, os contidos con-

ceptuais: “As festas da comunidade.” “Festas tra-

dicionais: usos, costumes, bailes, cancións, etc.

Festas ligadas ó calendario...”e os procedimen-

tais: “Participación na conmemoración de festas

e na incorporación de usos tradicionais, dende

experiencias, actividadades e recursos expresi-

vas”, por citar algúns.

No DCB de Educación Primaria, na área de

Coñemento do Medio e no bloque O mundo

actual, atopamos nos contidos conceptuais: “As

manifestacións culturais: xogos, festas e costu-

mes populares” e nos contidos procedimentais:

“Participación en festas, xogos, costumes popu-

lares do noso contorno”.

O DCB da ESO para Ciencias Sociais, Xeografía e

Historia, di na súa introducción que a reflexión

sobre a identidade cultural propia xera a capaci-

dade de comprensión doutras culturas, sen dúbi-

da as festas poden aportar elementos para esa

reflexión ademais de contribuír á consecución de

obxectivos xerais como: Valorar e respecta-lo

patrimonio natural, cultural, lingüístico, artísti-

co, histórico e social, asumindo as responsabili-

dades que supoñen a súa conservación e mellora,

apreciándoo como fonte de disfrute e utilizándoo

como recurso para o desenvolvemento individual

e colectivo.

Propostas de traballo na aula

O Magosto pode levarse á aula empregando dife-

rentes fórmulas metodolóxicas. Obradoiros

didácticos, proxectos de traballo, investigación

no medio, unidades didácticas,... son algunhas

suxestións posibles. Seguidamente desenvolve-

remos algunha.

33~

a) Un proxecto de traballo sobre o Magosto:

TÍTULO DO PROXECTO: ¿Celebrámo-lo Magosto?

ACERCA DO PROXECTO...

Estudio de ideas previas:

Ó inicio do proxecto o alumnado explicita a infor-mación que posúe sobre o Magosto e comparteestas ideas e crenzas co resto da clase, comparando,debatendo e contrastando as diferentes versións.

No decurso deste proceso faise consciente de cales son assúas concepcións e de cales son as limitacións das mesmas.Apercíbese de que hai información sobre o Magosto quenon posúe e de que hai compañeiras e compañeiros queteñen informacións alternativas e ata diferentes ás propias.

Neste primeiro momento do proxecto pódense uti-lizar diferentes técnicas que faciliten a recollida deinformación na memoria e mesmo a súa asociacióne comunicación. Exemplos:

- Remuíño de ideas- Fotoproblema mural- Enquisa- Debate- Debuxos- Etc.

Toda esta información previa compilada, anotada edebatida conduce ó alumnado á certeza de que debeinvestigar para subsana-las dúbidas e para completa-los datos que non posúe.

Índice e guión da investigación:

Constátase a necesidade de buscar información parapoder celebrar axeitadamente o Magosto. O alum-nado, conxuntamente co profesorado, elabora uníndice de preguntas (ou un guión se xa ten expe-riencia na realización de proxectos de traballo) quelle permita contextualiza-los aspectos sobre os quevai investigar e moverse con garantías de éxito entrea enorme cantidade de información que pode atoparsobre este tema.

Fontes para a investigación:

Poñer ó alumnado en relación coa nova informaciónvai supoñe-lo manexo de diferentes fontes, unhas xacoñecidas e outras novas.Para este tema existen fontes como:

- As familias- Enciclopedias galegas- Diccionarios da lingua galega- Suplementos de xornais- Refraneiros galegos- Recompilacións de literatura popular- Internet- Diaporamas dos magostos anteriores celebra-dos no centro.- Introduccións de unidades didácticas edita-das sobre o Magosto por diferentes editoriais ecolectivos de profesorado.- Etc

EXEMPLO DE DESENVOLVEMENTO NA AULA...

¿Que sabemos?:

• ... chega unha nota á clase informando sobre a pró-xima celebración do Magosto. A profesora preguntasobre qué sabemos sobre esta festa e ten lugar unpequeno debate:

- É para asar castañas.- ... patacas e chourizos.- Xogamos no patio.- Só é unha festa para nenas e nenos.- Non, é unha festa tamén para as persoasmaiores.- Celébrase en setembro.- Eu creo que se celebra en outono.- ...

As ideas aportadas son anotadas.

• Ó día seguinte a mestra trae un xogo de imaxes,algunhas teñen relación co Magosto e outras non,temos que seleccionalas segundo o que cremos eordenalas. Decatámonos de que temos moitas cousasque aprender sobre como se celebra o Magosto...

• A continuación proponnos un enreixado no quehai que colorear palabras relacionadas co Magosto.¡Que de dúbidas temos!: ¿zonchos?, ¿bulló?, ¿petela?,¿sequeiro?,...

¿Que queremos saber?:

Se queremos celebra-lo Magosto non temos máisremedio que buscar información sobre o que nonestamos de acordo, sobre o que descoñecemos,...Elaboramos conxuntamente un índice de preguntas:

- ¿Que é o Magosto?- ¿Cando se celebra?- ¿Que tipos de magostos hai?- ¿Cal é o proceso de celebración?- ¿Que son zonchos, petelas, sequeiros,...? ¿Querelación teñen co Magosto?- Etc.

¿Onde atopamos información?:

... o seguinte paso a acometer é o de atopa-la informa-ción que precisamos, pero... ¿onde? Pensamos que...

- Podémosllo preguntar ás avoas e ós avós.- Eu podo traer da casa unha enciclopedia quefala do Magosto.- Se cadra atopamos algunhas palabras no dic-cionario.- Podemos ir á aula de informática e buscar eninternet.- ...

Todas e cada unha das ideas son analizadas coida-dosamente para ver que pode aportar cada fonte. ...

34~

regañar. Estas definicións mesturaranse xunto coas

reais, iranse lendo dunha nunha e o alumnado votará as

que crea acertadas. Verificaranse posteriormente os

acertos usando o diccionario.

2• Buscando palabras. O alumnado deberá seleccionar

entre as palabras do recadro as que correspondan a

cada definición:

b) Exemplos de actividades sobre o Magosto:

b.1) Co vocabulario:

1• Xogo do diccionario. O alumnado en grupos tentará

defini-las seguintes palabras relacionadas co Magosto

sen usa-lo diccionario, de xeito que se semellen o máis

posible ás definicións que aparecen nel: petela, bulló,

Organización para a investigación:

Para recolle-la información cómpre dunha planifica-ción eficaz que permita mergullarse en diferentesfontes, seleccionar información sobre o Magosto eelixi-la máis relevante.

Pódense escolmar diversas posibilidades:- cada grupo investiga nunha fonte diferente etransmite a información ó resto- tódolos grupos investigan na mesma fonte econtrastan os datos obtidos- faise a investigación en grupos cooperativos- ...

Traballo coa información:

Localizada toda a información que necesitamossobre esta festa hai que interpretala, analizala coi-dadosamente, valorala, comparala con outrasinformacións alternativas e, despois de comuni-cala e compartila co resto da clase, arquivala efi-cazmente. Podemos usar ficheiros, dossieres, cas-settes, ...

Xa toda a clase está en disposición de estructura-la información que posúe sobre o Magostoempregando estratexias variadas como mapasconceptuais, cadros sinópticos, resumes, diagra-mas,...

Ó final desta fase o alumnado toma contacto condiferentes fórmulas de comunicación de resulta-dos (folletos, murais, artigos,...) e mesmo de ela-boración de información nova ou de reelabora-ción da información atopada.

Avaliación, síntese e conclusións:

A recapitulación, síntese e conclusións son tarefasgrupais que permiten á clase reflexionar sobre oaprendido ó redor do Magosto e facer propostas demellora e profundamento cara á vindeiras celebra-cións. Tamén se converte nunha tarefa individual dereconstrucción de esquemas cognitivos propios.

¿Como nos organizamos?:

Despois dunha planificación conxunta sobre as fon-tes e as técnicas para buscar información toda aclase se implica na organización para que esa buscasexa eficaz:

- O meu grupo vai facer un cuestionario paraentrevistar ás avoas e ós avós.- O noso grupo investigará na enciclopedia quetraerei da casa.- Nós podemos investigar na enciclopedia dabiblioteca.- ¿Por que non imos 1º toda a clase á aula deinformática?- ...

¿Que facemos coa información que temos?:

... Hai moita información e moi variada. Punto porpunto do índice imos contrastando as diferentes ver-sións/visións.

Cada grupo cando ten a información que lle tocoubuscar, comunícanola ó resto dos grupos nunha“conferencia”.

Entre todas e todos elaboramos un mural estructu-rado en apartados e ilustrado con debuxos e secuen-cias.

Toda a información que temos xa nos permite face-la festa con tódalas garantías:

- Sabemos cando celebrala- Sabemos como celebrala- Sabemos a que xogar- Sabemos que precisamos- Coñecémo-las diferentes manifestacións- ...

Decidimos fotografa-lo evento para elaborar máistarde unha fotonovela ou unha reportaxe gráficaque recolla todo o acontecido.

¿Como resultou todo?:

Rematámo-lo proxecto tal como o comezamos, cundebate. Nel comentamos todo o que aprenderamoscomparado co que sabiamos ó principio. Valoramos anosa participación e o desenvolvemento na/da festa.Aportamos ideas cara á celebración do Magosto encursos vindeiros. Por último, cotexámo-lo procesoseguido na nosa festa cos magostos doutras bisbarras.

35~

b.2) Coa literatura popular:

1• Libro viaxeiro. Con varios folios, cartolinas e cores face-

mos un libro e adornamos portada e contraportada con

motivos do Magosto. Na primeira folla redactamos colecti-

vamente a presentación do libro que viaxará á casa do

alumnado, onde conxuntamente coa súa familia irá escri-

bindo as adiviñas, refráns, cantigas, ditos populares e con-

tos que se relacionen con esta festa. Cando estea rematado

ilustrarase na clase entre as nenas e os nenos.

Eu son o libro viaxeiro da clase de ...

Viaxo polas vosas casas

buscando adiviñas, refráns, ...

ata estar ben cheo.

2• Elimina a liña intrusa e terás unha adiviña.

¿Que cousa cousiña é

e non ten pé

que pica por fóra

e dá gusto por dentro?

Solución: e non ten pé. (Ourizo e castaña)

3• Bingo de palabras. Repárteselle a cada persoa unha

tarxetiña como esta, deberá elexir seis palabras entre as

seguintes e escribilas na tarxeta: ourizo, candea, casti-

ro, soutar, souto, sequeiro, zoncho, petelo, ouriceira,

caracocha. Nunha bolsa ou caixa estarán as definicións

desas palabras, cada vez que se vaia sacando unha,

quen teña a palabra que lle corresponda riscaraa. Quen

primeiro risque toda a tarxeta berrará ¡BINGO!

4• Voaron as vocais

C_ND_ _ _ _R_C_ _R_

C_ST_Ñ_ _R_ C_N_C_ _R_

M_G_ST_ _S_R

(Candea, ouriceira, castiñeira, caniceira, magosto, asar)

5• Sopa de letras. Busca-las sete palabras relacionadas

co Magosto:

M A G O S T O M N BA D Q P E P Q U I VG E U E Z O N C H OG F Ñ T R U U Ñ P ZQ G A E M N Ñ O C VI B U L L O Q T A NL H S O U T A R S ML L A L L R I A T AÑ L A L A E A E A EO Q A Q U P A S Ñ TP E A G O P I T A IQ A O E R T T I T AR F S T R R D Q R U

(Magosto, petelo, bulló, soutar, fogueira, castaña, zoncho)

6• Cada ovella coa súa parella. Distribuirase a clase en

dous grupos, un terá as frases feitas e o outro os seus

significados. Irán camiñando pola clase e tentará cada-

quén busca-la súa parella, cando crean tela atopado

xuntaranse nun recanto da clase. Exemplos:

Saca-las castañas dos ourizos

Lugar no que se poñen os ourizos dascastañas para secar

Souto pequeno

SoutarPetelar

PeteleríaSequeiroSoutulloSoutelo

Saír dun souto e meterse noutro Empeorar Darlle ó petelo

ChuvieiraAuga de castañas Baduar

36~

6• Refraneiro tolo. Escolmar refráns relacionados co

Magosto e intercambia-los finais. Exemplo:

7• Contos-sobre. Divídese a clase en grupos de catro

persoas, cada grupo ten sobres numerados do 1 ó 4

(repártese un para cada persoa), cada sobre contén

fragmentos de catro contos populares sobre o Magosto.

O xogo consiste en que cada grupo debe completa-los

catro contos sen falar e colaborando, de xeito que cada

persoa do grupo teña o seu.

b.3) Outras:

1• Mural de receitas con castañas. Colócase un mural

dividido en tres apartados coas lendas 1º prato, 2º prato

e sobremesa. Cadaquén pegará a súa receita segundo o

tipo ó que pertenza. Cando estea cheo engadirase unha

táboa de dobre entrada onde as persoas que as lean poi-

dan puntualas do 1 ó 5 a medida que as vaian facendo

e probando.

2• Publicidade. Analizar campañas publicitarias relacio-

nadas con productos alimenticios diversos en variados

medios (revistas, xornais, televisión, radio,...) e baseán-

dose nestas confeccionar algunhas para a castaña.

3• Investigacións:

•Que é o mal da tinta e as repercusións que tivo na

producción de castañas.

•A castaña e o seu valor alimenticio.

•Topónimos relacionados coa castaña coa axuda

dun mapa detallado de Galicia.

•Antropónimos vencellados coa castaña (coa axuda

de guías telefónicas, por exemplo).

•Como se celebra o Magosto noutras bisbarras.

•Distribución actual das zonas de maior producción

de castaña de Galicia.

•Productos que hai á venda relacionados coas castañas.

•Mencións en xornais e revistas sobre o Magosto e

elementos relacionados.

•Útiles, enseres e dependencias relacionados co

Magosto e coa recollida da castaña (posterior-

mente pódese facer unha exposición fotográfica

ou cos obxectos).

3• Converte esta adiviña sobre a neve nunha adiviña

sobre as castañas usando as palabras que cumpran

deste círculo:

A pombiña branca

do ceo baixou

e cubriu a terra

de branco color.

4• Este refrán fala dun xogo típico da época do

Magosto:

Polo San Martiño

buxainas ó camiño.

Recollede outros xogos populares deste tempo e face-

de un ficheiro coas regras e variantes.

5• Aprende-la letra da cantiga. En grupos poñerlle dife-

rentes ritmos (tango, rap, xota, muiñeira,...), grava-las

diferentes versións e inventar coreografías.

A castaña no ourizo

quixo rir e regañou

caeu do castaño abaixo

mira que chasco levou.

CousiñaCastañaOurizoCastaño

A castaña ten unha maña que se vai con quen a apaña.

A castaña ten unha maña que por setembro regaña

Temperá é a castaña que por setembro regaña.

37~

Para rematar facemos unha reflexión final.

A celebración do Magosto na escola, e por suposto a do

resto das festas anuais, vai favorece-la integración da

persoa na sociedade e contribuír á identificación da súa

propia cultura.

Durante moito tempo tívose como finalidade a recupe-

ración das festas en ámbitos nos que estaban esqueci-

das. Agora xa se perseguen obxectivos máis amplos,

que pretenden fuxir das visións parciais (a saber: senso

estrictamente lúdico; senso meramente instructivo;

senso regresionista, idealizando a versión do pasado;

senso illacionista, que somente toma en consideración

a celebración da zona) que se tiveron, noutrora, no

momento de celebra-las festas na escola.

Bibliografía

AA.VV: O Magosto. Ed. Ir Indo, Vigo, 1998.

Morgade, X. C.: O Magosto. Colectivo Ollo de Sapo, Pontevedra,

1988.

Ferro Ruibal, X.: Refraneiro galego básico. Ed. Galaxia.

Glez. Pérez, C.: As festas cíclicas do ano. Museo do Pobo

Galego, 1991.

Bande, E.: Ritual e simbolismo do Magosto. La Región,

Ourense, 1985.

Algunhas páxinas sobre o Magosto en Internet

http://es.geocities.com/parrula66/magosto.html.

http://www.terra.es/personal/cpp28498/52.htm.

http://www.edugaliza.org/aulas/sociais/magosto/htm/07.htm.

http://www.edu.aytolacoruna.es/centros/sfxabier/magosto.htm.

http://www.arrakis.es/~polired/comenius/magosto_es.html.

http://www.geocities.com/galiciaespallada/magosto.htm.

http://www.galiciaenfiestas.com/sitiomonografico2.htm.

http://galeon.hispavista.com/sloren/arb33.htm.

http://www.xunta.es/Galicia2001/G200105G.pdf.

4• Visita a un souto ou castiñeira.

- Proceso:

•Selecciona-lo lugar para visitar.

•Sinalar itinerario a facer sobre un mapa da zona.

Marca-las paradas que se farán.

•Recoller información sobre o souto que se visitará.

Interesan datos como ocupación humana, fauna,

vexetación, humidade, labores e tarefas,...

•Organiza-los grupos segundo as actividades a realizar.

•Busca-lo material que se precisará: compás, termó-

metro, máquina de fotos, lupas, prismáticos, cader-

no de campo, bolsas plásticas,...

•Consensua-las normas sobre recollidas de mostras.

•Face-la visita.

•Clasifica-lo material recollido.

•Resumir datos.

•Exposición xeral.

•Etc.

- Posibilidades:

•Excursión a pés quedos, dende un lugar cercano ó

souto ou castiñeira observar con prismáticos e

anota-las observacións.

•Paseo polo souto.

•Excursión ó mundo diminuto. Marcar un camiño

dun metro a partir dun castiñeiro e cunha lupa ir

observando e anotando todo o que hai.

5• Creatividade.

•Como se podería disfrazar unha castaña para o

Magosto (exemplo: de bombeira, directora de

orquestra, castañeira,...).

•Creación de títeres con castañas usando paos, lás,

cartolinas, chinchetas,...

•Que transformacións debería sufrir unha castaña

para se-la mellor do Magosto (exemplo: nacer con

buratos para non ter que esburatalas, quentarse só

o xusto para non queima-las mans,...).

6• Producción dunha reportaxe sobre o Magosto infan-

til seguindo esta liña argumental:

Pódense introducir máis barras (ó comezo, ó final, polo

medio) para completa-los datos da liña argumental e

face-la reportaxe máis completa.

7• Elaboración da fotonovela “A vida da castaña

Magostiña” usando as seguintes imaxes, papel autoad-

hesivo para os bocadillos e folios.

Fixo moitovento esta

noite de outono

Nenas e nenossaen recolle-las

castañas do souto

Preparanas castañas

Preparana fogueira

Asan Comen Xoganatisnarse

Bailan ecantan

*J.P. Mansilla

**Rosa Pérez Otero

*Cristina Pintos Varela

***Carmen Salinero Corral

*Unidade de Fitopatoloxía

**Unidade de Loita Biolóxica

***Unidade de Fruticultura

Estación Fitopatolóxica “Do Areeiro”

Servicio Agrario. Excma. Deputación

Provincial de Pontevedra.

39~

De todos é coñecida aimportancia de Galiciacomo primeira pro-

ductora de castañas. Pois ben,eses froitos que se atopan afecta-dos por unha serie de organis-mos fitopatóxenos que mermana súa producción son os queimos coñecer nestas liñas.

PRAGAS

Os insectos que, na nosa zona,causan máis problemas no casti-ñeiro son na actualidade os queafectan ao froito, destacando entreeles tres lepidópteros tortrícidos eun coleóptero curculiónido.

TORTRÍCIDO PRECOZ DA CASTAÑAPammene fasciana L.

Pammene fasciana, lepidópteroda familia Tortricidae, coñecidocomo o tortrícido precoz da cas-taña, afecta preferentemente ásvariedades temperás, podendoprovocar unha caída prematurados ourizos e ser o causante daperda de ata o 80 % dos ourizosque se poden atopar prematura-mente no chan. A pesar disto, osseus ataques pasaron desapercibi-dos durante anos, xa que se cen-tran nas castañas en formación enon no froito maduro (aínda queeste tamén se pode ver afectado).

MorfoloxíaPresentando o adulto unhaenvergadura de 13 a 17 mm,diferénciase dos demais tortrí-cidos da castaña na súa cormáis viva e na ornamentacióndas súas alas anteriores, sendoa súa cor de fondo gris-chum-bo. No seu centro distíngueseunha mancha branca marfilque se estende desde o bordoata o ápice alar. Ao mesmotempo, o speculum presentadúas bandas laterais de corgris-chumbo que encadranunha zona marrón sobre a quese poden observar catro trazosescuros. A parella posterior dealas é de cor gris-marrón.

A Castaña

PRAGAS E ENFERMIDADES

DAS CASTAÑAS

José Pedro Mansilla VázquezRosa Pérez Otero

Cristina Pintos VarelaCarmen Salinero Corral

40~

O ovo localízase no limbo dasfollas (sobre todo na cara) e ten oaspecto dunha lentilla lixeiramen-te oval, medindo 0,69 x 0,61 mm.Ao principio, a súa cor é brancamarfil, pero ao cabo duns díasaparece un característico anelde cor vermella-púrpura no seuinterior. A larva neonata, de corrosa claro e de 1,5 a 2 mm delonxitude vólvese, segundo vai

evolucionando, dunhacor máis rosada, aca-dando de 10 a 13 mmde lonxitude no seuquinto e último esta-dío. A súa cabeza eprotórax son de cormarrón. A partir dosegundo estado larva-rio, presenta grandesverrugas marróns encada un dos aneis torá-cicos e abdominais oque, xunto coa presen-cia dun peite anal de

cor marrón (e con 10 dentes),diferencia esencialmente alarva de Pammene fasciana dalarva de Laspeyresia splenda-na, o outro tortrícido da casta-ña que pode causar danos deimportancia nas nosas zonasproductoras. A crisálida mideentre 7 e 9 mm de lonxitude,variando a súa cor de marrónclaro a marrón escuro.

Bioloxía e dano.Baixo as condicións da climato-loxía galega, o voo da Pammenefasciana desenvólvese xeral-mente desde finais do mes dexuño e principios de xullo, aíndaque hai anos en que se podencapturar adultos desde o mes demaio. Chega ao seu pico máxi-mo nos últimos días de xullo ouprincipos de agosto (cando xa sediferencian os froitos do casti-ñeiro) e descendendo a valoresmáis baixos ata a fin de setembroou primeiros do mes de outubro,segundo as condicións do anoe/ou a zona. Non está claro secompleta dúas xeracións ao ano.(O máis normal é que só presen-te unha).

A posta iníciase catro ou cincodías despois do acoplamento,pondo cada femia de 200 a 300ovos, depositados illadamente nasfollas, sempre preto dos froitos enformación. A incubación dura uns12 días, despois dos que nace alarva, que en principio se alimen-ta da epiderme e do parénquimada propia folla, pero que despoisde dous ou tres días penetra nosfroitos que se están formando (asúa actividade reflíctese nestemomento polos excrementos quebota polo burato de penetración).

Unha vez que destruíu total ouparcialmente o froito do ourizoatacado, abandónao para dirixir-se a outro ourizo san que, poloxeral, estará en contacto coanterior e así sucesivamente(unha soa larva pode atacar aseis ourizos) ata que, transcorri-dos uns 40 días, chega ao estadoL5. Despois, abandona o ourizoe tece, normalmente nas fende-duras do tronco ou ramas, uncasulo con excrementos, restosde madeira e fíos de seda,pasando o inverno neste estado,deica a primavera seguinte,momento no que pupará.

Normalmente, os danos causa-dos pola Pammene fascianason a destrucción de froitosnovos e o consecuente freo docrecemento dos ourizos afecta-dos, que secan na árbore e máistarde caen. Esta perda de ouri-zos pode coincidir cronoloxica-mente coa caída fisiolóxica nor-mal da especie, o que podeenmascarar os danos, pero unexame dos ourizos caídos con-firmará o ataque deste tortríci-do. Tamén poden aparecerdanos ou larvas de P. fascianano interior de castañas total-mente desenvolvidas, pero enescaso número en xeral.

41~

Estratexias de loitaNa actualidade, unha medida decontrol interesante é o controlintegrado seguindo o voo do tor-trícido mediante trampas de fero-monas sexuais e realizando ostratamentos nos momentos nosque se cheguen aos picos máxi-mos das curvas, eliminandodeste modo as larvas antes deque penetren no froito. A postaen práctica desta técnica comezacoa colocación dunha trampa deferomona sexual por hectárea nazona interior da copa dunhaárbore antes de que empece aactividade dos insectos (podencolocarse nos meses de maio ouxuño). O control semanal dastrampas instaladas permitiráseguir a evolución do voo doinsecto e debuxar a curva corres-pondente, de xeito que se podedeterminar cándo se producenpicos nesta, momentos nos quehai que realizar unha interven-ción. Chegado este instante, oproblema que se presenta é queen España, actualmente non haiproducto fitosanitario ningúnrexistrado para o control dos tor-trícidos do castiñeiro; en todocaso, en experiencias desenvol-tas por nós en 1998, temos com-probado cómo con algunhas dasmaterias activas rexistradas en

Francia para este fin se obteñenbos resultados, principalmentecoa “lambda-cihalotrin”, perotamén con “metil-azinfos” ou“fosalone”. De calquera modo,haberá que ter en conta que asintervencións que se realicen nofuturo, caso de ser rexistradoalgún producto, deberán sercompatíbeis co medio ambiente,pois non se debe esquecer queos soutos constitúen ambientespouco alterados, polo que seránecesario respeitar ao máximo ocomplexo faunístico existente deforma natural en torno a estasformacións vexetais.

Outra posibilidade, neste casopara reducir a poboación inver-nante, é a colocación de bandasde cartón ondulado ao redor dostroncos no outono, e a súa pos-terior eliminación e queima enprimavera.

TORTRÍCIDO INTERMEDIO DA CASTAÑACydia fagiglandana Zel.

O tortrícido intermedio Cydiafagiglandana ataca a castaña,pero realmente prefire para asúa nutrición os froitos dosFagus (de onde toma precisa-mente o seu nome científico),Quercus e Corylus.

42~

MorfoloxíaO adulto é similar ao das outrasdúas especies de tortrícidos dacastaña, diferenciándose destesno seu tamaño (entre 13 e 19 mmde lonxitude, para machos efemias respectivamente), na súacor parda-arroibada ou alaran-xada e na ornamentación dassúas alas anteriores, que se ase-mellan a unha espiña de peixe.Ademais, o macho presenta,nas alas posteriores e á alturada rexión anal, dúas caracterís-ticas manchas abrancazadas.

O ovo, que se localiza sobre osourizos, é lenticular e de peque-no tamaño, e del emerxe unhalarva de cor rosada viva (coacabeza marrón pálida). A crisáli-da é de cor marrón.

Bioloxía e danosNas zonas productoras de casta-ña en Galicia, e segundo os resul-

tados de experiencias que temoslevado a cabo nalgunhas delasdurante tres anos, as densidadespoboacionais deste tortrícidoson baixas e, en consecuencia,os danos son reducidos. A súaactividade desenvólvese entre osmeses de agosto (2ª e 3ª sema-nas) e setembro (última semana)e practicamente non pode falar-se de que presente picos demáximo voo, en base ás escasaspoboacións que presenta.Despois do acoplamento tenlugar a posta, na base dos ouri-zos, ou no envés da folla; a eclo-sión dos ovos dá lugar a larvasrosadas que penetran no interiordos froitos, alimentándose doendospermo destes e dandolugar á formación de galerías nointerior. Acadada a súa madurez,a larva abandona o froito e enté-rrase no chan para crisalidar noterreo. Presenta unha xeraciónao ano.

Estratexias de loitaO control químico desta espe-cie conta coas mesmas dificul-tades mencionadas no caso dotortrícido precoz: non existenen España productos fitosani-tarios rexistrados para este fin(en todo caso, a metodoloxía aseguir sería o control integra-do segundo as recomenda-cións citadas para P. fascia-na). No referente a Cydiafagiglandana está en faseexperimental a técnica da con-fusión sexual (colocando nossoutos difusores de feromona,a razón de 400/ha), técnica daque temos realizado os primei-ros ensaios en Galicia nacomarca de Verín (Ourense)sen obtermos resultados con-cluíntes.

No caso de que fose necesario,unha forma de reducir a pobo-ación nociva é a colocaciónbaixo as árbores de mallas deluz moi fina antes de que as lar-vas se enterren no chan parainvernar, co que impedimosque parte dos insectos comple-ten o seu ciclo.

43~

TORTRÍCIDO TARDÍO DA CASTAÑALaspeyresia splendana Hb.

Xunto coas larvas do tortrícidoprecoz Pammena fasciana, asde Laspeyresia splendana podenconsiderarse as causantes dasmaiores perdas cualitativas ecuantitativas debidas a insectoscarpófagos que afectan á castañaen Galicia.

Morfoloxía

O estado adulto presenta unhaenvergadura de 14 a 22 mm,diferenciándose dous tipos decor que se corresponden consendas formas do imago: naforma típica o intermedia, as alasanteriores presentan unha tonali-dade gris-marrón e unha zonabasal gris escura ben diferencia-da; na forma reamurana as alasanteriores son máis escuras, senaquela zona basal da forma ante-rior pero coas súas bandas prate-adas no ángulo posterior e catroou cinco trazos negros nelas.

O ovo é similar ao do tortrícidoprecoz da castaña Pammanefasciana, pero de forma algomáis oval e con 0,72 x 0,55 mm.Inicialmente tamén é branco,pero ao cabo duns días presentaun anel de cor vermella púrpura.A larva evoluciona en cinco esta-dos larvarios, (de 1,5-2 mm –oprimeiro deles– ata 13-15 mm, o

último) todos eles de cor brancae branca crema (coa cabezamarrón nos dous primeiros esta-dos, marrón-moura no terceiro eamarelo alaranxado nos dousúltimos), diferenciándose dalarva do tortrícido precoz naausencia de peite anal e dos aneisverrugosos característicos dalarva de P. fasciana. A crisálida

de Laspeyresia splendana é decor marrón e o seu tamaño é algomaior có do tortrícido precoz.

Bioloxía e danosA actividade de Laspeyresiasplendana cadra coa fase demaduración dos froitos: desenvól-vese entre os meses de agosto eoutubro, presentando varios

44~

máximos de voo que se sitúan,segundo as condicións do ano eda zona, entre finais de agosto eprincipios de setembro. A postainíciase uns días despois da emer-xencia dos adultos e do acopla-mento; cada femia pode poñer unmáximo de 300 ovos, que sitúaxeralmente sobre follas próximasaos froitos e excepcionalmentena base destes. As larvas neonatasnon se alimentan da folla senónque penetran inmediatamente noourizo escavando unha galeríaperiférica para acadar despois ofroito, no interior do que sedesenvolverán os seus cinco esta-dios larvarios, sempre no interiorda mesma castaña (xeralmente, sóse desenvolverá unha larva encada froito, pois existe competen-cia entre elas), e deixando ao seupaso finos excrementos granula-res que non expulsa ao exterior.Por iso, aparentemente o froitoafectado está san (pode presentarunha depresión na súa partebasal), pero tras os aproximada-mente un ou dous meses dedesenvolvemento larvario, cae aochan onde, no interior dun casulosedoso aglutinado de partícularterrosas, pasará o inverno e a pri-mavera, crisalidando en xullo ealcanzando o estado adulto noverán. Deste xeito, completa oseu desenvolvemento nun ano.

Como consecuencia da activi-dade das larvas de Laspeyresiasplendana, os ourizos tomanunha cor marrón e caen prema-turamente, de xeito que enconxunto pode verse compro-metida a colleita até valores do50 % de perdas sobre o total.Por outra banda, xa despois dacolleita, poden observarseourugas nas castañas almacena-das, o que supón unha depre-ciación da colleita.

Estratexias de loitaAo igual que no caso de C. Fagi-glandana, existen difusores deferomona a nivel experimentalpara a práctica da confusiónsexual nesta especie, pero nosensaios que temos realizado enGalicia, non conseguimos resul-tados claros ao non se atoparendiferencias significativas entre asparcelas sometidas a confusión eos seus correspondentes con-trois. Unha solución parcial aoproblema presentado por ambostortrícidos podería ser a coloca-ción, baixo as árbores, dunharede moi fina antes de que as lar-vas caian ao chan para se ente-rraren (deste modo redúcese apoboación invernante), metodo-loxía esta que se ensaiou noutrospaíses a nivel experimental eque ten dado bos resultados. Senembargo, a solución máis eficazparece estar no control integra-do realizando tratamentos quími-cos nos momentos nos que serexistren picos máximos nas cur-vas de voo debuxadas ao amparodas trampas de feromonassexuais; o problema é que, comosabemos, en España non existe(polo momento) ningún produc-to autorizado para este fin, aínda

nos ensaios que realizamosen Verín (Ourense) deronresultados satisfactorios asmaterias activas “lambda-cihalotrin” (principalmente),“metil-azinfos” ou “fosalo-ne”, rexistradas noutros paí-ses (Francia, Italia,...) para ocontrol destas pragas.

GORGULLO DAS CASTAÑASCurculio (=Balaninus) elephas Gyll.

As larvas deste curculiónidodesenvólvese no interior defroitos xa formados polo queos seus ataques, asociados aosde L. splendana, poden reduciras colleitas e producir mermascualitativas no momento darecolección e a súa posteriorcomercialización das castañas.

Morforloxía.O adulto, de 6 a 10 mm de lon-xitude sen o rostro, é de corgris amarela, e caracterízaseprecisamente polo seu longorostro, tan longo coma o restodo corpo na femia e algo máiscurto no macho.

45~

O ovo, de forma oval, inicial-mente de cor branca e despoistirando a amarela, mide entre 0,4e 0,5 mm.

A larva é de cor branca, ápoda, deaspecto carnoso e cunha caracte-rística curvatura en forma de “C”.Evoluciona ao longo de catro esta-dos, acadando na madurez unha

lonxitude de 7 a 12 mm; despoiscae ao chan, onde pasa o inverno(concretamente no interior dunhacela de terra con paredes queendurece cunha secreción) ata quelle chega o momento de pupar.

A pupa é de cor crema e desen-vólvese no interior dunha cela,sendo unha pupa libre.

Bioloxía e danosEn xeral, o ciclo do Curculioelephas pódese desenvolvernun só ano, pero na práctica“complícase” polo feito de queunha parte das larvas pode terunha diapausa.

Normalmente, a aparición dosadultos ten lugar entre osmeses de agosto e setembro. Oacoplamento efectúase inme-diatamente despois da emer-xencia dos imagos, pero antesde se iniciar a oviposición, afemia necesita alimentarsedurante unha semana aproxi-madamente. Para realizar aposta, a femia introduce o seurostro ata o punto de insertaras antenas no interior do ouri-zo; despois, e coa axuda dassúas mandíbulas, perfórao ataalcanzar algún froito onde,despois de se xirar, introduceun ovo co seu oviscapto teles-cópico. Xeralmente, a femiapon un único ovo en cada froi-to, pero varias delas podeninfestar unha mesma castaña,non existindo competenciaentre as súas larvas (polo con-trario si se dá competenciainterespecífica coas larvas daLaspeyresia splendana). Des-pois duns 10 días de incuba-ción a larva eclosiona; trans-corridos uns 40 días de desen-rolo, practican un orificio cir-cular no froito e caen ao chan(meses de outubro ou novem-bro) para invernar a unha pro-fundidade comprendida entre10 e 70 cm. A maioría das lar-vas pupan ao ano seguinte(meses de xullo ou agosto), edespois de dúas semanasalcanzan o estado adulto,pero unha porcentaxe destaspermanece en diapausadurante incluso 4 anos.

46~

Os danos causados por Curculioelephas na castaña céntranse nosseus froitos, alimentándose dasúa pulpa. O aspecto externodunha castaña atacada é similarao dunha san, pero é máis lixeirae con certa agudeza pode obser-varse o diminuto orificio da ovi-posición. No interior do froito,ademais, pode atoparse a galeríalarvaria repleta de finos excre-mentos soltos, non ligados porfíos de seda como ocorre no casodos tortrícidos. Por outro lado,se a larva xa saíu, pódese obser-var o orificio de saída, circular, eduns 4 mm de diámetro.

Como consecuencia do ataque,prodúcese unha merma na cali-dade da colleita e a caída prema-tura dos froitos atacados, o quetrae consigo ademais perdascuantitativas.

Estratexias de loitaUnha solución inicial para dimi-nuír as poboacións do Curculioelephas é a recollida periódicados froitos caídos ao chan, o queevita que unha parte das lar-vas se enterre para invernar.Ademais, a colocación de redes(mallas) de polietileno sobre ochan semella dar bos resultados,tendo o mesmo fin que a recolli-da dos froitos.

Unha vez o insecto está activo, aúnica medida de control eficaz é ocontrol químico para eliminar apoboación adulta, pero na actuali-dade ningún dos productos fitosa-nitarios rexistrados a tal fin nou-tros países (productos como“lambda-cihalotrin”, “metil-azin-fos” ou “fosalone”, que temosprobado e que teñen dado bosresultados –sobre todo os dousprimeiros–) está homologado enEspaña. De calquera xeito, e ao

igual que o referido para osdemais carpófagos, o control quí-mico debe ser realizado seguindoa metodoloxía de control integra-do co fin de compatibilizar aomáximo os tratamentos químicoscoa conservación do medioambiente: as intervencións só serealizarán se se detecta a presen-cia do insecto e con substanciasrecomendadas. No caso deCurculio elephas, a metodoloxíapara determinar o inicio da activi-dade dos adultos consiste novareo periódico das árbores,observando sobre mallas a pre-sencia do curculiónido, ou ben nacolocación dun pupario (reci-piente de 75 x 10 x 15 cm sote-rrado e cuberto na súa parte supe-rior) con larvas, o ano anterior,pupario que se revisa semanal-mente en verán comprobandocando emerxen os adultos.

ENFERMIDADES DA CASTAÑA

A podremia negra, causada polofungo Sclerotinia pseudotubero-sa, e a podremia e marrón, causa-

da polo fungo Phoma endogena,son as dúas principais patoloxíasfúnxicas que poden presentarsedurante o proceso de conserva-ción da castaña e aínda que a súapresencia en Galicia aparece cita-da non existen datos concretossobre a súa distribución.

PODREMIA NEGRASclerotinia pseudotuberosaRehm.

O fungo presenta dúas formas;a perfecta, Sclerotinia pseudo-tuberosa, moi difícil de obser-var en condicións naturais e afase conídica, Rhacodiella cas-taneae Peyr, que é a causantedos danos.

A penetración deste fungo nofroito pódese producir candoestá aínda na árbore, sen embar-go, o groso do ataque desenvól-vese cando o froito caeu aochan. A penetración realízasepolas aberturas naturais e vesefavorecida polos orificios desaída que provocan as larvas daCarpocapsa ou da Balaninus.

47~

Os síntomas do ataque do pató-xeno obsérvanse unha vez que acastaña caeu ao chan e consistenno ennegrecemento da parteinterna desta. O fungo consérva-se dun ano para outro sobre osrestos de froitos afectados quepermanecen no chan.

A recollida do froito sobre mallassuspendidas sobre o chan e a eli-minación dos seus restos adoitanser suficientes medidas de con-trol para reducir a incidencia daenfermidade.

PODREMIA MARRÓNPhoma endogena Speg.

O axente causal desta podremiaé o fungo Phoma endogena. O

patóxeno instálase sobre asramas danadas das árboresfavorecéndose a súa penetra-ción polas feridas naturais ouas cicatrices que deixan osourizos ao caer provocandonecroses lineais nesas zonas,producíndose, posteriormen-te, a contaminación do froito através do canal estilar.

Os síntomas sobre o froitoexteriorízanse fundamental-mente durante o proceso deconservación e consis tennunha podremia interna de cormarrón que finaliza co momifi-cado destes.

As medidas de control destepatóxeno adoitan ser de tipocultural e consisten en:

-Eliminar as ramas mortas quepodan servir de reservoiro parao fungo.

-Recoller rapidamente os froitose destruír os restos de ourizosque poden quedar no chan.

-Conservar a castaña na cámarafría a unha temperatura inferiora 2 ºC.

Otros fungos como Penicilliumexpansum, Fusarium roseum,ou Botrytis cinerea son comúnsaos procesos de conservaciónda maioría dos froitos evense favorecidos pola presen-cia de feridas ou danos causa-dos por insectos sobre o froitoasí como por unha elevadahumidade.

O magosto pódese celebrar

en calquera parte,

na lareira, na encrucillada,

no adro da igrexa;

lugares que teñen algo que

ver co centro do mundo.

MANUEL MANDIANES CASTRO

Loureses (Ourense), 1942.

Estudou nos Seminarios de Ourense

e Burgos, Antropoloxía na Sorbona

e Teoloxía en Estrasburgo. Doutor

en Antropoloxía, Teoloxía e Ciencias

Políticas. Ten editados nove libros,

publicado un centear de artigos en

revistas especializadas de toda

Europa, e perto de 200 artigos en

diferentes xornais do noso país.

Investigador do C.S.I.C (Consello

Superior de Investigacións Cientí-

ficas), na actualidade e ao mesmo

tempo Director do I.E.S.A. (Instituto

de Estudios Avanzados de Barcelona).

49~

Omagosto estivo moitos anos en crise; peronos últimos tempos, volveu a retomar aimportancia que sempre tivera ou, tal vez,

máis que nunca. En moitos ambientes, convertiusenunha verdadeira festa social.

Cando se celebra.

O ciclo anual galego divídese en dúas partes seguin-do o ciclo natural da serpe1. O primeiro períodoempeza coa sementeira do centeo que ten lugardesde o 29 de Setembro, festa do San Miguel, até o

7 de Outubro, Nosa Señora do Rosario. Pódese dicirque os mortos e a serpe están separados dos vivos eocultos nos lugares da súa residencia. Os encontrosentre os habitantes dos dous mundos son rituais. Oshomes e as mulleres tamén viven separados. Oshomes andan no campo; as mulleres fan os laboresdomésticos.

O segundo período comeza cara finais de Abril, coasaída da serpe e a recollida dos froitos. Nalgúns lugaresde Galicia, en tempos pasados, o día de S. PedroMártir, a noite do 29 ao 30 de Abril, os campesiños, ao

1.- Sobre as dúas partes do ciclo anual, cfr. Fina M. Antón y M. Mandianes, “As campas enmudecen”, en Grial, 129(1996), pp. 71-80; M. Mandianes,“Paroles de femmes. La tradition orale en Galice”, en Premier atelier européen sur la culture orale européenne, Strasbourg: Conseil de l’Europe, 1990,pp. 192-205, e “A matanza na rexión da Limia” en Grial XXII, 87(1985), pp. 15-31, e “O fiadeiro na rexión da Limia” en Grial XXIV, 90(1985), pp.414-30, e “El tiempo en los Sínodos Gallegos”, Rev. Española de Derecho Canónico, 48(1991), pp. 257-264, e “A seitura”, Grial, XXI, 81(1983), pp.287-300 e Loureses. Antropoloxía dunha parroquia galega (Vigo, Galaxia, 1983), 94-98, e “El tiempo en los sínodos gallegos”, en Rev. esp. de dere,canónico, 48(1991), pp. 257-264, e “Temps de fête en Galice”, Les temps de l´Europe, I (Strasbourg, Consell de l´Europe, 1993), pp. 148-152

49~

A Castaña

O MAGOSTO,RITO FUNERARIO

Manuel Mandianes CastroDebuxos de Teresa Rubio

50~

toque de ánimas xuntábanse na praza, prendían lumenunha grande fogueira e bailaban ao redor; ao apagar-se, con fachós acesos percorrían as terras sementadassacudindo cinsa sobre elas2. Era como se os espíritossuxeitos á parte obscura quedaran ceibes ao cortar osvexetais. Comezaba unha convivencia pacífica e cotiáentre todos os habitantes do mundo. Os homes e asmulleres andabaan xuntos no campo recollendo osfroitos. Ao principio a convivencia entre eles era rece-losa e por iso non había casamentos, até que se axus-taran e se adaptaran uns aos outros.

O magosto3 celébrase o día un de Novembro4. “Aoanoitecer do día un de Novembro as campás da parro-quia anuncian os cultos dobrando a morto e poucodespois organízase unha procesión da igrexa ao cemi-terio. Os que tocaban as campás facíano polas esmo-las que gustosamente daban os veciños para que otañidor das campás recordara as oracións polos mor-tos5. En Loureses, a noite do un ao dous de Novembroas mulleres de casa encendían ao pé dun romeu quemedra nun rincón da horta que rodea a casa, tantasvelas como nenos morreran sen bautismo na casa por-que estaban enterrados aquí, no mesmo lugar onde se

enterran os animais domésticosmortos e queimábanse as cousasvellas. O romeu é unha planta

funeraria porque nel liban constantemente as abellasque son alimañas que veñen da lúa, por eso “quenmata unha abella ten cen anos de pena”.

O día un de Novembro, os celtas celebraban o sama-haim6 e apaciguaban os poderes do outro mundo epropiciaban a abundancia das colleitas con sacrifi-cios ao deus Crom Cruaich. Este mesmo día, un anoantes de se librar a batalla do Mag Tured, o deusDagda citou nun certo lugar á deusa Morrigú e tivorelacións sexuais con ela; no lugar onde se reunironchamaríase “o lugar dos esposos”7. O día do sama-haim encendíase o primeiro lume no lugar quetomaba o seu nome de Tlachtga, filla de Mog Ruith.Nese momento tiveran lugar a morte ritual e simbó-lica do rei e o seu remprazamento. Con el encendé-ranse todos os lumes da illa. No País de Gales o cos-tume era encender as fogueiras sobre as colinas; estelume é o principio dunha nova xestación. Era unhafesta obrigatoria, onde se debía xuntar unha grandemultitude. Quen non asistía corría o perigo de per-der a razón. Esta data corresponde á das Satumalesromanas: o mundo dos espíritos entreábrense unpouco e sáen personaxes de pesadelo.

2.- A. Vicenti, “La última noche de abril” en La ilustración gallega y asturiana, I, 24, 30. VIII.1897; J. Taboada, Etnografía gallega, Galaxia, Vigol972, p. 1083.- J. Estévez, “O magosto”, en Omenaldi a Julio Caro Baroja (Euskaskuntza, Sociedad de Estudios Vascos, 1986), pp. 527-540; J. Ferro Couselo, “El magos-to y su significado”, en Fin de semana, 9 de nov. de 1962; M. Mandianes, “O magosto”, en Boletín Auriense, XIX(1990); H. Alonso Abella, El magosto ber-ciano (León, s/f); A. Fraguas., “Aportaciòn al estudio folklorico del castaño, la castaña y el magosto” en Rev. de GuimaraisLXVII (l957) 443-58; 4.- En Ourense celébrase o día de San Martín, patrón da diócese, once de Novembro. Algúns autores fan derivar a etimoloxía de magosto de mag-nus (latín, grande), outros de mag (celta, campo) e os terceiros de mago (espantallo), e stus (latín, queimado) (J. Taboada l982, 248)5.- N. Tenorio, La aldea gallega (Cadiz, 1914), p. 109; J. Taboada, Etnografía galega (Coruña, l982), p. 2486.- F. Le Roux et C.-J. Guyonvarc`h, Les fêtes celtiques (Rennes, Ouest-France, 1995), pp. 35-827.- J. de Vries, La religion des Celtes, Payot, Paris, l963, pp. 237-38

Antes cada familia

asaba as castañas

no lume da casa, agora

sáen ás prazas, hai

mulleres

ou grupos de xóvenes

que asan castañas

e todo o mundo llas

compra, aínda que

tamén se continúa

facendo a castañada na

casa.

51~

Onde se celebra.

O magosto pódese celebrar en calquera parte, na larei-ra, na encrucillada, no adro da igrexa; lugares queteñen algo que ver co centro do mundo; pero o verda-deiro magosto é o que fai a xuventude no monte, lugarque está a poula (sen cultivar). As castañas ásanse sobreunha grande fogueira, polo xeral, visíbel desde variospuntos da parroquia, “canto máis se vexa, mellor. Nonpode haber magosto sen lume”. “O costume é xeral edin que é malo de escupir no lume que arde sobre ascastañas e tampouco se pode apagar violentamente; aleña tense que consumir pouco a pouco, e se quedalume cando remate o magosto, deíxase ardendo, que éa noite das ánimas e véñense a quentar”8.

O santuario celta está máis ligado a unha noción simbó-lica ou efectiva do centro que a unha forma ou a unaspecto material, xa que se expresa coa palabra quedesigna a sacralidade. Non hai templos celtas no senti-do latino da palabra templum. O nemetón está, con fre-cuencia a causa da súa natureza boscosa, estreitamenterelacionado coa árbore. O bosque e o templo son, paraos celtas, nocións equivalentes ou intercambiábeis9.

Antes cada familia asaba as castañas no lume da casa,agora sáen ás prazas, hai mulleres ou grupos dexóvenes que asan castañas e todo o mundo llas com-pra, aínda que tamén se continúa facendo a castaña-da na casa.

En Galicia, todas as casas fan na lareira o magostofamiliar. Moitas casas fano varias veces desde o unde Novembro até mediados do mesmo mes. A larei-ra é o centro do mundo dentro do espacio domésti-co, o lugar onde se xunta ao completo a sociedadedoméstica: os vivos e os mortos de tres xeracións.En torno ao lume da lareira xúntanse para charlar,estar e quentarse os vivos e os mortos. Por iso nonse pode barrer a cociña de noite; “iso trae malasorte” porque as almas dos antepasados veñen aquentarse no lume da lareira cos vivos e sería tantocomo querer botalos fora. Sábese que as almas che-gan porque se moven as chamas sen que ninguén astoque nen sople brisa. “Cando eu era neno e caíanosun pedazo de pan ao chan da cociña, collíamolo,

8.- N. Tenorio, La aldea gallega (Cadiz, 1914), 1099.- F. Le Roux et C.-J. Guyonvarc`h, La civilisation celtique (Rennes, Ouest-France, 1990), pp. 165-166

En Galicia, todas as casas

fan na lareira o magosto familiar.

52~

limpábamolo e ou ben o comíamos ou ben o botá-bamos ao lume”, díxome un home de 50 anos.

Os deste mundo sáen ao espacio non-urbán, habita-do polos do outro mundo para celebar o magosto;polo contrario, os do outro mundo invaden o espa-cio urbán e atópanse cos deste mundo durante otempo do entroido. O magosto e o entroido son omesmo pero o un á inversa do outro. O un é a imaxedo outro visto nun espello ao revés.

Quen o celebra

O magosto é, principalmente, festa de infancia exuventude, pero toman tamén parte nela os casadose vellos. As mozas son as encargadas, en casi todasas partes, das castañas do magosto; xúntanas, ásanase repártenas entre todos os participantes. As mulle-res son as encargadas de apañalas no momento dacolleita, de secalas e quen as preparan para consu-milas. “Os homes apenas si teñen trato coas casta-ñas”, dixéronme en Loureses. Moitas veces, as rapa-zas pedían polas casas da aldea as castañas do magos-to, o que nos fai pensar nas rogas.

No magosto o viño corre en abundancia. En todos osritos de paso, corre o viño e a augardente en abun-dancia, moi especialmente no banquete funerario,práctica que se veu celebrando até os anos sesenta-

setenta. Na castañada10 cómensecastañas asadas e bébese mosca-tel. “O un de Novembro celébra-se por aquí a mauraca. A xentexúntase, asa castañas e cómeasbebendo augardente”, dixéron-

me os pobos alpuxarreños. A mauraca: “os xóvenessáen ao monte, sáen porque durante uns anos estoestivo morto pero agora volven a facela”11.

Ao rematar de comer as castañas tiznábanse uns aoutros, bailaban e saltaban sobre o lume. Na Alpu-xarra, ao final da mauraca os participantes tiznában-se. No Bierzo é importante que ninguén que asistaao magosto se marche limpo; as mans, negras depelar castañas, pasan polas caras dos asistentes notradicional tiznado. Os xóvenes cando volven domagosto, veñen tiznados, cos pelos revoltos, pare-cen entroidos (enmascarados). En Loureses, a xentemaior miraba polas xanelas e non os recoñecían. Enterras da Trepa dixéronme: “no magosto a xentexoven sempre fixo gala dunha certa liberdade decostumes casi como no entroido: permítense cousasque outro día estarían mal vistas.

En todas partes onde se recollen castañas, as cren-cias en torno a elas multiplícanse. En varias partes deGalicia, para se defenderen das bruxas, a xente traíanos petos e colgadas ao pescozo como amuletos,castañas de indias, tamén chamadas preñadas porseren redondas, para protexerse contra as bruxas.Tamén se creía que os nenos non medraban se ascomían e a medicina popular empregábaas con fre-cuencia nas súas prácticas. Os nenos que comíancastañas crúas criaban piollos.

10.- F. Le Roux et C.-J. Guyonvarc`h, La civilisation celtique (Rennes, Ouest-France, 1990), pp. 165-166 J. Amades, Costumari Catalá, V (Salvat, Barcelona1956), 610-651; M. Dolores Llopart, Les festes de Castanyes i Panellets (P. Rovira, BArcelona 1982)11.- Os datos sobre as Alpujarras recollinos durante a Semana Santa de 1990

O magosto é,

principalmente,

festa de infancia

e xuventude,

pero toman tamén parte

nela

os casados e vellos.

53~

Que se celebra

Segundo algúns autores cristiáns Gregorio IV, fun-dándose nas visións do Apocalipse12, instituiu a festade Todos os Santos, para celebrar e honrar aos san-tos, e rescatar e dedicarlles o templo romano e a dosFieis Defuntos para socorrer coas boas obras xeraisaos que non teñen a fortuna de seren socorridos polaoración particular. Non obstante, autores modernospensan que estas festividades da Igrexa Católica nonson máis que a cristianización do samahaim celta, ohalloween dos países anglosaxóns.

“Aquí, o que menos importa son os Santos. Quenteñen verdadeira importancia, e son os protagonis-tas destes dous días, son os mortos”, dicía un cura daLimia alta. Os contos populares bretóns están cheosde alusións ao feito de que, o día de Todos os Santospola tarde, non se pode mover o carro ou o cochepola beira da estrada, porque se corría o risco dechocar e de molestar aos mortos que voltan, esanoite, ao espacio dos vivos.

12.- Patrologia Laina, 209, 45-5213.- SH, I, 47, 73-77,224, 470-71, 474; 75, 133-34, 224; II, 20, 96-97, 126, 255, 370, 396

As mulleres son as encargadas

de apañalas no momento da colleita,

de secalas e preparalas para

o consumo. “Os homes apenas

si teñen trato coas castañas”.

Segundo os Sínodos diocesanos galegos, o día dovelorio, dos Fieis Defuntos, e en algunhas outras oca-cións, os galegos puñan mesas nas igrexas, comíanincluso encima de altares e bailaban13. O que din ossínodos diocesanos, confírmano unha serie de tradi-cións en diferentes aldeas e parroquias galegas. Nacomitiva fúnebre, unha muller levaba diante do atau-de a parva (un cesto con pan) que repartía, á portada igrexa, entre os asistentes, despois do funeral; enVilardevós chamábanlle a viaxe do morto e consistíaen pan e carne de porco; levabao unha muller pobreque, ao final quedábase con el.

En moitos lugares de Galicia e o Bierzo, os mordo-mos de ánimas levaban castañas e viño na vésperadas ánimas á igrexa e tocaban as campás mentrescomían castañas e bebían abundantemente. No

54~

magosto berciano, o mordomo das ánimas reparte aboleo castañas cocidas desde a torre da igrexa comodonativo das ánimas do purgatorio en paga ás esmo-las que deron por elas durante o ano. A esta festapirómana, asígnaselle un matiz funerario como o tena castaña. Conta o inglés Swinbume que viaxou porGalicia no século XVIII que a xente da véspera destafesta (Fieis Defuntos) ía comendo castañas coa fé deque cada unha libraba unha alma do purgatorio, e enViveiro, os nenos van ao cemiterio con rosariso dezunchos (castañas cocidas rociadas con anís)14.

En Amer, a noite do 1 ao 2 de Novembro, vélasecomendo castañas; tocábanse as campás intermiten-temente desde as cinco da tarde até as doce danoite; ían tocando as campás en sinal de dó polosdefuntos. E mentres se facía esto, nas casas rezábaseo rosario, tostábanse as castañas e bebíase viñoverde; viño sen madurar que se collera en Setembro.Esto facíase en todas as casas. Agora cómense ospanellets, que son, segundo me informaron os pes-teleiros, castañas de mortos.

Uns albañís da Limia Alta que abren e preparan assepulturas cando hai que empregalas de novo, dixéro-me: “nos restos dalgunhas caixas temos atopado casta-ñas que puxeron as ánimas vellas para as novas”. NaRúa de Petín, as mulleres tiraban desde as xanelas cas-tañas pilongas aos maios, xóvenes vestidos con follasde árbores, que pasaban pola rúa os primeiros días demaio. En Vilar de Perdices (Tras os Montes, norte dePortugal), o día un de Maio todo o mundo sáe con cas-

tañas pilongas nos petos para daraos amigos que atopen porque “oburro salta aos que non comencastañas ese día”, é dicir, terásmala sorte, e “son boas para non

ter dor de cabeza durante todo o ano”. En Loureses een Mosteiro de Baixo (Xinzo da Limia), as castañassecas facían parte do aguinaldo que se daba aos queviñan cartar os reis.

Un rito eficaz

Polo efecto dos sacramentos, os cristiáns pasan a for-mar parte da Igrexa, que é como un corpo místico,sendo a súa cabeza Cristo. Para seren membros vivosdeste corpo, non basta só coa fé, senón que tamén sonnecesarias as boas obras. Os mozos e mozas da aldea ouda parroquia que non participan no magosto porque“non queren”, exclúense da vida social do seu grupode idade. Os mozos e as mozas da aldea ou da parro-quia ían xuntos ás festas da outra aldea ou da outraparroquia, chegaban todos xuntos como unha comi-sión, podéndose comparar a unha manifestación dasde hoxe. “Pero os que non ían ao magosto non podíanir nesa manifestación”. Cando algúns membros dogrupo estaban pelexados con outros, o magosto casesempre era a ocasión para a reconciliación entre todos.

O magosto é un rito funerario. É a celebración doencontro ritualizado entre os habitantes destemundo e do outro na lareira, na encrucillada, nomonte. Na lareira xúntase a sociedade doméstica aocompleto. Na encrucillada atópanse os habitantes daaldea e os do outro mundo, que invitan a comer doseu pan aos deste mundo. No monte habitan os dooutro mundo. O magosto celébrase no momento noque os habitantes dos dous mundos se separan e

14.- R. Barros Silbelo, “Costumbres de las oprimitivas poblaciones galaicas arraigadas como vicios de la idolatría en las creencias modernas.Infiltraciones del cristianismo en Galicia” en Galicia diplomática, t. II, n. 11, p. 86; N. Tenorio, op. cit., p. l10. J. Taboada, 0p. cit., 248-49

No magosto

o viño corre

en abundancia.

En todos os ritos

de paso,

corre o viño

e a augardente

en abundancia.

55~

fixan a súa residencia nos lugares que lles son pro-pios e só se volverán a atopar ritualmente como nomagosto, no entroido. No magosto, os mortos e osvivos comen castañas e, á volta ao espacio urbán, osvivos tíznanse, é dicir, enmascáranse.

Moitos magostos modernos, organizados pola auto-ridade da parroquia ou polo alcalde do concello,ademais da función tradicional, teñen a función designificar, escenificar e potenciar o rol de cada undentro da institución. De tal xeito que o sacerdoteda parroquia, o sacristán, ou o alcalde e o concellalde cultura poden seren os personaxes centrais doacontecemento. Estos magostos modernos engadenelementos como as sardiñas e outros, pero nonesquecen nunca os elementos clásicos que constitú-en como a materia ritual obrigatoria e necesaria.

CONCLUSION

É evidente que se poden atopar paralelos, porexemplo entre un magosto e un ritual pero tamén oé que falta un elemento esencial para que a compa-ración sexa válida: a crencia na presencia actuante

de seres ou de forzas sobrenaturais, espiña dorsaldos rituais relixiosos.

Coa palabra rito, desígnanse as diversas acciónscoas que o home tenta entrar en contacto co divi-no. É a realización sempre idéntica e obedientedun acto de culto, do que o home espera o beninvisíbel da salvación. Este nivel de significadoexprésase metaforicamente. Pola metáfora, a signi-ficación de cada termo que a constitúe transfórma-se nun icono doutras cousas15. A dialéctica visí-bel/invisíbel, a capacidade de visivilizar o invisíbel,a través duns elementos externos perceptíbeis, faiparte, logo, da esencia dos ritos: a aparición dotrascendente no inmanente. Pódese dicir que tenunha grande carga de indeterminación, de ambiva-lencia, a totalidade non plena: o clarobscuro, a des-velación velada; unha parte de misterio ao queintroduce pero non agota16.

15.- E. Bonet, “En el siglo XVII los campaneros de la Catedral de Barcelona inventaron la `castañada’” (Folla dalguna publicación periódica, s/a. ArxiuCarreras i Artau. C. S. I. C., Barcelona); “La fuerza de la tradicion”, Diario de Sabadell, 1 de Novembro de 1986, p. 316.- R. A. Rapport, Ritual y religión (University Press, Madrid, 2001), 119

Na castañada cómense

castañas asadas

e bébese moscatel.

Héitor Picallo Fuentes

O Baño, Cuntis (Pontevedra)

Como investigador ten afondado en temas

históricos moi variados: epigrafía romana,

etnografía popular, arte rupestre, heráldica

e xenealoxía, a figura de Frei Martiño

Sarmiento, O Camiño de Santiago,

Monacato Medieval...

As súas publicacións comezaron en A Nosa

Terra, para logo continuar na revista cun-

tiense A Taboada (da que é membro do

seu consello de redacción ao igual que

cofundador). Ofrecería colaboracións, pos-

teriormente, en El Correo Gallego, El

Museo de Pontevedra, na revista Tapa:

Traballos de Arqueoloxía e Patrimonio

(do Instituto de Estudios Galegos “Padre

Sarmiento”), A Estrada: Miscelánea histó-

rica e cultural, Descubrindo: Anuario de

estudios e investigación Deza...

No que atinxe á súa faceta debuxística, e

dentro tamén do eido da investigación,

estudia e elabora temas que abarcan a

arqueoloxía, a heráldica e a arquitectura.

Como ilustrador ten contribuído nalgunha

revista universitaria, en xornais como El

Faro de Vigo e El Correo Gallego, na revis-

ta Aunios... e no libro Clave Rosa (de

Fernando González Graña, “Casaxa”).

Ocupa, ademais, dentro da “Asociación de

Xenealoxía, Heráldica e Nobiliaria de

Galicia” a Delegación Territorial da comar-

ca de Caldas.

Cacharela medieval.Ilustración do Tacuinum Sanitatis (ss. XIV-XV).

57~

A Castaña

CASTAÑAS E CASTIÑEIROSCOMO RECURSOS ECONÓMICOS

NA GALIZA DO MEDIEVOHéitor Picallo Fuentes

Debuxos de Luís Cid e Héctor Picallo

INTRODUCCIÓN HISTÓRICA E PRETENSIÓNS

Segundo os restos que se puideron identifi-car en numerosos castros do país galegosabemos que os castrexos tiñan unha ali-

mentación, producto da súa labor agrícola,baseada en cereais como o trigo, o orxo e omillo miúdo; ademais de termos coñecementode que nos seus antecastros se podían cultivarlegumes, fabas e chícharos. Mesmamente, froi-tos espontáneos como as landras e as castañasserían igualmente consumibles

1, a tenor dos

estudios carpolóxicos (identificación desementes e grandes residuos vexetais), antra-colóxicos (recoñecemento de restos carbóni-cos e de madeiras) e sobre todo palinolóxicos(acerca do polen), chegando a afirmarse destexeito que esporadicamente o castiñeiro xamedraba en Galiza

2e en Castela antes da entra-

da dos romanos3. Así e todo as expedicións itá-

licas levarían a fama de ser as verdadeiras difu-soras desta árbore pola maior parte de Europa,onde abrollarían inmensas fragas de castiñei-ros na zona central do continente

4.

1. F. CALO LOURIDO, A Cultura Castrexa (Vigo 1997), p. 156.

2. X. BARREIRO LUCES, ‘A castaña: de pan de pobres a caviar de montaña’, en Aunios, 3 (2001), pp. 38-40.

3. Z. ESCUDERO NAVARRO, ‘Medio ambiente en la Edad del Hierro. Un proyecto para su estudio en el Valle medio del Duero’, en Revista de

Arqueología (dir. J. A. García Castro), 163 (Madrid 1994), pp. 6-15.

4. E. SCHNEIDER, La salud por la nutrición, 2 (Madrid 1986), pp. 603-606.

58~

Con todo isto as nosas intencións investigadorasnon afondarán nos campos da prehistoria, entra-remos en pleno contacto coa Idade Media galega,sendo fundamentalmente o noso epicentro inves-tigador a época do baixomedievo. Tentaremosbaixo este título tratar aspectos da vida cotiádaquel entón, nos que, en moitos casos, non afas-tándose en demasía do noso presente, observa-mos a base proxectora dos costumes e da etno-grafía da actual Galiza.

Transcricións, bibliografías e publicacións decoleccións diplomáticas son os nosos recursos bási-cos e fundamentais, que farán simultánea e conti-nua introducción nos discursos expositivos.Achegas e análises históricas pretenderán ofrece-las bases que nos aveciñen á etnografía, á culinariae á historia da castaña e do castiñeiro galegos.Remexendo, basicamente, entre a documentaciónde distintos mosteiros da nosa xeografía, atopamosa fonte inesgotable da contribución histórica.Axudan a esta empresa, logo así, os cenobios coru-ñeses de S. Salvador de Bergondo (Bergondo), S.Pedro de Soandres (Laracha), S. Nicolás e S.Salvador de Cinis (Oza dos Ríos), Sta. María deSobrado dos Monxes (Sobrado), Sto. Antoíño deToques (no concello do mesmo nome), S. Martiñode Fóra (Santiago) e S. Xusto de Toxosoutos(Lousame). Con respecto á provincia de Lugo tive-mos en conta as notas documentais dos mosteirosde S. Salvador de Lourenzá (Lourenzá), S. Victoriode Ribas de Miño (O Saviñao), Sta. María de Ferreirade Pantón e o priorado de S. Vicenzo de Pombeiro(ámbolos dous nas demarcacións de Pantón). Noque afecta á xeografía ourensá consideráronse osconxuntos diplomáticos de Sta. María de Oseira(Cea), Sto. Estevo de Ribas de Sil (Nogueira deRamuín), S. Pedro de Rocas (Esgos), Sta. María deSan Clodio do Ribeiro de Avia (Leiro), Sta. María deMelón (Melón), Sta. María de Celanova (no conce-llo do mesmo nome), S. Pedro de Ramirás(Ramirás) e S. Munio da Veiga de Limia (A Bola).Por último, na provincia de Pontevedra farán ingre-so diferentes apuntamentos sobre as comunidadesde S. Breixo de Arcos de Furcos e S. Miguel deCouselo (ámbolos dous na área municipal deCuntis), S. Xurxo de Codeseda (A Estrada), Sto.Estevo de Salto (Rodeiro) e Sta. María de Oia (Oia).

IOS SOUTOS: A IMPORTANCIA DO (IN)CULTO

O campo de estudio podería ter como punto departida a preparación dos montes, os coidados pre-cisos e necesarios das masas forestais, das terrasincultas, que estacional e gratuitamente ofrecían óveciño do achegado casal toda unha variedade derecursos directos e indirectos indispensables parao seu subsistir.

1. O COIDADO E RESPECTO DOS SOUTOS

Denominamos soutos ou soutelos a aqueles terreosde maior ou menor superficie que teñen a súa cuber-ta forestal poboada, no seu maior grado, de castiñei-ros. Deste xeito, como en toda a xeografía galega, ató-panse na provincia de Pontevedra numerosos topóni-mos que nos aluden a presencia física, actual ou xainexistente, de áreas de explotación castiñeira e cas-tañeira. Son así exemplos os de Saiar (Caldas de Reis)e S. Mamede (Cuntis) onde nos encontramos convarios Soutelos; en Toedo (A Estrada) cun Soutiño; een Campaña (Valga), S. Clemente de Cesar (Caldas deReis), Sto. André de Souto (A Estrada) e Lamas(Moraña) con varios Soutos; todos eles vinculativos,como xa dixemos, cos castiñeiros e os seus froitos.

Dentro deles, dentro destas masas arbóreas, o cam-pesiño da comarca debía ter bo coidado do estadode saúde dunha das súas máis básicas fontes de ali-mentación e de recursos derivados. Un dos traballossería a poda, que consistía, e aínda é así, no des-mouchado das pólas menos necesarias para a árbo-re; cumprindo isto cun dobre obxectivo: mellora-lacalidade do seu froito e ser máis sinxelo o vareadodo castiñeiro. Conseguíase, ademais, coa madeira eramallos sobrantes deste procedemento parte docombustible calefactor do fogar familiar.

Os enxertos dalgunhas pólas tamén serían necesa-rios nos nosos castiñeiros, para pretender así incre-menta-lo valor fructícola. Na documentación medie-val, agás a indicación do carácter habitual de talpráctica, non nos facilita datos sobre o seu procede-mento, mais si ás veces sobre os seus métodos(xeralmente de raíz e de garfeo)

5. Contémplase xa

5. “Item máis, os castineyros que enxertou Johán Durán desde la fonte de Matacanas fasta os castineyros que ten Fernand Seco longareses”. F. R. TATO

PLAZA, o.c., p. 165. Vid. Id. p. 164.

59~

isto no ano de 1418, no lugar que en S. Xoán daMoura leva o apelativo de Soutelo (área integradadentro dos dominios do priorado lucense de S.Vicenzo de Pombeiro). No documento que así otestemuña deixábaselle obrigado ó foreiro, paraperpetua-la conservación do seus soutos, que: oroçedes et cepedes et enxertedes et chantedes decastineiros onde conprir.

Non obstante isto non o era todo, igualmente unhaminuciosa e rutineira repoboación, como aquelasque se proxectaron en lugares concretos e nos anosde 1210 e 1355 dentro dos señoríos de S. Clodio doRibeiro de Avia, continuaban agrandando e mello-rando este tipo de plantíos (terras xa propiamentecultas, como nos aclararía Ríos Rodríguez). En tro-ques, noutras ocasións, e por obrigada necesidade,intercalábanse novos exemplares en espacios nosque xa existían masas de castiñeiros, que substituirí-an a aquelas árbores que foran cortadas con algúnpropósito ou ben que posuían unha insuficiente cali-dade –xa estivesen secas ou estragadas–; tendo refe-rencia deste comportamento dende xa o ano 1250nos dominios do señorío monástico de S. Pedro deSoandres

6. Pero máis significativo nos pode resulta-la

continua preocupación por tal actividade na xeogra-fía do referido priorado de Pombeiro, documentán-dose con total transparencia en múltiples ocasións,mais aquí facilitamos un fragmento da diplomáticapertencente ó ano 1419:

“Et outrosy que ponades en este dito monte quorentacastineiros presos de garfeo e de reys, et que sejan pos-tos et chantados en estes seis annos primeiros segin-tes, et que reparedes todo ben en tal maneira que senon percan os nouos delo por mingoa de lauor et debôô paramento, et que nos diades en cada ano vos eta dita vosa moller en uosa vida danbos a quarta partedas castanas que Deus y der e a deçeda do caniço”.

No que afecta á creación de novos cultivos de casti-ñeiros (terras cultas propiamente entendidas), debí-an ser chantados previamente deseñada a superficiea explotar, co obxecto de que as novos exemplaresnon estragasen outros productos e labores agrariosque nas súas inmediacións xa se reservaban un espa-cio, ou ben que o pretendían. Contémplase esta acti-tude de concienciación agrícola-forestal no mosteirode Sta. María de Ferreira de Pantón, polo ano 1310;

como igualmente xa se tiña observado no séculoanterior (ano 1232) no de Sta. María de Melón. Conesta filosofía agraria, como ben aclara e distingueRíos Rodríguez –peza bibliográfica imprescindible ede continua consulta nestas investigacións–, a dife-renciación entre terras incultas e cultas, entre “sou-tos bravos e mansos”, faise manifesta; contraste queesta autora dilucida da información diplomática deSto. Estevo de Ribas de Sil (ano 1196).

2. A LEXISLACIÓN PROTEXE Ó INCULTO

Foi tal o empeño pola atención do inculto, era tantaa preocupación pola súa perpetuación, que, ade-mais de todo isto, nacen os regulamentos legaispara así o poder acadar: o auxilio e a conservacióndos montes e das fragas estaban dende antigo suxei-tos a uns preceptos legais que os resgardaban deprácticas abusivas. Un deles aínda nolo recordaAfonso X “O Sabio”, no ano 1252, cando redactabacon diáfana claridade un útil documento para asterras da arquidiocese de Santiago, onde se prohibíaprender lume ós seus montes:

“Otrossi mando que nengun non ponga fuego paraquemar los montes, et a los que gelo fallarenfaciendo, quel echen dentro, et si non lo podieren

6. En Sta. Comba de Rianxo tal actividade é documentada no ano 1457. Cf. F. R. TATO PLAZA, o.c., pp. 112 e 182.

A castaña medieval no Tacuinum Sanitatis (ss XIV-XV).

60~

auer, quel tomen quantol fallaren; fueras en quepongan fuego a las boças et a las stiuadas, et guar-denlas de guisa que non fagan danno á otro”.

A continuación, este mesmo monarca de Castella,et de Leon et de Toledo, de Gallicia... indicaría for-malmente que ningunha persoa non corte arbolageno, e en caso de que alguén procedese destexeito sería sancionado ou con dez morabetinos(en caso de estar situada a árbore nas aforas dasvilas), ou con vinte (se estivese plantada en núcleourbano). Quedará igualmente instaurado nestecódigo o imposto que debían tributar aqueles quetransitasen cos seus bens semoventes (ou gando)polos montes e devesas das terras de Santiago, favo-recéndose de pastos e de leña –isto era o coñecidomontádego–. Nestes regulamentos tamén se lleproporciona puntual acollida a outros asuntos par-ticulares en relación co bosque, xa que, entre moi-tos de verdadeiro interese, fáisenos especial impor-tancia para os nosos propósitos aquel aspecto quetrata sobre o deber que tiñan as ordes militares(Calatrava, Temple, Alcántara, San Xoán e Ucles

7)

de tributar este mesmo gravame. Razóns e inten-cións contributivas todas elas que mantiñan íntimasemellanza cos Ordenamentos das Cortes de Sevillaredactados por ese mesmo tempo:

“Otrossi mando en rraçon de los montadgos, que detodos los ganados que uenieren á estremo, que notomen montadgo mas de un lugar en todo términode qual uilla que quiere. Et en toda la orden de cala-traua e vcles o del temple o de alcantara o del ospi-tal o de todas las otras ordenes que tomen montad-go mas de vn lugar por toda la orden; et que tomende la parte que saliere o de la parte que entrare elganado; los del temple, por lo que an en Castiella,que lo tomen en capiella; et por lo que an en terrade leon que lo tomen en burgos o en alcocher (...)”.

Significativo igualmente para o campo investiga-dor tamén é o estipulado nun diploma do 9 desetembro de 1286, outorgado polo rei D. Sancho(1284-1295) e solicitado pola veciñanza das fre-guesías coruñesas de S. Lourenzo de Brandeso, S.

Estevo de Patiñobre e S. Pedro de Viñós (nas terrasde Arzúa). Nel, abre as nosas miras o apartadoonde se indica o “xusto proceder” no caso de queunha árbore “matase” a unha persoa. O parágrafoversa deste xeito: “Et el que cae del arbol, o elarbol sobre él, et murie, el señor del arbol le auiade pechar la calona”.

3. O CASTIÑEIRO COMO MATERIA PRIMA

Daquela, a producción do inculto resgardábase,cando menos teoricamente, das neglixencias eimprudencias humanas; reservándose as fontesmadeireiras para unha controlada explotacióncomercial, vixiada ata tal punto que ás veces terían-se que redactar documentos ou ordenanzas locaispara actuar con enteira “legalidade”. Este pode se-locaso que se exemplifica con aquel pacto que (a 27de setembro de 1188), se acorda entre os herdeirosdo lugar de Vilapouca e o mosteiro de Oia, e que“lexislaba” a administración dos recursos frutícolas,a máis dos forestais, desa entidade poboacional:

“Et taliter statuimus atque confirmamus de toris velramis arborum quicumque voluerit raditus amputarealiquam arborem in ramum arboris invitet primummonasterium, aut monasterium nos et partienter (...)sese ad in vicem in aliis arboris vel ramis, et sic suci-dat a succedere voluerit, sic; hoc omnino prohibitursit nobis ut nemo nostrorum plus planctet in pre-dicta hereditate quam planctatum est, et qui plusplanctaverit titum perdat”

8.

Con todo isto, a madeira dos soutos, logo de corta-los seus castiñeiros ou derrama-las pólas das súasárbores, tería varías aplicacións útiles para o homemedieval, carente de recursos madeireiros de impor-tación. Por exemplificar, nas zonas de boa produc-ción vitivinícola, tal e como foi habitual na Galiza deata fai poucas décadas, para arranxa-las armazónsdas travesas das viñas –como o podemos com-probar en S. Lourenzo de Nogueira (Meis) en 1434–,era utilizada este tipo de madeira; de xeito similar acomo se debeu ter procedido nos tempos do impe-

7. Sobre estas ordes militares recomendamos consultar C. de AYALA MARTÍNEZ, ‘Ordenes militares hispánicas: reglas y expansión geográfica’, en Codex

Aquilarensis, 12 (Actas do IX seminario sobre Historia del Monacato: Los Monjes Soldados. Los Templarios y otras órdenes militares), (Aguilar de Campoo

1996), pp. 57-86. Podemos comentar neste punto, a modo explicativo, que a Orde de Ucles, citada liñas arriba, era a que posteriormente sería deno-

minada como de Orde de Santiago.

8. E. PORTELA SILVA, La colonización cisterciense en Galicia: 1142-1250 (Santiago 1981), p. 164.

61~

rio romano: “(...) et outrosi nos devedes dar o quar-to das castañas do dito lugar ao pe do toro dos casti-ñeiros; et mais devemos de partir de por medio todaa madeira do dito lugar aquela que se fesere mesterpara as ditas viñas (...)”. Caso análogo acaecía nomosteiro de Sta. María de Oia cando en 1302 XoánPérez entrega a este cenobio a metade das devesasque posuía en Tebra, como así tamén a mesma frac-ción da madeira producida (de carballo e castiñeiro,posiblemente, como indica Pallares Méndez ePortela Silva), útil “pera ass varas vynnas”.

Un novo uso desta leña, reseñado na documentaciónmedieval, sería a elaboración de trebellos artesa-nais aplicables a distintas tarefas cotiáns, como porexemplo paaos e arcos –segundo se reflicte do librode notas do notario de Rianxo e Postmarcos ÁlvaroPérez de Pontevedra–, ou cayxas e arcas (como asde Ponte Ledesma), por facilitar dúas achegas máis.

Outrosí, como é obvio, e aínda na actualidade suce-de deste xeito, o castaño como madeira tiña reputa-do o seu uso na fabricación de portas, fiestras,mobles, trebellos e apeiros de labranza, etc.; inclusona Baixa Idade Media debeu ser imprescindible parao conformado de estadas para as obras de levanta-mento de templos parroquiais e mosteiros, e na con-fección de artesoados para os teitumes dos mesmosedificios eclesiásticos –no caso daqueles que posuí-sen este sistema–, véndose subministrados da mate-ria prima nos soutos que raiaban ó seu carón, ou benna “importación” de lugares non moi distantes e decerto alcance productivo. Neste campo da cons-trucción podemos achegar ata nós un caso repre-sentativo e recollido documentalmente o 13 deoutubro de 1485 polo notario Xoán Pillóns deMangoño. Nel explícasenos que o abade e os mon-xes do mosteiro de S. Salvador e S. Nicolás de Cinischegan a acordo con Xoán de Cortes –carpinteiro,veciño de Betanzos–, para levantar, arranxar e edifi-ca-lo claustro e o cabido do seu edificio monástico,así como as capelas de S. Xoán e Sta. María (existen-tes no mesmo recinto claustral). Para tal empresa osfreires facilitaríanlle ó referido mestre carpinteirotoda a madeira que precisase dos seus castiñeiros.

Igualmente a madeira desta árbore, xunto coa decarballo, foi requirida para as obras que na ponteromana de Ourense se estaban a efectuar dende alo-menos o ano 1432 e ata ben pasado o ecuador desteséculo. Esta afirmación podémola asegurar logo de

estudia-la obriga que, a 19 de maio de 1459, lle anun-cia Fernán García de Lamela ó mestre que levaba aobra, co obxecto de entregarlle cen táboas (de cas-tiñeiro) e corenta madeiros (de carballo); os calesgardarían as seguintes peculiaridades:“(...) las táboas que aja cada hua des pees do ditoFernán Garçía et de la anchura, segundo está aquíasinallada de maao a maao, et an de auer de gordodous dedos et que sejan de dereytas e chaas e boase merchinas sen furados, et os quarenta madeyros ande seer en esta maneyra que se sige: de ancho comoestá asinallado de maao en maao et de alto a terçee-ra maao, et an de auer de longo dose pees ou demays (...) et estes madeyros an de an de seer deçerno de carballo et as táboas de castaño (...)”.

Resulta realmente curioso o xeito en que se indican ascaracterísticas do producto elaborado, dimensionadoa partir da propia anatomía humana do operario e nona partir dalgún “sistema métrico” convencional. Asímesmo fainos reflexionar, continuando coa lectura

Recolleita de ourizos na Idade Media segundo oTacuinum Sanitatis (ss XIV-XV).

62~

do documento transcrito por Ferro Couselo, a normaque se lle impoñía ós madeireiros para cando proce-desen a tumba-las árbores, posto que isto se debía rea-lizar nun tempo en concreto, e que, obviamente, tiñao seu motivo no estado das lúas:

“(...) et ha de coller a dita madeyra des dia de SanBernabé ata dia de San Johán, et feso juramento deacoller despoy de médeo dia et de poeer a ditamadeyra et a dar en lugar que a posa tomar porcarrero et ou onde a deyten ao ryo, et que a dita todacolleyta doje e seys semanas (...)”.

Avanzando na exposición deste capítulo, porquénon recordar tamén aquí os importantes soutos queposuíu a casa dos Condes de Altamira en PonteLedesma (Boqueixón, A Coruña), nas terras daque-les membros da aristocracia galega de fins do S. XVe comezos do XVI que tanto defenderon o idiomado seu país e que rexamente se opuxeron ás normasde “castración” introducidas dende os ReisCatólicos. Na segunda década do XVI temos cons-tancia documental que das produccións madeireirasdas muitas herdades e montes que o Conde D.Lope Osorio de Moscoso posuía en Ponte Ledesma,e das que gozan los labradores dendarredor, ade-mais dos muitos castineyros e soutos que soyanrendar muitas castanas, os seus foreiros benderonlas taboas para o espital de Santiago (...)”

9. Quere

isto dicir que naquelas alturas, como xa o debeu serdende tempo atrás, eran moi apreciadas as táboasde castiñeiro que se preparaban nestas terras deBoqueixón; tanto que ata o hospital compostelándos Reis Católicos así as requiría.

Era, entón, a producción madeireira dos soutosgalegos unha mercadoría moi solicitada, non só seutilizaba para conforma-las estadas das obrassenón, ademais, para botárlle-los sobrados a edifi-cacións, en xeral, e a edificios públicos e militares,en particular. Ilustra este último exemplo o casoconcreto que acontecía coa fortaleza da Barreira(S. Martiño de Riobó, A Estrada)

10, non moi lonxe

das demarcacións de Ponte Ledesma, que, sendopropiedade dos prelados da arquidiocese compos-

telá, os seus foreiros debían térlle-las cubertas demadeira de castiñeiro, tal e como sucedía no tur-bulento período da liñaxe dos Fonseca. Dousextractos do documento que nos corrobora a afir-mación anterior indican concretamente que:

“(...) a los lados de la dicha torre abia dos salas de apo-siento labradas de piedra de grano y cubiertas demadera de castaño debaxo de las quales avia caballe-riças y pesebreras (...)” ademais, “En la otra parte de labara de casa estaba un forno grande y otros hedifiçiosde serbiçio e de aposicento lo qual todo çercaba buençinto de pared gruesa de piedra de grano con sus alme-nas y andameos alderredor en que abía tres torres altase grandes cubiertas de madera de castineiro (...)”.

4. O CASTIÑEIRO COMO BEN RAÍZ

O castiñeiro espertaba sempre novas posibilidades deutilización, novos empregos e aplicacións pola súamadeira e polos seus froitos; atractivos socioeconómi-cos que incluso derivaron en multitude preitos e desa-vinzas

11, ou incluso en curiosas mercas xa dende tem-

pos remotos. Sobre a adquisición destas árbores podeser significativa aquela que nos aproxima PallaresMéndez e Portela Silva, na cal o mosteiro de Oia no ano1199 mercaba a Osenda Pelagi “un rodolo cum suo cas-tineiro” pola cantidade dun soldo e un “denario derobora”. Operacións similares continuaríanse efectuan-do ó longo do século XIII, na que non só serían merca-dos soutos completos, posto que, como se aprecia,incluso árbores soltas eran producto de intercambioscomerciais, que paulatinamente co paso dos anos víanincrementado o seu prezo; isto é, cada vez eran menosbaratas e si máis apreciadas as fontes madeireiras dossoutos galegos, consecuencia que dimanaba da súa pro-gresiva demanda para a elaboración de productos arte-sanais, para a construcción e para dar calor ás vivendasrurais e urbanas. Un caso particular, e que centra a nosaatención, foi aquela venda establecida entre AcenarioGarcía e Vela Ovequiz dunhas propiedades da comuni-dade regular de S. Salvador de Lourenzá. No acordo,establecido o 3 de agosto de 1070, acordábase que o talGarcía vendía ó segundo:

9. Cf. J. GARCÍA ORO-Mª de los Á. NOVOA GÓMEZ, La tierra de Deza en la Edad Media y el Renacimiento. Del anonimato al pleito (Lalín 2000), pp. 68-75.

10. Rexistra este proceder: M. MOSQUERA AGRELO, ‘Aproximación ó mundo das fortalezas na Galicia Medieval. As torres da Barreira en Riobó-A

Estrada (Pontevedra)’, en A Estrada. Miscelánea histórica e cultural, 2 (A Estrada 1999), pp. 130 e ss.

11. Sobre discordias no tocante ó pago de rendas en castañas podemos facilitar aquela demanda interposta polo mosteiro de Soandres a Xoán Pérez

de Enfesta en 1398 por razón das rendas de castañas, galiñas e pan que debía satisfacer polo lugar de Francelos.

63~

“(...) de tercia porcionem, quinta, quantum me com-petet inter meos germanos vel heredes; damus vobiscasas, cum suos solidos, terras cultas vel incultas,petras fictiviles vel mobiles, pumares, perales, cere-ales, castinares, amexinales, ficales, arbores fructuo-sas vel infructuosas, montes, fontes (...)”.

Evidentemente, o depósito máis importante deriqueza do rural interior, era (e é) o campo, as explo-tacións agrícolas complementadas coas producciónsfructícolas estacionais.

Constituía o souto, ademais, unha boa razón coa quemercarlle os favores a un mosteiro ou a un señor,ben sexa por medio dun contrato de compravendaou, no mellor dos casos, canalizado a raíz dunha doa-zón. Así acontece en tempos nos que o mosteirocompostelán de S. Martiño de Fóra (posteriormentealcumado Pinario), concretamente o 2 de xaneiro de979, adquire de Ordoño Lourenzo unha herdade navila de Campaña (Valga, Pontevedra), na que sealbergaban diferentes árbores froiteiras, entre as quese presentaban os soutos e os pomares.

Dentro das dotacións familiares ou forais das casasmedievais estaban estas superficies cultas e incul-tas, xunto cos prados e outros tipos de terras delabor. Así, dentro dos señoríos monásticos sobretodo –que son dos que se posúen maior número depergameos transcritos–, temos coñecemento daexistencia de varias e variadas concesións foraisonde distintos persoeiros eran agraciados duranteun determinado período de tempo con este tipo derecursos arbóreos, e que xeralmente se localizabannas proximidades dos seus mosteiros. Outras vecesa materia arrendada era de labradío e dun tanto porcento da producción castañeira dalgunha terra dosdominios cenobíticos, como pasaba en mosteiroscomo os de S. Miguel de Couselo e S. Pedro deSoandres, entre outros moitos.

No caso de Couselo, segundo información quepuidemos extraer do Arquivo Histórico Diocesanode Santiago (AHDS), sabemos que esta comunida-de regular cuntiense posuía no seu marco xeográ-fico numerosos tipos de terreos que subministra-ban de ingredientes gastronómicos os seuspucheiros. Temos así constancia de que as noguei-

ras e os castiñeiros caracterizaban parte da súapaisaxe forestal; cortiñas e agros –para os plantíosde centeo, millo miúdo e outros cereais–, confor-maban o aspecto agrícola. En relación con estetema facilitamos o seguinte extracto no que seindica que a comunidade de S. Martiño Pinario,logo de ter anexionado Couselo ás súas posesións,outorgaría de mans do seu prior, no ano 1391, aXoán García de Couselo e á súa muller, MaiorFernández, a cuarta parte da villa de Constenla(nesta freguesía cuntiense) e a terceira parte daproducción castañeira do couto “próximo”monástico:

“Frei Fernando, Prior de San Martino, hiço fuero aJuan Garçia de Coucelo y a Mayor Fernandez sumuger y dos boces de la quarta parte enteramentede la villa de Cosstenla, sito en San Martino deCoucelo, con la tercia de todas las castanass ques-tan alderredor de la iglesia y la mitad de todo el her-damiento que hiso dicho monesterio derecho porençima saluo la cortina de Nogueira, ques la a parjunto al dicho monasterio, a de acer un molino enel dicho lugar por pension de dos octauas de pan,medio mijo y medio centeno. Paso ante JeronimoEans notario. El ano de 1391 anos”

12.

12. Para máis información sobre o mosteiro de S. Miguel de Couselo pódese consultar H. PICALLO FUENTES, ‘A articulación do poboamento medieval

na antiga Terra Termarum’, en Tapa: Traballos de Arqueoloxía e Patrimonio, 29 (2002), pp. 115-127.

Cacharela medieval. Ilustración do Tacuinum Sanitatis (ss XIV-XV).

64~

5. O CASTIÑEIRO NOS PRIVILEXIOS REAIS: O CASO DO SOUTO DA SEQUIERA (A PEROXA)

Pouca, ou escasísima, é a mención e informaciónque nos privilexios reais do medievo se lle dá ósouto galego; normalmente queda oculto mediantefórmulas fixas que, a pesar de que facilitan e axili-zan a globalidade da exposición documental, noslimitan o íntegro contido informativo. Son estasestructuras diplomáticas aquelas que nos subliñanque na doazón incluíanse os seus: “pascuis, riuis,fontibus, terris cultis et incultis”; ou aqueloutrasnas que tamén teñen acollida os bacelos e o viño(do Ribeiro ou doutras variedades): “pratis, pas-cuis (...), arboribus, uineis”

13; ou ben nas que igual-

mente se afilian as pesqueiras fluviais: “(...) monti-bus, fontibus, riuis, molendinis, piscariis (...)”

14.

Cláusulas, todas elas, que se enmarcan dentro dasdenominacións dos conxuntos propietarios tardo-antigos, como observa Díaz Martínez

15, e que xa se

espellan na documentación de mosteiros altome-dievais, como aquel dúplice e familiar de S. Breixo(e S. Martiño) de Arcos de Furcos.

Excepcional do exposto, que nós teñamos cons-tancia, son os soutos que se mencionan en diver-sos documentos rexios. Un deles é aquel que lleexpide o monarca Fernando II á comunidade regu-lar de S. Pedro de Rocas para que puidese acouta-las propiedades que dito cenobio posuía na vila deVelle (8 de marzo de 1162); pergameo onde se dárazón da existencia dos soutos de Casceligo (Sta.María de Velle, Ourense) e Sabadelle (S. Martiñode Sabadelle, Pereiro de Aguiar)

16.

Tempo atrás, tamén se exterioriza a presencia desoutos neste tipo de documentacións na permutaque establece Ordoño II co bispo irienseGundesindo (no ano 922). No acordo o monarcaintercambiaba co prelado a vila lucense deLáncara (nas terras do concello do mesmo nomee da freguesía de advocación a S. Pedro), poralgunha daquelas que na xeografía ourensán sechamaban Alcabra (San Pedro de Saín, Ribadavia)ou Parada (Sto. Estevo de Ponte Castelo, Castrelode Miño).

Sucede do mesmo xeito, outrosí, na dádiva coa queOrdoño IV (a 2 de marzo de 958), agasalla ó bispoSisnando II de Iria e ó Cabido da Igrexa do ApóstoloSantiago coa vila de Souto de Vide, ou Lite (Castrelode Miño); na cal se incluían tódolos seus edificios,viñas, pomares (maceiras, en particular, ou árboresfroiteiras, en xeral), soutos, augas, etc.

Isto, todo o comentado neste apartado, maniféstase anivel moi parco, escaso de contido para as nosasmetas e de explicacións pouco precisas. Por iso, oprivilexio do que a continuación faremos brevecomentario resplandece con luz propia. O documen-to, en cuestión, o Privilexio con maiúscula dos sou-tos galegos, vén a se-la entrega coa que Fernando II,en unión co seu fillo Afonso (dende a cidade deAstorga e con data de marzo de 1178), lle fai mercéó mosteiro de Sta. María de Oseira, e ó seu abadeSancho, do souto da Sequeira, que se situaba no con-torno de S. Xiao de Celaguantes e Sta. María deBeacán, e por obviedade, nas terras ourensáns daPeroxa:

“(...) offero do et concedo Deo et monasterio sancteMarie de Ursaria et uenerabili dilecto filio meoSantio, ipsius monasterii abbati, similiter et uniuersissuis fratribus tam presentibus quam futuris in eodemmonasterio Dios seruientibus necnon et abbati istiussuccesoribus in perpetuum sautum de Sequeira,cum omnibus suis appendiciis, sicut diuidit, uideli-cet cum sancta Maria de Beecam, cum sancto Iulianode Celaguantes (...)”.

Curiosamente, para máis inri, neste documento, noque tan só se trata sobre un souto, dase poderexpreso ó cenobio para que puidese acoutar esteconxunto de castiñeiros; que a razón deste com-portamento debía posuír peculiaridades de desta-cada importancia e notabilidade. Por unha banda,cremos que se tiña que tratar duns plantíos (cultose/ou incultos) verdadeiramente de vasta extensión,por outra, de sobrada calidade productiva e, porúltimo, de apetecible interese rústico:

“Cautamus etiam sautum et liberamus ab omni debi-tum quo hactenus regie parti tenebatur et quod

13. Privilexio de Fernando II á catedral de Ourense do ano 1169.

14. Concesión de Fernando II, no ano 1166, ó mosteiro de Melón.

15. P. C. DÍAZ MARTÍNEZ, ‘Monacato y Sociedad en la Hispania Visigoda’, en Codex Aquilarensis, Segundo Seminario sobre el Monacato, 2 (1989), pp.50-51.

16. M. RECUERO ASTRAY et alii, Documentos medievales del Reino de Galicia: Fernando II (1155-1188), (A Coruña 2000), pp. 50-51.

65~

deinceps nemini liceat, neque maiorino regis, nequesagioni, neque etiam alicui parte regia uel extraneain sautum intrare, neque uiolenter castaneam ualensaccipere, sed habeant et uendant, donent et acom-mutent et suam uoluntatem faciant sicut de aliis suisincartationibus quas melius habere puntant”

17.

Con este acoutamento realizábase, paralelamente, otraspaso dos dereitos de señorío, deixado de ser dexuro rexio para selo, dende agora, de tipo monástico.Quedaba de tal xeito asegurada esta inmunidade áadministración e xustiza pública que ninguén debíarealizar intromisión nela, xa fose rexia ou estraña. Atatal punto era esta plena concesión que ninguén,como se revela no texto, podía apropiarse pola forzadas súas castañas, senón tan só se llas entregan (dei-xan), venden, doan ou llas trocan (conmutan).

Significou tanto para Oseira posuír este “inmenso”souto que, posteriormente, Afonso VIII ,“RexLegionis et Gallecie” (aquel que malintencionada-mente se coñecería como Afonso IX

18), sendo o pri-

meiro de xullo de 1193, lle confirma o privilexio doseu defunto pai do que fixemos mención ut supra.

6. OS MONXES: HABITANTES E GARDIÁNS DOS SOUTOS

Ademais parece ser, como é ostensible, que os mos-teiros –sendo grandes centros económicos da vidamedieval, en verbas de Andrade Cernadas–, así comooutras institucións señoriais, tiñan diversificados osseus froitos rendeiros por áreas xeográficas, respon-dendo isto, como se pode entender, á propia tipoloxíanatural das parcelas dos seus dominios; estando assúas infraestructuras cenobíticas –agás as que eran decarácter propiamente urbanas–, localizadas en abasmontañosas. Así, nalgunhas ocasións, aínda que enGaliza se dan poucos casos, as mesmas instalaciónsmonásticas se se fincaban en terreos de clara presen-cia forestal, en lugares onde as masas de castiñeirosinvadisen a case totalidade da superficie verde, o ceno-

bio podía adquirir denominacións que desen contadesta presencia. É o caso de Sauto Papelli (aquel quehabitualmente se coñeceu como S. Victorio de Ribasde Miño, nas terras do Saviñao) ou daqueloutro pon-tevedrés de Sto. Estevo de Salto (Rodeiro).

Pero así a todo, entrasen ou non os mosteiros enpersoal simbiose co mundo forestal, tivese ou nonacollida no opus manuum dos frades labradoreso cultivo do inculto (a roturación dos montes eproducción madeireira), sen excepción algunhadebían estar dotados de recursos forestais e agríco-las. Sería útil testemuñar, a modo de exemplo, queincluso o bispo S. Rosendo (907-977), no seu aga-sallo ó mosteiro de S. Salvador de Celanova efec-tuado o 26 de setembro de 942, deixaba unha sucu-lenta suma de propiedades que vitalizaban a súarecentemente bautizada comunidade monástica,destacando entre as dotacións cuantiosas villas(núcleos de explotación agrícola-gandeiros, infra-estructuras de salgazón (no territorio do Salnés),varias igrexas e, no tocante ó que nos ocupa, os sal-tus (ou soutos) do lugar de Aduiso, no territorio deBubal (hoxe Carballedo, Lugo)

19.

Eran tan interesantes os soutos para o monxe (oumonxa) medieval que aínda que unha propiedaderural estivese erma ou en declive, aínda que non hou-bese un foreiro que entregase unha renda anual cas-tañeira, a explotación do souto, se este era apeteci-ble, continuábase a canaliza-los seus productos pormétodos de aproveitamento alternativos, ou, alome-nos, resaltábase o interese da súa conservación dota-cional, como acontecía na parroquia estradense deSta. María de Nigoi en relación coas propiedades docenobio cisterciense de S. Xurxo de Codeseda

20:

“Item ena fliguesia de Santa Maria de Nigoe enobarral que dizen Costeenla et perteese a Codeseda aquinta parte de todo o dito barral, asi en casas et her-dades como en chantados et aruores; et he este lugarhermo pero ha hy moitas castannas et moito froitoet boas deuesas”.

17. M. RECUERO ASTRAY et alii, o.c., pp. 202-204.

18. “A presencia de dous Afonso VIII nas liñas sucesorias dos reinos independentes de Galicia, León e Asturias -con numerosos reis comúns- e de Castela

motivou que o Afonso VIII de Galicia e León fose chamado pola historiografía española, cando decidiron inventar a listaxe dos reis de España, Afonso

IX. Deste xeito, dábase unha imaxe de unidade histórica á Coroa de Castela dende a época de don Paio que non obedece máis que a un intento de

mistificación da sucesión monárquica dos reis de Galicia”. Vid. Enciclopedia Galega Universal, 1 (edit. B. LEDO CABIDO, Vigo 1999), p. 185.

19. Cf. Mª. C. PALLARES MENDEZ, Ilduara, una aristócrata del siglo X (Sada 1998), pp. 152-157.

20. F. PÉREZ RODRÍGUEZ, ‘San Jorge de Codeseda...’, p. 80. É moi curioso, tamén, que os habitantes da freguesía de Nigoi entregasen, de cando en

vez, en razón do tributo da colleita (ou yantar), unha “olla de millos cozidas con leite”. Id., p. 60.

66~

Os propios monxes, asemade, como señores plenosdo seu patrimonio cenobítico, como lexítimos encar-gados do respecto da súa foresta –indómita oumansa–, eran quen de decidir, ben directamente pormedio do prior (ou do praepositus) ou ben a través doovençal (aquel titular dunha obediencia ou divisiónadministrativa, segundo o define o mentado AndradeCernadas), se unha árbore dos seus soutos ou dos con-xuntos boscosos (por ser estes unha fracción dos seusbens raíces) debía ou non cortarse (a razón do expos-to nun documento de Celanova do ano 1298). Casoanálogo sucedía en mosteiros de ordes militares comoo de S. Munio da Veiga de Limia (A Bola)

21, posto que,

segundo se nos fai ver, nunha información de 1519 oprior da comunidade relixiosa-militar, o reverendoLois Feixoo, era quen de decidir se os arrendatarios dedeterminados soutos podían ou non cortar un casti-ñeiro, aproveita-los recursos madeireiros e apaña-lascastañas que se ciscaban. Vexámolo nun extracto:

“(...) mandava que o dito Fernando de Arós, comovoz e cabeça do dito lugar, podese cortar qualesquercastiñeyros e madeyra que quisese eno dito lugar, eque los ditos Alonso de Arós e Gonçalo de Arós nonpodesen cortar castiñeiro ningún nin árboles synliçençia e mandado do dito Fernando de Arós (...)tanto que o dito Fernando de Arós posa tomar lascastañas que qusyere para sy (...)”.

De matinar por un momento sería tamén o verdadei-ro significado da verba monxe. Esta, como ben expli-ca o seu étimo grego, cualificaba ó seu portador comoun ser solitario, condicionado a vivir en moitas oca-sións nun continuo afastamento do mundano

22. Non é

estraño observar á comunidade monástica (masculi-na, feminina, dúplice ou familiar

23), en consonancia

con esta aclaración, procurando retirarse –sobre todono que atinxe a Galiza e debido a súa particular oro-grafía– ó interior da espesura forestal, obnubilada–ofuscada– na atemporalidade, na procura da medita-ción e do silencio, obrar que respondía á fidelidade a

tal atributo de “soidade do profano”. Incluso, RobertFossier, valéndonos do expresado por Portela Silva ePallares Méndez, amosaba ós monxes cisterciensescomo celosos gardiáns das superficies boscosas.

Polo tanto, debido a esta imperiosa e indispensablerelación co mundo agrícola-forestal, o frade, a razóndas normas canónicas estipuladas na súa regra e queo privaban da inxestión dalgúns alimentos (sexa porexemplo nos bieitos o consumo de carne de cua-drúpedes

24), posuía unha dieta baseada fundamental-

mente en pan e viño, peixes (de río e de mar), aves(de curral, de bosque ou de pombal) hortalizas, legu-mes e outros complementos nutricionais de consu-mo directo –sexan así as noces, as castañas e as froi-tas frescas–, ou de elaboración culinaria –queixosfrescos e filloas (ovis folioys), por citar algúns–

25.

IIA CASTAÑA: A ALFAIA DOS SOUTOS

Sería polo tanto nos protectores soutos onde encon-traría o monxe non só os seus recursos madeireirossenón tamén alimenticios, tendo deste xeito á casta-ña (Castanea sativa) como acompañamento “dietéti-co” das súas múltiples, pero pouco coñecidas, recei-tas. Mais a castaña dende a árbore ata chegar ó pratodebía sufrir un proceso conservativo, de mellora decalidade e de preparación para o consumo.

1. TRATAMENTO PREVIO DA CASTAÑA PARA PRODUCTO ALIMENTICIO

Polo que puidemos ter consultado, na súa obtenciónpara logo ser degustada, para ser alimento nutricio-nal, pouco puido ter cambiado dende a Idade Mediaata fai uns anos. Dende as últimas semanas de setem-bro, cando o froito xa comeza a estar maduro e osourizos paseniñamente alfaian o chan, e ata ben tras-pasado o solpor do seguinte mes, empréndese o

21. Como comunidade regular prebenedictina xa existía en 1071, posteriormente pasaría a mans da Orde de S. Xoán de Malta (ou de Xerusalén), para

rematar, posteriormente, no patrimonio da milicia de Santiago.

22. J. GIL, ‘La normalización de los movimientos monásticos en Hispania: Reglas monástica de Época Visigoda’, en Codex Aquilarensis, 10 (1994), pp. 7-20.

23. A. LINAGE CONDE, ‘La tardía supervivencia de los monasterios dobles en la Península Ibérica’, en Studia Monastica 32, fasc. 2 (1990), pp. 365-

379. Consúltese tamén a este respecto: J. PÉREZ de URBEL, ‘San Martín y el monaquismo’, en Bracara Augusta, 8 (1957), pp. 48-67; e igualmente: J.

ORLANDIS, ‘El movimiento ascético de San Fructuoso y la congregación monástica dumiense’, en Bracara Augusta, 22 (1968), pp. 81-91.

24. “Cárnium vero quadrúpedum omnímodo ab ómnibus abstineátur comestio, praeter omníno débilies aegrótos” (Regra, cap. 39). Vid. M. B. GARCÍA

M. COLOMBÁS, San Benito, su vida y su regla (Madrid 1968), pp. 554-555.

25. J. M. ANDRADE CERNADAS, Monxes e Mosteiros..., p 89.

67~

labor da súa recolleita. Pero igualmente sería preci-so o vareado das pólas dos castiñeiros con paos dediferentes tamaños (baloiras) para así aspirar a con-seguir maior cantidade de ourizos. Tal práctica édocumentada na idade media, no que respecta aGaliza, no ano 1457 nos dominios do mosteiro deSan Xusto de Toxosoutos:

“Item diso que vira vsar e poseer ao dito moesteyro aterçia parte dos castineyros do dito souto; e que osherdeyros non punan vara a sacudyr, a menos que cha-masen a San Justo ou a seu mayordomo e esteuesentodos presentes, e que despois vira cortar parte dosditos castineyros a Alberte de Vilela, clerigo, e que nonsabe se os cortou por vontade do moesteyro ou non”.

Non son poucas as veces que nos escritos monásti-cos se nos apunta que unha renda en especie de cas-

taña se debía depositar ó pé dos troncos doscastiñeiros, estructura documental que nossuxire, e subliñamos que tan só é unha suxes-tión, á intención de pretender despoxa-la peldo ourizo nunha corripa ou ouriceira: “deve-des dar o quarto das castañas do dito lugar aope do toro dos castiñeiros”.

Logo, despois de que as castañas fosen desto-nadas do seu ourizo cobertor, limparíanse esecaríanse para deste xeito poder conserva-lassúas propiedades durante moito máis tempo eser facilmente almacenables. O proceso de eli-minación da humidade, ou dunha parte da súapropia auga, faríase naquelas estructuras pétre-as chamadas sequeiros

26, construccións que

aínda que ofreceron dende entón nome a moi-tos microtopónimos e entidades poboacionais

da xeografía do país, non se conservanimportantes e claros datos documentaisque nos testemuñen unha tónica habituale presencia normalizada na xeografíagalega do medievo, a pesar de que si écerto que xa existían. A súa máis remo-

ta existencia confírmanola, encuber-tamente, aquela entrega ó mosteiro

de Sta. María de Oseira porFernando II do souto da

Sequeira (ano 1178), así senos incita na toponimia menor.

Pero con total transparencia apare-ce documentado en Pombeiro en 1396, cando seacorda o contrato foral do souto e sequeiro deBalboa (S. Xoán da Moura) entre o prior deste ceno-bio –Diego Fernández– con Gonzalo Pérez de Eiré (oseu foreiro):

“Conuen a saber, o noso souto et sequeyro quedizen de Valboa, que he en na ribeyra da Cabreira,con todas suas perteenças quantas ao dito souto etsequeyro perteesçan, et con entradas et seydas amontes et a fontes uquer que uaan en o syno deSeoane de Moura”.

Outro procedemento de secado da castaña era nofogar familiar, por medio daqueles utensilios domés-ticos chamados canizos e que consistían nun enrei-xado de madeira disposto enriba da lareira, que pormedio do fume e da calor da combustión se procu-

26. Documentamos a existencia destas construccións nos dominios do mosteiro de Pombeiro no ano 1396.

68~

raba a deshumidificación do froito27. O uso deste tre-

bello tamén era habitual na Idade Media, sobre eltemos moitas referencias documentais nas rendasforais do priorado de Pombeiro.

Como punto importante e de reiterada reinciden-cia na diplomática medieval, e que pode ter per-fecta acollida neste apartado, é aquel aspecto quese refire ó espacio onde se depositaban as castañaslogo de estar secas. Estas, segundo o que se nosofrece na documentación consultada, almacenarí-anse nuns receptáculos chamados “cisternas”,que se nos ofrecen ó noso maxín, disimuladamen-te, como uns depósitos ou estructuras de pedra (etal vez tamén de madeira), semellantes, se cadra, ósceleiros dos nosos antigos mosteiros; ou ben paraas instalacións monásticas algo semellante ao queserían os seus celeiros, isto é, grandes depósitos depedra e madeira.

2. MODOS DOCUMENTADOS DO CONSUMO CASTAÑEIRO

Retomando de novo o tema do froito en si, as cas-tañas previamente secas sería o xeito máis habi-tual na solicitude rendeira dos señoríos. Dá boaconta disto o seguinte extracto sobre os tributosque recollía o arcebispo de Santiago a comezos doséculo XV nos reguengos do lugar de Senín naparroquia de Xanza (Valga):

“La feligrisia de Santa María de Jaança, ha el arçobispoen el realengo que llaman de Senin, que moran endeseys onbres, e dan el terçio de quanta cevera cojen, edel millo la meytad, sacado el diesmo por semiente, esendas fanegas de castañas secas e la meytad del lino edos maravedis, en quatro dineros por fueros cada vno”.

Outras veces a forma de entrega do consumible, antes deser encarreirado ó seu destino, sería logo de telo machu-cado, como se pode entender á luz dun pergameo domosteiro de S. Xusto de Toxosoutos datado en 1159:“annuatim unum modium pannis et unun sextarium decastaneis pisadis et XII congrios et lac unius vace”.Trátase, entón, das denominadas castañas pisadas, ascales, ás veces, serán adxectivadas, outrosí, como casta-ñas secas pisadas (S. Xurxo de Codeseda, ano 1419)

28.

Outra posibilidade de comprace-la renda, ademais, eraen estado verde, é dicir, sen efectuárselle unha fase desecado nos sequeiros ou nos canizos. Pódese observa-lo referido nun documento do 17 de outubro de 1398,onde se indica que unha tal Sancha Fernández (frairade Sta. Xpistina e moller que fostes de Pero EansGatyno) arrendara o lugar da villa das Pedras (naparroquia de S. Miguel de Sarandón, Vedra) ó matri-monio formado por Afonso Martiz e Sancha Afonso,debendo proporcionarlle á referida monxa, en con-cepto de gravame, “duas oytauas e mea de pan pellamedida tolledaa, que deue seer medio millo e meocenteo e por duas faneygas de castañas uerdes (...)”.

Incluso asadas pode se-lo último dos xeitos dos quetemos constancia escrita do seu carácter de froitorendeiro, como acontecía, nalgunha ocasión en S.Vicenzo de Pombeiro.

27. B. BLAS LÓPEZ, ‘Arquitectura para a producción campesiña’, en Galicia. Antropoloxía (dir. edit. Mª. del Mar Pérez Negreira), 23: Arquitectura eco-

nómica (A Coruña 1997), pp. 282-284.

28. “Item en terra de Cotobade, fliguesia de Sam Martino de Cotian, ena aldea que dizen Fonte Alconde, huun casal et voz de herdade; et suyan

dar por ela seis escudelas et huun tallador et hua rapada de pan et outra rapada de castanna sequas pisadas (...)”. F. PÉREZ RODRÍGUEZ, ‘San

Jorge de Codeseda...’, p. 81.

Refectorio monástico nun capitel de S. Bartolomeu de Rebordáns (Tui).

Augatinta do autor.

69~

Resumindo, todo parece indicar que os mosteirosmedievais tiveron as castañas como parte importan-te da súa dieta alimenticia, non só como froita(xunto coas noces e outros productos das arboresfructuosas), senón tamén como ingrediente da súaculinaria. No que atinxe ós casais, “aldeas” e peque-nas entidades poboacionais de ámbito rural será deindicar que a súa localización preto dos montes eraindispensable para a propia vida diaria da súa veci-ñanza, moitas veces, e en verbas de Mª. L. RíosRodríguez, “base esencial de su subsistencia, dadasu reserva de caza, de árboles frutales –tales comola castaña, nuez o avellana–, fuente esencial de cale-facción y abonado y de sustentación del ganado–esencialmente de cerda–”.

3. VARIEDADES DE CASTAÑAS RECOLLI-DAS NA DIPLOMÁTICA MEDIEVAL

En moitas ocasións, cando na documentaciónse nos indica que unha determinada renda sedebía pagar en castañas verdes isto pódenos

levar a non comprender, correctamente, overdadeiro significado desta declara-

ción, posto que se ben as castañas sepodían entregar en estado verde, édicir, sen estar forzadas a unhamaduración ou un secado nossequeiros ou no canizo, como xademos conta, igualmente podíanestar maduras ou plenamente logra-das se se atende á variedade que secoñeceu co nome de “verdeal”,aquela que se lle efectúa a súa reco-lleita, concretamente, entre as últi-mas semanas de setembro e as pri-meiras de outubro

29. Noutras ver-

bas, e guiándonos das excelentesexplicacións de Ríos Rodríguez(dilucidadas a partir da documen-tación medieval do mosteiro de S.Clodio do Ribeiro), non respondíaisto á libre vontade do agricultor-recolector de efectuar un prema-turo vareado, senón, inequivoca-mente, a un tipo de variedade

que se producía temperán, aquela que se coñecenhoxe cos nomes de Verdeás, Verdellas, Verdiñasou Samigueliña (por recollerse por datas SanMiguel).

En contraste con esta variedade fai presencia,outrosí, aquelas que se apañaban ou vareaban noseu propio tempo (no mes de novembro), as pro-piamente de temporada, tamén denominadasnegras, de “sangue” (debido á súa cor vermelloa-castañada), ou serodias, que eran de maior emellor tamaño, así como de máis fácil conserva-ción no período invernal. Contémplase esta clasede castaña “negral”, igualmente, nos informes deS. Clodio do Ribeiro no ano 1365.

29. Esta practica foi moi habitual incluso, segundo a información da que fixemos consulta, ata finais do S. XV. Compróbase isto nos contratos forais de

destacadas liñaxes da bisbarra compostelá; así, por exemplo, na dos Reino. Segundo un documento, do 30 de agosto de 1489, un tal Dª. Tareixa

Sánchez de Reino obrigáballe a aqueles que tiñan dela o foro e censo do lugar de Saa (na freguesía estradenses de S. Xoán de Santeles, Pontevedra),

a que lle entregasen como renda anual: “(...) da metad de 8 zelemines de pan, medio zenteno e medio millo, e mais a metad do carto do viño que Dios

diese nas ditas viñas, e metad de una rapada de castañas verdes (...)”. Arquivo do Pazo de Maíndo (Sta. María de Couso, A Estrada), Libro de rexis-

tro dos morgados de D. Antón Cisneros (Conde de Ximonde), ff. 324v-325r.

70~

Así, fosen ou non de temporada, o usufructuariodebía entrega-lo froito do castiñeiro na época oumomento en que o outorgante do foro lle indicase,sexa logo así: no período litúrxico da Coresma, ouparticularmente no día da Cinza (como se recolle en1329 e 1342, respectivamente, no mosteiro ouren-sán de S. Pedro de Rocas), no Nadal (segundo se tes-tifica en Pombeiro en 1395), no día de Sto. André(igualmente nese mesmo ano e cenobio), ou poloentroido (Rocas, 1347).

4. AS CASTAÑAS COMO PRODUCTOS SUXEITOS A RENDA

Como estamos a comprobar, as castañas serviron enmúltiples ocasións como productos ou pago de ren-das, como moeda na satisfacción de gravames porarrendamentos, por foros, por diversos tipos de con-cesións de explotacións rústicas, rendas decimais efiscais, etc. Deste xeito os representantes señoriaisconcedían a escudeiros, cabaleiros –a pequena aris-tocracia en xeral–, ou a simples vasalos a explota-ción de terras, pazos, dereitos de padroado de igre-xas, dotacións, bacelos ou masas agricola-forestais.Os receptores destes beneficios debían, como resul-tado, favorecer ós outorgantes cunha determinadarenda, ben en especie ou en moeda –alusivo do vín-culo de vasalaxe e da propiedade auténtica dosbens–. Sobre todo durante os séculos XIV e XV, perí-odo no que a documentación nos centra estas inves-tigacións, a satisfacción rendeira das castañas erapagadoira maioritariamente en especie, dando pasocenturias despois ó uso imperante da moeda. Nocaso de que o tributo fose aboado con este froito omesmo sería medido en diferentes unidades de capa-cidade, a maior parte delas, como poderemos apre-ciar, de introducción musulmana. As tegas

30en rela-

ción coas castañas xa as podemos documentar noano 1300 (no mosteiro de S. Salvador de Bergondo),

en 1304 os cuarteiros (no priorado de Pombeiro31),

na cuarta década do S. XIV os celamíns32

e os mollos,ou monllos (ambos no arcebispado de Santiago), asfanegas

33e os almudes

34a finais do século XIV e

comezos do XV (igualmente nas rendas do señoríoarcebispal compostelán) e os ferrados en 1370 (nomosteiro de S. Pedro de Soandres); aínda que todasestas datacións non significan que as medidas decapacidade non se viñeran utilizando con anteriori-dade. Podemos indicar ademais que a finais do sécu-lo XIV cada fanega de castañas tiña unha equivalen-cia de 14 marabedís brancos; aínda que outras vecespodían ser pagadoiras en soldos (Celanova a media-dos do S. XV) ou en dineros (como pasaba en Caldasde Cuntis), mais dificultados pola ausencia de datosreveladores non nos arriscamos a facilitar unhacorrespondencia precisa para estoutras moedas.

Así a todo esta non era a única forma coa que sepodía entrega-lo froito, poucos testemuños indícan-nos que igualmente podía ser en relación co reci-piente co que se faría o traslado, referímonos ás ces-tas ou cestos. Tal é o caso que se recolle no testa-mento Pedro Peláez de Vilar, datado en 1292 e trans-crito por Ferro Couselo. Nunha das súas mandas otestador esixía, como última vontade, que lle entre-gasen á igrexa de “Sam Salvador de Paaços XV sol-dos; logo e ao novo, un puçal de vino e un çesto decastañas, se morrer desta door onde aora jasco”

35.

Outra das maneiras coa que se pagaba o tributo erasegundo unha determinada porcentaxe da produccióncastañeira –tal e como se adoitaba facer con cereaiscomo o trigo, millo miúdo, etc–; así podía ser en sextaspartes da colleita, quintas partes, cuartas (como erahabitual en varios lugares de Caldas de Cuntis), terciase metades. Pero entre as condicións ou xeitos de entre-ga, as castañas debían estar escoleytas dos cascôôs etdo podre, pasando a ser castañas sen malicia; igual-mente, ás veces, tan só se indicaría que se encontrasen

30. A tega (do árabe taligha, esto é, saco) é unha medida de superficie e de capacidade para áridos e que posuíu variadas equivalencias na Galiza.

31. Isto tamén se pode observar a finais do século XV no bieito cenobio ourensán de Sto. Estevo de Ribas de Sil. Cf. X. FERRO COUSELO, o.c., pp. 115-118.

32. O celamín (do árabe thamani, relativo á oitava parte), era unha medida de capacidade para áridos, que tiña catro cuartillos. En

Castela equivalía a 4’625 litros. Como medida de superficie, no mesmo reino e en relación co cultivo do trigo, abranguía unha área

de 537 metros cadrados de semente do cereal.

33. A verba árabe faniga, que deu orixe á galega e castelá fanega, adquiriu o atributo de medida de capacidade para áridos e tamén de superficie,

tendo un dimensionado moi variado en toda Galiza. En Castela a fanega gardaba 12 celamíns e equivalía a 55’5 litros.

34. Almud (que ten a súa orixe árabe na verba al-mudd), como medida de áridos tiña unha equivalencia moi semellante á do celamín, sendo en moitos

lugares da xeografía peninsular de idéntica capacidade, noutros achegábase á media fanega.

35. X. FERRO COUSELO, o.c., pp. 47-49.

71~

lynpas de pôô e de muna; escolleita que debíanpasar tamén moitos productos do campo como ocenteo (que se seleccionaba do po e palla na terrade Aguiar segundo o anunciado polo ano 1459).

Feitos característicos como o que acontecía nasconcas do Avia e do Miño nos anos centrais doséculo XIII son así mesmo dignos de comen-tario, posto que o viño desta importanterexión vitivinícola irá ligado en moitas oca-sións con algún tipo gran –como froitos depago dos forais–, noutras a unha porcentaxeda producción de tódolos froitos colleitos(omnium fructuum) e no último dos casosvencellado directamente co pago en castañas;non sendo estraño, deste xeito, que nestasáreas convivisen en harmonía bacelos e sou-tos

36. Sucedía entón unha íntima relación

entre as terras de producción vitivinícola coasdos castiñeiros, que ben circundaban as súasfincas ou ben se atopaban próximos. Podenser simbólicas as seguintes verbas documen-tais: “quinionem nostrum de illa vinea que fuitde Caballario (...) et detis ambo in vitta ves-tra medietatem de vino in lagare et de cas-taneis in cisterna”. Resulta de interese,outrosí, o que acontecía en S. Xes daPeroxa no ano 1437 con respecto ó mos-teiro de Sto. Antoíño de Toques, posto quealgún dos foreiros deste cenobio lucense debían reci-bir dos seus “subforeiros” a cantidade de catro tegas decastañas, un canado de viño e catro marabedís vellos.

Con todo, o castiñeiro era un bo compañeiro para con-vivir; non era unicamente veciño de cepas de viñosenón que, igualmente, amosaba a súa presencia borde-ando e delimitando as explotacións decruadas ou culti-vadas, ben nas seiras vitícolas, ben nas cortiñas e plantí-os de legumes e cereais (como se reflicte nalgunhadocumentación do mosteiro de Melón). Con respecto óprimeiro dos casos chámanos a atención unha carta deavinza que se estableceu en 1272 entre Xoán Martiz eAdán Fernández –“vestiario” ou “camerario” do mostei-ro de S. Martiño de Fóra– en razón dunhas herdades de

viñas (chamadas da Sobreira) en termos do lugar deGomariz (nas terras ourensás de Leiro), e que se encon-traban demarcadas por castiñeiros e leiras de soutos.Obsérvese así, neste parágrafo que extractamos:

“Conozuda cousa seya a quantos esta carta virencomo a min Johan Martiz, dito Aluelo, demandouAdan Fernandez, vestiario de San Martino, moradoren Rezemunde, por ante Fernan Eans de Vanga, juyzdel Rey, as duas terzas da vina da Souereyra con seuterreo, a qual iaz en termino de Gomariz, en çima dauilla, a qual se departe pela herdade de Baroo e pelocastineyro asadeyro en ende por leyra dosCastiñeyros da Riba (...)”

37.

36. Algo semellante debeu ter acontecido nos herdos do mosteiro de Celanova posto que son moitas as ocasións nas que vemos convivindo as vides con

outras árbores (seguramente castiñeiros moitas delas); observámolo por exemplo neste fragmento documental: “Ego p et uxor mea Trodilli vobis domno

Cresconio vendimus vinea nostra propria que iacet in villa de Sumeso in loco predicto subtus domum de Donon quomodo est conclusa cum suas arbores

in omnique giro”; ou o que é o mesmo: “Eu Gundemaro e a miña dona, Trudilli, vendemos a vos don Cresconio nosa viña propia que está localizada

na villa de Sumeso, no lugar xa nomeado, baixo a casa de Donón, tal como está circundada alrededor coas súas árbores en todo o seu perímetro”. Cf.

Mª. C. PALLARES MENDEZ, Ilduara..., pp. 25-26. Recomendamos consultar na mesma obra as pp. 143-144.

37. E. O. A., ‘Carta de avenencia entre Juan Martiz y Adán Fernández...’, en Galicia Histórica. Colección Diplomática (Santiago 1901), pp. 34-35.

72~

Pero o monte non era o único abastecedor de casta-ñas suxeitas a renda, as das proximidades das cons-truccións, as dos cercados de terreos e as que seintercalaban coas explotacións vitícolas –como xademos conta–, igualmente contribuían coa recada-ción anual; tal acontecía a finais da Baixa IdadeMedia –como se demostra nalgún contrato foral–, nomosteiro de Vilanova de Lourenzá.

Tamén é de curiosidade para nós saber que en variasocasións cando aquel omnium fructuum era especi-ficado, observamos que as castañas –como productorendeiro–, ía acompañado de froitos que abundabanna xeografía productora. Sexa así, polo ano 1421,cando a comunidade de Sto. Antoíño de Toques reco-llía dun morador da freguesía de S. Paio de Paradela,en relación co gravame imposto ó contrato foral quecon el tiña acordado, a metade de tódalas froitas (efroitos) que alí se producían, ademais dos nabos,legumes, castañas, un porco por nadal e unha ola demanteiga chegado o mes de agosto; ou como acon-teceu co ourensán mosteiro de S. Pedro de Ramirás,posto que a el tamén se lle tiña entregado, nos anos1322, 1366 e 1388, algunha renda de castañas acom-pañada de viño, liño e legumes.

En relación agora cos excedentes productivos, aquiloque non ía destinado ó consumo propio ou ó pagorendeiro, canalizaríase nos mercados locais; pero acastaña tamén tería nalgunha ocasión ós estancoscomo posto fixo de venda, tal e como se dá o caso navila de Noia, onde se comercializaba conxuntamenteco pan –para consumo dos bebedores a fins do catro-centos–, naquel recinto próximo á antiga torre doTapal: “Iten da al mayordomo las panaderas e casta-neyras que venden el pan e castañas en el estanco porlas dexar vender ende en el tapal a los bebedores”.

5. ACHEGAMENTO Á RECADACIÓN RENDEIRAEN ESPECIE POLA MITRA DE SANTIAGO NOSSÉCULOS XIV E XV.

Que conste que a castaña non o era todo noacompañamento da culinaria do medievo.Multitude de productos conformaban o tráficode mercadorías e consumibles das distintascomarcas. Tal vez interese, polo tanto, ter unhavisión xeral dos recursos alimenticios da Sécompostelá a fins do século XIV e comezos doXV, para poder ter coñecemento completo dasituación.

Trataremos nun primeiro lugar os productos deriva-dos do mar e dos ríos, indicando á par os lugaresonde parece ser se abasteceron as instalacións cate-dralicias compostelás. O elenco podería comezarcos polbos, pixotas, pescadas, sardiñas e congros(desembarcados nos portos de Pontevedra, Noia ePadrón); raias, ollas, melgas, toniñas –hoxe coñeci-das co nome de arroaz–, pragos e caçôs (nos portospadroneses), budións (igualmente en Padrón eNoia); as xibas (en Pontevedra e Padrón); barbos,ollomoles e ostras (no litoral noiés); e o sal en casetódolos portos mariñeiros (Muros, Noia, Pontevedra,Padrón e Torres do Oeste). No que respecta ós pro-ductos derivados dos ríos serán rememorados noTumbo Vermello de Don Lope de Mendoza (verda-deiro vademecum dos recursos alimenticios daarquidiocese de Santiago no declive baixomedieval),os salmóns do Ulla pescados en Padrón (localidadeonde os prelados composteláns tiveron as súas prin-cipais infraestructuras portuarias, aínda que conmáis rigor teríase que identificar coas terras do quehoxe é Pontecesures).

Da xeografía igualmente padronesa, por exemplo,recadábase incluso parte da producción de sidra óigual que de viño. Este último producto, segundo asmencións expresas na documentación consultadado referido Tumbo Vermello, abastecía ás adegas daIgrexa de Santiago dende as terras tamén deCordeiro, Caldas, O Grove, Sta. Cruz de Castrelo,Sto. Adrán de Vilariño, Ribadumia, Godos, S. Pedrode Buesa, Portas, Fefiñáns, a Casa Forte do Viso,Serantes, Salceda, Teis, S. Pedro de Cela, O Morrazo,Betanzos, Arzúa, Muros, Noia, Melide, Portomarín eoutras non citadas explicitamente.

Recursos complementarios, xa do ámbito plena-mente rural, serían o pan, a çeveira, o millo miúdo,a avea, o trigo, os allos, as cebolas, o liño, as fabas(antigamente coñecidas tamén polo nome de erve-llas), os legumes, a froita fresca e os froitos secos(noces e castañas), etc. No que respecta a animaisestarán os porcos (que cada un adoitaba equivaler30 soldos ou 10 libras), as galiñas, os cabritos, oscarneiros, os capóns, as caxotas (ou pernís) devaca, etc. Tamén eran productos rendeiros os ovos(xeralmente entregados en decenas e non enducias). En caso de non ser facilitada a renda enespecie e si en moeda sería habitual o pago enmarabedís, soldos leoneses, libras brancas, dinerosou marcos de prata.No que respecta ós froitos secos, e máis concreta-

73~

mente ás castañas, nesta mesma documentaciónserán sobresaíntes os lugares de Cordeiro, S. Pedrode Buesa, o couto de Cangrallo, Salceda, Betanzos,Noia e Caldas de Cuntis.

6. A PRODUCCIÓN CASTAÑEIRA NA COMARCA DE CALDAS

A tenor das fontes documentais publicadas e inédi-tas que consultamos podemos facer un listadodaquelas demarcacións nas que o cultivo da castañaera relevante por enriba doutros froitos entregadosgratuitamente por nosos montes. Dentro das cir-cunscricións da Terra das Caldas daremos conta delugares como Cordeiro, Barro, Arcos da Condesa eCaldas de Cuntis que destacaron pola súa produc-ción castañeira.

Comezamos, por exemplo, co primeiro deles, cocouto de Cordeiro, o cal ten os tributos rendeiros daIgrexa Compostelá claramente especificados nodeclarado Tumbo Vermello. Neste indícasenos quedos dez casais reguengos que posuía o couto: “seysdan el terçio de cevera e la meytad de millo, e danseys maravedis de brancos, de fuero cada vno, e vnafanega de castañas secas, e dan por ela XIIII marave-dis e la meytad del lino e el terçio del vino”. Ademaiso señorío arcebispal posuía outros casais que dabanó prelado de Santiago a metade de canto se labraba,e incluso un tal Afonso Roselo pagaba oito marabe-dís por fueros e por castañas. Tamén se recollía estefroito, como dixemos anteriormente, nos reguengosde Senín (vid. apart. 1 desta segunda parte).

Aproximándonos agora ás terras de Barro, nunha des-coñecida “igrexa” denominada San Guileono perten-cente ó couto chamado de Cangrallo –e que sospei-tamos debeu coincidir coa actual entidade poboacio-nal que leva esta última designación dentro da fre-guesía de S. Breixo de Barro–, documentamos no perí-odo episcopal de D. Lope de Mendoza as seguintesimposicións rendeiras: “doze cargas de pan e masnueve libras e mas nueve capones e nueve almudesde castañas linpias”, entre outros froitos e rendas enmoeda.

Non moi lonxe a estes emprazamentos situouse ocouto de Arcos da Condesa, do cal podemos facerfincapé, ademais dos tributos en castañas, no aspec-to que atinxe á fisionomía interna da parroquia, xaque esta dividíase a comezos do século XIV en tres

zonas perfectamente diferenciadas: unha que eraposesión da casa e condado de Trastámara (herdei-ros dos condes de Traba) e que abranguía aproxi-madamente os dous tercios da súa extensión, o ter-cio restante que era da voz de Pedro Álvarez deAlbán, e tan só catro casas que foron da posesión daOrde do Temple. Así e todo, tratando o tema quenos leva, tódolos moradores desta freguesía, logo deque o Cabido Catedralicio conseguise integra-la tota-lidade do couto nas súas posesións, deberían satisfa-ce-lo imposto polo aproveitamento da terraria, eque consistía en rendas de pam et de vinno et decastanas et de nozes et fauas. Concretamente, acantidade de castañas que subministraban os coutei-ros, tanto os que o foran da zona do señorío dosCastro (Trastámara) como os das áreas restantes, eraconcretamente a metade da producción.

Por último e para rematar quédanos (Caldas de)Cunctis, aquela terra que hoxe quedou muda de signi-ficado ó ser mutilada do elemento que a vinculabacoas augas quentes –as caldas– e que lle facilitaba arazón da súa existencia e da súa significación. Nela,segundo o tantas veces citado Tumbo Vermello, osmetropolitanos de Santiago recollían un cuarto da pro-ducción castañeira nas villas de Xinzo e Laxos; podeser significativo o seguinte texto que acompañamos:

“Ha de fueros de los que labran por pan en toda lafelegrisia, salvo de los fijosdalgo, que tiene vn par debueys, vna tega de pan de la medida de la Eglesia, eXX soldos e vn galina. E sy alguno que non tengasynon vn buey paga medea tega de pan X soldos evna galina. E ha mas en la villa de Gigiso e en la villade Lages, quando hay castañas, la quarta parte en loslugares sabidos, e son apreçiadas en dineros, de quelieva el arçobispo la quarta parte”.

Como sinopse, pincelamos aquí, a grandes liñas,aspectos que vinculan a historia e a etnografíamedieval galega coas tradicións contemporáneas;traballo que pode servir como preámbulo dunentendemento sobre a importancia da conservacióndos costumes e das antigas manifestacións popularesque ligaron aquelas devanceiras xentes coas actuaisxeracións. Culinaria, arquitectura, costumes e valo-res antropolóxicos que temos a obriga de divulgar econservar para o futuro por medio de investiga-cións, festas, magostos e, sobre todo, para rescata-lonoso magoado patrimonio etnográfico, a nosa parti-cular identidade, o noso mundo.

74~

BIBLIOGRAFÍA

ÁLVAREZ BURGOS, F., et alii; Catálogogeneral de la moneda medieval Hispano-Cristiana desde el siglo IX al XVI (Madrid1980).ANDRADE CERNADAS, J. M.; Monxes eMosteiros na Galicia Medieval (Santiago1995).ANDRADE CERNADAS, J. M.; ‘Los monjesnegros y el poder en la Galicia de los siglosX-XII: el ejemplo de Celanova’, en OsBenedictinos na Europa. 1º CongressoInternacional (Santo Tirso 1998), pp. 35-44.FERRO COUSELO, X.; A vida e a fala dosdevanceiros. Escolma de documentos engalego dos séculos XIII ao XVI (edición fac-símile Vigo 1996), pp. 115-118.

FREIRE CAMANIEL, J.; El monacato gallegoen la Alta Edad Media (A Coruña 1998).LÓPEZ FERREIRO, A.; Fueros municipalesde Santiago y su tierra, (Madrid 1975).LORENZO FERNÁNDEZ, X.; Etnografía:cultura material, en Historia de Galicia, II(dir. R. Otero Pedrayo, Madrid 1979).LUCAS ÁLVAREZ, M.; Tumbo A de laCatedral de Santiago (Sada 1998).LUCAS ÁLVAREZ, M.; El Archivo delmonasterio de San Martiño de Fóra oPinario de Santiago de Compostela, tomosI e II (Sada 1999).LUCAS ÁLVAREZ, M.; San Paio deAntealtares, Soandres y Toques: tres monas-terios medievales gallegos (Sada 2001).LUCAS ÁLVAREZ, M.-LUCAS DOMÍNGUEZ,P. P.; San Pedro de Ramirás. Un monasteriofemenino en la Edad Media (Santiago 1988).

Mosteiros reseñados no texto. Recreación gráfica do autor.

LUCAS ÁLVAREZ, M.-LUCAS DOMÍNGUEZ,P.; El priorato benedictino de San Vicenzode Pombeiro y su colección diplomática enla Edad Media, (Sada 1996).PALLARES MÉNDEZ, Mª. C.-PORTELASILVA, E.; El bajo valle del Miño en lossiglos XII y XIII: economía agraria y estruc-tura social, (Santiago 1971).PÉREZ RODRÍGUEZ, F.; ‘San Jorge deCodeseda: un monasterio femenino bajo-medieval’, en Studia Monastica, 33, fasc. 1(1991), pp. 51-85.PÉREZ RODRÍGUEZ, F. J.; El dominio delCabildo Catedral de Santiago deCompostela en la Edad Media (Siglos XII-XIV), (Santiago 1994).PORTELA SILVA, E.- PALLARES MÉNDEZ,Mª. C.; De Galicia en la Edad Media.Sociedad, Espacio y Poder, (Santiago1993).RÍOS RODRÍGUEZ, Mª. L.; ‘El casal medie-val gallego: contribución al estudio de unaunidad de poblamiento y explotación(siglos XI a XIII)’, en Museo de Pontevedra,43 (1989), pp. 109-128.RÍOS RODRÍGUEZ, Mª. L.; ‘Soutos bravos ysoutos mansos: el castaño en Galicia (siglosXII-XIV’, en El medio natural en la Españamedieval: “Actas del I Congreso sobreEcohistoria e Historia Medieval” (edit.Julián Clemente Ramos, Estremadura2001), pp. 475-488.RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, Á.; Las fortale-zas de la mitra compostelana y los “irman-diños”. Pleito Tabera-Fonseca, I e II (Ponte-vedra 1984).RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, Á.; O TumboVermello de Don Lope de Mendoza,(Santiago 1995).RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, Á.-ARMASCASTRO, J.; Minutario notarial dePontevedra (Santiago 1992).RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, Á.-REY CAIÑA,J. Á.;‘El Tumbo del Monasterio deVillanueva de Lorenzana’, en EstudiosMindonienses, 8 (1992), pp. 11-274.ROMANÍ MARTÍNEZ, M.; ‘Documentacionagraria gallega, aproximación al paisajemedieval de las cuencas del Avia y Miño’,en Jubilatio, (Santiago 1987), vol. 1, pp.239-253.TATO PLAZA, F. R.; Libro de notas deÁvaro Pérez, notario da Terra de Rianxo ePostmarcos (1457), (Santiago 1999).VÁZQUEZ VARELA, J. M.; ‘O ciclo doscultivos e o aproveitamento do inculto’, enGalicia. Antropoloxía (dir. edit. Mª. delMar Pérez Negreira), 24 -Tecnoloxíaagraria. Oficios- (A Coruña 1997), pp.176-225.VIÉITEZ CORTIZO, E.; ‘Castiñeiro’, en GranEnciclopedia Gallega, 5 (Dir. edit. SilverioCañada, Santiago-Xixón 1974), pp. 223-228.

E S P E C I A L

R O M A R Í A E T N O G R Á F I C A “ R A I G A M E ”

77~

CONCURSO ARTÍSTICO “II ROMARÍA ETNOGRÁFICA RAIGAME”

R O M A R Í A R A I G A M E

En Vilanova dos Infantes, o 8 de setembro de 2003 constituíronse no Centro Comarcal “Terra de Celanova” de

Vilanova dos Infantes, os xurados correspondentes, para analizar os traballos presentados aos concursos convo-

cados pola organización da “II Romaría etnográfica Raigame” celebrada en Vilanova dos Infantes o pasado 17 de

Maio día das letras galegas.

Os traballos do apartado de Investigación Etnográfica, debido á súa extensión, serán publicados oportunamente nunhaseparata da revista “Raigame”.

Apartado de Fotografía

O xurado estivo constituido por: Xosé Vazquez “Che”,José Paz, Antonio Piñeiro.

Primeiro Pemio (300 €): “Tuzzaro”, destacando a súa aproximación ós oficiosrepresentados na Romería, de Rubén Vilanova Romero.

Segundo Premio (150 €): “Xurelo”, de Xoel Gómez Losada.

Terceiro Premio (90 €): “Xoaniñas”, destacando a súa harmonía e composi-ción, de Verónica Rodríguez Pérez.

Apartado de Debuxo e Pintura

O xurado estivo constituido por: Luis Cid, Xosé Cid eBaldomero Moreiras

Primeiro Pemio (300 €): Deserto

Segundo Premio (150 €):“Requeixo” de Jesús Nieto Enríquez.

Terceiro Premio (90 €): “Bos días, Vilanova” de Lidia Rosa González Peña.

Apartado literario

O xurado estivo constituido por: Marcos Valcarcel, LaloPavón e José María Rodríguez

Primeiro Pemio (300 €): “Trasnos feirantes” de Xavier Barreiro.

Segundo Premio (150 €): “Lembrando a vida rural” de Manuel Herminio IglesiasVázquez.

Terceiro Premio (90 €): “Vilanova Baixo a Ollada atenta da súa torre medie-val” de Alba Cid Fernández.

Apartado de Investigación Etnográfica

O xurado estivo constituido por: Antón FidalgoSantamarina, Julio Fernández Senra

Primeiro Pemio (300 €): “Os oficios artesanos. La Cestería. Os Coroceiros” deCelso Rodríguez Cao e F. L. Boluda.

Segundo Premio (150 €): Deserto

Terceiro Premio (90 €): “A elaboración do pan: Un traballo tradicional” deNoemí Castro Blanco.

Xavier Barreiro

79~

«¡Pócemas para o mal de amores,feitizos dun día, conxuros parameigas chuchonas, corno esfeiladode trasno, aturuxos de tronante,tempo de vivos medido nun reloxocon areas de ouro, flores de figuei-ra, ovos de pita choca dun galonegro, cuspe de Satán en cunca degarabano, peidos cheirentos deLucifer en pó, soños de tolo, pensamentos esqueci-dos dunha muller enamorada e ultraxada, raiolasdo Arco da Vella, cirios e candeas usados polaSanta Compaña, petiscos de xiria de demouchi-ños, ollos e aguillóns de serpe, coiro de sapo, bilisde neno nacido morto, acios de linguas de mourose auténticos libros máxicos de druída!». Berrandoesta proclama é como os trasnos feirantes anuncian asúa mercadoría, é o “business trasning”. Ninguén sabedende cando, pero canto trasno hai na Nosa Terra reú-nense nunha romaría unha vez no ano, ata o de hoxe.

Nesta feira meigalla o tempo semelladeterse e o espacio é paralelo ó noso.Os trasnos feirantes xúntanse enMeiganova dos Trasnantes, a nosaVilanova dos Infantes, onde só a xentede bo corazón, os nenos e todo aquelque queira algo destes seres infernaispoderá velos e tratalos.

Cada feira dos mortais humanos ten o seu intríngu-lis: uns van tomar o polbo e feirearse, outros mer-can un carneiro, ás veces broa e bica de Trives,tamén venden un xato, acoden gaiteiros e pandere-teiras, e hai quen non vai pero sábeo todo mellorque calquera de nós que estivese por alí. Os huma-nos imos a estoutra feira na procura das quimerasque non vemos, para atopar o xeito de facer dano aun veciño, por envexa,... Os trasnos van por amo-larnos a existencia e aproveitarse dos nosos defec-tos e da nosa cobiza, para demostar o seu poderio

Trasnos feirantes

Xavier BarreiroDebuxos de Luís Cid

Cada feira dos mortais

humanos ten o seu

intríngulis: uns van

tomar o polbo e

feirearse, outros mercan

un carneiro, ás veces

broa e bica de Trives,

tamén venden un xato,

acoden gaiteiros e

pandereteiras, ...

CONCURSO L I TERARIO

1º PREMIO


80~

frente ós outros habitantes do Averno, por apren-der novas mañas.

Meigas, enfeitizados, trasnos, mouras, donas, don-celas, lumias, caneiros, demouchiños e outrosseres malignos con poderes supraterreos cheganalí percorrendo o Ollo de Sapo, que non é máisque un conxunto de tuneis con moitas curvas esaídas que atravesa toda Galicia, dende Estaca de


As tres meigas máis fermosasde Galicia, señoras do Reino

das Augas, as Xacias ou Xanas,que tecen con fíos de ourocorozos, albeos, sabanos e

chambras, chegan polos regatosdende mares e ríos lonxanos.

Bares ata A Mezquita. Este feito aprovéitano estesdiaños para facer esmorgas e troulas en calqueravila e desaparecer nun intre. Unha das saídas estáoculta na torre de Vilanova, ben pechada, e sóeles poden traspasala nesa data.

Nubeiras e Tronantes veñen polo aire anunciando a súachegada con lóstregos, sementan raiolas de tódalascores e as nubes, ó ras do chan, corren como se quise-

xen caer enriba dun paraugas. Ó rema-te da feira vanse co vento e agroma unsilencio eterno.

As tres meigas máis fermosas deGalicia, señoras do Reino das Augas,as Xacias ou Xanas, que tecen con fíosde ouro corozos, albeos, sabanos echambras, chegan polos regatosdende mares e ríos lonxanos. Trocanos farrapos dourados, seguramentemeigos, pola resposta a unha adiviña.De non lle acertar hailles que darunha mazaroca de millo corvo, pois aquen se negue convírteno en lamprea,pero de atopar o corpo perfecto dehome agasallan ó seu dono cunhaprenda e tentan engaiolalo para casarcon el. Cando liscan dalí esvaécenseno gurgullón dun regueiro.

¿Qué fan uns entes sobrenaturais fei-reando na romaría de Vilanova dosInfantes? Topamos co Xoitamia ven-dendo libros e pergameus de falsamaxia; o que máis lle solicitan é o DeCorretione Rusticorum, disque doSanto Martiño de Dumio, unha colec-

ción de follas na que o santo explica como se desfacerdo mal de ollo, de meigas e outra mala xente. O LeborGabala, libro que escribeu Breogán relatando as xes-tas dos nosos devanceiros, e o Ciprianillo, libro deesconxuros galegos, teñen moita venda.

¿Qué fan uns

entes sobrenaturais

feireando na romaría

de Vilanova dos Infantes?

81~

Quen aprecie os cogomeloscoñecidos como lingua de boipode trocarllos ó Zarabeto porsons de verbas xeitosas ou fra-ses enteiras, tendo en contaque despois nunca máis volve-rá a pronuncialas. Este trasnotatexa cando non fala o VerboXido, o latín dos canteiros,pero entende moitos idiomas.Na feira, o Zarabeto instálase

nunha cachoupa ó pé da Torre de Vilanova xunto coZoa, un demouchiño que non fala, só barbulla os

sons da natureza. Co Zoa non sepode iniciar unha parrafada, poisempeza co ruxe-ruxe para non rema-tar en días, é como se os seus beizosfixesen de imán cos nosos tímpanos.

Calquera mortal que goce na cociñae da boa mesa pode mercarlle ódemo Cenlumes uns coitelos quecortan sos sen collelos na man, senesforzo, e non se cegan no fío, oudecantarse por unhas tixolas quecociñan sen graxa e sen lume. Se lledicimos unha receita que este diañonon coñeza teremos un deses agasa-llos. Ó amosarlle un novo arrecendo,ou se lle damos a probar un sabordescoñecido para el, comeremosdabondo e ben toda a vida. Adoitaestablecerse na Praza do Balcón, ecomo devece por comer ben vai xan-tar na casa de comidas ó pé da Torre.

Outro demo, o Corrigatos, que fartode comer touciño con bolos do potese meteu frade, percorre a vila naprocura dalgún chapante para convi-dalo, pois deste xeito vaise liberan-do de canto comeu de máis. Antesde enche-la andorga bendice a mesa

O Forriolo oferta corcoñosde Gundivós cos que se fai omellor tinte de ardentía dovagalume. Con esta tinta sóse poden escribir as verda-des, coas mentiras faise invi-sible cando se le, por isonotarios, avogados e preite-antes andan na súa procuranesta feira, pero só xurde oefecto se usamos unha plumacon punta de diamante. Nas lousas da Praza doArrabaldo ten a súa parada un bochinche.

O Forriolo oferta corcoños de Gundivós cos que se fai o mellor tinte de ardentía do vagalume.

Calquera mortal que goce na

cociña e da boa mesa pode

mercarlle ó demo Cenlumes uns

coitelos que cortan sos sen

collelos na man, sen esforzo, e

non se cegan no fío, ou

decantarse por unhas tixolas que

cociñan sen graxa e sen lume.


82~

dicindo: Bendícelo Dios, comámolo nós. Candonon está chapando podemos atopalo nas adegas queten Vilanova no seu cerne pétreo, que segundoconta a sabedoría popular cicelounas un trasno queroubaba os bocois de viño para gardalos alí.

A churrusqueiriña feiticeira Mariloira dirixe as mei-gas pandereteiras, que bailan diante da Fonte dosEncantamentos mentres enmeigallan ós bocaabertaque axexan e rexouban dos seus encantos. Os tro-nantes gaiteiros, co druída Xulimes á fronte, engara-tuxan a canta boa moza escoita o son da palleta e oroncón. Dende a Praza do Arrabaldo ata a PrazaMaior nenos e vellos, demos e santiños, todos xun-tos gozan dos sons que saen dende o fol da nosa rai-game. Hai unha meiga, Eudivoria, que ten o poderde atraer os sons, pois estes percorren o aire duran-te séculos dende que se emiten. Nunha destas folia-das meigas foi capaz de recoller as palabras do reiSalomón nas que se crean as notas musicais. Dendeese día, non hai músico que non saiba dos poderesdesta bruxa e que non lle dedique unha muñeira ensegredo, un alalá, ou calquera peza a ritmo de birim-bao, chifres e frautas de cana, charrascas ou cunvinco.

O moinante trasno de Armeás vende orballos e sarai-bas meigallas que só se deixan sentir enriba da leirado veciño ó que se quere mal.

A Cartafulleira adiviña o porvir, o pasado e calqueraintimidade, propias e dos veciños. Un chisgarabís,un chuchumeco osmón, preguntoulle polo resulta-do dun partido de fútbol, Celta-Deportivo daCoruña, para rematar de cubrir unha quiniela. Comoa meiga era celtarra e sabía que perdería o equipode Balaídos, converteuno en chiflo de árbitro deSegunda Rexional por unha tempada.

A Vilanova, convertida en Meiganova, vai algún serque ten máis de trasno que de humano, aínda que oresto da súa existencia viva como un cristián vello.Un deles é o Zoclón, afamado bebedor de gorra etróspiro larpeiro, un olláparo que por mor dos litrosde viño que leva no bandullo vai escorándose peri-gosamente en tódalas direccións ata que ó se derru-bar escoitamos un rebumbio que semella o berroque fan dúas cuncas ó bater: “¡Clon, clon!”. Candonos enterros faltan pranxideiras chámao a familia do

defunto, requerimento que agradece moito poraquelo de asistir ó convite do morto, o xantar fúne-bre co finado de corpo presente no que os parentesde quen pasou á outra vida (¿mellor?) invitan a xan-tar ós asistentes ó velorio, xa que enterro sen cho-ros e romaría sen gaita, non teñen gracia.

O trasno Piás coida dun fato de cabuxas dun sócorno. Vende os sabanos brancos de lá destes capri-nos que se poñen enriba dun feixe de fentos óamencer do San Xoán, único xeito de atrapa-los dia-ños pequenos que moran na adega da casa.

Gasterol é unha especie de menciñeiro e compostorde ósos, un boticario feiticeiro con boa fe que tentaaxudar ós mortais facilitando remedios para o tiri-zollo, a erisipela, o tangaraño, o vitíligo, pócemaspara picaduras de espiñas do Urco.

Chegada a hora do remate da Romaría-Feira deMeiganova, Mirambel, o druída que entona ó Ultreiados trasnos, recita esta proclama despois de racharunha figa de acibeche cun martelo con zutra de tita-nio recollido nun meteorito, e sempre enriba dunhapedra onde cuspira un neno co tangaraño:

En Meiganova dos Trasnantesxúntanse meigas, trasnos e feirantes.

Camiño de Ouréns,Cando de Celanova se salle,

Vese un agarimoso valleOnde o tempo se detén.

As xentes daquelas veigasVan a ver alí unha santaQue as feiticeiras espanta,Tamén a trasnos e meigas.

A Vilanova, convertida en Meiganova, vai

algún ser que ten máis de trasno que de

humano, aínda que o resto da súa

existencia viva como un cristián vello.


83~

Non hai no arredor SantaPara escorrenta-los demos

Como a que en Vilanova temos,A Virxe do Cristal os afasta.

Acoden como rabañosDe cordeiros ou de ovellas,

A Vilanova, homes e meigallasQue teñen no corpo os diaños.

Por se o diaño se alporizaE o mal no corpo se atopa,

Lapan fechiños e unha copaDe augardente xa benditaOs demos, remolóns fanse,

Mais cando a Santa os apreta,Pola porta da Torre máis aberta

Que atopan, do corpo vanse.

Xunto a Virxe do Cristal cheganRomeiros para espantar meigallos,

Levan de oliveira ramallosQue en auga bendita mollan.

¡Cantos van, sen devociónPola troula, que lles gusta,A Romaría da Nosa Santa,Teñan os demos ou non!

Quen o dubide, a VilanovaPode ir: quen isto escribe non minte.

Mais, se o demo no corpo sinteRecuncará en Meiganova.

En Meiganova dos Trasnantesxúntanse meigas, trasnos e feirantes.

Hai unha meiga, Eudivoria,

que ten o poder de atraer os sons,

pois estes percorren o aire durante séculos

dende que se emiten.

E ata a próxima Romaría de Vilanova, que se a deMeiganova imos, Deus nos deixe ir baixo o amparo daVirxe do Cristal.


2º PREMIO Concurso ArtísticoJesús Vázquez Nieto

LEMBRANDO A VIDA RURAL CATRO POEMAS

85~

Manuel Herminio Iglesias

Ano dous mil tres. Mes de maio. A primaveratrouxo a fermosura a todos os recunchosdesta terra. A vida sigue o seu monótono

camiñar. Nos medios de comunicacion a maldita guerraainda resoa, e as imaxes de morte e desolacion estánfrescas na miña retina.

Subo un ano máis a Vilanova e envolto no ambientelembro un pasado distante e distinto, pero feliz; unpasado no que cantidade de esceas me refrescan aoutro tempo.

Vivimos na época do consumismo acrítico. A globaliza-cion económica uniformizao todo, e as nosos velloscostumes vanse trocando e perdéndose no esquece-mento a medida que a sociedade agricola e rural morre.

As nosas aldeas, pobos e pequenas vilas despóboanse ea sociedade de antano desaparece a pasos axigantados,para deixar que a uniformidade cultural nos absorva edespersoalice.

Vou a Vilanova á romaria e a medida que subo a costaescoito unha fala musical distinta que me atrae.Reencóntrome cunha sociedade que me lembra anenez. Sí, aqueles tempos cando as festas se celebrabansin tecnoloxía electrónica. A electrónica non existía.Somentes no mellor dos casos había unha incipienteamplificación. A música interpretábase nun estadomáis puro, e a improvisación e a participacion trans-formábanse en ledicia, dábannlle frescura á festa.

Lembro tamén o meu pobo, onde a arquitectura popu-lar saída da pedra era a base de todo. Os carros de bois;as campás repinicando e o troular de mozos e mozasnos fiadeiros, nas verbenas, nas camiñatas e nas proce-sións festivas de loubanza ó padroeiro. E todo estocomparo coas festas actuais onde o chunda chunda


2º PREMIO


e a música gravada campa presentándonos unhafarsa.Un espectáculo irreal. Os músicos poñen a voz ecantan nun fatal inglés con acento galego. Namentrasos demais compoñentes aparentan que tocan o quenon saben. ¡Que tristura!.

Todo é un esperpento no cima dun palco cheo deluces, decibelios e moito volume. E a xente mira o queacontece un tanto desconcertada e comenta con ironía¡Tócanche ben!. Por eso a romaria de Vilanova respira un ambiente dis-

tinto. A súa existencia confírmame que é sumamenteimportante recuperar o pasado para transmitirllo ásnovas xeneracións e evitar que se perdan os valores

dunha sociedade agraria, duns ofi-cios que se t rocan desaparecenou morren a pasos axigantados. Enpoucos anos se non se trocan modose formas esta sociedade agrariasomente vivirá no recordo duns pou-cos. Igualmente as nosas festas popu-lares de seguir polo camiño actual, ede non tentar manter a súa esenciacorren o perigo de seren unhas festascheas de miróns que non se identifi-can con elas.

A nostalxia invádeme e escribouns versos sinxelos lembrandoa romaría; á pedra, base danosa arquitectura popular,aquela sociedade agraria can-tándolle a un tornarrodas testi-go mudo dun tempo que está adesaparecer. Tamén lembro aunha aldea esquecida, abando-nada como tantas.

A vida sigue o seu monótono cami-ñar. As traxédias humanas son opan de cada día. Os responsablesde importantes catástrofes recibenmedallas e agasallos, e inexorable-mente nós, os galegos, somos can-didatos a ser globalizados ate nasfestas populares. De seguir poreste camiño a sociedade da quefalei e os seus costumes serán unvestíxio do pasado, seran un recor-do que se manterá vivo na plumadangún estudioso, pero algo desco-ñecido para case todos os galegos.

86~

As nosas aldeas, pobos e pequenas vilas

despóboanse e a sociedade de antano

desaparece a pasos axigantados, para

deixar que a uniformidade cultural nos

absorba e despersoalice.

1º PREMIO Concurso FotográficoRubén Vilanova Romaro


87~



88~

CATRO POEMAS

EU SUBÍN A VILANOVA

Eu subin a Vilanova por ver o que acontecía,e ó carón da vella torreonde o horizonte non finasoñei historias fermosas e vin tanta algarabía que convencido eu estaba que noutros tempos vivía.

Eu subín a Vilanova para esquecer o presentepara borrar as imaxesnas que morre tanta xente.Para falar coa paisaxee divisar mil lugares,para escoitar as súas xentes e tamén os seus cantares.

Eu subín a Vilanova pra soñar mil horizontes,falar coa torre e coas casascos regatos e coas fontes.Para ver o Castromaofogar dos noso ancestros,os que bebían cervexae foron rexos guerreiros.Os que a terra defenderon contra o romano invasor;os que adoraban as fontesas carballeiras e o sol.

Eu subín a Vilanova pra lembrar os tempos mozos,pra fuxir dos decibeliosdo chunda chunda



89~

¡Qué agobio!Pra vivir a romaria escoitando os alalás e os cantares de cegoe aquela banda tocar.

Eu suín a Vilanovapra falar cos máis maioressaber máis do seu pasado e lembrar vellos amores.E a bofé que me sentínmoi contento no lugarparticipando na festa e tamén nun bo xantar.

Eu subín a Vilanova por ver o que acontecíae viñen pra casa ledoó ver que na romaríahabía mozos e mozas que doutros lugares viñan;ó ver que cantaba a xente nos recantos e na praza, ó ver que os vellos costumes revivian e falaban.

Eu subín a Vilanovae por un tempo esquecínas tristuras doutra hora, esas penas do vivir.Eu subin a aquil outeiropra vivir a romaría e atopeime co retratodunha Galicia distinta;dunha Galicia que lembra que recupera o pasado,para legarllo ós seus fillos e seguilo conservando.

Eu subin a Vilanova estiven na romaría revivindo os anos mozose aturuxei de alegría.



90~

2º PREMIO Concurso FotográficoXoel Gómez Losada


91~

DE PEDRA

De pedra é a torre,de pedra as súas casas.As rúas de pedra igual que a súa alma.De pedra é a Igrexa, o muro, o cruceiro e a santa.De pedra o sartego daquel cabaleirode pedra que fala.

De pedra o camiño, máis que pedra laxa.De pedra o blasón das fidalgas casas.De pedra o recanto, o tornarrodas da esquina.De pedra o regueiro que baixa da cima.De pedra a lareira, de pedra é a fonteonde nos bebemos auga cristaíñaque baixa do monte.

De pedra e o banco onde conversamosbaixo a luz da lúa, onde nos amamos.De pedra o canasto que garda a colleita, froito do traballo e das nosas terras. De pedra é a rúa e a estreita canella;de pedra a igrexa da virxe pequena.De pedra é o adro onde nunha festa un bico lle din a unha loira nena.

De pedra o pilar labrado a punteiro,de pedra a escaleira do irto cruceiro.De pedra esta vila fidalga e labrega que soña na noite mirando as estrelas .

CANTO A UN TORNARRODAS

Tornarrodas esquecido na beira dalgún casal,

Dormido, sigues dormido,.non tes rodas pra tornar.O teu tempo xa pasou non hai máis carros na rúanin estrumeiras de toxos, nin chancos con ferraduras.Non hai bostas no camiñonin se escoita aquil cantar dos rexos eixos de freixoque a xugada fai andar.Tampouco hai carreteirostodo che quedou atrás.pero ti sigues garrido

gardando o vello casal.Sigues lembrando outro tempo:sigues dicindo que estás como un testigo caladoque non se quere marchar.Tornarrodas esquecido na esquina dalgún casalcóntame as cousas que viches cando ainda era rapaz.Cóntame como rousaban no seu lento camiñaros ateigados carretos cos froitos deste lugar.Fálame daqueles homesque as xugadas ben guiaban;daquela xente sofrida que nos camiños andaba.Que pola alba cediñonas corredoiras cantaba para matar as tristuras durante as longas xornadas.Tornarrodas, Tornarrodas triste e calado tí estás convertécheste en vestíxio non tes rodas pra tornar.



92~

ALDEA ESQUECIDA

A esa aldea que morre esquecida nun recuncho,a ise pobo perdido entre a natura ;a esas casas que viven na espesura da floresta máis fermosa que maxinas.

A esas vilas que foron e hoxe non son,que viron as xentes de todas as idades,a eses casais adico estes cantarescando morren polas hedras carcomidos.

a esas leiras esquecidas polo aradoa eses millais afogados polas silvas a esa igrexa coa espadaña adormecidaque vixía o cemiterio da saudade.

A ises bancais, berce do viño máis sabroso,a esas adegas que xa non son o que eran,a ises cambóns ferramentas para a rega dos tarreos que nos foron xenerosos.

A esa noria polos anos carcomidaa ese carro, a xugada , ó carreteiroa ise camiño, á verea a ese lameiro,ó ferreiro, ó labrego e ó muiñeiro.

A ise muíño abafado polo musgo,a ise regueiro de auga cristaiñaque move a pedra cando ben camiñae rega o val das árbores frondosas.

A ese gando que pacía e non existea ese pastor que cantaba polas veigas,a esas mulleres que eran nais e tecedeiras,a eses homes que puxeron tanto empeñoen vivir harmoniosos coa naturanos mil pobos espallados que hoxe temos.

Labrega cultura de mil anosque floreceu nesta terra e agora morre,que nos deixa testemuñas tan fermosasdun pasado moi distinto ó noso hoxe.

Seixalbo, Ourense Xullo de 2003



93~



3º PREMIO Concurso ArtísticoLidia Rosa Gonzalez Peña

95~

VILANOVA,

BAIXO A OLLADA ATENTA

DA SÚA TORRE MEDIEVALAlba Cid Fernández

Vilanova, Vilanova,lugar cun encanto sen igual,

cunha sonada romaría etnográficabaixo a ollada atenta da súa torre medieval.

Contáronme desas terras unha fermosa lenda,a da Virxe do Cristal,

e dixéronme que en todo o mundonon hai milagriño igual.

Disque, cara o século XVII,Rosiña e Martiño ían casar,

pero as malas linguas á rapazaquixeron inxustamente aldraxar.

Martiño acabou por crelas,facendo así liscar a Rosiña,

e un día de treboada, o mozoatopou unha Virxe nunha fermosa pedriña.

Non se decatou de que era un sinal do ceoe tirouno ó chan novamente,logo, axiña o atopou Rosiña

e ó crego o levou conscientemente.

Alí construíuse unha igrexa,Rosiña entrou no convento por dirección do cura

e Martiño, arrepentido, preto da comunidadedin que morreu de tristura.

Este ano irei á Romaríae lembrarei todo esto con ilusión:

¡alí hai cultura, comida,boa música e gran diversión!

Camiñarei polas rúasda fidalga e fermosa Vilanova

e explorarei aquel burgo medieval,cal se fose unha misteriosa cova.


3º PREMIO


A miña alma bailarácomo o lume do vidreiro

que fai marabillas co cristal:¡un artista verdadeiro!

Ollando as mans do cesteiroos meus pensamentos se cruzarán,

admirarei o seu traballoe a súa mestría de artesán.

Co doce cheiro da fornadaaledarase o meu nariz,

¡que bo pan, panadeiro!¡quero converterme en aprendiz!

Preto de el,oirei os cantares de cego...

gústame escoitar a historia...¡terei que apurar para ver se chego!

Tamén irei ata a fiadeira,que a súa labor quere rematar

para no vello tear,poder bo tecido elaborar.

Verei ós rapaces cheos de lediciaxogar á billarda ilusionados,

á buxaina, ó aro,ou turrar dunha corda motivados.

96~

3º PREMIO Concurso FotográficoVerónica Rodríguez Pérez


Mentres o oleiro modela cuncas,eu modelo sentimentos no corazón

e os dous temos algo en común:¡creamos ámbalas cousas con mimo e paixón!

Ollarei ó sufrido canteirotraballar con tesón

a fermosa pedra do país,sementada de bágoas, lembranzas e emoción.

Tras aquel gran aparello,está o augardenteiro:

un home de mil risas, moi pillabán,que probando a augardente é o primeiro.

Un son punzanteentrará polos meus oídos:

¿será o afiador, coa súa rodae o seu asubío?.

O zapateiro, peta que peta,afanado na súa labor,

mostrarame uns fermosos zoquiñosque fixo con moito amor.

Home duro é o ferreiroe moi fortachón.El fai mil cousas

con chapa, ferro e latón.

Mercarei queixos, embutidose algunhas rosquillas

que co son ledo dos gaiteiros,saberanme de marabilla.

Cando remate a romaríasentirei unha fonda tristura,

mais faranme sorrir as boas lembranzasque é o único que nesta vida perdura.

Sei que volverei a Vilanova,lugar cun encanto sen igual,

volverei á terceira romaría etnográficabaixo a ollada atenta da súa torre medieval

97~

3º PREMIO Concurso FotográficoVerónica Rodríguez Pérez


98~

3º PREMIO Concurso FotográficoVerónica Rguez. Pérez


Documents

Especial sobre a castaña e o magosto (Revista Raigame nº18)centros.edu.xunta.es/ceipnosasenhoradexuvencos/arquivos/magosto/... · moitas comarcas cos cereais. Esta situación empezou