40
59 Anuario Brigantino 2012, nº 35 ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS * Xosé María Veiga é Licenciado en Xeografía e Historia pola Universidade de Santiago de Compostela nas especialidades de Arquivos e Historia Contemporánea. Traballa no Arquivo Municipal de Betanzos e é subdirector do Anuario Brigantino. ** Juan Sobrino Ceballos é autor de diversos traballos de investigación sobre a guerrilla antifranquista e colaborador da revista A Xanela sobre o patrimonio das Mariñas. A PENA CON INSCRICIÓN De forma casual, vimos unnhas letras nunha pedra, situada nun balado dun camiño de servizo ós montes no lugar de Espenuca, na parte inferior da igrexa. Correspóndese coas coordenadas seguintes: UTM 568.712 – 4.790.336, xeográficas 43º 15´ 45,87´´ - 8º 9´ 19,08´´. Comprobada a inscrición, esta era a seguinte: DULFUSPbS IASERADCCC Espenuca: inscrición, edificios e lugares máxicos XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA* JUAN SOBRINO CEBALLOS** Sumario: Achado de dúas pedras con inscrición medieval en Espenuca (Coirós). Estudo de elementos que conforman actualmente o entorno, e recollida de lendas relativas a esta e outras penas singulares. Abstract: The finding of two stones with mediaeval inscriptions in Espenuca (Coirós). A study of the present day elements of the surrounding area, and a collection of the myths relative to this and other similar outcrops. Espenuca desde o campo de mámoas do Monte de San Antón. Foto: Salgado.

Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

  • Upload
    others

  • View
    1

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

5 9

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

* Xosé María Veiga é Licenciado en Xeografía e Historia pola Universidade de Santiago de Compostelanas especialidades de Arquivos e Historia Contemporánea. Traballa no Arquivo Municipal de Betanzose é subdirector do Anuario Brigantino.** Juan Sobrino Ceballos é autor de diversos traballos de investigación sobre a guerrilla antifranquistae colaborador da revista A Xanela sobre o patrimonio das Mariñas.

A PENA CON INSCRICIÓNDe forma casual, vimos unnhas letras nunha pedra, situada nun balado dun camiño de

servizo ós montes no lugar de Espenuca, na parte inferior da igrexa. Correspóndese coascoordenadas seguintes: UTM 568.712 – 4.790.336, xeográficas 43º 15´ 45,87´´ - 8º 9´ 19,08´´.

Comprobada a inscrición, esta era a seguinte:DULFUSPbSIASERADCCC

Espenuca:inscrición, edificios e

lugares máxicos

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA*JUAN SOBRINO CEBALLOS**

Sumario:Achado de dúas pedras con inscrición medieval en Espenuca (Coirós). Estudo de elementos que conformanactualmente o entorno, e recollida de lendas relativas a esta e outras penas singulares.

Abstract:The finding of two stones with mediaeval inscriptions in Espenuca (Coirós). A study of the present dayelements of the surrounding area, and a collection of the myths relative to this and other similar outcrops.

Espenuca desde o campo de mámoas

do Monte de San Antón.

Foto: Salgado.

Page 2: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

6 0

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

Mirando detidamente as pedras próximas dimos con outra máis pequena tamén concaracteres escritos:

CE[N]ARInvestigando na bibliografía sobre posibles referencias a unha pena escrita vemos que

unha das pedras xa fora tratada por diversos autores.A primeira referencia que temos dela é a de Manuel Antonio de Verín y González de

Hevia (1811), párroco de Tiobre, que na súa historia manuscrita da cidade de Betanzos (1) di:

En lo alto del monte está la iglesia parroquial de santa Eulalia, y adelante della un poco masse halla una peña con unas señales de letras antiquísimas cuyos caracteres son desconoci-dos...

No1863, o arqueólogo Antonio de la Iglesia estudou con algo máis de detalle a inscrición:

…De la antigüedad del edificio ya hemos dado razón; pero todavia pudiera comprobarsecon la fecha que en las inscripciones que aparecen grabadas en una peña inmediata y hacialo más alto del risco se conservan entre caracteres medio, o enteramente borrados por lamano de los siglos y cubierta su huella por añoso y tenaz musgo. Las letras son de buentamaño y de la época. El trecho que cogen es extenso por lo tanto; y tal importancia dio laantigüedad a estos escritos que cortó como un sillón en otra peña que arrimaba a la de lasinscripciones, para que con toda comodidad y abrigo se leyesen y contemplasen; y así severifica de espaldas al nordeste, presentando un declive suave la escritura cual si fuese unlibro colocado en su atril. Trabajosa por cierto es la lectura de estas inscripciones queestán contenidas en cuatro renglones y algunas palabras intermedias, y no podemos salirenteramente garantes de su contexto. Sin embargo, y con la escasez de medios que laimprenta puede proporcionar para estos casos, insertaremos los caracteres y aún trazossueltos que nos han parecido menos obscuros, señalando con suspensivos los muy confu-sos o borrados; y lo haremos en la forma análoga a la que en el peñasco tienen lasinscripciones y advirtiendo que no hay apenas separación ninguna entre palabra y pala-bra, lo que hace la lectura más dificil. Hela, pues, aquí:

+ ILNII…….ISETFIIETEPH……INALTUSIOCUSCOHSRU……ESTO 0 ISPEPDNIIU TENDYFOSIERInO +UENITCENDULFVSPbSPHIIScLO…..NOSCEULALIEIVAISKLDSMARCIASERADCCCCXVIIII A

De estas inscripciones, con el transcurso de tantos siglos, han desaparecido ya algunostrazos en ciertas letras. Algunos que van inclusos no son precisamente los que figuran, sinóparte de otras y a veces hay también dos trazos que parecen dos distintas letras y no fueronsinó partes ambas de una sola. Faltas hay gramaticales, hijas de aquella era. Se reconocen

1.-AMB. Manuscrito existente no Arquivo Municipal de Betanzos que aínda non foi publicado.

Page 3: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

6 1

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

por último algunas abreviaturas sin una señal o punto que las indique y aún se nota algunaletra vuelta. No obstante todo, se ven claros los particulares que denotan cuando menos laantigüedad de esta erección pues manifiestan al parecer que en nombre del Padre y del Hijoy del Espíritu Santo, en el alto lugar de esta soledad o yermo, fue construida la obra de unseñor llamado Tendyfos; y también que Cendulfo de la dignidad sacerdotal, primer mongede Santa Eulalia vino el dia 22 de Febrero (quarto bis calendas Martias) del año ochocien-tos ochenta y uno (era nonegentesima nona décima).Tal es la interpretación que nosotros creemos no muy lejana de la verdad, aunque nodudamos que mejor limpia la peña, en que las inscripciones se ven esculpidas, podrámodificarse dicha interpretación algún tanto; pero estamos seguros que el año que aquí seconsigna por mucho que se limpie y lea el peñasco no ha de sufrir alteración y siempredemostrará que la obra que permanece de Santa Olalla de Espenuca es del año 881, por lomenos, pues la fecha se refiere a la venida de Cendulfo de que trata la segunda inscripciónque sin duda se cinceló más tarde que la primera.[…]La peña de las inscripciones no deja sin embargo de tener a veces sus contempladores enlos rústicos habitantes de los lugares circunvecinos, quienes en la antigua creencia todaviade los encantos, han dejado ya entre los caracteres la muestra o señal de cuña y mandarriacon que procuraron levantar la tapa o casquete del peñasco que a su entender encierra losmás pingües tesoros, afirmando que los signos y letras de las inscripciones no son inteligi-bles mas que para determinado número de personas, pero que sin duda explican la manerade hacerse con las grandes riquezas allí escondidas. Es muy posible, por lo tanto, quecualquier viajero curioso que suba la montaña de Espenuca, lleve en pos de sí alguno oalgunos de estos buenos creyentes que siempre están en acecho para ser participantes delcodiciado encantamiento de Santa Olalla. Hablamos por experiencia propia.

Fig. 01- Pedras con inscrición (desde maio de 2013 están no Museo das Mariñas).Fotografía de Fernando Salgado.

Page 4: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

6 2

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

As sospeitas de Antonio de la Iglesia non podían ser máis premonitorias, xa que poucotempo despois a pedra foi destrozada.

Antonio López Ferreiro e Fidel Fita (1882: 39-40) comentan esta inscrición e dan anoticia da súa destrución:

…la preciosísima inscripción tristemente rota y despedazada en nuestros días, que sehallaba al lado de la iglesia de Santa Eulalia sobre la cima del monte Espenuca, que dominala ría de Betanzos. Dióse a luz el epígrafe por el ilustrado escritor D. Antonio Iglesias en eltomo III, núm. 24, de la revista La Galicia. De su examen parece desprenderse que en lastres primeras líneas, trazadas con caráteres visigóticos y encabezadas con la fórmula decostumbre + In nomini Domini, se contaba cómo en lo alto de la peña se habia construidola iglesia y consagrado por un obispo (tal vez Ildulfo, 675-688). En las dos líneas siguien-tes, de las cuales sólo se conservan tres o cuatro letras legibles, ocúrresenos imaginar queestaría la relación de haber sido el santuario destruido por los normandos en la primera osegunda invasión acontecidas en los reinados de Ramiro I y de Ordoño su hijo. Lastradiciones de la localidad colocan la famosa batalla que libró a España del ominosotributo de las cien doncellas al pié del monte de aquella costa marítima; y en el fondoparécenos que alguna verdad histórica se desprende de esa conseja; por cuanto estáaveriguado que Don Ramiro I derrotó a los Normandos y logró allí mismo un triunfo tal,que ha dejado profundas huellas y acaso las más brillantes en las crónicas de su siglo. Lasdos últimas líneas indican abiertamente que el día 1º de Marzo del año 881 un Presbíterollamado Cendulfo terminó la obra del santuario: Venit Cendulfus Presbyter, peregitasci(terium hoc) nomine Sancte Eulalie martyris Kalendas marcias Era DCCCCXVIIII.Probablemente Cendulfo era arcediano de Nendos…

Anos máis tarde, Antonio López Ferreiro (1899: 263-265) fai alusión á inscrición deEspenuca:

…se ve una pequeña iglesia, la de Santa Aya de o Eulalia de Espenuca, o sea Spelunca. Deesta casa apenas nos queda más que un documento, una inscripción grabada en una peña,de la cual inscripción, por haber sido la peña deshecha como material de construcción, hoysólo se conserva algún pequeño fragmento…

Fai a lectura seguinte:

+ In nomine Domini….. templum in altusLocus consecratum, o, constructum est ab episcopo domino KendulfoIn era…..

+Venit Cendulfus presbyter….. in honore Sancte Eulalie Virginis et martyris.Kalendas marcias Era DCCCCXVIIII(1º de Marzo de 881)

López Ferreiro di que Kendulfo, pode ser o bispo iriense Quindulfo.

Florencio Vaamonde Lores (1887), alude tamén a esta pedra:

Page 5: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

6 3

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

Es muy probable que en una de estas invasiones normandas destruyesen estos infieles elsantuario de santa Eulalia de Espenuca. De la vivienda de los monges no hay más quevestigios. La iglesia parroquial, que es de estilo bizantino, es lo que se conserva íntegro, yse halla situada en un risco escarpado a más de una legua de Betanzos. En una peñainmediata se hallan algunas inscripciones rotas y despedazadas que según la traducción delsabio arqueólogo don Antonio de la Iglesia dicen lo siguiente:En el nombre del Padre y del Hijo y del Espiritu Santo en el alto lugar de esta soledad óyermo fue construida la obra por un señor llamado Tendyfos; Cendulfo de la dignidadsacerdotal, primer monge de Santa Eulalia vino el dia 22 de febrero del año ochocientosochenta y uno.Hay quien indica que la consagración de la iglesia se debe a un obispo, tal vez Idulfo, entrelos años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a los normandos y logró allí mismoun triunfo tal, que ha dejado profundas huellas y acaso las más brillantes en las crónicas desu siglo; un códice de aquel tiempo no deja de nombrar un robustísimo castillo, en cuyasruinas la historia puede recoger el eco de mil combates y los vestigios de la sangre derramadapor lo héroes de la cruz en defensa de la tierra de Santiago.

No 1948 comeza a construírse a estrada que sube ata Espenuca, obra que realizou aDeputación Provincial. O médico Manuel Corral, veciño que era do lugar, e taménvoluntarioso valedor do patrimonio histórico, vixiou o que ía aparecendo nas obras.

Un artigo de Juan Naya de La Voz de Galicia de 2 de febreiro de 1949, relátanos unhavisita dos señores Casás, Castillo, Vales Villamarín e o propio Juan Naya con Manuel Corral.Nel dáse conta dalgúns achados, que consisten en varias tégulas de reborde e un muíño deman, pezas que foron entregadas por Corral ós membros da Real Academia Galega.

Un mes máis tarde da visita dos académicos, saíu na prensa (La Voz de Galicia de 14de abril de 1949) a noticia da aparición dunha inscrición histórica:

Interesante hallazgo en EspenucaEn las obras de construcción de una carretera que conducirá hasta lo alto del monte Espenu-ca, apareció recientemente una interesante inscripción histórica, que se tenía por perdida.

Fig. 02.-O Picoto de Espenuca arredor de 1920. Imaxe do Arquivo do Reino de Galicia.

Page 6: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

6 4

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

Aunque solo apareció un trozo, no por ello deja de tener importancia el hallazgo, pues sulectura íntegra conócese por haberla publicado D. Antonio María de la Iglesia, el año 1863,en la revista «Galicia», de la que era director y propietario.Cuando el insigne historiador D. Manuel Murguía pretendió verla años después, no pudolograrlo por haber desaparecido, y destruida, como el nos dice, en 1888.En vano se buscaron los restos, pero ahora, afortunadamente, aparecieron.En la parte de dicha inscripción encontrada léese:

… DULFUS PHBR ……AS ERA DCCC …Es Decir:…(Cun) dulfus presbiter ¿…(Marci) as era DCCC (CXVIIII)

Falta, como puede observarse, el resto de la fecha, corresponde al año 881.El doctor D. Manuel Corral, que con tanto celo viene vigilando las aludidas obras, y aquien se debe el descubrimiento de varias tégulas y un molino de mano romano, reciente-mente encontrado, de lo que informamos oportunamente, dio cuenta de ello al cronista deLa Coruña, el arqueólogo D. Ángel del Castillo, quién, a su vez, lo comunicó al cronista deBetanzos y erudito académico, don Francisco Vales Villamarín.

No Anuario Brigantino de 1949, no artigo de Ángel del Castillo «De la Espenuca», oautor fai referencia a este achado:

…pero la interesante inscripción histórica que en un peñasco grabada, antiguamente ha-bía, que el distinguido arqueólogo don Antonio de la Iglesia llegó a conocer y, por fortuna,en 1863, a publicar, que alguien hizo luego en busca de «un tesoro» torpemente destruir yde la que, hace aún muy poco, algún trozo suyo, con parte de la fecha, de nuevo, por suerte,apareció, «nos decía» que el presbitero Cendulfo, el 1º de marzo del año 881, en honor deSanta Eulalia, mártir, allí la rehizo o construyó: si fue la primera no lo sé…

A pena coa inscrición coñecíase no lugar como a «Pena Paxara», xa que ademais dainscrición tiña dous asentos que imitaban a figura dun paxaro, como ben refrexou Antoniode la Iglesia:

tal importancia dio la antigüedad a estos escritos que cortó como un sillón en otra peña quearrimaba a la de las inscripciones, para que con toda comodidad y abrigo se leyesen ycontemplasen; y así se verifica de espaldas al nordeste, presentando un declive suave laescritura cual si fuese un libro colocado en su atril.

Non cremos que a rotura da pedra fose con motivo de reutilizala na construción, comodi López Ferreiro. O motivo foi, con toda seguridade, a procura do tesouro, e así recordano feito no lugar:

Ó pé da iglesia había unha pena cunha inscrición que foi volada con dinamita por algúnspaisanos, crendo que debaixo había un tesouro. As pedras da explosión saíron voando polomonte abaixo e foron a parar ó sitio dos Castelos. Había outra pena con letras pero eu nona vin, faloume dela meu pai (AMB, Fondo Vales Villamarín, c-30-5).

Page 7: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

6 5

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

Unha boa parte da culpa destes despropósitos tíñaa a ignorancia, pero hai querecoñecer que estaba alimentada polas lendas de tempos inmemoriais e que aíndaperduraban no lugar no ano 2005 en que foron recollidas estas testemuñas (Veiga Ferreirae Sobrino Ceballos, 2005).

Era a pena labrada, fixérana os mouros. Tiña asentos feitos nela. Tamén dicían que desdeesta pena baixaba unha barra de ouro por embaixo da terra hasta o Pozo da Moura, no río,é un pozo moi fondo»O que volta en lle dera, un tesouro atopara (José Sánchez Castrillón, 2005).

O ENTORNOO Pozo da Moura

Do Pozo da Moura fainos unha descrición Verín y Seijas na súa historia de Betanzosrealizada en 1811:

En el río Mandeo, y falda del monte peñascoso de la frª de Sta. Eulalia de Espelunca, oEspenuca se halla una peña que sobresale sobre el río, y del otro lado en la frª de San Juande Villamorel, distantes ambas una legua de esta ciudad de Betanzos, se halla otra peña quetambién sobresale al mismo río en igualdad y altura igual, y por en medio pasa el río, quetendrá de ancho un paso corto, esto es, una vara, y por aquí atraviesan las gentes de unlado a otro por el verano; pero es difícil el alcanzar el paso por lo gastado y liso de las dospeñas. Debaxo dellas se halla un pozo muy profundo, que apenas se puede llegar con unacuerda larga a su hondo, cuya agua superficial se presenta muy negra a la vista, y por esole dan el nombre de Pozo da Moura…Lo cierto es, que al pie se alla una caberna debaxo del monte referido bastante capaz, queparece ser natural, y no artificial, y de esta cueva toma el nombre la feligresia, que es deEspelunca, termino latino que quiere decir cueva subterranea.

Fig. 03.- Camiño hacia Espenuca na década de 1950. Imaxe do Arquivo Municipal de Betanzos.

Page 8: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

6 6

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

O «Pozo da moura» é un lugar do río coñecido por este nome, un pozo natural a poucadistancia da presa de Chelo (2) río arriba. Actualmente non vemos alí esas dúas grandespenas das que nos fala Verín a un lado e outro do río, aínda que si hai varias penas quepermiten cruzar.

Con respecto a este pozo temos que facernos eco dunha lenda recollida en Vilamourel,no outro lado do río, por Beatriz Rico (Rico, 2012):

…antigamente dicíase que se caías neste remuíño do río Mandeo afogabas por moito quesouberas nadar.Un señor da casa do Pazo ía co seu sobriño para a feira do Vinte e debía de cruzar o río parachegar ata alí; antigamente había moita riada e o home caeu ó río. Por moito que o buscaronnon houbo maneira algunha de atopalo. Un home díxolles que debían buscalo pola noite, queverían descender unha luz da parte de Espenuca e que esta mesma luz os ía guiar ata atoparó seu familiar.Así o fixeron e, cando estaban chegando á veira do río, xa viron a luz descender de Espenuca.

A Cova

Con respecto á «caberna» ó pé do monte da que falaba Verín, e da que lle viría o nomede Espelunca (3). Non sabemos exactamente de que cova se trata. Actualmente a única

2.- Lugar con caracteristicas naturais especiais, xa declarado «Paraxe Pintoresco» polo decreto 2.646de 18 de agosto de 1972 (BOE de 2 de outubro) (Fiaño Sánchez e Gayoso Barreiro, 2009).3.- Son diversos autores os que afirman que o nome ven do vocábulo latino spelunca, que significa cova,en alusión a algunha destas formacións existentes no lugar (Verín, 1811) (Cabeza Quiles, 1992).

Fig. 04.- O Pozo da Moura no río Mandeo.

Page 9: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

6 7

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

cova que existe no monte de Espenuca é a coñecida como O Forno de Allares, unhaformación rocosa de bloques graníticos, que conforma no seu conxunto un miradordestacado sobre a ribeira do Mandeo e no interior hai unha cova natural, que ten áesquerda según se entra dúas cruces gravadas. Correspóndese coas coordenadasseguintes: UTM 569.287 – 4.790.606.

Segundo Monteagudo o topónimo «Allares» que significaría «Forno», pode ser deoríxe etrusco, e case sempre forman grupos en torno a zonas mineiras, que en xeral contan conoutros topónimos de claro significado mineiro como cova/as etc. (Monteagudo, 1996, p. 55).

No folclore recollido relativo ó forno dise:

fixérono os mouros e nos tempos dos fuxidos algúns deles agochábanse por alí (JoséSánchez Castrillón, 2005).Aquí dicían que había un carro de ouro, víanse as distintas partes do carro.

Dubidamos que a cova da que falaba Verín fose a do Forno de Allares, aparte quecando el escribe sobre a súa situación dinos «al pie» do Pozo da Moura e debaixo domonte. O forno de Allares atópase case na parte superior da ladeira.

Na documentación da parroquia usábase o topónimo «cova» para delimitardeterminadas propiedades nos séculos XVIII e XIX (4):

…una pieza de prado y soto frutal al sitio de Coba en dicha de Espenuca… (fol. 37)…dos castaños con su terreno al sitio da Coba en Espenuca… (fol. 53v)

Fig. 05.- Interior do Forno de Allares.

4.- AMB, Libro da Contaduría de Hipotecas (1771-1862), fol. 37 e 53v. c. 5823).

Page 10: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

6 8

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

Este lugar, segundo os veciños, situaríase cerca do lugar do Bocelo. Actualmente nonvimos aquí ningún indicio do que podía ter sido a antiga cova.

O único lugar que vemos poido ter sido unha cova atopámolo á beira do Pozo daMoura, debaixo da Pena da Cabra. Debaixo do gran promontorio da pena, poden adiviñarseos restos do que puido ser unha antiga cova natural.

O Monte de Espenuca

Illado na súa soidade, levántase nas Mariñas o monte de Espenuca, dominando boaparte do territorio desde o seu alto picoto. A soidade e un halo de misterio que deltranscende, fan deste monte un lugar de referencia das Mariñas.

Ó longo do tempo foi un sitio con atracción especial e un lugar destacado do entornopola súa altura, que lle permitiu ser ó longo de moitos séculos un mirador privilexiado dacomarca das Mariñas. Falamos en pasado xa que actualmente está cegado por uns cantoseucaliptos que o rodean. Nada ten que ver coa descrición que del facía o poeta e notariobetanceiro, Alguero Penedo. Agora saíulle unha espesa melena de pelos crechos. Dicía opoeta (5) (ALGUERO, 1904):

...Allá, a la derecha, aquel gigante de granito, última estribación de los Pirineos oceánicos,es el mojón que deslinda la Mariña de la Montaña Es el Espenuca, calvo y viejo, guardandoel secreto de su pasado que nadie le arrancó todavía, pero que se respira en su ambiente desoledad y de misterio.

Fig. 06.- Imaxe do picoto de Espenuca, coa espadana ó fondo, na década de 1920. Imaxe doArquivo do Reino de Galicia.

5.- Alguero Penedo acadou un premio nos Xogos Florais de 1904, cunha prosa poética inspirado nomonte de Espenuca. O traballo foi publicado con posterioridade no periódico local La Aspitración.

Page 11: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

6 9

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

Aquella humilde capilla románica, entre cuyas piedras toscas se descubren pedazos deprimorosas arquivoltas, préstamo de alguna ruina que ni memoria queda: aquellos sarte-gos, féretros de granito que salen ya a flor de tierra; aquellas inscripciones indescifrablesque aparecen en cada bloque, espolean la imaginación, que cree ver al monje caminarlentamente por el sendero abandonado y, más lejana y borrosa, junto a la piedra judiciaria,con el reguerillo por donde corrió la sangre de las víctimas, la silueta imponente, silenciosay grave del druída prehistórico.Por allá abajo, cansado de luchar con los cimientos pedregosos del monte, se despeña elMandeo; curiosea el misterio de la legendaria Cova da moura; salva la encantadora presade Chelo, y al llegar a los Caneiros, ya reposado y tranquilo...

A pesares do seu difícil acceso (antes de existir a estrada realizada en 1948) era visitadopor numerosas excursións, que deixaron constancia, tanto textual como gráfica, de comoera o lugar. Lampérez y Romea (1903), nárranos unha delas:

…La carretera de Castilla se empina lentamente; y allá en el fondo la niebla, a trechosdesecha, forma caprichosos marcos que encuadran los poéticos Caneiros, los molinos delMandeo, dignos de un paisaje suizo, y la abrupta eminencia de la Espenuca.Hasta entonces, la excursión ha sido comodísima; pero ha llegado el momento de abando-nar el coche, encomendarse al Santo Patrón de los alpinistas, y poner en tensión losmúsculos y los pulmones. Sigamos la honda y pintoresca vereda de la aldea de Espenuca,y ascendamos, por entre las peñas y matorrales, al picacho más alto del célebre monte…

Con respecto ás cimas destes montes ou outeiros, Luis Monteagudo (Monteagudo,1996) di que eran na antigüidade espazos de antigos cultos. As antigas culturas terían nos

Fig. 07.- Igrexa de Espenuca na década de 1920. Imaxe do Arquivo do Reino de Galicia.

Page 12: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

7 0

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

outeiros un espazo sagrado onde se celebrarían cerimonias litúrxicas, e moitos dossantuarios, igrexas ou capelas que están nos montes tiveron a súa orixe no culto pagán ádivinidade do outeiro.

O altarium (outeiro) era generalmente uma colina ou alto sobranceiro ao assento da vilaou casal, e escolhido para nele s erguer a ara ou altar destinado a depositar ofrendas ásdivindades protectoras dos moradores e bens da vila ou casal…A ara do altar era frequentemente constituída por un penedo mais proeminente e apropiadopara as funçoes religiosas (eran geralmente escolhidos penedos con olas que se aproveita-riam para nelas lançar gorduras combustíveis, nas quais se mergulhasem pavios paraacender lumes votivos» (Araujo, 1980)

Estas prácticas seguiron tendo vixencia moitos anos máis tarde e así, no Concilio deBraga celebrado no século VI dise:

si en la parroquia de algún presbítero los fieles encendiesen teas o dieren culto a losárboles, fuentes o peñascos…

Manuel Monteagudo non dubidaba en dicir que Espenuca fora un monte sagrado(Monteagudo, 1935):

Probablemente Espenuca fué un monte sagrado, por su emplazamiento y su elevación ydesde él se divisa un hermosísimo y extenso panorama.

Os outeiros (Monteagudo, 1996) «eran lugares donde se hacían las hogueras paraespantar meigas: «pa que as meigas non fagan mal e haxa boa colleita»

No folclore hai un pequeno rescoldo sobre a atración que tiñan as bruxas por esteouteiro. Así, na Terra Chá, aínda hoxe se di que á Espenuca ían as bruxas da chairaaprender a voar, porque alí non había alturas abondo (<manuelgago.org/blog>).

Unha segunda causa que inflúe na atracción que sempre tivo o lugar débese asabundantes e curiosas formacións pétreas que ten toda a ladeira do monte, que chamaban

Fig. 08.- Imaxe do picoto de Espenuca, coa espadana ó fondo, na década de 1920. Á esquerda apena onde hoxe está o cruceiro e diante da espadana o que podería ser a «Cama de Santa

Eulalia». Imaxe do Arquivo do Reino de Galicia.

Page 13: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

7 1

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

a atención dos visitantes. Eran as penas con formas caprichosas, das que temos quelamentar tamén a desaparición dalgunha delas, pero outras aínda se conservan. Algunhasserían, posiblemente, lugares de culto antigo.

Debémoslles ós Amantes del Campo o dispoñer dalgunhas fotos que nos mostrancomo era o cume ou picoto do monte, antes das obras da estrada realizadas pola DeputaciónProvincial en 1948. Estas fotos, dos anos vinte do século pasado, móstrannos comoelementos máis significativos, aparte da espadaña e o marco que divide as propiedades,dúas penas: unha delas é onde hoxe está o cruceiro e outra, diante da espadana, un bloquede máis ou menos dous metros cunha pía.

Puido ser esta pena o «altar» ou «Outeiro» do que nos falaba Monteagudo. Tiña unoco no centro e tres pequenos escalóns. Estes elementos xa os tiña a pena con anterioridadeá colocación do cruceiro en 1985, aínda que se lle fixo un oco maior para instalar a base.Esto nos afirmou Manuel Iglesias, párroco naqueles anos e artífice da súa realización.

Foi unha recomposición con varias pezas de distintos lugares: o capitel estaba dentroda igrexa de Santa María de Betanzos e procedía do antigo claustro do convento de SanFrancisco; a cruz veu da veciña parroquia de Santiago de Ois, onde estaba derrubadadebido ás obras de construción das novas pistas dos anos setenta; a base e a columnaviñeron tamén dunha casa particular de Santa María de Ois, concretamente, das ruínasdun hórreo e do curral. Foi tamén neste momento cando se colocou a mesa de pedra.

Fig. 09.- Detalles do cruceiro.

Page 14: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

7 2

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

Con respecto á outra pena, gostarianos identificala como aquela á que fai referenciaFernández de la Cigoña e Núñez (Fernández de la Cigoña, 2003:141) na relación de pedrasusadas como camas líticas nos ritos de fecundación, á que acudían as mulleres e matrimoniossen descendencia, e coñecida como a «Cama de Santa Eulalia». Esto recoulleuno o autordunha testemuña en Espenuca, que a identificou como unha pena que actualmente estásituada, ó pé do campanario, a 5 ou 6 m. á esquerda do cruceiro. Sobresae pouco do chan,e nela pódense ver dúas pías e o que semella unha inscrición, aínda que con caracteresilexibles. Polas fotografías realizadas da década de 1920 podemos comprobar que a penaactual prácticamente non sobresaía do chan e si a que estaba no centro do picoto, que foidestruída coas obras da estrada realizada en 1948. De todos os xeitos, dubidamos que serealizase esta práctica, xa que non foi recollida por ningún dos autores que trataron sobreEspenuca, máxime cando algún deles como Taboada Chivite (Taboada, 1965:163) tratou sobreos ritos de fertilización. As testemuñas entrevistadas non recordaban tampouco nada desto.

Celébrase aquí o culto a Santa Aia, Baia ou Eulalia, que segundo os romeiros que aquíacudían de toda a comarca, era avogosa para ter fillos e para o bo parto. En relación conesto, Taboada recolleu outro costume que había, de que os matrimonios infértiles, ademaisde dar a acostumada esmola á santa, tiñan que tocar os signos ou inscricións da campáque estaba no picoto, para así poder ter descendencia. Actualmente faise imposible chegaró alto da espadana por desaparecer os pasos que o permitían; estes podemolos ver nasfotografías dos Amantes del Campo de 1920. A súa desaparición debeuse moi posiblementeá idea de desarraigar estas prácticas.

A campana sufriu varios avatares ó longo do tempo, roubáronlle o badaxo a finais doséculo XIX, e polos anos sesenta do século pasado roubaron tamén a campana. Lampérez,nunha excursión a Espenuca realizada en 1903 (Lampérez, 1903), fai mención da antiga campá:

Las edificaciones que hoy existen en lo alto de la Espenuca son tres: una capilla o ermita,un local indefinible e insignificante y una aislada espadaña, donde descansa muda unacampana. Lleva esta la fecha de 1693, conforme con el estilo arquitectónico de aquella…

A espadana que coñecemos actualmente construíuse a mediados do século XVIII, oque podemos deducir das contas do libro de fábrica (1758, fol. 256), onde se di: «costó lacal para la espadana que se hizo para la campana teinta y cuatro reales».

Algúns anos máis tarde, concretamente en 1771, no libro de Contas da Confraría daNatividade de Nosa Señora (AHD, Libro de Quentas de la Cofradia de la Natividad de NraSeñora inclusa en la parroquia de Santa Eulalia), anótase o seguinte pago: «…a EstanislaoPaz cantero por la fabrica del campanario que se hizo en esta feligresia».

Posiblemente o último sería o que hoxe coñecemos, aínda que non coa pedra á vistasenón caleado. A súa situación no picoto débese a que así oiríase mellor a campana queonde está a igrexa. Na comarca das Mariñas existe outra espadana illada, que é a deSantiago de Paderne que foi construída tamén a mediados do século XVIII (6). Nos anosoitenta do pasado século colocóuselle a cruz enriba.

6.-Arquivo Histórico Diocesano (AHD). Libro de Fábica da parroquia de Santiago de Paderne.

Page 15: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

7 3

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

A «Pena da Señora»

É unha gran pena que, vista por un dos seus lados, semella a cabeza dunha muller eestá situada nun enclave natural espectacular, no Monte Bocelo, á beira do «Forno deAllares». Correspóndese coas coordenadas seguintes: UTM 569.287 – 4.790.606. O interiorda pedra está oca por dentro e no chan, na pena que sustenta esta pedra, hai unha cazoletaque semella o acceso ó corpo da muller, que case sempre está chea de auga. Esta augapensaba a xente que tiña poderes milagreiros e que era especialmente sanadora dasenfermidades da pel.

Los Amantes del Campo (1927), nas excursións feitas nos primeiros do século XXfálannos da Pena da Señora:

…mostró un grandioso peñasco que algún movimiento sísmico hizo rodar, poniendo caraal sol lo que estaba tocando la tierra: es digno de estudio no solo por el tamaño sino por elhueco que presenta en la parte que toca a tierra en solo dos puntos, siendo conocido con elnombre de Pena da Señora cerca de las furnas de Allares……Un aficionado a lo antiguo se destacó con otros, entre ellos damas, a ver la «Pena daSeñora», en la que el señor Monteagudo [Manuel ]cree ver un altar que sirvió en remotossiglos para rendir adoración a los dioses mitológicos…

No folclore do lugar atribúenselle varios encantos, entre eles os recollidos por ValesVillamarín (7):

Fig. 10.- «Los Amantes del Campo» na «Pena da Señora» o 6 de novembro de 1927. FotoCancelo. Imaxe no Fondo Vales Villamarín. AMB.

7.- AMB. Fondo Vales Villamarín, c-30-5.

Page 16: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

7 4

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

Según Hilario García López (12 sep. 1939), en la «Pena da Señora» había allí un encantoy que una señora aparecía muchas veces bailando debajo de la peña.…Un paisano contaba hace años a don José Castrillón (tiene este señor actualemte -21-VIII-39- unos 78 años)que pasando el padre de aquel por ante dicha piedra, vió a la señorasobre ella y oyó que le decía:-Ven aquí, que che hei de dar unha cousa moi bonitaPero el hombre se asustó y escapó.Toda la zona de Allares está llena de leyendas...hay noticias de muchos encantos…

O veciño de Espenuca José Medal (recollido en 2005) díxonos:

Fig. 11.- Exterior e interior (coas «alacenas» e o oco coa auga) da Pena da Señora.

Page 17: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

7 5

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

É unha pena encabalgada que si te metes por embaixo dela podes ollar que está oca poloteito. Tiña unha pía que sempre estaba chea de auga. Moita xente ía alí. Milagreira ou nonía moita xente. A auga da pía usábase moito para curar as enfermedades da pel. De rapacesentrábamos nela, e alumbrabamos con velas.

Os Irmáns Antonio e Manuel de Panete, de Caresma (recollido en 2005) (Veiga Ferreirae Sobrino Ceballos, 2005):

Cando a guerra, a guerra mais antiga que houbo, disque viñeron fenicios, griegos, moros exente de África, esta xente foi a que fixo as buracas nas penas. Na pena da Nosa Señora queestá oca por dentro fixeron tamén acedeiros para poñer a comida. Nesa guerra que checontei, tamén esas xentes fixeron unha viga de ouro que iba desde a igrexa hasta O Picoto.

Hai outras penas no entorno que non teñen a carga simbólica destas pero que pola súasituación ou aparencia, si teñen un nome propio e aparecen no folclore do lugar:

A Pena Botilla

Chamada así por formar parte da parede da «botilla» ou «casa do Santo». Na comarcarecibían este nome as construcións destinadas a almacén da igrexa ou santuario. Esteslugares eran usados polos curas e confrades para reunirse e comer o día do santo. No librode Visitas de Espenuca de 1815:

...siendo casi comun en la maior parte de la yglesias en la sacristia hacer comidas perma-neciendo horas enteras reunidos los sacerdotes, de que acaso pueden resultar efectosperniciosos; para evitar el que para esta condescendencia desconceptue el pueblo el Estadoy tratar con mas decoro el santuario manda su merced no permita el cura baxo la masrigurosa responsabilidad por pretexto alguno semexantes comidas, y quando lo hagan seaen alguna Botilla o casa inmediata…

Fig. 12.-Vista do entorno de Espenuca coa botilla en primeiro termo, nela podemos ver a penana parte posterior. Fotografía realizada arredor de 1975. Arquivo Fotográfico de Manuel

Chamoso Lamas. Real Academia Gallega de Bellas Artes.

Page 18: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

7 6

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

Podería entenderse por isto que a botilla sería realizada nestes primeiros anos doséculo XIX, pero a realidade é que xa aparece documentada no 1791 en que se fai necesarioretellala (8).

A pena foi transformada nas obras de acondicionamento realizadas nos anos oitentado século pasado. Así nolo comentou José Sánchez Castrillón (recollida en 2005): «A penaBotilla estaba onde hoxe ves a Nosa Señora. Estaba chea de buratos. Destruírona parafacer a capela nova».

Alude ó edificio da botilla e ás obras das que fala son as de reforma e acondicionamentodo entorno dos anos oitenta do pasado século.

Os Castelos

É unha formación de dúas penas en vertical paralelas unha da outra e situadas a esca-samente un quilómetro do Picoto cara ó leste, Correspóndese coas coordenadas seguintes:UTM 568.891 – 4.790.622. Quixo situarse aquí a ubicación da torre medieval documentadano lugar, pero este nome aparece vinculado a estas formacións de penas en vertical.

O Penedo Abaladoiro

Situado na cara sur do picoto, no monte común, que se move co peso dun home.

… o penedo abaladoiro, poñíame nel e co meu peso movíase (José Sánchez Castrillón,2005).

A roda

Próxima ó picoto, e actualmente dentro da horta do merendeiro. Segundo o seupropietario Raimundo (recollido en 2005):

Fig. 13.- «Penedo Abaladoiro».

8.- AHD. Libro de las quentas de la fabrica y cofradias del Santo Sacramento y Natividad de nuestraSeñora ssna. de esta parroquia de Santa Eulalia de Espenuca (1776-1846).

Page 19: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

7 7

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

Cando comprei a finca o paisano que mavendeu díxome que nunca destruíra a pe-dra que está furada, pois alí era onde osromanos facían as rodas dos carros. A píaten un buraco polo lado onde din que poralí metían unha especie de palanca ou fe-rro para levantar a roda cando xa estabafeita. Noutra das pedras dicían que alígardaban os romanos a auga para despoisbebela

Tratábase esta última da Pena Alxibe,

próxima á anterior e no mesmo recinto.

Pena Roibal e Pena Zoadoira

No libro de Hipotecas do séculoXVIII (9) aparecen outras dúas penas hoxe desaparecidas coñecidas como a «PenaZoadoira» e a «Pena Roibal»

…seis castaños frutales …sitio da Pena Roybal y lugar do Bocelo… (fol. 49)…una pieza de soto castañal al sitio da Pena Zadoira… (fol. 56v)…pieza de campo abierto al sitio da Pena Zoadoyra, y por otro nombre Juncal de Arriba,con diez castaños nuebos y dos perales…con agua de riega…confina al lebante camino quepasa al ¿cerolico?...sur viñas do Teijon… (10)

A Pena do Corvo, onde está o monte común, a Pena da Cabra ou a Pena do Meixón, queaínda agora son así coñecidas (11).

Outra das penas era o Fémur Pétreo, ó que fan alusión Los Amantes del Campo en1929, nunha excursión que realizaron a Espenuca:

…A los que por primera vez nos acompañaron, les asombró el colosal perfecto fémurpétreo…

Actualmente, xa non contamos con esa pena que tanto admiraba ós excursionistaspolo seu tamaño.

RESTOS ROMANOS: ESTELA FUNERARIA E PARTE DE ARAA pesar de estar sinalado por diferentes autores como o lugar onde existía un antigo

castro a realidade é que nós non atopamos ningún indicio que nos leve a afirmar a súaexistencia. Temos, iso si, restos de época romana como a estela funeraria. É lóxico pensarnun uso militar deste lugar privilexiado para o control da comarca e das máis importantesvías de comunicación.

Fig. 14.- Excursión de los Amantes del Campo no«Femur Pétreo». Fotografía de Rof Codina

publicada en 1929 en La Voz de Galicia.

9.-AMB. Libro da Contaduría de Hipotecas, c. 5823.10.-AMB. Libros da Contaduría de Hipotecas: (Espenuca). Ano 1837, fol. 10v. c. 5.823.11.- Planos do catastro, <https://www1.sedecatastro.gob.es>

Page 20: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

7 8

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

Unha das testemuñas arqueolóxicas romanas é aestela funeraria, cun trisquel de radios curvos na partesuperior e sete barras ou «portas» na inferior, que sirvede dintel na porta da Botilla. Foi publicada por Angeldel Castillo (Castillo, 1949) e posteriormente porFernando Coimbra (Coimbra, 2007), quen destaca onúmero elevado de barras e o feito pouco común denon posuír inscrición, que fan dela un caso especialdentro das estelas funerarias.

Nos últimos anos sufriu un importante deterioro óestar exposta ás inclemencias do tempo, e os seusrelevos vanse esvaendo pouco a pouco, que chegaranincluso a desaparecer se non se lle aplican medidaspara conservala.

Empotrado na cara interna do dintel, xunto á estelafuneraria, hai un pequeno bloque de pedra con tres ocose unha pestana como para encaixar unha tapa (18 x 23cm.). Luis Monteagudo (Monteagudo, 1996, p. 35) foi oprimeiro en aludir a ela, dicindo que podería ser de épocaromana e os tres ocos poderían servir para incineración.Trataríase polo tanto da parte superior dunha ara.

No interior do edificio da botilla destaca unha pía bautismal románica, composta dedúas pezas diferenciadas: por un lado a pía propiamente dita, decorada con arcos demedio punto, e a basa sobre a que se asenta, que ten o seu frente decorado e unhaoquedade en forma de triangulo na parte inferior.

«As dúas pezas da pía foron traídas para aquí nos anos oitenta (segundo nos comentouo anterior párroco, D. José Manuel Iglesias). Estaban na igrexa nova de Santa Lucía daCoruña e procedían dunha antiga capela que se pechara por aquel tempo». Podería proceder

Figs. 15 e 16.- Estela funeraria galaicorromana. Debuxode Alfredo Erias e foto, Veiga.

Page 21: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

7 9

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

da capela de Santa Lucía da Travesía do Monte, usada como parroquial ata a inauguraciónda igrexa actual.

Cando fixeron as obras da estrada nos anos corenta atopouse cerámica (tégulas),muíños e unha pileta de cantería que se desfixo para morrillo.

Un elemento moderno do edificio é a figura da Virxe neogótica, traída no 1986, que foirealizada polo escultor compostelano, Fernando García.

A FUNDACIÓN DA IGREXA OU MOSTEIRONo século IX temos a primeira referencia documental da igrexa de Espenuca, no chamado

«Documento de Tructino», chamado así por ser realizado por «Dominus Tructinus» porencargo do rei Alfonso III no ano 868 (12). Nel enuméranse 65 igrexas que serían propiasda dioceses de Iria, e entre elas faise mención ás de San Martín de Tiobre, San Pedro dePorzomillos, San Martín de Bandoxa, Santiago de Reboredo, San Esteban de Piadela, SanVicente de Carres, San Xiao de Mandaio, Santa Eulalia de Abegondo, San Tirso deMabegondo e tamén Santa Eulalia de la Espenuca.

A pesar de non contar con documento algún anterior a este de mediados do século IX–o parroquial suevo do século VI non abarca o noso territorio (David, 1947)-, é bastanteprobable que a igrexa de Espenuca existise xa desde os primeiros momentos do cristianismo,no século VI. O emprazamento nun lugar destacado da paisaxe e o control sobre as vías decomunicación; a existencia de enterramentos de época romana, que nos fai pensar nunha

12.- Foi publicado por López Ferreiro (1899) e posteriormente estudado por López Alsina (1988).

Fig. 17.- Pedra do interior da botilla con tresocos e pestana.

Fig. 18.- Pía bautismal co pe que semella unara. Procede dunha capela do entorno da

Coruña.

Page 22: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

8 0

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

posible necrópole e polo tanto na súa máis que probable significación relixiosa; sonelementos ou circunstancias que nos levan a pensar que o lugar estaba encadrado dentroda articulación espacial de época romana (Sánchez Pardo, 2008 p.154), e mesmo moito antes.

A igrexa no momento da súa implantación en Galicia, entre os séculos IV e VI, aproveitoue adaptou en certo modo as estruturas romanas ou incluso da cultura dos castros e quizaismesmo da idade do bronce, podéndose falar dunha continuidade entre unha e outra. Estarelación entre a igrexa e a organización espacial tardorromana (Armada, 2003 e LópezQuiroga, 2005) influiría de maneira determinante na ubicación das primeiras igrexas rurais.En concreto, a relación entre espazos de enterramento e a ubicación dos primeiros edificiosrelixiosos é evidente en Galicia (Escalona, 1994 pp.577-583 e Armada, 2003, p. 388).

As igrexas e/ou cenobios, fúndanse sobre estruturas romanas, xeralmente centros deculto, que en casos como o de Espenuca, en Coirós, proviñan dun culto indíxena anterior(Sánchez Pardo, 2010).

San Martín Dumiense na «De correctione rusticorum» no século VI, recomenda ósfieis as visitas a lugares de veneración dos santos (García Rodríguez, 1966):

Frequentate ad deprecandum Deum in ecclesia vel per loca sanctorum…

… A testemuña das actas conciliares engadido ó da epigrafía e algunhas fontes literariasrevela que nos séculos VI e VII multiplicáronse grandemente as fundacións de basílicaspor particulares…Non só reis e nobres fundaron numerosas igrexas e mosteiros, senóntoda clase de persoas como propietarios rurais e xentes de humilde condición procurabanfundar capelas dedicadas ós santos da súa devoción…

Fig. 19.- Foto aparecida no Libro de Festas de San Roque do Centro Social de Betanzos enBuenos Aires, 1936 (Autor descoñecido).

Page 23: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

8 1

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

Con respecto á fundación e construcióndo mosteiro de Espenuca hai varias lendas,unha delas é a recollida por Manuel MartínezSantiso (Martínez Santiso, 1892:189):

La tradición del país asegura que el funda-dor del monasterio de Espenuca, fue un ca-ballero ilustre, pero gran pecador: tuvo avi-so del cielo para que se enmendase, y comono lo hiciese, experimentó terribles desgra-cias, por lo que, arrepentido, fundó cuatrotemplos en los sitios más elevados y que pu-diesen ser vistos los unos desde los otros. Deestos sólo se conservan el de Babío y el deEspenuca, en el que murió dicho caballerohaciendo vida penitente.

Carre Aldao (Carré, 1930, p. 878) faise ecodesta lenda:

..Destruido y quemado en tiempo de losarrianos, fué reconstruído más tarde por loshijos de San Benito, pasada la época aciágade las luchas religiosas ocasionadas por elarrianismo y los temores y sobresaltos delas invasiones árabes que habían destruído yarrasado hasta los cimientos innumerables mo-nasterios.Un caballero gallego reedificó el de Espenuca, en 881, y se regía por abades independien-tes, hasta que en el siglo XI, el abad Segeredo lo incorporó al de Cines.Quiere la leyenda que el fundador haya sido un furibundo pecador a quién el cielo indujo alarrepentimiento, haciéndole sufrir terribles desgracias. Para lavar sus culpas, dicen quefundó cuatro templos en los sitios más elevados que pudieran ser vistos unos desde otros.Hoy sólo se conserban el de Babío (Bergondo) y el de Espenuca, Spelunca (cueva) en losantiguos documentos...En este aseguran murió, haciendo vida ejemplar, su fundador.

Outros autores como Máximo Arias tamén recolle esta lenda da posible vida eremíticado fundador do mosteiro (Arias Cuenllas, 1970, p. 360).

A igrexa sitúase nunha faldra do monte da Espenuca. Esta situación extrema fixo queexistan tamén lendas arredor da súa ubicación, como a recollida por un alumno do ColexioVales Villamarín de Betanzos (Reyes Vázquez):

Conta unha lenda que hai moitos anos, vivindo os mouros nos arrededores do monte deEspenuca, empezouse a construír unha ermida no cume, no que hoxe se chama mirador.Cando xa o campanario estaba feito, empezaron a edificar as paredes da ermida, pero, ó díaseguinte tódalas pedras apareceron nun lugar próximo, máis baixo, na ladeira.Recolleron tódalas pedras e volvéronas a colocar na cima pero..outra vez volvían a aparecercambiadas de lugar.Así un día e outro, ata que cansos decidiron deixar o campanario no cume e construír aermida no lugar máis baixo.

Fig. 20.-Porta principal da ermida arredor de1900. Posiblemente da autoría de Francisco

Javier Martínez Santiso.

Page 24: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

8 2

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

Se ides a Espenuca que non vos sorprenda atopar o campanario separado da súa igrexa, poisaínda hoxe se conserva así.

Nos primeiros anos existiría unha comunidade de relixiosos. No nos parece moi lóxicoa idea de Carré na que di que posiblemente este sería un mosteiro de verán e que omosteiro estaría na veciña de Caresma no lugar de Mosteirón. O nome de «Mosteirón»repítese en moitos lugares dos arredores, xeralmente en montes polo que debe ter,seguramente, outro significado.

O mosteiro foi incorporado na segunda metade do s. XI (1063) polo abade Segeredo óbenedictino de Cis, xunto coa súa igrexa e bens (Lucas Álvarez, 1999) (López Sangil, 2001).Neste documento de 1063, que aínda sendo unha copia podemos consideralo comoauténtico (Lucas Álvarez, 2004), Segeredo dona ó mosteiro de Cis as rendas quecorresponden ás igrexas de San Salvador de Armental e outras en varios lugares, entre asque se atopa Espenuca:

…monasterium de Sancta Eolalia de Spelunca; eclessiam Sancte Marie de Aois cum suavoce; ecclesiam de Guisamo cum sua voce et cum nostris hereditatibus et solaribus etcreationem; villan de Saa cum sua voce…

Desde este momento o mosteiro de Espenuca atoparémolo na documentación comoun priorato anexo a Cis e posteriormente como parroquia.

A herdade do mosteiro é usada por Alfonso VII, como referencia geotopográfica ódelimitar o couto de Santa María das Donas, no privilexio outorgado o 12 de decembro de1138 (13), sendo publicado por Vaamonde Lores (Vaamonde Lores, 1909, p. 73) e FreireCamaniel (Freire Camaniel, 1998, p. 717):

…de Colantes quomodo sua haereditate diuiditur ab haereditate monasterii de Speluncadeinde ecclesiam de Armena per riuulum Mandeo ...... per inde…

Outro punto a ter en conta para datar a orixe da igrexa no picoto é a súa advocación.Baseándonos en diversos estudos (García Rodriguez, 1966; Castillo Maldonado, 1993;Díaz y Díaz, 1993 e Armada Pita, 2003) atopámonos que o culto a Santa Eulalia ou Santa Aiaou Baia, é un dos máis antigos de Galicia, extendéndose a partir do século V, xunto co deSan Vicente.

Tamén a lenda de Santa Baia nunha «Passio» primitiva ou o poema prudenciano faríada santa emeritense unha figura popular daquela época.

… o culto da martir Eulalia de Mérida, executada no 303, durante a Gran persecución deDiocleciano, e inmortalizada por Prudencio no seu himno, xenerouse un culto martirial entorno ó seu túmulo… A basílica de Eulalia convirtese na antigüidade tardía e en plena épocavisigoda, nun centro de peregrinación famoso e goza do dereito de asilo. A súa vida e, sobretodo, a súa fama de santos despois da súa morte fará das súas tumbas e restos novos focosde culto e peregrinaxe de xentes… (García Rodríguez, 1966).

13.-O documento pode consultarse na páxina do Corpus Documentale Latinum Gallaeciae, elaboradopolo Centro Ramón Piñeiro para a investigación en humanidades na páxina <http://corpus.cirp.es/codolga>.

Page 25: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

8 3

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

A santa represéntase como unha rapaza nova con túnica e manto e ás veces unhacoroa de flores, propia das virxes, e palma do martirio. Ten de atributos persoais unha cruzen aspa ou coroada por un disco, unha pomba saíndo da súa boca símbolo da súa almavirxinal, uns garfos de ferro como instrumentos do seu martirio (Ferro Ruibal, 1992).

Isto non se corresponde en absoluto coa imaxe actual que se venera en Espenuca, queé nova e ten un carácter indefinido. Lástima non ter a antiga imaxe, que se menciona naVisita de 1792 (14), onde se ordenaba reformar. A súa perda ou desaparición podeseguramente deberse á antiga política da propia igrexa, que recomendaba enterrar asimaxes que estiveran en malas condicións. Esto explicaría aaparición de imaxes enterradascomo a da Nosa Señora do Camiño ou a do peregrino, publicadas por Vales Villamarín(Vales Villamarín, 2006).

Celebrouse ó longo de moitos séculos a romaría de Santa Eulalia que, como era coñecidona comarca, era moi avogosa para os partos e a fertilidade.

Non sabemos se influiría máis o rezarlle á santa ou tocar coas mans a campana comosinala Taboada (Taboada Chivite, 1980), pero o caso é que foi recompensada en numerosasocasións por romeiros, e sobre todo romeiras, chegadas de distintos lugares, solicitandoos seus favores para ter a ansiada descendencia. Algúns destes agasallos aparecenrefrexados nos libros de Visitas de 1613-1671, como o caso dunha romeira de Esperela quelle donou á santa unha cadea de ouro. Estas limosnas á santa deron lugar a que a confradía

Fig. 21.- Día da romaría.

14.- AHD. Libro de las quentas de la fabrica y cofradias del Santo Sacramento y Natividad de nuestraSeñora ssna. de esta parroquia de Santa Eulalia de Espenuca (1776-1846).

Page 26: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

8 4

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

da Natividade, que era quen administrabamoitas destas dádivas, fose unha das máispoderosas da comarca no século XVII, aíndaque posteriormente foi decaendo economica-mente nos séculos posteriores (15).A pesar de ser o día da celebración da festa dasanta o dez de decembro, en Espenuca desdeque dispoñemos de documentación, desdeprincipios do século XVII, celebrábase aromaría o día da Natividade de Nosa Señora,o oito de setembro (16).

Vales Villamarín danos conta dunhainscrición que había na igrexa e querefrendaba a importancia da santa para osfieis da comarca. Tratábase dunhaindulxencia outorgada por un bispo auxiliarde Santiago, de mediados do século XVIII,para cos romeiros e devotos de Santa Aia (17):

EL YLMO SR D. JUAN VARELAFONDEVILLA, OBISPO DE TANESAUXILIAR DE ESTE ARZOBISPADO DESANTºCONZEDIO 40 DIAS DE INDULGªA QUALQUIERA PERSONA QUE DE-LANTE DEESTA IMAGEN DE SANTA EULALIAREZARE UN PATERNOSTER I UNAVE MARIA

Non sabemos se a escritora, Emilia Pardo Bazán, acudiría tamén como romeira cumprindoasí a promesa coa santa de Espenuca, como se recolle nun artigo seu titulado «De mi tierra:El «Mediado» en Betanzos (18):

…Si yo dudase de lo que van cundiendo las delicadezas y refinamientos en el campo, mesacaría de mi error la invitación que recibí en la misma plaza de Betanzos. La señora

15.-AHD. Libro de Quentas de la Cofradia de la Natividad de Nra Señora inclusa en la parroquia de SantaEulalia.16.-AHD. Fondo Xeral. Visitas Pastorais. c. 1264 e AHD. Libro de Quentas de la Cofradia de laNatividad de Nra Señora inclusa en la parroquia de Santa Eulalia de Espenuca.17.- AMB. Fondo Vales Villamarín, c. 30-5. Esta inscrición refírese a Juan Varela de Fondevila, que foinomeado bispo auxiliar de Santiago, co título de «Bispo de Tanes» e morreu en 1769 (Pérez Constanti,1924).18.- Publicado polo periódico El Imparcial (24 de xullo de 1893) e posteriormente no periódico localLas Mariñas, así como no libro recompilatorio dos viaxes feito pola autora Por la España pintoresca(1895-1896). O artigo foi sacado á luz por Francisco Vales Villamarín na revista Betanzos MCDXVI-1916 e recentemente tamén publicado por Cristina Patiño Eirín (Patiño Eirín, 1992). Por certo,Emilia Pardo Bazán fora xa nai en 1876, cando tivera ó seu fillo Jaime.

Fig. 22.- Excursión na espadana de Espenucaarredor de 1910-20. Un dos retratados parece

Martínez Santiso. Imaxe do AMB.

Page 27: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

8 5

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

Rufina de Souto, rica labradora, que me conoció de pequeñita, vino a convidarme para lafiesta patronal de su parroquia, asegurándome que me tenía preparada mi cama consábanas guarnecidas de encaje, y colcha buena. Yo no sé si ir a la fiesta, pero sí que me cayóen gracia el convite, hecho con la más sincera y franca voluntad por la excelente anciana.A ti, lector, te sucederá lo propio. Estas cosas de la tradición tienen un perfume divino:huelen a incienso y a cedro; diríase que nos rejuvenecen.Fue también la señora Rufina la que me enteró de cierto compromiso que sin saberlo tengopendiente, ¡hace la friolera de diecisiete años! Es el caso que cerca de Betanzos se alza elsantuario de la milagrosa Santa Aya de Espenuca, a la cual me ofreció la señora Rufina,para que la bienaventurada me concediese sucesión.Habiendo cumplido su compromiso la santa, yo no cumplí la oferta. Puedo alegar que laignoraba completamente; pero así y todo, siento confusión y rubor y pido a Santa Aya quedisculpe mi morosidad. Antes debí visitarte, oh bendita Santa Aya de Espenuca! Porqueeres de lo más arcaico, de lo más respetable, de lo más candoroso y tradicional de estaencantada región. Te pagaré los atrasos, aunque Rufina me ha dicho que la gallina vivaofrecida como dádiva corre exclusivamente de su cuenta. Sí, veremos a Santa Aya, y tal vezdaremos de ella noticia. De fijo tendrá mucho que contar la romera de la cueva o espelunca.

SARTEGOSDesta primeira época datarían os posibles sartegos excavados na pena como nos

indican autores como Lampérez (1908, V-I, p.574) quen di que os sartegos antropomorfosde Espenuca eran moi similares ó sepulcro de Recesvinto na igrexa de Vamba (Valladolid)e dubida si serán visigóticos. «Me pregunto si serán visigóticos los sartegos antropomorfosde Espenuca»

Carré Aldao, E (1930, p. 878), fálanos de «Varios sartegos abiertos en las peñas tienensus leyendas»ou a viaxeira por Galicia, nos anos vinte do pasado século, Annette B.Meakin (1994), contaba:

Fig. 23.-Igrexa en 1935. Fotografía de Manuel Monteagudo, publicada en Galicia Industrial yComercial, nº 110 de maio de 1935.

Page 28: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

8 6

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

...na ladeira oeste deste monte hai unhas tumbas de granito, monolitos coa forma para gardarun corpo, como os que eran comúns nos séculos VIII e IX, pero máis correctos no seudeseño, e polo tanto posiblemente pertencentes a un período aínda máis temperán…

No entorno da igrexa de Espenuca non puidemos ver ningún sartego excavado narocha, aínda que hai quen di que siguen ahí pero están tapados. Localizamos, eso si, tressepulcros antropomorfos exentos: un no Museo das Mariñas e dous nos pasadizosinferiores do Pasatempo en Betanzos.

O sartego antropomorfo, depositado no Museo das Mariñas, estivo moitos anos ólado da tapia do cemiterio, e a el si fixo alusión Antonio de la Iglesia (Iglesia, 1863):

«…afuera un sartego, como dicen en el pais, lo que viene a ser un sarcófago, o sepulcro depiedra de una pieza grande de granito escabada y en cuyo interior están regularizados loshuecos precisos para asentar bien la cabeza, hombros, piés y cuerpo del cadáver, al quecubrían después con la tapa de piedra de otra pieza.

Con respecto ós outros dous sartegos, coñecíamos polas notas de Francisco Vales Villama-rín, que había testemuñas de que dous sartegos foran levados por Don Juan García Naveirapara o Pasatempo de Betanzos (19).

19.- AMB.Fondo Vales Villamarín, c. 30-5.

Figs. 24 e 25.- Sartegos nas galerías do Pasatempo.

Page 29: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

8 7

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

Foi Alfredo Erias quen nos dou a información da existencia dun sartego antropomorfonunha galería do Pasatempo. Unha vez alí atopámonos que nos pasadizos subterráneospróximos á boca de Hades estaban dous sartegos antropomorfos, semellantes ó que estádepositado no Museo das Mariñas pero máis completos. Trátase con toda seguridadedos dous que se mencionan nas notas de Vales Villamarín que procederían de Espenuca.

Ángel del Castillo (Castillo, 1922) deixou constancia de outro que había no camiñoentre Collantres e Espenuca que serviría para recoller a auga como o de San Paio enTiobre. A fonte onde estaría este sartego posiblemente fose a «Fonte do Santo». Naactualidade ten abundante auga e moi fresca, pero xa non hai alí ningún sartego.

TORRE MEDIEVALUn elemento vinculado á primeira etapa do mosteiro é o castelo que aparece referenciado

no citado documento de Tructino do ano 868 (López Ferreiro, T-I):

In Nemitos sca. Eulalia in castellum ad asperunti…

No ano 1130 hai unha segunda referencia documental do castelo de Espenuca, enconcreto nun documento en que Rodrigo Pérez, fixo donación a Don Diego Gelmirez e áigrexa de Santiago, para a remisión dos seus pecados, do castelo de Faro, no actualconcello de Culleredo, e prometeu ademais, deixar á súa morte á igrexa de Santiago, se nontiña fillos, o castro e a fortaleza de Espenuca (Falque Rey, 1994).

...Añadió también que, si no pudiera tener un hijo legítimo, donaría otra fortaleza que sellama Espenuca a la misma iglesia (a la iglesia del apóstol Santiago) y a su arzobispo paraque la poseyera y tuviera en los mismos términos y ordenó que fuera hecho el privilegio deeste donativo, el cual, firmado y confirmado, ofreció con su propia mano como testimoniode su donación en el altar de Santiago en presencia del señor compostelano y de otrosmuchos de la asamblea de los canónigos. También obligó a su vicario, que por entoncesadministraba aquella fortaleza en su nombre, a rendirnos homenaje y fidelidad por lamisma...

Fig. 26.-Sartego antropomorfo de Espenuca, actualmente no Museo das Mariñas.

Page 30: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

8 8

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

O castelo pertencería polo tanto á familia dos Traba. Trataríase de Rodrigo Pérez deTraba, fillo do Conde de Galicia e titor do Rei Alfonso VII, don Pedro Froilaz. VictoriaArmesto (Armesto, 1969) di que este Rodrigo era o terceiro fillo de Pedro Froylaz eaventurase a dicir que vivía nun castelo que tiña en Espenuca. Pode ser o que era coñecidocomo «O Velloso» fillo do segundo matrimonio de Fernando Pérez de Traba. Aínda quesegún parece, nunca viviu aquí e tivo unha filla que se chamaba Guiomar Rodríguez(López Sangil, 2007, p. 299).

Non queda nin rastro desta torre medieval, e foron varios os autores que supuxeronque unha vez cedida fora desmantelada e reutilizados os seus materiais para a construciónda igrexa actual. Tampouco sabemos con exactitude onde estaba ubicada esta torre;unicamente no folclore do lugar temos recollido o seguinte comentario:

Cerca do campanario antes de subir á ermita, ó lado do camiño hai unha explanada ondeestuvo situada unha torre dos sarracenos (José Medal, 2005).

Sobre a súa situación todo parece indicar que estaba na parte máis elevada, que era olugar habitual onde se situaban as torres na alta Idade Media, que eran torres de vixiancia,onde o que se buscaba fundamentalmente era o dominio visual e un lugar axeitado para aemisión de sinais. Serían polo tanto construcións toscas e modestas, realizadas conmampostería. Outras torres similares documentadas nesta época eran as de Aranga e Leiro(Sánchez Pardo, 2008). Ángel del Castillo (Castillo, 1949) situa esta torre no lugar ocupadopola torre das campás.

Nos séculos XIV e XV xa non temos á familia Traba, senon a outras familias noblesloitando co poder dos mosteiros. Así a a igrexa de Espenuca aparece cos seus dereitos ebens ocupados por Gómez Pérez das Mariñas fronte ó mosteiro de Cis (Lucas Álvarez,2004). Un dos documentos que fai referencia a este feito é de 1380, en que o Rei Juan Iordena a varios cabaleiros que deixen libres e desembargados ó mosteiro de Cis os bensque lle teñen ocupados sin dereito:

…que vos el dicho conde tenedes en acomenda contra su voluntad et del dicho conviento eldicho su monesterio con los cotos et feligresías de San Salvador de Çines et de Cullargundoet de Coyna et de Salto et Vilar de Costoya et Çesuras, Leyro et Borrasaans, Felgueira etTrasanquelos et Espenuca et Coiroos et Colantres et Mandayo…

Anos máis tarde, en 1468, Gómez Pérez das Mariñas desembarga os bens que tiñaocupados e devólveos ó mosteiro:

… estando ende presente o honrado e noble varon Gómez Pérez das Mariñas, cabaleiro evasalo de noso señor el Rey e do seu consello, e porque vía que hera serviço de Deus edescarregamento de súa alma e de seus subcesores, desenbargaba e desenbargou parasenpre ao mosteyro de Sant Salbador de Cines e a don Fernando de Bregondo, abade dodito mosteyro […] por quanto sabía que hera verdad que a metade de Sant Martinod´Armentar e tres quartas de Santa María de Dordaño e a metade de Santa Mariña deGafoee e un terço de San Pero de Borrifaas e os dous terços de Santa Aya de Probaos e ostres quartos da hermida e grañas e señorío de San Martiño de Rous e a metade de SantaMaría de Cuyña, syn curas, que levaba e usaba meu sobriño Lopo Péres de Mendoça, quedeus aja, cuyo herdeiro subçedin, e mays hos dous terçios de Sant Estebo de Bibente e un

Page 31: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

8 9

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

terçio do priorádego de Santa Aya de Espenuca e un sexto de Sant Pero de Porçomillos e unsesto de Santa María de Guisamo, que eu levaba…

No século XIV hai documentación que fala dun prior de Espenuca e a provisión daigrexa cun monxe, sempre dependendo do mosteiro de Cis, situación coa que se remata noséculo XV, constituindose posteriormente en parroquia.

ERMIDADunha nave e unha ábside rectangular, cuberto con bóveda de canón, preséntasenos

asentado sobre rochas e tradúcese nel o desnivel do terreo, o que lle inflúe para que aportada estea nun plano superior ó da nave.

Os autores que trataron sobre a ermida de Espenuca datan a esencia da fábrica actualno século XII, polas súas características estilísticas, aínda que fan mención da fábricaantiga do século IX e a máis que probable utilización dos seus materiais na construciónrománica. Autores como Carré apuntan que moitos dos materiais procederían do castelocedido á mitra compostelá pola familia de Traba.

Ángel del Castillo puntualiza que aínda que se data no século XII, tería obras conposterioridade a esta data, algunha do século XIV, con cruz flordelisada que coroa afachada. Non teñen en conta as obras realizadas no primeiro cuarto do século XVIII e que,como veremos, cambiou en boa parte o edificio.

Son numerosos os estudos existentes da ermida de Espenuca: Virgilio Correia, 1919;Carré Aldao, E., 1930; Departamento de Historia de la Arquitectura de la esta de la

Fig. 27.- Decoración semellante á daarquivolta da ábside reutilizada nareconstrución do século XVIII.

Fig. 28.-Xanela da ábside con arquivolta ecolumniñas con capiteis decorados con formasvexegtais. Enriba a figura do Cristo, así como

as marcas da reconstrución realizada noséculo XVIII.

Page 32: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

9 0

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

Coruña,1983; Ángel del Castillo, 1987; José Ramón Soraluce Blond e Xosé Fernández Fernández,2001; Couce Ponce e Sánchez García, 2008; Manuel Fiaño e Miguel Gayoso, 2009…

No século XII e XIII é cando se produce a expansión e consolidación da presenciaeclesiástica no mundo rural, coa restauración e reedificación das antigas igrexasaltomedievais. Búscase a imposición do poder feudal da igrexa a escala local. Unha imaxevisible actualmente deste acontecer é o estilo románico na construción das igrexas (SánchezPardo, 2010).

Ten unha nave de pequenas dimensións con teito de madeira e con bóveda de canónna ábside rectangular, pola que se ingresa por un arco triunfal. Na ábside destaca aarquivolta da xanela, con decoración de «axadrezado», tamén sobre semicolumnas concapiteis vexetais. Un dos capiteis é moderno.

A portada está constituída por dúas columniñas de fuste moi curto con capiteis vexetais.Nunha dovela do arco da entrada, á dereita, está representada unha cruz de

consagración.Na fábrica da igrexa vese claramente que sufriu importantes obras, nalgún momento,

coas que se lle deu máis altura. Nestas obras reutilizáronse pezas doutros elementos doedificio, como as da parte exterior da ábside, onde temos pezas con decoración deaxadrezado, semellantes ás da arquivolta do interior.

Estas obras realizaríanse a partir da Visita de 1716 (20) na que se di o seguinte:

…reparos siguientes: se componga la parede que dize encima del Arco de la Capilla maiorcomo tambien la del cuerpo de la iglesia que dice a la ciudad de Betanzos y el esquinal queestá en la fachada asi a la mano derecha juntamente que se caleen las paredes por adentroy se thomen todas las juntas a las piedras por la parte de fuera…Ha allado por comun tradición y observancia que las losas del Altar maior y colateral dellado de la epistola estan consagradas el cura sin incurrir en pena alguna use dellas y se lemanda las tenga precintadas ¿…? cubriendolas con estopa para que los legos no puedantocarlas…

As obras que se solicitan resúmeas nas seguintes:

…los arreglos son los siguientes toda la pared que dice encima del arco de la boveda elesquinal que dice al lado de la ciudad de Betanzos y toda la lanzera, puerta principal y laotra esquina..

Non atopamos relación do importe das obras nas contas dos anos inmediatamenteposteriores, pero si no 1740, en que hai unha importante cantidade para os canteiros,aínda que non especifica para que tipo de obra. En todo caso, a recomposición da cabeceirada igrexa, de parte da fachada e da parede Oeste realizáronse con seguridade entre estes anos.

Debido a estas obras desaparecerían os canzorros orixinais do muro norte,conservándose unicamente algún do muro sur como a cabeza de carneiro (Domingo Pérez-Ugena, 1998).

Actualmente non se aprecia ningunha inscrición na fachada, pero hai noticias de queexistiu nalgún tempo, e dela dannos noticia, entre outros, Ángel del Castillo (Castillo,1987), e tamén o Departamento de Historia da Arte da Universidade de Santiago:

20.- AHD. Libros sacramentales. Libro de Fábrica de Espenuca, nº 2 (fol. 211).

Page 33: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

9 1

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

La inscripción ilegible de la fachada princi-pal podría datar su actual estructura romá-nica en el siglo XII (Universidade de Santia-go, 1983).

Vales Villamarín nas súas notas tamén faialusión a ela:

Dice el vecino Hilario García López que enla fachada de la iglesia hay una inscripción,que fue leida por el canónigo D. Agustín Co-rral... Está la inscripción aproximadamenteen la puerta.

Ó entrar na igrexa á dereita hai dúas pías

bautismais, unha delas antiga, que pode moiben ser da época de construción da novafábrica da igrexa. Na Visita realizada en 1613(Libro de Visitas 1613-1701) faise referenciaa unha pía bautismal encaixada en madeira, eposteriormente en 1701 dase conta que estaba pechada con chave.

A outra é máis recente, do século XVIII, concretamente de 1717 (AHD, Libro de Fábrica,fol.277v), cando se fai mención da construción dunha nova pía bautismal, ademais dasescaleiras da igrexa: «ochenta y ocho reales por hacer las escaleras y pila baptismal».

Non se conserva nin rastro das antigas pinturas murais que decoraban o interior dotemplo. Tanto Carré Aldao como Francisco Vales Villamarín ou Ángel del Castillo dannosnoticias delas, aínda que din que estaban baixo unha capa de cal. Segundo eles eran deboa calidade e coincidían na datación como realizadas no século XV ou XVI (Fondo ValesVillamarín) e (Castillo, 1949). No muro da esquerda, segundo se entraba, había unharepresentación da Sagrada Cena e á dereita, posiblemente, estarían representados osmiragres de Santa Eulalia, aínda que soamente se vía unha figura de perfil con sombreiro.Tamén se apreciaban algúns motivos decorativos.

Desapareceu a antiga pedra do altar que tiña polo seu fronte un coiro traballado.O visitador eclesiástico da conta en 1613 da existencia de dous altares, un maior e

outro lateral ou da epístola, así como dun cáliz de prata cun pé ondulado e labrado (21).Noutra visita realizada en 1645 da conta ademais de dous frontais, un de liño e outro depergamiño.

Non sabemos a que altar exterior se refería o visitador Thomas de Ortiz cando no ano1721 o manda destruír:

…item por quanto fuera de la iglesia Parroquial de Espenuca emos visto una mesa de altar,y fuimos informados de se solia decir misa en ella; por los inconvenientes que esto tiene,mandamos que luego luego se demuela dicha mesa de altar, y que en ningun tiempo se digamisa fuera de dicha iglesia pena de excomunion mayor…

Fig. 29.- Pías á entrada da igrexa, a máisantiga detrás da porta e a outra realizada

no s. XVIII.

21.- AHD. Fondo Xeral. Libro de Visitas (1613-1701), c-1263.

Page 34: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

9 2

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

Yten mandamos que una figura ridicula de reliebe que está en el plano de la puerta delsagrario, se caiga y se dexe la puerta lisa, y ansi mismo mandamos quitar otra figura muymala que está por remate del retablo. Y que el retablo se dore y pinte…

Non se deron presa os veciños en cumprir o mandato, xa que vintedous anos máistarde, en 1743, o visitador correspondente incide de novo no mesmo asunto:

…deshará dentro de ocho dias la mesa de altar que está fuera de la Iglesia, y mandó alMmo señor Salcedo se deshiciese...

Dous anos máis tarde insiste de novo o Visitador na necesidade de cumprir os mandatosdos Visitadores anteriores. Nas contas de 1750 págase unha cantidade importante a unscanteiros pero non se especifica a obra que se realizou…¿sería polo derrubo da pedra daara exterior?. É posible, máxime si se ten en conta que se realiza unha nova pedra de ara:«quince reales que costó una piedra de ara».

En 1829 o arcebispo de Santiago Rafael Vélez deu de limosna entre outras cousas unhapedra de ara nova cuberta cunha bolsa de lenzo:

..el Excmo. Sr. Arzobispo de Santiago el Sr. Dn. Fr. Rafael de Velez dio de limosna a estaparroquial…un copón de bronce dorado a fuego de buen tamaño y bastante capaz, unapiedra de ara nueba con su bolsa de lienzo, cuyas alajas y ornamentos mandé buscar de suorden a su Palacio Arzobispal de Santiago…

Estas cousas fóronse a buscar ó pazo arcebispal a Santiago.Lámperez y Romea (Laperez, 1915 v-2, p. 193) escribe con respecto da mesa de altar do

interior da igrexa como: «tosca, del siglo XII o XIII, compuesta de un macizo rectangulary losa chaflanada».

Fig. 30.- Vista do entorno antes de realizar a restauración. Arquivo Fotográfico de ManuelChamoso Lamas (Real Academia Gallega de Bellas Artes).

Page 35: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

9 3

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

Disto poida que veña o dito sobre o poder de santa Aia e que fora xa recollido en 1915e que di: «Ten o camerín de pedra e tamén o podía ter de ouro y prata se quixera» (SociedadEspañola de Excursiones, 1915).

O periodista que cubriu a excursión dos Amantes del Campo de 1929 danos taménnoticia do antealtar (Voz de Galicia de 16 de 10 de 1929).

Allí se vieron y admiraron la perspectiva incomparable, la iglesia que corona aquellaeminencia, la piel repujada, de mucho mérito, que adorna el ante altar mayor…

O frontal de coiro do que dan noticia no século XX case con toda seguridade non tennada que ver co pergamiño que se menciona en 1645. Podería tratarse de tres coiros que semercaron para o altar e das que se fai mención no Libro de fábrica do ano 1724 (22), debidoseguramente á estancia no lugar das tropas francesas, que causaron bastantes destrozose roubaron varias cousas de valor da igrexa (23):

Atendiendo SE al deplorable estado en que se halla esta yglesia con motivo de la invasióndel exercito Francés, según certificó el cura en la que se tiene presente manda que ejecuta-das las revisiones de cuentas… los inbierta escrupulosamente en los menesteres masprecisos de la yglesia, surtiendola de copón, cubriendo de lienzo las Piedras de Ara,anibelando la del Altar mayor o embutiendola en la misma mesa de modo que no sobresal-ga, haciendo dos mesas de corporales…

Tampouco sabemos que foi do retablo de san Antonio que aínda a xente o recorda naermida a mediados dos anos sesenta. O retablo fora realizado nos primeiros anos do

Fig. 31.- Vista do entorno actrual da igrexa.

22.-AHD. Libro de Fábrica de Espenuca (incluido dentro do libro de Bautizados) (1715-1775).23.- AHD. O Libro de Visitas de 1811 danos constancia destes excesos.

Page 36: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

9 4

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

século XVIII. A Visita de 1721 fixera xa alusión a el, non gustando ó visitador a esculturaremate do mesmo que ordena destruir ó mesmo tempo que fai fincapé na necesidade dedoralo e pintalo. Efectivamente, realizaríase a obra uns anos máis tarde, concretamente en1738, encargándolla ó pintor betanceiro, Blas Gómez de Ulloa, que ademais pintou asimaxes do altar maior (AHD, Libro de Fábrica, Libros sacramentais nº 2).

Consérvase, presidindo o altar, no testeiro da ábside, o Cristo crucificado de madeira,que semella ser antigo e posiblemente se trate do que fai alusión a Visita de 1791 (24):

...que se haga de nuevo la imagen de un Santisimo Christo, que se halla en el colateral, allado de la epístola, o al menos se retoque, o pinte de nuevo…

CONCLUSIÓNA última restauración da igrexa e do entorno realizouse entre 1980 e 1983, e correu a

cargo do arquitecto Carlos Fernández Gago, por encargo da Dirección General de BellasArtes (Fiaño Sánchez, 2006). Facíase necesaria unha intervención sobre estes singularesedificios, que despois de sufrir anos de abandono, chegaran a unha situación límite, comopodemos ver nas fotos de Chamoso Lamas de mediados da década de 1970. A restauraciónabarcou diversos aspectos como o campanario ó que se lle instalou unha nova campá, oedificio da botilla e o entorno do templo. Lástima que se excedesen un pouco na urbanizacióndo entorno, restándolle algo do encanto primitivo.

Estes últimos anos as árbores que rodean o Picoto, principalmente eucaliptos,coméronse as vistas do mirador, como xa denunciaba Dolores Vázquez no ano 2005(Vazquez, 2005). Esta circunstancia choca coa antiga lenda que di que a igrexa está feitaneste alto do monte porque así o dispuxo Santa Eulalia, para poder ver ós seus irmáns:Santa Marta e San Cosme.

Unímonos desde aquí ás numerosas voces para a recuperación do entorno deEspenuca, e que cumpra así a súa función secular de mirador das Mariñas.

AGRADECEMENTOS:Desexamos expresar o noso agradecemento a Alberto López, Alfredo Erias e Fernando

Fiaño, pola axuda que nos prestaron para a realización deste traballo, así como ó anteriorpárroco, José Manuel Iglesias e ó actual, Juan Jacobo Ardá. Tamén ós veciños de Espenuca:José Sánchez Castrillón, Raimundo e José Medal, e os Irmáns Antonio e Manuel de Panete,de Caresma, de quenes recollimos información.

24.-AHD. Libro de Fábrica de Espenuca (1776-1846).

Page 37: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

9 5

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

Page 38: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

9 6

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

BIBLIOGRAFÍA

ALGUERO PENEDO, J., 1904, «Espenuca», La Aspiración, nº 39 de 24 de diciembre.AMANTES DEL CAMPO, 1929, La Voz de Galicia de 06-06-1929.AMANTES DEL CAMPO, 1927, La Voz de Galicia de 2-06-1927.AMANTES DEL CAMPO, 1927, La Voz de Galicia de noviembre de 1927.ARAUJO, Eligio, 1980, Castros, outeiros e Crastos na paisagem de Entre Douro e Minho. Mínia

III, nº 4, 106.ARIAS CUENLLAS, Maximo, 1970, «La vida eremítica en Galicia», España Eremítica: VI semana

de estudios. Pamplona.ARMADA, PITA, Xosé Luis, 2003, «El culto a Santa Eulalia y la cristianización de Gallaecia:

algunos testimonios arqueológicos, Habis, 34, pp. 365-388.ARMESTO, Victoria, 1969, Galicia Feudal, ed. Galaxia. Vigo.SOCIEDAD ESPAÑOLA DE EXCURSIONES. Boletín de la Sociedad Española de Excursiones.

Arte-Arqueología-Historia, T-XXIII de 1915.CABEZA QUILES, Fernando, 1992, Os nomes de lugar: Topónimos de Galicia: a súa orixe e o seu

significado, Ed. Xerais de Galicia, Vigo.CASTILLO, Ángel del, 1949, «De la Espenuca», Anuario Brigantino, nº 2 de 1949, <http://anuario

brigantino.betanzos.net/>.CASTILLO, Ángel del, 1922 e 1923, «Sepulturas Antropoides», Boletín de la Real Academia

Gallega números 146, 151e 152, ano XVII e XVIII, <http://www.realacademiagalega.org/boletins>.

CASTILLO, Ángel del, 1987, Inventario monumental y artístico de Galicia, Fundación PedroBarrié de la Maza, Coruña, p. 183-184.

CARRÉ ALDAO, Eugenio, 1930, Geografía General del Reino de Galicia, Vol. V, T-2, Barcelona.(Facsímile, ed. Ediciones Gallegas, 1980).

COIMBRA, Fernando, 2007, «Lápides funerárias romanas com suástica em Portugal e na Galiza»,Anuario Brigantino, nº 30 .

CORREIA, Virgilio, 1919, Monumentos e esculturas (seculos III-XVI), Imprensa Libano da Silva,Lisboa.

COUCE PONCE, Leandro e SÁNCHEZ GARCÍA, Jesús, 1998, Galicia: Guía do PatrimonioArquitectónico. Vía Lactea edit. Oleiros.

CHAMOSO LAMAS, Manuel; GONZÁLEZ, Victoriano e REGAL, Bernardo, 1996, RutasRománicas en Galicia 1, Ediciones Encuentro, Madrid.

CHAMOSO LAMAS, Manuel; GONZÁLEZ, Victoriano e REGAL, Bernardo, 1980, GaliciaRománica, Ediciones Encuentro, págs. 504.

DAVID, Pierre, 1947, «El Parrochiale suevum: organización eclesiástica, poder político y poblamientoen la Gallaecia tardoantigua», Homenaje a José María Blázquez, en Julio Mangas y Jaime Alvar(eds), Madrid.

Arquitectura románica de La Coruña Faro-Mariñas-Eume, 1983, Universidade de Santiago deCompostela, Departamento de Historia da Arte: C.O.A.G., Santiago de Compostela.

DOMINGO PÉREZ-UGENA, María José, 1998, Bestiario en la escultura de las iglesias románicasde la provincia de A Coruña -Simbología- Ed. Diputación Provincial de A Coruña. A Coruña.

FERNÁNDEZ DE LA CIGOÑA E NÚÑEZ, Estanislao, 2003, O poder das pedras o mito dafecundación en Galicia. Vigo, Asociación Galega para a Cultura e a Ecología, Instituto Galego deEstudios Mariños, D.L.

FALQUE REY, Emma, 1994, Historia Compostelana, ed. Akal, Madrid.FERRO RUIBAL, X. (dir.)1992, Diccionario dos nomes galegos, Vigo, Ir Indo.FIAÑO SÁNCHEZ, Manuel e GAYOSO BARREIRO, Miguel, 2009, «Espenuca», As 4 aldeas, nº

47 (<http://fillos deois.org/Boletins>)

Page 39: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

9 7

Anuario Brigantino 2012, nº 35

ESPENUCA: INSCRICIÓN, EDIFICIOS E LUGARES MÁXICOS

FIAÑO SÁNCHEZ, Manuel, 2006, Coirós por dentro, ed. Diputación Provincial de A Coruña.FIAÑO SÁNCHEZ, Manuel, 2012, «O castelo de Espenuca», As 4 aldeas, nº 56 (http://fillos

deois.org/Boletins)FONTENLA SANJUAN, Concha, 1997, «Restauración e historia del Arte en Galicia», Cuadernos

de Estudios Gallegos (Instituto Padre Sarmiento de Estudios Gallegos), anexo XXV.FRANCO MASIDE, R.M., 2000, «Rutas naturais e vías romanas na provincia de A Coruña»,

Gallaecia: publicación del Departamento de Prehistoria y Arqueología, Facultad de Geografíae Historia, Universidad de Santiago de Compostela, nº 19, p. 143-170, ed. do Castro, Sada.

FREIRE CAMANIEL, José, 1998, El monacato gallego en la Alta Edad Media, Fundación Barriéde la Maza, A Coruña.

GARCÍA RODRÍGUEZ, Carmen, 1966, El Culto de los santos en la España romana y visigoda,Instituto Enrique Flórez, Madrid.

IGLESIA, Antonio de la, 1863, «Santa Olalla de Espenuca», Galicia: revista universal de estereino, nº 24, Coruña, <http://www.realacademiagalega.org/hemeroteca-vitural>.

LAMPÉREZ Y ROMEA, Vicente, 1908, Historia de la Arquitectura Cristiana Española en laEdad Media según el estudio de los elementos y los monumentos, Madrid, Facsimile de 1999,ed. Ambito, Valladolid.

LAMPÉREZ Y ROMEA, 1903, «Una excursión a la Espenuca», El Noroeste, de 21 de setembro.LÓPEZ ALSINA, Fernando, 1999, «Parroquias y diocesis: el obispado de Santiago de Compostela»,

en Jose Angel García de Cortázar (ed.), Del Cantábrico al Duero. Trece estudios sobreorganización social del espacio en los siglos VIII al XIII, Santander.

LÓPEZ FERREIRO, Antonio e FITA, Fidel, 1882 Monumentos antiguos de la Iglesia Compostelana.Madrid.

LÓPEZ FERREIRO, Antonio, 1899, Historia de la santa A.M. Iglesia de Santiago de Compostela,tomo II, Santiago de Compostela, Facsímile Ed. Sálvora, 1983.

LÓPEZ QUIROGA, Jorge, 2005, «Los origenes de la parroquia rural en el Occidente de Hispania(siglos IV-IX) (provincias de Gallaecia y Lusitania)», en Christine Delaplace (dir.), Aux originesde la paroisse rurale en Gaule Méridionale (IVe-IXe siècles), Paris, pp. 193-228.

LÓPEZ SANGIL, José Luis, 2001, «La fundación del monasterio de San Salvador de Cines»,Anuario Brigantino, nº 24, <http://anuario brigantino.betanzos.net/>.

LÓPEZ SANGIL, José Luis, 2007, «La nobleza altomedieval gallega. La familia Froilaz-Traba. Susfundaciones monacales en Galicia», Nalgures, tomo IV, <http://www.estudioshistoricos.com>.

LÓPEZ SANGIL, José Luis, 2009, «Algunas precisiones sobre la antigua demarcación de Faro, elcastillo de Faro, el Burgo y la fundación de Crunia», Nalgunes, Asociación Cultural de EstudiosHistóricos de Galicia, nº V, (http://www.estudioshistoricos.com).

LUCAS ÁLVAREZ, Manuel, 1999, El archivo del monasterio de San Martiño de Fóra o Pinario deSantiago de Compostela, Seminario de Estudos Galegos, edicións do Castro, Sada.

LUCAS ÁLVAREZ, Manuel, 2004, «El monasterio de San Salvador y San Nicolás de Cis», EstudiosMindonienses, nº 20.

MARTÍNEZ SANTISO, Manuel, 1892, Historia de la ciudad de Betanzos, Betanzos. (Facsímile,ed. Excma. Deputación Provincial de la Coruña, 1987).

MEAKIN, Annette B., 1994, Galicia inédita : [diario de viaxe de Annette Meakin], Tambre,Perillo-Oleiros A Coruña.

MENÉNDEZ DE LUARCA Y NAVIA OSORIO, J. R., 2000, La construcción delterritorio. Mapa histórico del Noroeste de la Península Ibérica, Lunwerg, Barcelona.MOLINER, María, 1983, Diccionario de uso del español, Ed. Gredos, Madrid.MONTEAGUDO, Manuel, 1935, «Espenuca», Galicia Industrial y Comercial, nº 110, Coruña,

<http://www.realacademiagalega.org/hemeroteca-virtual>.MONTEAGUDO GARCÍA, Luis, 1996, «La religiosidad callaica: estela funeraria romana de

Mazarelas (Oza dos Ríos, A Coruña), cultos astrales, priscilianismo y outeiros», AnuarioBrigantino, nº 19, <http://anuario brigantino.betanzos.net/>.

Page 40: Espenuca: Foto: Salgado. inscrición, edificios eanuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO... · los años 675 a 688, y quien afirma que Ramiro I derrotó a

9 8

Anuario Brigantino 2012, nº 35

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA E JUAN SOBRINO CEBALLOS

MONTEAGUDO GARCÍA, Luis, 1953, «Provincia de Coruña en Ptolomeo», Consejo Superiorde Investigaciones Científicas Instituto de Arqueología y Prehistoria «Rodrigo Caro», Madrid.

MURGUÍA, Manuel, 1888, Historia de Galicia. Ed. Facsimile de La Gran Enciclopedia Vasca,1980, Bilbao.

NAYA, Juan, 1949, La Voz de Galicia de 2 de febreiro.PATIÑO EIRÍN, Cristina, 1992, «Artículo costumbrista sobre Betanzos, de Emilia Pardo Bazán»,

Anuario Brigantino nº 15, p. 278.PÉREZ CONSTANTI, Pablo, 1924, «Los Canónigos de Santiago [Segundo apéndice a Linajes

Galicianos]», Boletín de la Real Academia Gallega, nº 161, tomo 14, páxs. 97-128.RÍO RAMOS, Laura, 2008, «Santa Baia da Espenuca: Coirós, A Coruña», direcc. Francisco Rodríguez

Iglesias, Mosteiros e conventos da Península Ibérica. Galicia, vol. 4, ed. Hércules, A Coruña.RICO RICO, Beatriz, 2012, Vilamourel e os tempos de antes, ed. Deputación da Coruña.SÁNCHEZ PARDO, José Carlos, 2010, Las iglesias rurales y su papel en la articulación territorial

de la Galicia medieval (ss. VI-XIII). Un caso de estudio, <http://www.academia.edu/233066>.SÁNCHEZ PARDO, José Carlos, 2006, Análisis espacial de un territorio altomedieval: Nendos

(La Coruña, <http://digital.csic.es/bitstream/10261/32909/1>.SÁNCHEZ PARDO, José Carlos, 2008, Territorio y poblamiento en Galicia entre la antigüedad y

la plena Edad Media,Tesis doctoral, Universidad de Santiago de Compostela, Departamento deHistoria Medieval y Moderna, <URI: http://hdl.handle.net/10347/2451>.

SÁNCHEZ PARDO, José Carlos, 2010, Las iglesias rurales y su papel en la articulación territorialde la Galicia medieval (ss VI – XIII), », Mélanges de la Casa de Velázquez, <URL : http://mcv.revues.org/3374>.

SORALUCE BLOND, José Ramón e Xosé FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, 2001, Arquitecturasda provincia da Coruña, vol. XVI, ed. Deputación Provincial, A Coruña.

TABOADA CHIVITE, Xesús, 1980, Ritos y creencias gallegas, Ed. Sálvora, A Coruña.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA. DEPARTAMENTO DE HISTORIA

DA ARTE,DEPARTAMENTO DE HISTORIA DE LA ARQUITECTURA DE LA ETSA DELA CORUÑA, 1983, Arquitectura románica de La Coruña: I, Faro, Mariñas, Eume, Santiago deCompostela, COAG.

VAAMONDE LORES, Cesar, 1909, Ferrol y Puentedeume: escrituras referentes a propiedadesadquiridas por el monasterio de Sobrado en dichos partidos durante los siglos XII, XIII y XIV,Coruña.

VAAMONDE LORES, Florencio, 1887, Historia y descripción de la ciudad de Betanzos, ediciónsdo Cerne, escrita en 1887 e publicada recentemente no 2011.

VALES VILLAMARÍN, Francisco, 2006, Vales Villamarín: Obra Completa, Briga Edicións, Betanzos.VÁZQUEZ, Dolores, 2005, La Voz de Galicia, de 17 de setembro.VEIGA FERREIRA, X. Mª e SOBRINO CEBALLOS, Juan, 2005, «O noso patrimonio: San Xiao

de Coirós», A Xanela, nº 19.VERÍN Y GONZÁLEZ DE HEVIA, Manuel Antonio, 1811, Historia de la fundación de la ciudad

de Betanzos antigua y moderna con varias notas y adiciones de las personas ylustres y nobles…VOZ DE GALICIA de 16 de 10 de 1929.VOZ DE GALICIA, 1949, «Interesante hallazgo en Espenuca», de 14 de abril.<www.manuelgago.org> (Comentario de X. Fraga).