European Journal of Social Sciences Education and Research ...lib.euser.org/res/prc/3/EJSER_August_2014_Nr.2_Vol_3_Non_English.pdf · European Journal of Social Sciences Education

EUSER Publishing

European Journal of Social Sciences Education and

Research

ISSN 2312-8429

Vol. 2, Nr. 3, September 2014

International Advisory Board

Prof. Dr. Catalin Zamfir, Director, ICCV, Academia Romana

Prof. Dr. Emilian Dobrescu, Academia Romana

Prof Dr. Elena Zamfir, University of West, Timişoara, Romania

Prof Dr. Misu Jan Manolescu, Rector,University of Oradea, Romania

Prof. Dr. Emilian Dobrescu, Institute of Sociology, Academia Romana

Prof. Dr. Mame S.Sutoko, Rector, Widyatama University, Bandung - Indonesia

Prof. Dr. İsmail Hakki Mirici, President, WCCI, Turkiye

Dr. Sandro Knezovic, Seniour Research Fellow, Institute for Development and

International Relations, Zagreb, Croatia

Prof. dr. Siebren Miedema, Educational Foundations Department, Faculty of

Psychology and Education, VU University, Amsterdam

Slađana Živković, PhD.College of Applied Technical Studies. Serbia

Univ.-Prof. Dr. Matthias Scharer, Innsbruck, Austria

Adem Sallauka, General Secretary, University of Prizren, Kosovo

Dr. Sokol Pacukaj, MCSER, Italy

Edith Dobre, Romanian Academy

Editorial Board

Editor in Chief

Prof. Assoc. Dr. Ahmet Ecirli,

Hena e Plote Beder University,Tirana, Albania

Dr. Sokol Pacukaj,

PhD, MCSER, Rome, Italy

Dr. Iulian Stanescu,

ICCV, Academia Romana

Mihaela Ioana Danetiu,

EUSER, European Center for Science Education and Research

Executive Committe Members

Prof. Assoc. Dr. Ahmet Ecirli,

Hena e Plote Beder University,Tirana, Albania

Dr. Iulian Stanescu,

ICCV, Romanian Academy

Simona Maria Stănescu,


Mihai Dumitru,


Mihaela I. Danetiu,


Bianca Serb,


About the Journal

EJSER publishes conference proceedings as special edition provided that the review

process is relevant. The topic as well should be in the scope of the journal.

The main aim of the EJSER is to serve the interests of contemporary and specialized

academic works about different theories and practices in the social and education al area

that seek to promote the analysis issues with social, cultural, technological, political and

economic perspectives.

EJSER welcomes a wide range of original articles, research papers, proposed models,

reviews of current literature, book reviews etc. The language of articles should be

English.

Publisher

Key title: European Journal of Social Sciences Education and Research

Abbreviated key title: Eur. j. soc. sci. educ. res.

ISSN 2312-8429 (Online)

Copyright© 2014 EUSER-European Center for Science Education and Research

Bergstr. 22, 72108 Rottenburg, Deutschland

[email protected]

ISSN 2312-8429 European Journal of Social Sciences Education and Research Vol.2, No.3, September 2014

5

TABLE OF CONTENTS

TABLE OF CONTENTS ................................................................................................................ 5 INDICELE DE TRANSNATIONALITATE IN ANALIZA FAMILIILOR TRANSNATIONALE ...................... 6

DRD. DÎSCĂ TIBERIU ........................................................................................................................... 6 THE COORDINATION OF SOCIAL SECURITY SYSTEM IN EUROPEAN UNION ................................ 9

DANA – SILVIA CONTINEANU ............................................................................................................... 9 SOCIAL BASIS AND FUNCTION OF RELIGIOUS EDUCATION IN TURKISH EDUCATIONAL SYSTEM 12

ABDULKADIR ÇEKİN ......................................................................................................................... 12 ÖGRETMEN ADAYLARININ ÖGRETMENLIK ÖZ-YETERLIK ALGILARININ BAZI DEGISKENLERE GÖRE İNCELENMESI ......................................................................................................................... 17

FATMA TAŞKIN EKİCİ ..................................................................................................................... 17 ERHAN EKİCİ .................................................................................................................................. 17

HIKMET BARUTÇUGIL’IN EBRULARINDA GELENEKSELIN DIŞINDA YENI ARAYIŞLAR .................. 26 DR. FERYAL BEYKAL ORHUN ........................................................................................................... 26 ŞULE TEKEŞİ .................................................................................................................................. 26

TÜRKİYE’DE SENDİKACILIĞIN TARİHİ GELİŞİMİ VE SENDİKALAŞMA ORANININ AZALMA SEBEPLERİ .............................................................................................................................................. 33

İLKIN BEHLÜL ÇAP ........................................................................................................................... 33 CIHAN DURMUŞKAYA ................................................................................................................... 33

THE RELATIONSHIP BETWEEN PSYCHOLOGICAL CONTRACT AND ORGANIZATIONAL CITIZENSHIP BEHAVIOR AND DIFFERENCES BASED ON COLLAR ................................................................... 48

SELÇUK NAM ................................................................................................................................. 48 TURKISH LITERATURE CRITISIZM OF FETHI NACI ..................................................................... 55

ALI ULVI ÖZDEMIR ........................................................................................................................... 55


6

Indicele de transnaţionalitate în analiza familiilor transnaţionale

Drd. Dîscă Tiberiu

Universitatea din Oradea

[email protected]

Abstract

During the studies of multinational companies it was proposed transnationality index, because there are extraverted companies (with 80% rate of index) or introverted (under 30% rate of index). Why not have the same index in the case of transnational families? It is calculated as the arithmetic mean of the following three ratios (where "foreign" means outside of the corporation's home country): the ratio of foreign assets to total assets, the ratio of foreign sales to total sales, the ratio of foreign employment to total employment. What are the indexes that we should take in consideration in studying transnational families? In scientific literature there are revealed certain characteristics of transnational families. The same characteristics can be used as indicatory which can provide an index of establishing the rate of transnationality.Considering the situation of transnational families from Romania, I bring to you the following percent:interdependence relational indicator: daily relation through Internet or telephone (5%), every two-three days (10%), weekly (15%), monthly (20%), sporadic relationship, more than two months (25%); gender indicator: if the missing person from the family is children’s mother, then we should add 5% more; children’s age indicator: starting from 18 years bellow, we should put 2% for each year; the indicatory of implication in taking decisions considering family life: very much (5%), a lot (10%), moderated (15%), few (20%) or not at all (25%); the last percent shows, actually, the total absent, psychological speaking, from family life; the time indicator: 5% in which the reintegration can be possible within 6 months, 10% for reintegration between 6 to 12 months, 15% if the immigrated person is coming back home after more than one year. All these indicators should be doubled if both parents are gone away from the family. Establishing these transnationality indexes can be useful not only for sociologists, but also for teachers, psychologists and social assistance institutes, for adapt remedial programs.1

Keywords: transnational families, transnationality index, indicator, relation, characteristics

În studierea companiilor multinaţionale s-a propus indicele de transnaţionalitate, pentru că există firme extravertite (cu indicele peste 80%) sau introvertite (sub 30%). Oare de ce nu am avea acest indice şi în cazul familiilor transnaţionale? În stabilirea indicelui, din punct de vedere economic, sunt avute mai mulţi indicatori. (Ivan, Iacovoium, 2008, p.78) Care ar fi însă indicatorii avuţi în vedere în cazul familiilor?

Un prim aspect al problemei este dat de feminizarea migraţiei. Conform estimărilor fundaţiei SOROS, 34% (prin extrapolare, la nivelul ţării, aproximativ 12.000) din copiii cu ambii părinţi plecaţi în străinătate trăiesc în grija altor persoane cel puţin doi ani, iar 54% (respectiv 19.000) de mai puţin de un an. Cei mai mulţi din aceşti copii rămân în grija familiei extinse, în special a bunicilor (UNICEF România, 2008, p.45), dar este de remarcat că şi în cazul plecării mamei, doar 54% din copii rămân în grija tatălui, copiii rămânând în grija bunicilor sau a altor rude şi prieteni. În ceea ce priveşte efectul plecării părinţilor asupra sănătăţii psihice ni se spune că „copiii cu ambii părinţi plecaţi sau doar cu mama plecată au raportat în mai mare măsură prezenţa frecventă a unor sentimente de deprimare” (Toth şi Toth, 2007, p.24), deci absenţa mamei creează mai multe probleme decât cea a tatălui.

Mamele migrante din timpul acesta păstrează intimitatea familială „virtuală”, comunicând regulat cu cei de acasă (zilnic cel mai des, până la săptămânal cel mai rar) (Parreñas, 2005b, Wilding, 2006; Vertovec, 2004, 2006, 2009). Astfel, femeile migrante atribuie sarcini de la distanţă, verifică îndeplinirea lor şi oferă recompense, cea mai mare parte fiind materiale. De câţiva ani, Internetul este cel mai utilizat în această comunicare, mai ales că România se află în topul ţărilor, în ce priveşte viteza de internet şi tarifele reduse. Dincolo de comunicarea regulată care devine ca un ritual în familie - oră exactă şi / sau de zile pentru comunicare – şi telefonul mobil este un accesoriu obligatoriu al celor de acasă şi a femeilor migrante.

Studiul comunicării mediate de calculator în general şi a celei realizate prin Internet, în special, este un domeniu de frontieră ca linie de studiu recunoscută în domeniul comunicării.(Urs, 2011, p.16). Iniţial, atât timp cât încă Internetul nu era utilizat

1 Această lucrare este elaborată şi publicată sub auspiciile Institutului de Cercetare a Calităţii Vieţii, Academia Românăca parte din proiectul co-finanţat de Uniunea Europeană prin Programului Operaţional Sectorial DezvoltareaResurselor Umane 2007-2013 în cadrul proiectului Pluri şi interdisciplinaritate în programe doctorale şi postdoctorale Cod Proiect POSDRU/159/1.5/S/141086

mailto:[email protected]


7

în masă, comunicarea mediată de calculator a fost văzută ca o simplă comunicare interpersonală (Morris, Ogan, 1996, p.42), fără a lua în considerare idiosincraziile noului mediu. Avântul tehnologic dar şi penetrarea Internetul în toate ţările la un nivel de neconceput în anii 90, a făcut ca Internetul să fie azi văzut ca o utilitate de bază, doar că, de cele mai multe ori, ea vine „la pachet”: fie împreună cu cablul, cu factura la telefonie mobilă sau, pur şi simplu, gratis (în zonele free din diferite localităţi).

Comunicarea mediată de calculator are, în plus, mai multe atribute ce pot deveni importante. În primul rând, evoluţiile tehnologice moderne ar trebui să rescrie denumirea acestui tip de comunicare. Se numeşte comunicare mediată de calculator, dar calculatoarele sunt de multe tipuri (desktop, laptop), apoi există tablete cu funcţii similare (mai ales în ceea ce priveşte comunicarea), smartphon-urile sunt şi ele tot mai sofisticate, preluând funcţionalităţile calculatoarelor, există e-reader, ochelari digitali, televizoare inteligente, computere de bord ultrasofisticate şi cine ştie ce se va mai inventa. De aceea, în acest context, termenul de calculator are puţin de-a face cu definiţia acceptată (aceea de computer personal), ci reprezintă dispozitivul electronic care oferă o platformă sistemului de operare şi aplicaţiilor software necesare pentru realizarea transmisiunilor în reţea.

În al doilea rând, lasă „urme” ce pot fi vizibile de alte persoane „interesate” de depistarea lor (nu doar de serviciile secrete, ci de orice persoană pricepută), cum ar fi history (la Messenger sau Skype), stocarea discuţiilor pe forumuri, bloguri sau păstrarea mesajelor neşterse de la crearea mail-ului. Reţelele de comunicare sunt şi mai puţin „intime”.

O a treia caracteristică este că această comunicare, în acest timp, este cea mai ieftină. Conversaţiile transfrontaliere nu sunt limitate de costuri adiţionale. Dacă anumite conexiuni în perioada de început (gen dial-up) erau limitate ca şi trafic, acum în România majoritatea reţelelor fixe au Internet nelimitat. Reţelele mobile încă mai au restricţii de trafic, dar nici ele nu vor mai ţinea mult.

Nu se poate ignora un alt aspect care nu a mai existat în istoria omenirii până acum: crearea unei comunităţi în afara unui areal geografic, de unde şi termenul de comunitate virtuală. Prin comunitatea virtuală înţelegem acea grupare de oameni care inter-relaţionează reciproc prin intermediul sistemelor de informare şi comunicare, realizând schimburi simbolic valorice, în anumite domenii de interes, ce ele-însele construiesc şi menţin astfel de apartenenţe. Modul de comunicare şi precum şi conţinuturile adiacente coagulează, întreţin şi dau consistenţă mediului formator astfel născut. Acest tip de comunitate se defineşte prin cooperarea şi schimbul permanent de informaţii. Avem de a face cu o comunitate epistemică, ce structurează o noosferă, scop şi referenţial al întemeierii ei.(Cucoş, 2010, p.120).

Un aspect ce ţine de transnaţionalitate, pe care Parrenas (2001) îl analizează este impactul emoţional al distanţei şi modalităţile de gestionare, dar aici se include şi perspectiva copiilor. Aceştia sunt în conflict cu părinţii pe trei planuri: copiii nu sunt de acord că bunurile materiale ar înlocui dragostea, au impresia că părinţii nu sunt conştienţi de eforturile depuse de ei pentru a menţine integritatea familiei şi le reproşează mamelor vizitele prea rare (petrec împreună cam două luni la patru ani). Unii copii preţuiesc apropierea de mama lor mai mult decât beneficiile materiale, şi le privesc ca excluzându-se reciproc.

În ce priveşte rezultatele şcolare, Toth şi Toth (2007) arată că mai mult de 80% dintre copii vorbesc cu părinţii plecaţi cel puţin săptămânal, despre rezultatele şcolare ale copiilor, relaţiile intrafamiliale şi diverse dorinţe ale copiilor. Mai mult de 70% dintre copiii care au părinţi plecaţi la muncă descriu relaţia lor cu părinţii ca fiind foarte bună însă plecarea unui părinte este asociată cu o relaţie de calitate mai slabă cu părintele rămas. Mai multe cercetări au arătat că plecarea părinţilor la muncă are efecte negative asupra notelor copiilor (Bădescu, Stoian şi Tănase, 2009; Tufiş, 2007)

P.A. Gongla şi E.H. Thompson (Apud Preda M., 1999) au alcătuit o tipologie a familiilor monoparentale şi biparentale pe baza dimensiunilor specifice ale unei familii: structurală (referitor numărul şi calitatea familiilor în cadrul structurii relaţiei de rudenie), interactivă (referitor la procesele de comunicare şi contact între membri) şi psihologică (include particularităţile fiecărui membru dar şi sentimentul ataşamentului şi identităţii comune). În această tipologie (vezi figura 1), interacţiunea dintre membrii familiei are un rol determinant, fie că vorbim de familie monoparentală sau biparentală, interacţiune ce poate avea un rol foarte important în determinarea transnaţionalităţii.

De asemenea, un indicator care multă vreme nu a fost preocuparea teoriile migraţiei internaţionale este cel asupra relaţiilor de gen. Femeile au fost implicit considerate dependente de bărbaţi în procesele de migraţie. În ultimii ani, genul a penetrat discuţiile despre migraţie, iar femeile au început să fie analizate ca principali protagonişti. Declinul conceptelor de 'comunitate' sau 'grup social', cât şi reconfigurări globale ale proceselor de producţie şi consum au lăsat loc abordărilor situaţionale ale migraţiei, în strânsă legătură cu abilitatea femeilor sau a bărbaţilor de a-şi menţine propriile proiecte de migraţie. Femeile migrante sunt considerate din ce în ce mai active în susţinerea financiară a familiilor lor prin remitenţe


8

sau ca agenţi ai schimbărilor sociale în comunităţile de origine sau destinaţie. În plus, migraţia femeilor şi rolul principal pe care acestea le joacă în procesele de migraţie permit o examinare critică a transformărilor familiei.

Aceste atribute ale familiei transnaţionale se pot constitui în indicatori ce pot fi avuţi în vedere în stabilirea indicelui de transnaţionalitate. Propunerea mea este:

indicatorul interdependenţă relaţională: relaţie zilnică prin Internet sau telefon (5%), relaţie la două-trei zile (10%), relaţie săptămânală (15%), relaţie lunară (20%), relaţie sporadică, la distanţe de luni de zile (25%); indicatorul gen să aducă un plus de 5% în cazul în care persoana plecată este mama; indicatorul vârsta copiilor: de la 18 ani în jos, câte 2% se adaugă pentru fiecare an; indicatorul rezultate şcolare: câte 5% pentru fiecare medie sub cele obţinute când părintele era în ţară; indicatorul implicare în luarea deciziilor familiale şi în viaţa familiei: foarte mult (5%), mult (10%), potrivit (15%), puţin (20%) sau deloc (25); acest ultim procent arată, practic, absenţa din cadrul familiei din punct de vedere psihologic; indicatorul „timp”: 5% pentru cazul în care reîntregirea familiei se face în maxim 6 luni, 10% pentru timp de întregire între 6-12 luni, 15% pentru revenirea migrantului într-un interval de timp de peste 1 an.

Toţi aceşti indicatori ar trebui dublaţi în cazul în care ambii părinţi sunt plecaţi în străinătate.

Bibliografie

Cucoş C. (2010), A New Framework and Adult Learning Environment - the Virtual Community, în Analele Ştiinţifice ale Universităţii Al. I. Cuza din Iaşi, seria Ştiinţele Educaţiei, tomul XIV, Editura Universităţii Al. I. Cuza

Ivan, M.V.& Iacovoiu, V,(2008), Rolul investiţiilor străine directe în contextul obligativităţii îndeplinirii criteriilor de convergenţă, Studii Financiare – Probleme financiare contemporane, 4/2008

Morris M., Ogan C. (1996), The Internet as Mass Medium, Jurnal of Computer-Mediated Communication, Volume 1, Issue 4

Parrenas, R. S. (2001) Mothering from Distance: Emotions, Gender and Inter- generational Relations in Filipino Transnational Families, Feminist Studies, 27, 2.

Preda M. (1999), Grupuri sociale ignorate sau excluse de politicile sociale, în C.Zamfir (coordonator)- Politici sociale în România, Editura Expert, Bucureşti

Toth, G., Toth, A. (2007) „Câţi copii au părinţi migranţi?” în Toth, G., Toth, A., Voicu, O., Ştefănescu, M. Efectele migraţiei. Copii rămaşi acasă, Fundaţia Soros România, Bucureşti

Unicef – raport (2008), Analiză Naţională Asupra Copiilor Rămaşi Acasă

Urs N. (2011), Comunicarea mediată de calculator, Internetul şi schimbările în peisajul mediatic, Studia UBB Ephemerides, LVI, 2

Fig.1. Tipologia familiilor


9

THE COORDINATION OF SOCIAL SECURITY SYSTEM IN EUROPEAN UNION

Dana – Silvia Contineanu

Institutul Pentru Cercetare A Calitatii Vietii

[email protected], [email protected]

Investeşte în oameni ! Proiect cofinanţat din Fondul Social European prin Programul Operaţional Sectorial pentru Dezvoltarea Resurselor Umane 2007 – 2013. Axa prioritară nr. 1 “Educaţia şi formarea în sprijinul creşterii economice şi dezvoltării societăţii bazate pe cunoaştere”. Domeniul major

de intervenţie 1.5 “Programe doctorale şi post-doctorale în sprijinul cercetării” Titlul proiectului: “ Pluri şi interdisciplinaritate în programe doctorale şi postdoctorale”

Număr de identificare contract: POSDRU/159/1.5/S/141086 Beneficiar: Institutul de Cercetare a Calităţii Vieţii, Academia Română

Abstract:

The coordination of social security system is an important issue for European Union and the rules created by the European Commission are the framework of free movement of persons respecting the characteristics of national social security legislation. Within this framework of coordination it is a must to guarantee within the EU equality of treatment for the person concerned under the different national legislation. Due to the major differences between national legislation in terms of the persons covered, it is necessary to identify and prevent possible elements of fraud and error in the coordination social security systems. in this article we aim to present some vulnerable practical aspects which may appear even under the provisions of Regulation (EC) No 883/2004 of the European Parliament and of the Council on the coordination of social security systems and Regulation (EC) No 987/2009 of the European Parliament and o the Council laying down the procedure for implementing Regulation (EC) No 883/2004.

Keywords: coordination of social security, equality of treatment, free movement, insured person, error, fraud, exchanges of data

Coordonarea sistemelor de securitate socială este un concept ce a apărut la nivelul Uniunii Europene ca o necesitate a asigurării unui tratament egal, din punct de vedere al securităţii sociale, lucrătorilor şi membrilor lor de familie – cetăţeni ai statelor membre ale Uniunii Europene, ale Spaţiului Economic European şi ai Elveţiei.

Iniţial, la nivelul Uniunii Europene, s-au adoptat şi aplicat primele reglementări în domeniul securităţii sociale, şi anume Regulamentele 3/1958 şi 4/1958. Ulterior, au fost înlocuite de Regulamentul (CEE) nr. 1408/71 privind aplicarea regimurilor de securitate socială salariaţilor, persoanelor care desfăşoară activităţi independente şi membrilor familiilor acestora care se deplasează în cadrul Comunităţii şi Regulamentul (CEE) nr. 574/72 de implementare. Pe măsură ce Uniunea Europeană s-a extins prin aderarea de noi state membre şi dezvoltarea geografică a exercitării dreptului la liberă circulaţie, a apărut şi necesitatea elaborării unor noi reguli actualizate în concordanţă cu noile provocări privind îmbunătăţirea nivelului de viaţă şi a condiţiilor de încadrare în muncă a persoanelor. Urmare a acestui fapt, Parlamentul European şi Consiliul Uniunii Europene au adoptat Regulamentul (CE) nr. 883/2004 privind coordonarea sistemelor de securitate socială, denumit şi Regulamentul de bază, şi Regulamentul (CE) nr. 987/2009 de stabilire a procedurii de punere în aplicare a Regulamentului (CE) nr. 883/2004, denumit şi Regulamentul de aplicare.

În preambulul Regulamentului (CE) nr. 883/2004 privind coordonarea sistemelor de securitate socială punctul (4) este declarată importanţa unei bune cooperări între statele membre, cu respectarea ,,caracteristicilor proprii legislaţiilor interne privind securitatea socială,, şi, de asemenea, se menţionează că la nivelul statelor membre UE este necesar ,,să se elaboreze un sistem unic de coordonare.,, (JO L166/1, 30.4.2004, p. 82). În textul punctului (8) al aceluiaşi Regulament se arată importanţa deosebită ce trebuie acordată egalităţii de tratament ,,pentru lucrătorii care nu sunt rezidenţi în statul membru în care lucrează, inclusiv pentru lucrătorii frontalieri.,, (JO L166/1, 30.4.2004, p. 82). De asemenea, la punctul (13) din Regulamentul de bază se menţionează că regulile de coordonare vor garanta că atât persoanele care se deplasează în interiorul Comunităţii, cât şi membrii lor de familie aflaţi în întreţinere şi urmaşii lor ,,îşi păstrează drepturile şi avantajele dobândite şi în curs de a fi dobândite.,, (JO L166/1, 30.4.2004, p. 83). Pentru realizarea acestei obligaţii a statelor membre, care poate fi considerată chiar un deziderat, este necesar ca între statele membre să se facă schimb de informaţii cu privire la perioadele de asigurare ale persoanelor beneficiare de prestaţii sociale şi la tipul de prestaţii sociale la care au dreptul




10

persoanele asigurate, precum: prestaţii de boală, indemnizaţii de maternitate şi de paternitate asimilate, indemnizaţii de invaliditate, prestaţii pentru limită de vârstă, prestaţii de urmaş, prestaţii în cazul unor accidente de muncă şi boli profesionale, ajutoare de deces, ajutoare de şomaj, prestaţii de prepensionare şi prestaţii familiale. Un aspect important de reţinut este acela că cele două regulamente nu se aplică asistenţei sociale sau socio-medicale şi nici regimurilor de prestaţii pentru victimele de război sau pentru compensarea consecinţelor unui război. De multe ori, în acest schimb de date pot apărea elemente de fraudă sau de eroare a datelor, iar acestea pot genera plăţi necuvenite ale unor prestaţii sociale la care persoanele respective fie nu au dreptul, fie cuantumul acestora sau perioadele de acordare nu corespund.

Pentru a înţelege mai bine modul în care pot apărea erori şi fraude în coordonarea sistemelor de securitate socială, este indicat să prezentăm succint modul în care a fost reglementat acesta prin normele europene. Astfel, în Capitolul II ,,Dispoziţii privind cooperarea şi schimburile de date,, din Regulamentul (CE) nr. 987/2009 sunt stabilite condiţiile privind domeniul de aplicare şi regulile referitoare la schimburile între instituţii, dar şi cele privind schimburile dintre persoanele în cauză şi instituţii, formatul şi metoda de efectuare a schimbului de date, valoarea juridică a documentelor şi a documentelor justificative eliberate într-un alt stat membru, aplicarea provizorie a legislaţiei şi acordarea provizorie a prestaţiilor, precum şi calculul provizoriu al prestaţiilor şi al cotizaţiilor.

Pentru aplicarea Regulamentului (CEE) nr. 1408/71 privind aplicarea regimurilor de securitate socială salariaţilor, persoanelor care desfăşoară activităţi independente şi membrilor familiilor acestora care se deplasează în cadrul Comunităţii şi a Regulamentului (CEE) nr. 574/72 de implementare se utilizau formularele ce aveau ca denumire litera E şi un număr format din 3 cifre. Un exemplu în acest sens poate fi Certificatul privind legislaţia privind securitatea socială care se aplică titularului şi care era reprezentat prin formularele E101 şi E103, dar şi Înregistrarea pentru acoperirea de sănătate care era reprezentată prin formularele E106, E109, E120, şi E121 în funcţie de instituţia competentă care le elibera, precum şi de calitatea persoanei asigurate. În prezent, pentru aplicarea şi respectarea prevederilor noilor Regulamente, există un număr de zece documente portabile, şi cu excepţia Cardului European de Asigurări Sociale de Sănătate, toate sunt eliberate sub formă tipărită şi sunt utilizate pe întreaga perioadă de tranziţie. Întrucât prin prevederile art. 4 alin. (2) din Regulamentul (CE) nr. 987/2009 se stabileşte ca schimburile de date între instituţii sau organisme de legătură să se facă electronic prin intermediul unor puncte de acces într-un cadru comun şi în condiţii care să asigure protecţia şi confidenţialitatea acestui schimb, Comisia Administrativă pentru Coordonarea Sistemelor de Securitate Socială, forul care asigură interpretarea şi coordonarea unitară a prevederilor celor două regulamente, a adoptat mai multe decizii prin care a clarificat modalităţile prin care se va derula această perioadă de tranziţie reglementată prin art. 95 din Regulamentul de aplicare. Până la finalizarea din punct de vedere functional a acestui sistem electronic, documentele prin care se realizează schimbul de date sunt simplificate şi au fost redenumite după cum urmează:

Pentru domeniul de securitate socială denumit legislaţie aplicabilă se utilizează formularul A1.

Pentru domeniul de securitate socială denumit prestaţii de boală se utilizează formularele S1, S2 şi S3.

Pentru domeniul de securitate socială denumit pensii se utilizează formularul P1, iar pentru cel privind accidentele de muncă şi boli profesionale se utilizează formularul DA1.

Pentru domeniul de securitate socială denumit prestaţii de şomaj se utilizează formularele U1, U2 şi U3.

În momentul în care Schimbul electronic de informaţii privind securitatea socială (EESSI) va deveni funcţional, se vor utiliza documentele electronice structurate (DES) care au fost create tocmai pentru a facilita comunicarea eficientă, sigură şi detaliată între instituţiile competente şi organismele de legătură din statele membre. EESSI este un sistem informatic creat pentru facilitarea schimbului de informaţii între organismele de securitate socială din Uniunea Europeană. EESSI va fi gestionat la nivel central de către Comisia Europeană, deşi documentele vor fi transmise către statul membru corespunzător. Documentele electronice structurate vor fi utilizate pentru dosarele cu caracter transfrontalier. Documentele electronice structurate (DES) au fost concepute astfel încât avantajul pentru cetăţenii cărora li se aplică prevederile celor două regulamente să fie soluţionarea rapidă a cererilor lor, calcularea şi plata cu celeritate a prestaţiilor sociale, iar avantajele admnistraţiilor din statele membre să constea în asigurarea unui flux informaţional standardizat, a unei comunicări multilingvistice mai bune, precum şi o mai bună verificare şi colectare a datelor. Astfel, am putea spune că prin informaţiile schimbate prin intermediul acestor documente, precum şi prin gestionarea lor de către EESSI, se vor putea face verificări mult mai eficiente cu privire la corectitudinea datelor înscrise în documente privind stagiile de cotizare şi implicit tipul şi cuantumul prestaţiilor de care poate beneficia o persoană asigurată. Un alt aspect important de reţinut este acela că pe baza acestor date se vor face rambursări de sume de bani între statele membre pentru prestaţiile de care au beneficiat persoanele asigurate, sume care nu sunt deloc de neglijat putând ajunge de la câteva mii de Euro până la câteva zeci de milioane de Euro. Aceste rambursări şi compensări de sume se fac între statele membre doar în cazuri justificate


11

şi putem exemplifica aici prestaţii de boală pentru situaţii de urgenţă acordate în baza Cardul European de Asigurări Sociale de Sănătate sau în cazul tratamentului medical planificat şi acordat de un alt stat membru persoanei asigurate.

Statele membre au considerat ca fiind imperios necesară crearea unei cooperări optime în domeniul combaterii fraudei şi erorii în temeiul Regulamentelor (CE) nr. 883/2004 şi 987/2009, astfel încât Comisia Administrativă pentru Coordonarea Sistemelor de Securitate Socială a emis Decizia H5 din 18 martie 2010 privind cooperarea în domeniul fraudei şi a erorilor, decizie ce a intrat în vigoare la data de 1 august 2010. Conform prevederilor acestei decizii, statele membre nominalizează un punct de contact în materie de fraudă şi eroare, căruia autorităţile competente îi raportează ,,fie riscuri de fraudă şi de abuz, fie dificultăţi sistematice care pot cauza întârzieri şi erori,,. (JO C 149, 8.6.2010, p.5). Comisia Administrativă reţine ca element important în stoparea apariţiei fraudei şi erorilor, coordonarea raportării corecte a deceselor cetăţenilor din statele membre.

Cu toate acestea este important ca în reglementările Comisiei Administrative pentru Coordonarea Sistemelor de Securitate Socială, să se regăsească o definiţie clară a ceea ce este sau poate fi fraudă în securitatea socială, dar şi o definiţie a erorii. Astfel, putem considera că fraudă este furnizarea cu rea-credinţă a unor date false sau omiterea comunicării unor date reale, astfel încât o persoană să beneficieze de drepturi şi prestaţii reglementate prin normele de securitate socială, dar fără a îndeplini condiţiile legale de persoană asigurată în sistemul de asigurări sociale al unui stat membru. Totuşi, apreciem că şi un atac cibernetic asupra EESSI ori asupra oricărui sistem informatizat care conţine datele persoanelor asigurate, fie nedescoperit la timp, fie imposibil de contracarat, poate genera o fraudă. Iar în acest caz nu mai putem lua în considerare vinovăţia unei persoane care prin informaţii false a generat o fraudă a sistemului de securitate socială.

De asemenea, eroare apreciem că poate fi considerată şi introducerea greşită a unor date în EESSI, date ce nu pot fi identificate ca fiind eronate în timp util sau pot apărea erori ale EESSI generate de unificarea tehnică a sistemului aflat şi dat în funcţiune în fiecare stat membru.

Astfel, faţă de prevederile Deciziei H5 apreciem că există o paletă mult mai vastă de manifestare a modului de realizare a fraudelor şi erorilor care să genereze plăţi necuvenite în sistemul statelor membre şi implicit să aducă prejudicii bugetului acestora, inclusiv încălcării ordinii juridice a statelor membre.

Am încercat să prezentăm succint o problemă ce nu poate fi pentru moment conturată complet, dar ale cărei modalităţi de manifestare, consecinţe şi efecte ne afectează pe toţi din punct de vedere social.

Bibliografie:

www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---europe/---ro-geneva/---sro-budapest/documents/publication/wcms_166999.pdf

www.ec.europa.eu/social

JO L166/1, 30.4.2004, Regulamentul (CE) nr. 883/2004 privind coordonarea sistemelor de securitate socială

JO L284/1, 30.10.2009, Regulamentul (CE) nr. 987/2009 de stabilire a procedurii de punere în aplicare a Regulamentului (CE) nr. 883/2004

JO C149, 8.6.2010, Decizia H5 din 18 martie 2010 privind cooperarea în domeniul fraudei şi a erorilor în temeiul Regulamentului (CE) nr. 883/2004 şi al Regulamentului (CE) nr. 987/2009

Această lucrare este elaborată şi publicată sub auspiciile Institutului de Cercetare a Calităţii Vieţii, Academia Română ca parte din proiectul co-finanţat de Uniunea Europeană prin Programului Operaţional Sectorial Dezvoltarea Resurselor Umane 2007-2013 în cadrul proiectului Pluri şi interdisciplinaritate în programe doctorale şi postdoctorale Cod Proiect POSDRU/159/1.5/S/141086 sau

This paper is made and published under the aegis of the Research Institute for Quality of Life, Romanian Academy as a part of programme co-funded by the European Union within the Operational Sectorial Programme for Human Resources Development through the project for Pluri and interdisciplinary in doctoral and post-doctoral programmes Project Code: POSDRU/159/1.5/S/141086

http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---europe/---ro-geneva/---sro-budapest/documents/publication/wcms_166999.pdf

http://www.ec.europa.eu/social


12

Social Basis and Function of Religious Education in Turkish Educational System

Abdulkadir ÇEKİN

Kastamonu University

[email protected]

Abstract

Religion is one of the prominent facts of social life. in daily life, intensively presence of situations and events related to religion has been indicated that the religion is a social phenomenon. The relation between religion and human being has always been exist from early historical times to present and religious education as a transmission of religious principles from generations to others is also an ancient event like the relation between religion-human being. Religion in Turkey's national unity and the protection can be provided, in contributing to social peace, social ethics and values as the most important factor in granting still stands before us. This function of religion in religious education in a healthy way to fulfill a task is very important respect. On the other hand, religious education has been a debated issue in Turkey for many years. State and religion relation can also be considered in this context. But it can’t be ignored that religious education has so many functions in Turkish educational system such as cultural, religious, moral and social. in this paper, the theoretical basis of religion education and social functions of religious education in Turkish educational system will be discussed. in the study, like “the social functions of religious education are?” etc. questions will be answered by investigating text books, curriculums and other documents.

Keywords: Religion, Religious Education, Social Basis and Function, Turkish Educational System

Giriş

Din, insanlığın mutluluk ve huzurunu amaçlar. İnsanın mutlu olması da ancak içinde yaşadığı toplumun huzurlu ve mutlu olmasıyla mümkün olabilir. Toplumun yaşamını sağlıklı sürdürebilmesi için birey her yönü ile dengeli bir beslenme içinde olmalıdır. Bu bakımdan bireyin manevi dünyasının sağlıklı ve dengeli olabilmesi açısından, dini duygu ve düşüncelerinin geliştirilmesi önem arz etmektedir. Bireyin teorik ve pratik din duygusu, toplumun din duygusunu etkilemektedir. Toplumun ihtiyaç ve beklentileri çok yönlüdür ve bunların karşılanması toplumun devam ve huzurunda önemlidir. Eğitimin en belirgin özelliği toplumsal yönünün olmasıdır (Aslan, 2001: 28). Bu nedenle eğitim toplum için vazgeçilmezdir. Ancak eğitimin de gerçekleşebilmesi için mutlaka bir toplumsal zemine ihtiyacı vardır. Toplum kavramı incelenirken eğitim, eğitim kavramı incelenirken de toplum kavramı sürekli başvurulan bir ölçü, hatta bir kontrol mekanizması olarak kabul edilmiştir (Akyüz, 1992: 12).

Eğitim ve toplum kavramlarını salt kendi başlarına ele almak pek mümkün görünmemektedir. Çünkü eğitime toplum içinde bir sınır çizmek oldukça zordur. Eğitim-toplum etkileşimi hem eğitimin varlığının hem de toplumun varlığının sağlıklı devamını sağlar. Eğitim bir yandan toplumu ve bu toplumu meydana getiren çeşitli unsurları işleyerek birbirlerine bağlarken, diğer yandan da yine kendisinin işlediği unsurlardan etkilenerek kendini şekillendirir (Akyüz, 1992: 12).

Eğitim olayının toplumsal yönünün üzerinde durulmaya ve konuşulmaya ihtiyacı vardır. Çünkü eğitim faaliyetlerinin ancak bir toplumsal zemin üzerinde ortaya çıkabilecek ve yürütülebilecek olması eğitime yaklaşımda toplumsal amaçların önemini göstermektedir. Bu noktada eğitimin varlığı doğrudan toplumun varlığına bağlıdır. Toplumun amaç ve ortamından kendini soyutlamış bir eğitim tarihte var olmamıştır. Eğitim açısından toplum bir ana kucağı gibidir. Bu anlamda toplum fertten önce gelen ve onun üstünde bir varlığa sahiptir (Günay, 1992: 33).

Her toplumun yapısının temelinde bir inanç vardır (Özakpınar, 1998: 19). Yani toplum denilen birliktelik yalnızca maddi çıkar ve amaçlarla oluşturulmuş bir beraberlik değildir. Toplum, ortak manevi değerler, inançlar ve kültürün zemininde teşekkül etmiştir. İşte toplumun temelini oluşturan bu manevi unsurların en başında din ve dine bağlı değerler gelmektedir.

Toplumun yapısı, ihtiyaçları ve amaçları eğitimin fonksiyonunda belirleyicidir (Celkan, 1989: 45). Din eğitimi ve öğretimi Türk halkının önemli bir isteği ve ihtiyacıdır (Tosun, 2005: 159). Bu ihtiyacın doğru ve yeterli şekilde karşılanması, karşılığını toplumsal istikrar, hoşgörü ve birlik-beraberlik olarak geri dönüşümünü sağlayacaktır.

Her dinin eğitim yönü bulunmaktadır. Çünkü dinlerin varlıklarını devam ettirebilmeleri yapılacak bir din eğitimi ile mümkündür. Öyleyse bu anlamda eğitim de din de insanı eğitmek ister. Din, insanın yaratılıştan gelen üstün özelliklerinin


13

farkında olarak kendini tanımasını ister. Eğitim, kendi başına kültürel ve manevi değerler oluşturamaz, yalnızca toplumda hazır bulduğu bu unsurları işleyerek kullanmaktadır.

Eğitimin toplum içinde başarılı şekilde sürdürülebilmesi toplumun özelliklerinin dikkate alınmasıyla mümkün olabilecektir. Toplumun yapısının eğitim sistemi ve anlayışı üzerinde etkisi, öğretim programlarında kendini göstermektedir (Aslan, 1998: 28).

1. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programları

Öğretim programı, okul ya da okul dışında bireye kazandırılması planlanan bir dersin öğretimiyle ilgili tüm faaliyetleri içeren yaşantılar düzeneğidir. Öğretim programı, bir eğitim basamağında çeşitli sınıf ve derslerde ele alınacak konularla ilgili bütün öğretim faaliyetlerini barındırmaktadır (Demirel, 2003: 6). Bir dersin öğretim programında öğrencilere kazandırılacak davranışların neler olduğu belirlendikten sonra bunlardan hangilerinin birlikte, birbirine benzer etkinlikler içinde öğretilebileceği ele alınır ve program hazırlanır. Öğretim programında yer alan hedef, içerik, eğitim durumu ve sınama süreçleri; öğretim sürecini, öğretim etkinliklerini ve öğretmen davranışlarını etkilemektedir.

İlk ve Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programlarında son 30 yıl içerisinde birtakım değişiklikler yapılmıştır. Talim Terbiye Kurulu’nun 08.12.1981 gün ve 213 sayılı kararı ile “Din ve Ahlak Bilgisi Dersi” olarak birleştirilen ve 21.10.1982 tarih ve 139 sayılı karar ile adı “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi” olarak değiştirilen dersin programı 28 Mart 1982 tarihli Tebliğler Dergisinde yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. 1982’den sonra dersin programındaki ilk ciddi değişiklik, Talim Terbiye Kurulu’nun 28.02.1992 tarih ve 47 sayılı kararı ile gerçekleşmiş, İlk ve Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programları yenilenmiştir. 2000 yılına gelindiğinde ise İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı kurulun 373 sayılı kararı gereğince tekrar değiştirilmiş ve 2000-2001 eğitim-öğretim yılından itibaren uygulamaya konulmuştur. Bu tarihten sonra İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı 28.12.2006 tarih ve 410 sayılı karar ile tekrar değiştirilmiştir. Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı ise 1992’den yaklaşık 13 yıl sonra kurulun 31.03.2005 tarih ve 16 sayılı kararıyla değiştirilmiştir (Kaymakcan, 2009: 33). Şuan uygulama olan İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı Talim ve Terbiye Kurulu’nun 30.12.2010 gün ve 328 sayılı kararı ile Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı ise kurulun 30.12.2010 gün ve 329 sayılı kararı ile 2011-2012 öğretim yılında uygulanmaya başlanmıştır.

Programlarda din öğretiminin amacı; “yetişmekte olan nesle din hakkında doğru bilgi vermek, gençleri bilinçlendirmek, gençlerin, özellikle inanç ve hayat konusundaki tercihlerini özgür olarak yapabilmelerini sağlamak” şeklinde ifade edilmektedir. Bu amaca uygun olarak din öğretiminin, “öğrencinin akıl yürütme gücünü kullanarak varlıklar içindeki konumunu belirlemesine katkıda bulunacağı” söylenmektedir (MEB, 2010: 3; MEB, 2010a: 5). Din öğretiminde öncelikle dikkat edilmesi gereken hususların insana, düşünceye, hürriyete, ahlaki olana ve kültürel mirasa saygı temelinde olacağı vurgulanmaktadır. Bu beş temelin gereği olarak din öğretiminin ezberletici ve nakilci bir yaklaşımla yapılmasının mümkün olmadığı, dünya ve insanın değişmekte olduğu ifade edilerek, din öğretiminde öğrencinin dini bilincinin gelişmesini sağlayacak şartları oluşturma ve öğrenciye hayatın problemlerini çözebilmesinde yardımcı olacak yolları gösterme” yaklaşımı benimsenmiştir (MEB, 2010: 5; MEB, 2010a: 6).

Sosyal açıdan öğretim programlarına baktığımızda din öğretiminin birtakım sosyal temellerinin olduğu öğretim programlarında ifade edilmektedir. Örneğin ilköğretim din kültürü ve ahlak bilgisi dersi öğretim programında din öğretimin toplumsal temeli şu şekilde açıklanmaktadır: “İnsan toplumsal bir varlıktır. Eğitimden beklenen vazgeçilmez görevlerden birisi de nesilleri sosyalleştirmesidir. Sosyalleştirme kısaca, “bireylerin içinde yaşadıkları topluma uyumlarını sağlama” şeklinde tanımlanabilir. Hangi görevde ve sosyal faaliyette bulunursak bulunalım, arkadaşlık ve komşuluk ilişkilerinde bile davranışlarımıza yön veren inanışlarımızı karşılıklı tanımak ve onları hesaba katmak durumundayız. Bu bakımdan sadece kendi inandığımız dini değil, çevremizdeki dinleri, dinî anlayış ve yaşayış şekillerini de tanımak ve göz önünde bulundurmamız gerekir (MEB, 2010: 6).”

Diğer taraftan ortaöğretim din kültürü ve ahlak bilgisi dersi öğretim programında ise din öğretiminin sosyal temeli şu şekilde ifade edilmektedir: “Eğitimin toplumsal temeli veya amacı, davranışlarımızla sorumlu veya davranışlarını tanımak durumunda olduğumuz toplumsal çevreye, İslam ahlakı yolu ile yaklaşabilmektir. Hangi görevde ve sosyal faaliyette bulunursak bulunalım, arkadaşlık ve komşuluk ilişkilerinde bile davranışlarımıza yön veren inanışlarımızı karşılıklı tanımak ve onları hesaba katmak durumundayız. Bu bakımdan sadece kendi inandığımız dini değil, çevremizdeki dinleri, dini anlayış ve yaşayış şekillerini de tanımak ve göz önünde bulundurmak durumundayız (MEB, 2010a: 8).”

2. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programlarının Sosyal Amaçları


14

İlk ve ortaöğretim din kültürü ve ahlak bilgisi dersi öğretim programlarında bir takım sosyal amaçlar belirlenmiştir. İlköğretim din kültürü ve ahlak bilgisi dersi öğretim programı öğrencilerin; (1) toplumsal olarak yaşanan dini ve ahlaki davranışları tanımalarını, (2) toplumdaki farklı dini anlayış ve yaşayışların sosyal bir olgu olduğu bilincine varmalarını, (3) başkalarının inanç ve yaşayışlarına hoşgörü ile yaklaşmalarını, (4) toplum içindeki hurafelere dayalı sağlıksız dini oluşumları ayırt etmelerini, (5) fiziki ve toplumsal çevreyi koruma bilincine ulaşmalarını hedeflemektedir (MEB, 2010: 13).

Ortaöğretim din kültürü ve ahlak bilgisi dersi öğretim programı ise öğrencilerin; (1) evrensel barış kültürünün yerleşmesinde ve hoşgörü ortamının oluşturulmasında dinin katkıda bulunabileceğini benimsemelerini, (2) toplumdaki farklı dini anlayış ve yaşayışların sosyal bir olgu olduğunun bilincine varmalarını, (3) toplumdaki dini ve ahlaki davranışları tanımalarını, (4) dinin, kültürü oluşturan unsurlardan biri ve diğer unsurlar üzerinde etkili olduğunu fark etmelerini, (5) küreselleşen dünyada dinin birleştirici bir rolünün olduğunu kavramalarını hedeflemektedir (MEB, 2010a: 13).

3. Türkiye’de Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretiminin Örtük Sosyal Amaçları

3.1. Dini Sosyalleşme

İnsan sosyal bir varlıktır. İnsanın varlığı ancak sosyal bir yaşam içinde anlamlı olmaktadır. Toplumsal yaşama uyma, toplumsallaşma ve toplumsal kültürü içselleştirme eğitimin temel fonksiyonlarındandır. İnsanın öncelikle aile içinde dil öğretimi ile başlayan sosyalleşmesi, daha sonra toplum içinde farklı kurum ve gruplarla devam etmektedir.

Sosyalleşme, bireyin içinde yaşadığı grubun, toplumun, kültürün ve medeniyetin inançları, bilgileri, değerleri, modelleri ve sembolleri gibi o gruba, topluma, kültüre ve medeniyetine mahsus duyuş, düşünüş, yapış ve inanış biçimlerini alması ve bunları kendi içinde içselleştirerek şahsiyetine mal etmesi ve böylece çevresine uyum sağlama süreci olarak değerlendirilmektedir (Günay, 1981: 193). Bu anlamda sosyalleşme, insanın kültürel hayatı öğrenmesi ve ona uyum sağlaması yönü ile bir eğitim ve öğretim meselesidir.

Dini sosyalleşme, sosyalleşme kavramının din eğitimine aktarılmasından ortaya çıkmıştır. Dini sosyalleşme, dini olanla şekillenmiş davranış tarzının benimsenmesini ifade etmektedir (Fraas, 2002: 237).

Din eğitiminin insanın toplumsallaşmasında, iki önemli yardım sağlaması beklenebilir. Bunlardan birincisi, dini etkinliklere katılmak isteyenlere gerekli davranışları öğreterek hazırlık sağlanmasıdır. İkincisi ise toplumda dini eğitime sahip olmadığı için, ritüeller başta olmak üzere çeşitli dini etkinlikleri yapamayan ve bu yüzden sıkıntıya düşen yanlış uygulamalara kapılan ve hatta başkalarının istismarına maruz kalan insanlara yardımcı olmaktır (Tosun, 2005: 97-98).

3.2. Dini Kültürleme

Sahip olunan maddi ve manevi kültürel değerlerin yeni nesillere aktarılıp benimsetilmesi ve bunları ilerletecek kabiliyet ve ideallerin kazandırılmasına kültürleme denir (Tosun, 2005: 98). Kültür bir toplumun yapısı hakkında önemli bilgiler verir. Toplumun maddi ve manevi değerleri kültür içinde kendini gösterir. Öyle ki toplumda genel olarak kültürü oluşturan baskın unsurlar; manevi değerler, temel inançlar, ahlaki değerler ve yargılar, örf ve adetlerdir.

Eğitimin amaçları arasında bireyin yaşadığı toplumun kültürel unsurlarını fark edip tanıyarak onların geleceğe taşınmasının sağlanması bulunmaktadır. Geçmişin büyük kültürel geleneğini taşıyan dinin eğitim yolu ile günümüze aktarılması, din eğitiminin bir kültürleme rolü olduğunu göstermektedir. Geçmişin zengin mirasının bu şekilde bireylere aktarılması bazı yanlış anlama ve kabullerin ortaya çıkmasına engel olmaktadır. Çünkü din eğitiminin görevi yalnızca bu kültürlemeyi sağlamak değil, sorgulayarak neyin din temelli ve neyin sosyo¬kültürel temelli olduğu gerçeğini fark etmesini sağlamak olmalıdır (Akyürek, 2004: 182).

Eğitim belli bir kültür ortamında gerçekleşir. Türk kültürüne kaynaşmış İslami kültürel unsurların tanıtılıp ve eğitim yolu ile aktarılmasında din eğitiminin yapabileceği görevler vardır. Din eğitimi de din kültürünün verilmesi, dini kişiliğin kazandırılması olduğu için dini kültürlenmenin uygun ve dengeli bir şekilde gerçekleşmesi öncelikle din eğitimi ile mümkün olabilir.

3.3. Sosyal Uyum ve Bütünleşmeye Katkı Sağlama


15

Toplum, içinde menfaat iştirakleri bulunan aynı ruha ve gayeye yönelmiş insan topluluğudur. Toplum kavramı birlik, beraberlik ve bütünleşme gibi olumlu anlamları barındırmaktadır. Yani toplum olmanın doğal bir sonucu olarak toplumda kurum ve grupların uyumu beklenmektedir.

Toplumların devamı, toplumun uyum ve beraberliği ile mümkündür. Bu nokta da öncelikle ele alınması gereken konu sosyal bütünleşmedir. Sosyal bütünleşme, bir toplum ve sosyal grup içinde hâkim olan kültürel değerlerin toplumu meydana getiren fertler tarafından alınarak, kendilerine mal edilmesi ve böylece fertlerin toplumun sosyo-kültürel değerlerini kazanarak onunla uyumlu bir şekilde yaşama durumuna gelme süreçlerini ifade etmektedir (Günay, 1989: 3).

Toplumun bütünleşmesi toplumda bireylerin ortak bilinç halinde hareket etmelerini sağlar. Bu hareket noktası toplumun istikrarı için gereklidir. Tarihten günümüze baktığımızda genel olarak her toplumun temelinde ortak inanç ve değerler görülmektedir.

Toplumda birlikteliğin temelinde siyasi, ekonomik, kültürel ve tarihsel olmak üzere birçok etken vardır. Ancak bunların başında din gelmektedir.

İnsan içinde yaşadığı toplumun huzurlu olmasını ister. Din eğitiminin bir amacı da bireyin toplumsal norm ve düzene uyum sağlaması ve toplumsal bütünleşme içerisine girmesidir. Din, toplumun bütünleşmesi için gerekli olan değeri, hoşgörüyü, birlik ve beraberliği sunar.

İslam dini temelde milli birlik ve bütünleşmemizin vazgeçilmez unsurudur (Günay, 1989: 13). İslam dininin birlik çağrısı insanlar arasında dil, renk, kültür ve millet ayırt etmeksizin herkesi kapsayıcıdır. İslam genel bir yaklaşım olarak hep insanların ve insanlığın birliğini ister.

Bu noktada dinin eğitim aracılığıyla insanlara doğru ve sağlıklı bir şekilde ulaşması önem arz etmektedir. Dinin kardeşlik vurgusu zaten toplumda temeli var olan birlik ve beraberlik ruhunu canlandıracak; çatışma, hoşgörüsüzlük ve ayrışmaların önüne geçecektir. Toplumsal dayanışma birlik, huzur ve refah açısından son derece önemlidir.

Toplumun var oluşu bir anlamda istikrarın da varlığı demektir. Sosyal ilişkilerin işbirliği içinde olması, toplumsal yapıların ahenkli şeklinde sürdürülmesi ancak toplumun manevi değer ve normlarının birleştirici ve bağlayıcı gücüyle gerçekleşebilir (Parladır, 1987: 27). Bu anlamda toplumun değerlerinden uzak yaşayan bir insan aynı zamanda toplum ve toplumdaki insanlardan uzaklaşmaktadır (Akıncı, 2004: 25).

Sosyal hayatımızdan bireysel tercihlerimize kadar etkili olan İslami duygu ve düşüncenin yeni kuşaklara telkin edilmesi ve bunun yanında dinin toplum hayatımızdaki istikrar sağlayıcı katkısı da dikkate alındığında din eğitimi, sosyal bir zorunluluk arz etmektedir.

Din eğitiminin belirgin bir görevi olan bireylere dini ve ahlaki değerler kazandırma işlevi, aynı zamanda bireylerden hareketle bu denge ve bütünlüğün toplumun huzur ve mutluluğa ulaşmasını sağlanmasında etkin bir rol oynamaktadır.

3.4. Din Eğitiminin Sosyal Barışa Katkısı

Din eğitiminin toplumsal yansımalarının önemli bir noktasını sosyal barış oluşturmaktadır. İslam dinindeki temel ibadetlerin her birinin toplumsal barış ve huzurun teminine büyük katkıları bulunmaktadır. İslam’da temel ibadet olan namaz, özellikle cemaatle kılınması zorunlu olan cuma, bayram ve cenaze namazları, bunun yanında yine birlikte kılınması tavsiye edilen beş vakit namaz insanlar arasında birlikte yaşama ve dayanışma bilincini geliştirmektedir. Ayrıca, amacı doğrudan sosyal yardımlaşmayı sağlayarak toplumsal barışın gerçekleşmesini mümkün kılmak olan zekât ve sadaka, ekonomik hayatı, sosyal ve manevi hayatla bütünleştirmektedir (Özdemir, 2004: 237). Farklı kültür, ırk, renk ve dile sahip insanlar arasında inanca dayalı kardeşlik bilinci oluşturmayı amaçlayan İslam dini, bunu en güzel şekilde hac ibadeti ile gerçekleştirir. Böylece hac ibadeti, toplumlar arası barış ve kardeşliğin sağlanmasına da büyük bir katkı sağlamaktadır.

Din eğitimine toplumsal çatışma ve gerginlikleri önleyip yerine toplumsal hoşgörü ve barışın ikame edilmesine katkı sağlama konusunda büyük görevler düşmektedir (Aydın, 2001: 119). İnsanların birbirilerini tanımlarında, birbirlerinin inanç ve değerlerine saygı göstermelerinde okullardaki din öğretimi önemli fonksiyonlar icra etmektedir. Ayrıca, dini bilen ve anlayan insanların farklı din ve inanışta olanlarla ilişkilerinin nasıl olması gerektiği de sağlıklı bir din eğitimi ile kazandırılabilir.


16

Sonuç

Din, toplumsal yaşamın önemli olgularından birisidir. Günlük hayat içerisinde dinle ilgili durum ve olayların yoğun olarak yer alması, dinin toplumsal bir varlık olduğunu göstermektedir. Din ile insan arasındaki ilişki, tarihin ilk dönemlerinden günümüze kadar varlığı sürdürmüştür ve dini öğretilerin nesilden nesile aktarımı şeklinde dinin eğitimi de din-insan ilişkisi kadar eskiye dayanmaktadır. Türkiye’de ilk ve ortaöğretimde din kültürü ve ahlak bilgisi dersleri ile öğrencilere birtakım sosyal kazanımlar sunulmaya çalışılmaktadır. Din kültürü ve ahlak bilgisi öğretim programlarının geliştirilmesinde ve özellikle de okullarda din öğretiminde din, toplum ve kültür olguları birlikte değerlendirilmekte ve öğretim programlarında da açık ve örtük bir şekilde din öğretiminin sosyal amaçları ifade edilmektedir. Din öğretiminin açık şekilde ifade edilen toplumsal amaçları genel olarak; dini ve ahlaki davranışları tanıma, toplumdaki farklı dini anlayış ve yaşayışların sosyal bir olgu olduğu bilincine varma ve başkalarının inanç ve yaşayışlarına hoşgörü ile yaklaşma konularına yoğunlaşırken, örtük amaçları ise; dini sosyalleşme ve dini kültürlemeyi mümkün kılma, sosyal uyum ve sosyal barışa katkı sağlamayı içermektedir.

Kaynaklar

Akıncı, A. (2004). İnsanın Anlam Arayışında Din Temeline Dayalı Ahlaki Değerler ve Ahlâk Eğitimi, Tabula Rasa, 4 (12), 23-35.

Akyürek, S. (2004). Din Öğretiminde Kavram Öğretimi, İstanbul: Dem Yayınları.

Akyüz, Y. (1992). Eğitim Sosyolojisi (Eğitim Sosyolojinsin Temel Kavramları ve Alanları Üzerine Bir Araştırma), Erzurum: MEB Yayınları.

Aslan, A. K. (2001). Eğitimin Toplumsal Temelleri, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 5, 16-30.

Aslan, A. K. (1998). Eğitim Bilimine Giriş, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları.

Aydın, M. Ş. (2001). Barış Kültürü ve Din Eğitimi, Avrupa Birliğine Giriş Sürecinde Türkiye’de Din Eğitimi ve Sorunları Sempozyumu, Adapazarı: Değişim Yay.

Celkan, H. Y. (1989). Eğitim Sosyolojisi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.

Demirel, Ö. (2003). Kuramdan Uygulamaya Eğitimde Program Geliştirme, Ankara: Pegema Yayınları.

Fraas, H. J. (2002). Öğrencinin Dini Eğitimi ve Dini Sosyalleşmesi, (çev. Şuayip Özdemir), Tabula-Rasa, Sayı: 4, 235-249.

Günay, Ü. (1981). Türkiye’de Dini Sosyalleşme, Türkiye 1. Din Eğitim Semineri, Ankara: İlahiyat Vakfı Yay.

Günay, Ü. (1989). Din ve Sosyal Bütünleşme, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 6, 1-15.

Günay, Ü. (1992). Eğitim Sosyolojisi Dersleri, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.

Kaymakcan, R. (2009). Öğretmenlerine Göre Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersleri, İstanbul: DEM Yayınları.

MEB (2010). İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi (4, 5, 6, 7 ve 8. Sınıflar) Öğretim Programı ve Kılavuzu, Ankara: Devlet Kitapları Müdürlüğü.

MEB (2010a). Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi Dersi (9, 10, 11 ve 12. Sınıflar) Öğretim Programı, Ankara: Devlet Kitapları Müdürlüğü.

Özakpınar, Y. (1998). İslam medeniyeti ve Türk kültürü, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.

Özdemir, S. (2004). Zekâtın Eğitici ve Ahlaki Özellikleri, Dini Araştırmalar, 6 (18), 231-238.

Parladır, S. (1987). Toplum Yapısında Bütünlük Sağlanması Bakımından Kültürel ve Dini Değerlerin Önemi, Din Öğretimi Dergisi, Sayı: 12-13, 22-31.

Tosun, C. (2005). Türkiye Cumhuriyetinin Laiklik ve Din Öğretimi Tecrübesi, Din Öğretimi Kurultayı, 7-9 Nisan, Malatya.


17

Öğretmen Adaylarının Öğretmenlik Öz-yeterlik Algılarının Bazı Değişkenlere Göre İncelenmesi

Fatma TAŞKIN EKİCİ

Erhan EKİCİ

Pamukkale University, Faculty of Education, Denizli, TURKEY

[email protected]

Özet

Bu çalışma fen bilgisi öğretmen adaylarının öğretmenlik öz-yeterlik algılarının cinsiyet, sosyoekonomik düzey, sınıf düzeyi, kitap okuma alışkanlığı ve mezun oldukları lise türüne göre farklılaşıp farklılaşmadığını belirlemek amacıyla yapılmıştır. Çalışma 2012-2013 eğitim öğretim yılı güz döneminde Pamukkale üniversitesi eğitim fakültesi fen bilgisi öğretmenliğinde öğrenim görmekte olan 384 öğretmen adayıyla yürütülmüştür. Araştırmanın verileri 24 madde ve üç alt boyuttan oluşan öğretmen öz-yeterlik ölçeği ve demografik bilgiler ölçeği ile toplanmıştır. Çalışmanın sonucunda öğretmen adaylarının cinsiyetlerinin öğretmenlik öz-yeterlik algıları üzerinde bir farklılık oluşturmadığı, sınıf düzeylerinin sınıf seviyesi arttıkça pozitif yönde öğretmen öz-yeterlik düzeylerinin arttığı, kitap okuma alışkanlığında ise kitap okuma alışkanlığı olan lehine öğretmen adaylarında, öğretmenlik öz-yeterlik algılarında öğrenci meşguliyeti alt boyutunda ve toplamda anlamlı bir farklılık olduğu ortaya çıkmıştır. Bunun yanı sıra gelir düzeyi arttıkça öğretmen adaylarında öğretmenlik öz-yeterlik algısının öğretim yöntemleri alt boyutu dışında pozitif ve anlamlı bir şekilde artması ve mezun oldukları lise türü bakımından da sınıf yönetim i alt boyutunda süper lise ve düz lise arasındaki farkın süper lise lehine anlamlı olduğu dikkati çeken bir diğer sonuçlardır.

Anahtar Kelimeler: öğretmen öz-yeterlik algısı, öğretmen adayı, öğretmen eğitimi

Giriş

Geçmişten günümüze önemini hiçbir zaman yitirmeyen, gerekliliği ve gelişimi her daim önemsenen, bir neslin yapılandırılmasının mimarı olan meslektir öğretmenlik. Öğretmenlik mesleğine ve öğretmene yönelik geçmişten günümüze gelinceye kadar, yüklenen görev ve toplumun beklentilerine paralel olarak çeşitli tanımlamalar yapılmıştır. Yapılan tanımlamalar öğretmenin öğretimden sorumlu birey olmasından öğrencilere rehber olan kişi arasında değişim göstermektedir. Toplumu şekillendirme gücüne sahip olan bu mesleği yerine getirecek kişililerin mesleğe yönelik öz-yeterlik algıları oldukça önem arz etmektedir. Son yıllarda ulusal ve uluslar arası alanda öğretmenlik mesleğiyle ilgili pek çok sayıda akademik yayın ve çalışma yapılmış ve yapılmaktadır. Bu çalışmada fen bilgisi öğretmen adaylarının dört yıllık lisans eğitimi boyunca öğretmen öz-yeterlik algılarının nasıl bir değişim geçirdiğini ve hangi değişkenlerin bu değişimde rol oynadığını incelenmektedir.

Bireyin karşılaşması olası durumlar ile başa çıkabilmek için gerekli olan eylemleri ne kadar iyi yapabilmesine ilişkin inançları (Bandura, 1997) olarak tanımlanan öz-yeterlik algısı, öğretmenlik mesleğindeki başarıyı etkileyen önemli içsel faktörlerden birini oluşturmaktadır. Bu nedenle öğretmenlik mesleğindeki başarı için öncelikle bu değişkenin üzerinde durmak gerekli görülmektedir.

Özyeterlik kavramı, Bandura’nın Sosyal-Bilişsel Kuramı içinde tanımladığı bir kendini gerçekleştirme inancıdır. Bandura (1997), öz-yeterlik inancını bireylerin belirlenen eylemleri gerçekleştirebilmek için gerekli olan basamakları düzenleme ve gerçekleştirme konusunda kendi yeterliliğine yönelik inancı biçiminde tanımlar. Sosyal-bilişsel kurama göre, bireylerin davranışları, bireysel özellikleri (bilişsel, duygusal ve fiziksel) ve çevresel unsurlar arasında karşılıklı bir belirleyicilik bulunmaktadır. Bireylerin karşılaştıkları olası durumlarda kendi etkinliklerini yönetmelerinde, bu üç unsurun farklı düzeylerdeki etkileşimleri öz-yeterlik durumları için belirleyicidir. Bundan dolayı birey sadece çevresel faktörlerin etkisiyle davranışları belirlenen pasif bir nesne değildir (Bandura, 1997; Pajares, 2002). Bireylerin sahip olduğu öz-yeterlik inançları, onların istekliliğini, hedeflere ulaşma adımlarını, güdülenme düzeylerini ve karşılaştıkları zorluklara rağmen yılmamalarını, analitik düşünme becerilerini, başarı ve başarısızlığın nedenleri hakkındaki düşüncelerini, stres ve depresyona karşı dayanıklılıklarını etkileyen bir durumdur (Bandura, Barbaranelli, Caprara ve Pastorelli, 1996).

Öğretmen özyeterliği,, Bandura’nın (1997) özyeterlik kavramına dayanır ve Bandura öğretmen öz-yeterliğini bir öz-yeterlik türü olarak tanımlamaktadır ve son yıllarda öğretmen eğitimiyle ilgili çalışmalarda önemli bir yer edinmiştir. Tschannen–


18

Moran & Woolfolk Hoy, 2001: 783 öğretmen öz-yeterliğini, “Bir öğretmenin öğrencilerin yeterince güdülenmiş olmadığı durumlarda bile öğrenmelerinde arzu edilen sonuçları elde edebileceğine yönelik inançları” olarak ifade etmiştir. Bu tanımlamalara dikkat edildiğinde öğretmen özyeterlik algısı öğretmenin öğrencilerine hedef koymakta ve öğrenme ürünlerini bilinçli yapılandırılmasında ve öğrenci yada eğitim ortamlarıyla ilgili herhangi bir engelle karşılaştığında dirençli olmalarında eltili olan en önemli güç olarak karşımıza çıkmaktadır.

Coladarci (1992) güçlü bir öğretmen öz-yeterlik inancının öğretmenleri mesleğe karşı daha bağlı, karşılaşılan sorunların çözümünde daha sabırlı, meslektaş ve veli etkileşiminde daha verimli, iletişim becerileri konusunda daha gelişmiş bireyler haline getirdiğini ifade etmektedir. Bandura (1997),öğretmenlik öz-yeterlik algısı yüksek öğretmenlerin öğrencileri güdülemek için daha çok çaba sarf ettiğini, akademik işlere daha çok zaman ayırdığı ve başarıyı artırabildiğini, Cousins & Walker (2000), öz-yeterlik inançları yüksek olan öğretmenlerin yeni fikirlere daha açık, öğretimde yeni yöntemleri denemeye daha istekli olduğunu belirtmiştir. Palmer (2006), öğretmenlik öz-yeterlik algısı düşük olan öğretmenlerin öğretime ve öğrencilerine daha az zaman ayırdığını, öğrencileri güdülemeye yeterince zaman ayırmadığı ve baskıcı bir tavır sergilediğini ifade etmektedir. Öğretmenlerinde geçmişte öğrenci oldukları varsayılarak bu olayın bir döngü olduğu ve meslek yaşantılarındaki algı eksikliğinin öğrencilik yıllarına dayandırılabileceği ifade edilebilir. Nitekim Chiang (2004). Öğretmenlerin öğrencilik süreçlerinde edindikleri kişisel hedef yönelimlerinin, onların öğretmenliğe yönelik hedef yönelimlerini belirlediğini ifade etmiştir.

Öğretmenlerin öz-yeterlik inançları onların eğitim-öğretim sürecine yönelik motivasyonları ve güdülenmişleri ile ilişkilidir. Öğretmenin öğretmeye ilişkin motivasyonu ve güdülenmesi arttıkça öğretmenin öğrenme faaliyetlerine ayırdığı zaman daha nitelikli olacaktır. Öğretmen, sınıf içindeki öğrenme öğretme faaliyetleri üzerinde belirleyici role sahiptir ve bu yapılar öğrencilerin kişisel hedef yönelimlerinin ve akademik öz-yeterlik algılarının belirlenmesinde etkilidir (Wolters ve Daugherty, 2007). Bundan dolayı öğrenci başarısı ile öğretmenin öz-yeterlik algısı arasında doğrudan bir ilişki olduğu söylenebilir.

Öz-yeterlik algısı bireylerin yaşamlarındaki seçimleri üzerinde de belirleyici role sahiptir. Diğer bir deyişle, bireyler çoğunlukla kendilerini yetkin hissettikleri etkinliklere katılma, yetkin hissetmedikleri etkinliklerden ise kaçınma eğilimindedirler. Bu davranış kalıbının yaşla birlikte daha açık bir biçimde sergilendiği ve üniversite düzeyindeki seçimlerde oldukça etkili olduğu söylenebilir (Pajares, 2005). Öğretmen adaylarının, öğretmenlik mesleğine yönelik eğitim süreçlerinde, bir yandan öğrenci olmalarından kaynaklanan akademik güdülenme yaklaşımlarını sürdürürken, diğer yandan da aldıkları mesleki eğitim aracılığıyla gelecekteki öğretmenlik deneyimlerini biçimlendirecek öğretmen modelini zihinlerinde yapılandırmaktadırlar. Bu süreçte öğretmen adayları, edindikleri öğrencilik deneyimleri sayesinde nitelikli öğrenmeyi tasarlarken, aynı zamanda öğretmenlik yönelik özyeterlik algılarını da biçimlendirmektedirler.

Öğretmen öz-yeterliği, öğrenci başarısı ve nitelikli öğretmen özellikleriyle bağlantılı olduğundan, hizmet öncesi öğretmen eğitiminin öz-yeterliği geliştirici biçimde yürütülmesi de gerekli görünmektedir. Nitekim öz-yeterlik, öğrenmenin başlangıç aşamalarında daha esnek olduğundan, öğretmen öz-yeterliğinin gelişiminde en güçlü etkilerin hizmet öncesi eğitim ve ilk öğretmenlik yılındaki deneyimlerde olduğu düşünülmektedir.

Türkiye’de yapılan çalışmalara bakıldığında, son yıllarda öğretmenlik mesleğine ilişkin öz-yeterlikle ilgili yapılan çalışmaların hızla arttığı (Çakıroğlu & Çakıroğlu (2003); Diken ve Özokçu (2004); Demirel ve Üstündağ (2006); Ekici (2006a ve 2006b); Bümen, (2009); Saracaloğlu ve Yenice, (2009); Gürbüztürk ve Şad (2009); Üstüner, Demirtaş, Cömert ve Özer, (2009),) görülmektedir. Bu çalışmalardan, Çakıroğlu & Çakıroğlu (2003) Türkiye ve Amerika Birleşik Devletleri’ndeki öğretmen adaylarının özyeterlik düzeylerini karşılaştırmalı olarak incelemiş, Diken ve Özokçu (2004) özel eğitim alanında çalışan öğretmenler ile diğer öğretmenlerin özyeterlik inançlarını karşılaştırmış, Senemoğlu, Yağcı, Demirel ve Üstündağ (2006) ilköğretim öğretmenlerinin özyeterlik düzeylerini öğretim becerileriyle karşılaştırmış, Ekici (2006a), meslek lisesi öğretmenlerinin özyeterliğini ve (2006b) sınıf yönetimi profilleriyle öğretmen özyeterlik inançları arasındaki ilişkiyi araştırmıştır. Gürbüztürk ve Şad (2009) yapılandırmacı öğretmen ile geleneksel öğretmen davranışları ile öğretmenlik öz-yeterlik algıları arasındaki ilişkiyi incelemiştir.

Bu araştırmanı amacı; öğretmen adaylarının öğretmen öz-yeterlik algı düzeylerini ve bazı değişkenlerin bu düzeyi nasıl etkilediğini incelemektir. Bu genel amaç çerçevesinde aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır;

Fen bilgisi öğretmen adaylarının öğretmenlik öz-yeterlik algılarının

a)cinsiyet,

b)sosyoekonomik düzey,

c)sınıf düzeyi,

d)kitap okuma alışkanlığı ve


19

e)mezun oldukları lise türüne göre farklılık göstermekte midir?

Bu çalışma sonucunda, öğretmen adaylarının hangi hedef yönelimleri doğrultusunda öğretmenlik mesleğine yönelik pozitif tavır sergiledikleri, sergiledikleri tavır ile birlikte sahip oldukları öğretmenlik öz-yeterlik algılarının öğretmelik mesleğine yönelik verilen eğitimin çerçevesinin çizilmesindeki önemi hakkında bilgi edinmelerinin sağlanması hedeflenmiştir. Diğer bir hedef ise öğretmenlik mesleğine pozitif bakmayan geleceğin otoriter öğretmenlerini oluşturacak aday öğretmelerin öğrenmeyle uyumlu özelliklerinin geliştirilebilmesi ve meslek algılarını yeniden gözden geçirmeleri konusunda öngörü kazanmaları beklenmektedir.

Yöntem

Araştırma Modeli

Araştırma modeli, araştırmada amaca uygun olan verilerin toplanması ve çözümlenebilmesi için araştırmacıya yol gösterir. Araştırmalarda ele alınan soruya yanıt verecek olan uygun yöntemin; dolayısıyla araştırma modelinin belirlenmesidir. (Tanrıöğen, 2009). Bu çalışmada, var olan durumu betimlemek amacıyla tarama modeli kullanılmıştır. Geçmişte ya da o anda var olan bir durumu var olduğu şekliyle betimlemeyen, tanımlamayı amaçlayan araştırma yaklaşımıdır. Bu modelde, araştırmaya konu olan her neyse onları değiştirme ve etkileme çabası yoktur. Bilinmek istenen şey ortadadır. Amaç o şeyi doğru bir şekilde gözlemleyip belirleyebilmektir. Asıl amaç değiştirmeye kalkmadan gözlemektir (Karasar, 2000).

Çalışma Grubu

Bu çalışma 2011-2012 eğitim öğretim yılı bahar döneminde Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Fen Bilgisi öğretmenliğinde öğrenim görmekte olan 384 öğretmen adayıyla yürütülmüştür. Çalışma kapsamında, öğretmenlik özyeterlik algıları ölçeği ve demografik özellikler anketi uygulanmıştır. Araştırmaya katılım gönüllük esasına dayandığından, katılmak istemeyen öğretmen adayları araştırma kapsamı dışında tutulmuştur. Araştırma için katılımcılardan sözel izin alınmıştır. Tablo 1’de araştırmaya katılan öğretmen adaylarının tanıtıcı özelliklere verdikleri yanıtların sayısal ve yüzdesel değerleri verilmiştir.

Veri Toplama Araçları

Araştırmada iki adet veri toplama aracı kullanılmıştır. Birincisi öğretmen adaylarının demografik bilgilerini açıklamaya yönelik 15 maddelik tanıtıcı özellikler formu diğeri ise 24 maddelik öğretmen öz-yeterlik algıları ölçeğidir.

Tanıtıcı Özellikler Formu, öğrencilerin tanıtıcı özelliklerini belirlemek amacıyla araştırmacı tarafından geliştirilen 15 soru maddesi içermektedir. Bu form öğretmen adaylarının kendilerini, yetiştikleri aile ortamını ve sosyo-ekonomik düzeylerini tanımak amacıyla oluşturulmuştur. Bu amaçla öğretmen adaylarının cinsiyeti, sınıf düzeyi, mezun olduğu lise türü, akademik ortalamaları, kitap okuma alışkanlığı gibi sorular yöneltilmiştir.

Öğretmen öz-yeterlik ölçeği 24 madde ve üç alt boyuttan oluşan uyarlama bir ölçektir.Bu ölçeğin Türkçeye adaptasyonu, geçerlik ve güvenirlik çalışması Çapa, Çakıroğlu ve Sarıkaya (2005) tarafından yapılmıştır. Ölçek orijinalinde 9’lu Likert tipinde toplam 24 madde içermektedir. Ancak bu çalışma kapsamında beşli tipinde olarak kullanılmıştır. Ölçek Tamamen Katılıyorum (5), Katılıyorum (4), Kararsızım (3), Katılmıyorum (2) ve Kesinlikle Katılmıyorum (1) şeklinde sıralanan skaladan oluşmaktadır Boyutların adlandırılmaları öğrenci meşguliyeti, öğretim stratejileri ve sınıf yönetimi olarak yapılmıştır. Her bir boyutta 8’er madde yer almaktadır. Öğretmen adaylarının bu ölçekten alabilecekleri en yüksek puan 120.00 (24x5), en düşük puan 24.00 (24x1)’tür. Ölçeğin boyutlarından ise öğretmen adaylarının alabilecekleri en yüksek puan 40.00 (8x5) en düşük 8.00 (8x1)’dir.

Çapa, Çakıroğlu ve Sarıkaya (2005) tarafından ölçeğin geneli için hesaplanan Cronbach Alpha Güvenirlik Katsayısı, .93 olarak bulunurken, öğrenci meşguliyeti boyutu için .82, öğretim stratejileri boyutu için .86 ve sınıf yönetimi boyutu için .84 olarak hesaplanmıştır. Bu araştırma kapsamında ölçeğin geneli için hesaplanan Cronbach Alpha Güvenirlik Katsayısı, .93 olarak bulunurken, öğrenci meşguliyeti boyutu için .84, öğretim stratejileri boyutu için .84 ve sınıf yönetimi boyutu için .83 olarak hesaplanmıştır.

Verilerin Toplanması

2011-2012 eğitim-öğretim yılı Bahar Döneminde Eğitim Fakültesi İlköğretim Fen Bilgisi Öğretmenliğinde öğrenim görmekte olan tüm sınıf öğrencilerine, öğretmenlik özyeterlik ölçeği ve tanıtıcı özellikler formu anket şeklinde uygulanmıştır.


20

Verilerin Analizi

Toplanan veriler arasındaki ilişkinin ortaya çıkarılması için hangi istatistiksel yöntemin kullanılacağına karar vermek amacıyla eldeki verilere tek örneklem Kolmogorov-Smirnov analizi uygulanmıştır. Bu test sonuçlarına göre öğretmenlik özyeterlik algıları ölçeğinin puanlarının toplamda ve tüm alt boyutlarda normal dağılım göstermediği belirlenmiştir (p<0,05). Verilerin Çözümlenmesi Her bir soru için kullanılan 5’li Likert tipi skala, 1’den 5’e kadar puanlanan aralıklardan oluşmaktadır. Her seçeneğe karşılık gelen ölçek seçenekleri ile yapılan puan aralıkları aşağıda verilmiştir. Seçenekler Verilen Puanlar Puan Aralığı; Çok Yüksek- 5 4.20-5.00; Yüksek -4 3.40-4.19; Ortalama- 3 2.60-3.39; Düşük- 2 1.80-2.59; Çok Düşük-1 1.00-1.79 şeklindedir. Çalışmada toplanan veriler üzerinde aritmetik ortalama, standart sapma, tekrarlı ölçümler için tek faktörlü ANOVA ve ikili karşılaştırmalar için ilişkili ölçümlerde t testi yapılmış, analizlerde SPSS 18.00 programından yararlanılmıştır.

Sonuçlar

Bu bölümde araştırmanın amaçları yönünde elde edilen bulgulara yer verilmektedir.

Öğretmen özyeterlik algıları ölçeği öğretmen adaylarına uygulanmış ve sonuçlar ortalama olarak tablo 2 de verilmiştir.

Tabloda görüldüğü üzere öğretmen adaylarının öğretmenlik özyeterlik algıları ölçeğinden aldıkları toplam puan ortalamaları 91,97 dir. Öğrenci meşguliyeti alt boyutundan 30,67, sınıf yönetimi ve Öğretim yöntemleri alt boyutlarından ise 30,81 olarak belirlenmiştir. Ölçme aracı olarak kullanılan ölçek 5 li likert tipinde kullanılmış ve düzey belirlemek için belirli puan aralıklarından faydalanılmıştır. Beşli ölçme araçlarında Öğretmen adaylarının sahip olduğu öğretmenlik özyeterlik durumlarının toplamda ve tüm alt boyutlarda elde ettikleri puan ortalamalarından yola çıkılarak iyi düzeyde olduğunu söyleyebiliriz.

Öğretmen adaylarının öğretmenlik özyeterlik algıları puan ortalamalarının cinsiyet değişkenine göre değişip değişmediğini gözlemlemek için öncelikle dağılımın homojenliğini anlamak için Levene testi yapılmış (p>0.05) ve dağılımın ölçeğin bütününde ve alt boyutlarında homojen olduğu görülmüştür. Bu nedenle ortalamalar arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olup olmadığını anlamak için t testi yapılmıştır. T testi sonuçları tablo 3 de verilmiştir.

Bu sonuçlara göre kız ve erkek öğretmen adaylarının öğretmenlik özyeterlik puan ortalamalarının birbirine yakın olduğu ve istatistiksel olarak da ölçeğin tümünde ve alt boyutlarında anlamlı bir farkın olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Bu sonuca göre öğretmen adaylarının cinsiyet değişkenine göre değişmediği sonucunu çıkarabiliriz.

Öğretmen adaylarının öğretmenlik özyeterlik algılarının sınıf düzeylerine göre dağılımlarını gösteren tablo 4 te yer alan ortalama puanlar dikkate alındığında en yüksek ortalama puanların birinci sınıfta en düşük puanların ise dördüncü sınıfta yer aldığı görülmektedir. Puanlar arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olup olmadığını anlamak için öncelikle homojenlik testi olan Levene testi yapılmıştır. Levene testi sonucunda dağılım ölçeğin tümünde ve alt boyutlarında homojen olduğu ortaya çıkmıştır (p>.05). anlamlı farkın hangi gruplar arasında olduğunu görmek için varyans analizi yapılmış ve sonuçlar Tablo 5 te verilmiştir.

Tabloda yer alan sonuçlara göre gruplar arasındaki fark öğrenci meşguliyeti ve ölçeğin tümünde birinci sınıfla üçüncü sınıf ve dördüncü sınıf arasında ve ikinci sınıf ile dördüncü sınıf arasında birinci sınıf lehine bir farkın olduğu görülmektedir. Sınıf yönetimi ve öğretim yöntemleri alt boyutunda birinci sınıf ile üç ve dördüncü sınıf arasında birinci sınıf lehine anlamlı farklılık olduğu görülmektedir.

Öğretmen adaylarının kitap okuma alışkanlıklarının öğretmenlik özyeterlik algıları üzerine etkisi olup olmadığına bakıldığında kitap okuma alışkanlığı olanlar lehine bir farklılık olduğu görülmektedir. Ölçeğin tümünde ve ölçeğin öğrenci meşguliyeti alt boyutlarında kitap okuma alışkanlığı olanlar lehine anlamlı bir farklılık mevcuttur.

Öğretmen adaylarının sosyo ekonomik düzeylerinin öğretmenlik özyeterlik algıları üzerinde geliri yüksek olanlar lehine anlamlı bir farklılık olduğu tablo 7 de görülmektedir.

Elde edilen veriler doğrultusunda öğretmenlik özyeterlik ölçeği öğrenci meşguliyeti , ve sınıf yönetimi alt boyutumda ve ölçeğin tümünde sosyo ekonomik düzey yüksek olan orta ve düşük olana göre anlamlı düzeyde farklılık göstermektedir. Bu farklılık yüksek olan lehine bir durumdur. Öğretim yöntemleri alt boyutunda sosyo ekonomik düzey değişkeni anlamlı bir farklılık meydana getirmemiştir.

Öğretmen adaylarının öğretmenlik özyeterlik algılarının mezun oldukları lise türüne göre değişip değişmediği tablo 8 de verilmiştir.


21

Bu tabloda görüldüğü üzere öğretmenlik özyeterlik ölçeğinin öğrenci meşguliyeti ve sınıf yönetimi alt boyutlarında ve ölçeğin tamamında süper lise mezunlarının düz lise mezunlarına göre anlamlı düzeyde farklılık gösterdiği belirtilmiştir. Bu farklılık süper lise mezunları lehinedir.

Tartışma

Öğretmen adaylarının öğretmenlik özyeterlik algısı puanları 91,97 olarak bulunmuştur. Ölçeğin genelinden öğretmen adaylarının alabileceği maksimum puan 120 dir. Bu puanları karşılaştırdığımızda öğretmen adaylarının öğretmenlik özyeterlik algılarının ortalamanın üzerinde iyi düzeyde olduğunu göstermektedir. Alan yazında bu konuyla ilgili yapılan birçok araştırmada öğretmenlerin özyeterlik algılarının öğrencilerin motivasyonları öğrenmeleri, akademik başarıları ve sınıf içi etkileşimlerinde etkili olduğunu vurgulamaktadır. Bandura (1997), özyeterliği yüksek olan öğretmenlerin, öğrencileri için yüksek nitelikli öğrenme ortamları oluşturduklarını, ancak özyeterliği düşük olan öğretmenlerin sınıf içi etkinlikleri nitelikli kılamamalarına bağlı olarak öğrencilerinin bilişsel gelişimlerine katkı sağlayamadıklarını bildirmektedir. Diğer yandan düşük özyeterlik algısının öğretmenlerin stress, tükenmişlik ve işe katılımları üzerinde de etkisi bulunmaktadır (Pajares ve Schunk, 2002). Öğretmelerin özyeterlik düzeyleri, onların öğretme sürecine yönelik çabalarını, hedeflerini, istekliliklerini, yeni fikirlere açık oluşlarını, öğrencilerin gereksinimlerini karşılamaya yönelik çabalarını belirlemede etkilidir (Tschannen-Moran ve diğ., 1998). Bu sonuçlardan yola çıkılarak fen bilgisi öğretmen adaylarının gelecekte sınıf içi etkileşimi ve öğrenme ortamlarının etkililiğini sağlayacak, motivasyonu yüksek öğretmenler olacağı söylenebilir.

Öğretmen adaylarının öğretmenlik özyeterlik algısı cinsiyet değişkenine göre bir farklılık oluşturmamıştır. Bu durum alan yazında bir çok çalışmayla desteklenmektedir (Baykara,2011;Altunçekiç, Yaman ve Koray, 2005). Öte yandan Demirtaş, Cömert ve Özer (2011) ise, öğretmen adaylarının özyeterlik algılarının cinsiyet ve öğrenim görülen program türüne göre anlamlı biçimde farklılaştığını, mesleğe yönelik tutumların ise araştırmada ele alınan hiçbir değişkene (cinsiyet, bölüm, öğrenim türü) göre farklılaşmadığını, tespit etmiştir.

Öğretmen adaylarının sınıf seviyesine göre öğretmenlik özyeterlik algılarının farklılık gösterdiği bu farklılığın birinci sınıflar lehine olması araştırmanın ilginç sonuçlarından biridir. Alanyazında yapılan bir çok çalışmada sınıf düzeyinin artmasına parelel olarak öğretmenlik özyeterlik algısı artarken (Baykara,2011;Altunçekiç, Yaman ve Koray, 2005; Demirtaş, Cömert ve Özer,2011) bu çalışmada birinci sınıftan son sınıfa doğru özyeterlik algılarında azalma olması ilginç bir sonuçtur. Bu durum öğretmen adaylarının öğrenimin başında çok istekli olmalarından kaynaklanabileceği düşünülebilir.

Bunun dışında öğretmen adaylarının geçmişten getirdikleri bazı durumlarının sosyo ekonomik düzey yada mezun oldukları okul türü gibi meslek yaşantılarında etkili olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Sosyo ekonomik düzey bireylerin tercihleri dışında var olan bir durumdur. Bu durum öğretmenlik mesleğini tercih eden aday öğretmenlerin elinde olana bir durum değildir. Ancak birey meslek yaşantısında bunun farkında olursa özyeterlik algısı bakımından kendisinde gerekli düzenlemeleri yapabilir. Mezun olduğu lise türü bakımından da bir farklılık mevcuttur. Beklenen durum öğretmen liselerinin diğer liselere oranla özyeterlik düzey bakımından yüksek olması yönündedir. Ancak bu farklılık beklenilen yönde olmamıştır.

Kaynaklar

Bandura, A. (1997). Self-ef icacy: the exercise of control. W. H. Freeman and Company: NY.

Bandura, A., Barbaranelli, C., Caprara, G. V., & Pastorelli, C. (1996). Multifaceted impact of self-efficacy beliefs on academic functioning. Child Development, 67(3), 1206-1222.

Bümen, N. T. (2009). İlk ve Ortaöğretim Öğretmenlerinin Özyeterlik İnançlarının İncelenmesi: İzmir İli Örneği. 18. Ulusal Eğitim Bilimleri Kurultayı, 1-3 Ekim, Selçuk, İzmir.

Chiang, E. S. (2004). Pre-service teachers’ goal orientations across the contexts of teaching and learning. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, University of Florida: USA

Coladarci, T. (1992). Teachers’ sense of efficacy and commitment to teaching. The Journal of Experimental Education. 60,4, 323-337.

Cousins, J.B., & Walker, C.A. (2000). Predictors of educators’ valuing of systemic inquiry in schools. Canadian Journal of Program Evaluation (Special Issue), 25–53.

Çakıroğlu, J. & Çakıroğlu, E. (April, 2003). Pre-service teacher efficacy beliefs regarding science teaching: A comparison of USA and Turkey. A paper presented at the annual meeting of the National Association of Research in Science Teaching, New Orleans, USA.


22

Demirtaş, H., Cömert, M. ve Özer, N. (2011). Öğretmen Adaylarının Özyeterlik İnançları ve Mesleğe Yönelik Tutumları. Eğitim ve Bilim. 36, 159, 96-111.

Ekici, G. (2006a). Meslek Lisesi Öğretmenlerinin Öğretmen Özyeterlik İnançları Üzerine Bir Araştırma. Eğitim Araştırmaları. 24, 87– 96.

Ekici, G. (2006b). İlköğretim I. Kademe Öğretmenlerinin Sınıf Yönetimi Profilleri ile Öğretmen Özyeterlik İnançları Arasındaki İlişkinin Değerlendirilmesi. Ulusal Sınıf Öğretmenliği Kongresi, Gazi Üniversitesi, Ankara.

Hackett, G. & Betz, N. E. (1995). Self-efficacy and career choice and development. J. E. Maddux (ed). Self-ef icacy, Adaptation, and Adjustment: Theory, Research, and Application. Plenum Press: New York

Henson, R. K. (2001). Teacher self-efficacy: substantive implications and measurement dilemmas. Annual Meeting of the Educatioanl Research Exchange. Texas University.

Pajares, F. (2002). Overview of social cognitive theory and of self-ef icacy. http://www.emory.edu/EDUCATION/mfp/eff.html

Pajares, F. (2005). Self-efficacy during childhood and adolescence: Implications for teachers and parents. F. Pajares & T. Urdan (Ed). Self-Ef icacy Beliefs of Adolescents, (339–367). USA: Information Age Publishing.

Pajares, F., & Schunk, D. H. (2002). Self and self-belief in psychology and education: a historical perspective. J. Aronson (Ed.). Improving Academic Achievement. New York: Academic Press.

Palmer, D. (2006). Durability of changes in self efficacy of preservice primary teachers. International Journal of Science Education. 28, 6, 655–671.

Saracaloğlu, A.S. ve Yenice, N. (2009). Investigating the self-efficacy beliefs of science and elementary teachers with respect to some variables. Journal of Theory and Practice in Education. 5, 2, 244-260.

Senemoğlu, N., Yağcı, E., Demirel, M. & Üstündağ, T. (2006). Sınıf Öğretmenlerinin Özyeterlik Düzeylerini Etkileyen Faktörler. 15. Ulusal Eğitim Bilimleri Kongresi’nde sunulan bildiri. Muğla.

Üstüner, M., Demirtaş, H. ve Cömert, M. (2009). Öğretmen Adaylarının Öğretmenlik Mesleğine Yönelik Tutumları (İnönü Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Örneği). Eğitim ve Bilim. 34, 151, 140-155.

Üstüner, M., Demirtaş, H., Cömert, M. ve Özer, N. (2009). Ortaöğretim Öğretmenlerinin Özyeterlik Algıları. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 9, 17, 1-16.

Wolters, C. A., & Daugherty, S. G. (2007). Goal structures and teachers’ sense of efficacy: Their relation and association to teaching experience and academic level. Journal of Educational Psychology, 99, 181-193.

Wolters, C. A., & Daugherty, S. G. (2007). Goal structures and teachers’ sense of efficacy: Their relation and association to teaching experience and academic level. Journal of Educational Psychology, 99, 181-193.

Tablolar

Tablo 1. Katılımcıların Demografik Bilgileri

Demografik Nitelik N %

Cinsiyet Kız 274 71,4

Erkek 110 28,6

Sınıf Düzeyi 1. Sınıf 71 18,5

2. Sınıf 105 27,3

3. Sınıf 116 30,2

4. Sınıf 89 23,2

Mezun Oldukları Lise Türü Düz Lise 201 52,3

Süper Lise 57 14,8

Anadolu Lisesi 100 27,1


23

Öğretmen Lisesi 4 1

Özel Lise 7 1,8

Yabancı Dil Ağırlıklı 5 1,3

Ailenizin Ekonomik Durumu yüksek 6 1,6

orta 347 90,3

düşük 31 8,1

Kitap Okuma Alışkanlığı evet 280 73

hayır 104 27

Tablo 2.Öğretmen adaylarının öğretmen özyeterlik algısı Puanları

N Ortalama SS

Öğrenci Meşguliyeti 384 30,67 4,28

Sınıf Yönetimi 384 30,81 4,39

Öğretim Yöntemleri 384 30,81 4,39

Toplam 384 91,97 4,39

Tablo 3.Öğretmen adaylarının öğretmen özyeterlik ölçeğinin Cinsiyet değişkenine ait t testi sonuçları

grup N X SS t p

Kız 274 91,77 11,15 -,523 ,601

Erkek 110 92,46 12,90

Tablo 4. Öğretmen adaylarının öğretmen özyeterlik algılarının Sınıf düzeyine göre dağılımı

Birinci sınıf İkinci sınıf Üçüncü sınıf Dördüncü sınıf

N Ort. SS N Ort. SS N Ort. SS N Ort. SS

Öğrenci Meşguliyeti

71

31,77 4,79

105

31,48

3,69 116 29,93

4,27 92 29,83

4,18

Sınıf Yönetimi

32,39

44,84

31,41

3,94 30,03

4,13 29,89 4,45

Öğretim Yöntemleri

31,73

5,12 30,96

3,95 30,01

3,93 29,61 3,84

Toplam 95,90

13,66 93,85

10,23 89,97

10,85 89,33 11,52

Tablo 5. Öğretmen adaylarının öğretmen özyeterlik algılarının Sınıf düzeyine göre farklılığını gösteren Anova tablosu

Kaynak Kareler Toplamı

df Kareler Ortalaması

F p Anlamlı Farklılık


Gruplar Arası 283,747 3 94,582 5,349 ,001 1>3, 1>4

2>4 Gruplar İçi 6719,251 380 17,682


24

Toplam 7002,997 383

Sınıf Yönetimi

Gruplar Arası 364,939 3 121,646 6,587 ,000 1>3,1>4

Gruplar İçi 7018,184 380 18,469

Toplam 7383,122 383


Gruplar Arası 231,309 3 77,103 4,459 ,004 1>3,1>4

Gruplar İçi 6570,668 380 17,291

Toplam 6801,977 383

Özyeterlik Gruplar Arası 2576,734 3 858,911 6,585 ,000 1>3, 1>4

2>4 Gruplar İçi 49563,951 380 130,431

Toplam 52140,685 383

Tablo 6. Öğretmen adaylarının öğretmen özyeterlik algılarının Kitap Okuma Alışkanlığı göre farklılığını gösteren tablo

Kitap okuma N X SS t p


evet 280 31,08 3,98 3,112 ,002

hayır 104 29,57 4,84

Sınıf Yönetimi

evet 280 31,02 4,23 1,551 ,121

hayır 104 30,24 4,78


evet 280 30,65 3,99 1,232 ,212

hayır 104 30,06 4,76

Toplam evet 280 92,75 10,87 2,166 ,031

hayır 104 89,87 13,41

Tablo 7. Öğretmen adaylarının öğretmen özyeterlik algılarının Sosyo Ekonomik Düzeylerine göre farklılığını gösteren Anova tablosu





Gruplar Arası 123,296 2 61,648 3,414 ,034 Yüksek >orta,

Yüksek >düşük Gruplar İçi 6879,702 381 18,057

Toplam 7002,997 383

Sınıf Yönetimi

Gruplar Arası 151,387 2 75,693 3,988 ,019 Yüksek >orta,

Yüksek >düşük, Gruplar İçi 7231,736 381 18,981

Toplam 7383,122 383


Gruplar Arası 82,992 2 41,496 2,353 ,096

Gruplar İçi 6718,984 381 17,635

Toplam 6801,977 383

Özyeterlik Gruplar Arası 1048,279 2 524,139 3,909 ,021 Yüksek >orta, Yüksek >düşük Gruplar İçi 51092,406 381 134,101

Toplam 52140,685 383


25

Tablo 8. Öğretmen adaylarının öğretmen özyeterlik algılarının Mezun Olduğu Lise türüne göre farklılığını gösteren Anova tablosu





Gruplar Arası 178,981 4 44,745 2,485 ,043 Süper Lise>Düz Lise

Gruplar İçi 6824,016 379 18,005

Toplam 7002,997 383

Sınıf Yönetimi

Gruplar Arası 190,147 4 47,537 2,505 ,042 Süper Lise>Düz Lise

Gruplar İçi 7192,975 379 18,979

Toplam 7383,122 383


Gruplar Arası 145,272 4 36,318 2,068 ,084

Gruplar İçi 6656,704 379 17,564

Toplam 6801,977 383

Özyeterlik Gruplar Arası 1470,442 4 367,611 2,750 ,028 Süper Lise>Düz Lise

Gruplar İçi 50670,243 379 133,695

Toplam 52140,685 383


26

Hikmet Barutçugil’in Ebrularında Gelenekselin Dışında Yeni Arayışlar

Dr. Feryal BEYKAL ORHUN

Pamukkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi,

Resim-İş Eğitimi Bölümü, 20020 Denizli, [email protected]

Şule TEKEŞİ

Pamukkale Üniversitesi, Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu,

Tasarım Bölümü, 20020 Denizli, [email protected].

Özet

Bu araştırmada Ebru Sanatı’nın yaşayan en büyük ustalarından biri olan Hikmet Barutçugil’in, ebru sanatındaki arayışları ve bu sanata gelenekselin dışında getirdiği yenilikler incelenmeye çalışılmıştır. 1973 yılında İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi, Uygulamalı Endüstri Sanatları Yüksek Okulu’nda tekstil eğitimi almaya başlayan Hikmet Barutçugil, yüksek öğreniminin ilk yıllarında tanıdığı ve öğrencisi olduğu Prof. Emin Barın’ın teşvikiyle hat sanatına ilgi duymuştur. Büyük hattatların eserlerini incelerken zemin ve pervazlardaki ebruyu fark etmiş, Hocası Emin Barın’a sormuş ve yine hocasının tavsiyesiyle büyük Ebru Ustası Mustafa Düzgünman’a başvurmuştur. Ne yazık ki o yıllarda ilgisizlik nedeniyle küskünlük yaşayan Düzgünman, kimseye ders vermemektedir. Büyük bir hayal kırıklığı yaşayan Hikmet Barutçugil, bulabildiği kaynakları okuyup, eski ebru örneklerini inceleyerek kendi kendine ebru öğrenmeye başlamıştır. Ümitsizlikler, korkular, hayal kırıklıkları yaşayan Barutçugil, bir dönem sonra güzel şekiller elde etmeye başlayınca heyecanla ebruya daha sıkı sarılmıştır. Bu sanata olan heyecanı kısa sürede fazlasıyla artmış ve bu konuda tek başına kendini geliştirmeye başlamıştır. Ebruda cesaretle denediği yenilikler; farklı boya, farklı malzeme ve daha büyük boyutlarda çalışmalarla sadece yurtiçinde değil tüm dünyaya açılarak, Ebru Sanatını 36 ülkede tanıtıp öğretme ve sergileme imkanı bulmuştur. Akademiden aldığı sanat altyapısını gelenekli sanatlarla sentezleyerek, ebru sanatına yepyeni bakış açıları getirmiştir. Literatüre “Barut Ebrusu” olarak bilinen ebruyu bulan kişi olarak geçmiştir. Hikmet Barutçugil, ebru sanatını bir bilim dalı olarak görmüş ve sanat yaşamı boyunca birbirinden değerli eserlere imza atmış ve hala çalışmalarını gerek yurtiçinde gerekse yurtdışında sürdürmektedir. Gelenekçi yaklaşımının yanında yenilikçi bir yaklaşıma da sahip olan Barutçu, ebru sanatına farklı bir bakış açısı ve yeni bir soluk getirmiştir. Ebristan ismini verdiği sanat evinde hem çalışmalarını sürdürmekte ve hem de bu sanatı gelecek nesillere aktararak yaşatmak için sürekli öğrenciler yetiştirmektedir.

Anahtar Kelimeler: Ebru Sanatı, Hikmet Barutçugil, Geleneksel Sanatlar, Barut Ebrusu, Ebruzen.

GİRİŞ

Geleneksel süsleme sanatlarımızın en önemlilerinden biri olan ebru; kağıt bezeme ve süsleme sanatıdır. Ebruculuğun ne zaman başladığıyla ilgili kesin bir belge yoktur. Çok eski tarihli kitapların ciltlerinde kitap ile kapağı bağlayan “yan kağıdı” olarak, murakka içindeki yazıların kenarlarında pervazlara yapıştırılmış ebru kağıtlarına rastlanmıştır.

Uğur Derman, “Türk Sanatında Ebru” adlı kitabında; rastlanan ilk ebruların 1554 ve 1586 tarihli olduğunu yazmıştır. Ebru sanatının İpek Yolu’yla Buhara’dan geldiği düşünülmektedir. Gerçekten de Ebru Ustaları arasında adı geçecek olan Sadık Efendi, ebru sanatını Buhara’dayken öğrenmiştir (Derman, 1977).

Ebru örnekleri incelendiğinde ebrulu kağıt üzerinde buluta benzeyen görüntüler olduğu fark edilir. Bu nedenle “bulutumsu” anlamına gelen Farsça Ebri isimli kağıtlar, yüzyıllar boyu bu isimle anılmıştır (Elhan, 2004).

Şemsettin Sami Bey, kelimenin aslında “Ebre” olarak Çağatayca’dan geldiğini ve bu sanatın Türkistan’da Çağatay devrine, yani 15. yüzyıla kadar uzanabileceğini aklımıza getirmektedir. Ebre; kelime anlamı olarak hare gibi dalgalı ve damarlı kumaş, kağıt vs., isim olarak da cüz ve defter kabı yapmak için kullanılan renkli kağıt demektir.

Ebru kelimesinin aslen Ab-ru’dan geldiğini, su yüzü anlamına gelip bu sanatın da zaten su üzerinde yapıldığını söyleyenler de vardır.

Avrupalılar ebrulu kağıt üzerindeki damarlı mermer görünümünden dolayı ebrulu kağıda mermer kağıdı (marbled paper, marmor papier vs.) adını vermişlerdir. Arap aleminde ise ebru; yine damarlı kağıt anlamına gelen, varaku’l mücezza ismiyle anılır.




27

Kelimenin; gerek yazma, gerekse basılı eski kaynak eserlerde ““Ebri” şekliyle kullanılması, hatta ünlü Ebru ustalarından Necmettin Okyay’ın da kelimeyi Ebri olarak söyleyip zikretmesi, kelimenin “bulutumsu” manasına gelmesine ağırlık kazandırmaktadır (Derman, 1977).

Kelime anlamı olarak ebruyu inceledikten sonra tanımını yapacak olursak, Ebru; sahlep kıvamına gelene kadar yoğunlaştırılmış su üzerine, öd ilave edilmiş boyaların fırça yardımı ile atılmasıyla meydana getirilen bir sanat türüdür (Göktaş, 1987).

Bir başka deyişle Ebru; kitre, kola gibi yapıştırıcılarla yoğunluğu arttırılmış su üzerine, içine öd ve su katılarak hazırlanan toprak boyaların fırça yardımıyla serpilerek, su üzerindeki boyalara ince çubuklar yardımıyla şekil verilerek oluşan desenin kağıt üzerine aktarılmasıyla elde edilen bir süsleme sanatıdır. Osmanlı süsleme sanatları arasında önemli bir yeri vardır (Etike, S. vd., 2002).

Osmanlı Dönemi’nde matbaanın yaygınlaşmasıyla ebruculuk duraklama dönemine girmiş, Yahudilerin özel makinelerle ebruyu seri üretime dökmeleri ise klasik Türk ebru sanatına darbe vurmuştur. Makine ile basılan ebrular piyasaları doldurmaya başlayınca ebru ustaları yavaş yavaş kendilerini geri çekmişlerdir. Böylelikle duraklama dönemine giren ebru sanatı, bu sanata gönül veren ebru ustalarımızın üstün gayretleriyle yok olmaktan kurtularak, günümüzde yeniden zirveye oturmuş, Türk süsleme sanatlarımızın en önemlilerinden birisi olmuştur (Başar, F., Tiryaki, Y., 2000).

İstanbul’da beş yüz yılı aşkın bir zamandır yapıldığı bilinen ebru, tüccarlar tarafından 17-18. yy’larda Avrupa’ya, oradan da Amerika’ya götürülmüştür.

İstanbul’un bilinen en eski ebrucusu Şebek lakaplı Mehmet Efendi, ebrunun tarihi süreci içerisinde canlı renklerle ebru yapma başarısı gösteren ve adıyla anılan hatip ebrusunu icat ederek, ebruya en önemli katkılardan birini sağlayan Hatip Mehmet Efendi’dir.

Matbu ebrunun icadıyla İstanbul’da ebru yapan ebrucuların ebru yapmayı bırakmaları sonucu uzun bir süre İstanbul’da ebru yapılmamıştır. Üsküdar’da bulunan Özbekler Tekkesi Şeyhi Sadık Efendi, Buhara’da öğrendiği ebru sanatını İstanbul’a gelince de sürdürmüş, oğlu Hezarfen Ethem Efendi’ye de öğretmiştir. Kendisi gibi Hezarfen olan öğrencisi Necmettin Okyay ustasından öğrendiği ebruculuğu yeğeni Mustafa Esat Düzgünman’a öğretmiştir. Böylelikle ebruculuk günümüze kadar ulaşmış, usta-çırak ilişkisiyle nesilden nesile öğretilmiştir (Babaoğlu, A., 2007).

Tarihte yaşayan ebru sanatçıları hakkında elimizde çok az bilgi bulunmaktadır. Çoğunluğu derviş meşrep hayat süren bu ustaların meşhur olmak gibi bir amaçları olmadıkları için, ebrularına isim yazmamışlardır. Bu sebeple elimizdeki eski ebru örneklerinin tarihini ya da ustasını tespit etmek imkansızdır (Dere, Ö. F., 2011).

Uzun yıllar hat, tezhip ve cilt sanatlarına yardımcı bir sanat olmasına rağmen, günümüzde ebru sanatı başlı başına bir sanat dalıdır. Artık kaligrafilere fon olmaktan çıkmış, kendini duvara astıracak kadar değerli ve başlı başına bir sanat olmuştur. Şüphesiz ki bunda birbirinden değerli ebru sanatçılarımızın rolü büyüktür. İşte bu büyük ustalardan biri de Hikmet Barutçugil’dir.

Hikmet Barutçugil ebru’yu; “Türk sanatkarlarının engin hayal gücünden suyun yüzeyine, renk mükemmelliği halinde düşen mucizevi bir resim sanatıdır. Sonsuz göklerdeki ve yerlerdeki görüntülerin bir avuç suyun yüzeyinde tecessüm eden esrar levhasıdır. Ebru, bir resim sanatı olmakla beraber, resim sanatı olmaktan ibaret değildir. Aynı zamanda nükteli bir şiir, yumuşak bir ezgidir de… Ebru, gücü zaman üzerinde oynamaya yeten, dans eden bir figürdür. Tıpkı adını telaffuz ederken olduğu gibi: EBRU! Belki de yeryüzünde hiçbir sanat, adıyla bu kadar bağdaşmamış, bu kadar iç içe geçmemiştir. Suyun yalınlığı, renklerin düğünü, insanın duyguları, tabiatın kusursuzluğu ebru sanatında buluşur. Ebru fikre düştüğü ilk andan, gözle buluştuğu son ana kadar kendine has mistisizmini asla yitirmeyen bir ifade şeklidir (Barutçugil, 2007)” diye tanımlamaktadır.

Barutçugil (2010) temeli yüzyıllar öncesine uzanan ebru, sanatkarların arayışlarıyla daha da zenginleşmiş, yeni yöntem ve bakış açılarıyla da gelişmiştir. Lakin ebru sanatını geliştirmeye yönelik çalışmalar, sanatın özüne yapılan müdahaleler olarak algılandığından, ebru sanatını deformasyondan korumak amacıyla engellenmeye çalışıldığını ifade etmektedir.

“Geleneğimizin zenginliklerini güncelleştirerek yaşarsak yaşatabiliriz. Yenilenmeyen sanat unutulmaya, yok olmaya mahkumdur” düşüncesiyle sanatını icra eden büyük usta Hikmet Barutçugil’in, ebru sanatının geliştirilmesi ve yaşatılmasında payı büyüktür. Bu çalışmada da Hikmet Barutçugil’in Türk Ebru Sanatına katkıları ve bu sanata getirdiği yenilikler, özellikle de barut ebrusu tanıtılacaktır Yaptığı çalışmalarla ebru sanatı teknik ve görsellik olarak farklı bir boyut kazanmış, yetiştirdiği öğrencileri ile de gelecek nesillere aktarılmasına hizmet etmiş, aynı zamanda da ebru sanatını dünyanın birçok ülkesinde tanıtma fırsatı bularak sanatımızı evrenselleştirmiştir.


28

Araştırmanın Amacı ve Önemi

Bu araştırmanın amacı; yaşayan değerlerimizden biri olan büyük ebru ustası Hikmet Barutçugil’in; ebrularında, gelenekselin dışındaki yeni arayışlarıyla ilgili bilgi toplamak ve bu konuda kaynak oluşturmaktır. Bununla birlikte; bu araştırmada ebru sanatı ile ilgili bilgilere de yer vermek olacaktır.

Çalışma, ebru sanatında çok sayıda eser vermiş ve öğrenci yetiştirmiş olan Hikmet Barutçugil’in ebru sanatına getirdiği yeni açılımlar ve sağladığı katkıları ortaya koyması anlamında önem taşımaktadır.

Yöntem

Araştırma monografik bir çalışma olmakla birlikte, tarama (survey) modelinde betimsel araştırma yöntemi kullanılarak hazırlanmıştır. Ebru sanatı ve Hikmet Barutçugil ile ilgili yerli kaynaklar taranarak, veriler elektronik ortamda toplanmıştır.

Çalışma aynı zamanda nitel bir araştırma olup, Ebru Sanatçısı Hikmet Barutçugil ile bizzat görüşülerek, hazırlanan görüşme formundaki sorular yöneltilmiş, alınan cevaplar doğrultusunda sanatçı ve sanatı hakkında bilgiler elde edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca sanatçının ebru eserleri incelenerek ebru sanatına getirdiği yenilikler ortaya konmaya çalışılmıştır.

Bulgular ve Yorum

Hikmet Barutçugil’in Özgeçmişi ve Ebru Sanatına Getirdiği Yenilikler

Hikmet Barutçugil, 1952 yılında Malatya’da doğdu. 1973 yılında İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi, Uygulamalı Endüstri Sanatları Yüksek Okulu’nda tekstil eğitimi almaya başladı. Yüksek öğreniminin ilk yıllarında tanıdığı ve öğrencisi olduğu Prof. Emin Barın’ın teşvikiyle hat sanatına ilgi duydu, bununla ilgili çalışmalarını sürdürürken ebru sanatını fark etti. Bu sanata olan heyecanı kısa sürede fazlasıyla arttı ve dönemin sayılı ustalarından ders almak istedi. Fakat bu mümkün olmadı ve bu konuda tek başına kendini geliştirmeye başladı (http://www.ebristan.com)

Ebruyu kendi kendine öğrenmeye karar verdi ve deneme çalışmalarıyla işe başladı. Kendi kendinin hocası olmanın, serbestçe deneyler yapmanın ve bunları yaparken belli kurallara tabi olmamanın avantajını yaşayan sanatçı aynı zamanda büyük sıkıntılar da çekti. 1977 yılında Akademi’den tekstil desinatörü olarak mezun olunca tüm çalışmalarını ebru üzerine yoğunlaştırdı. 1978-1981 yılları arasında ihtisas için gittiği İngiltere’nin Londra şehrinde araştırma ve çalışmalarını aralıksız olarak sürdürdü, akademiden aldığı sanat altyapısını gelenekli sanatlarla sentezleyerek ebru sanatına yepyeni bakış açıları getirdi.

Sanatçının kendi deyimiyle zevk ve sır dolu bir sanat olan ebru sanatını her zaman bir bilim dalı gibi görüp geliştirmeyi arzulayan sanatçı, ebruyu birçok farklı malzemeye uygulayarak, onu günlük hayatın içine de kattı. Daha önce yapılmayan ebru yöntemleri denedi. Literatüre; “barut ebrusu” olarak bilinen ebru türünü bulan kişi olarak geçti (Dere, Ö.F., 2011).

Ebru sanatını hem yurtiçinde hem de yurtdışında tanıtmak için 98 kişisel, 96 karma sergi açmış, 164 kurs ve seminer düzenlemiş, 91 konferans ve uygulamalı ebru gösterimi ile 6 sanat terapisi gerçekleştirmiştir.

Bunun yanında birçok TV programına katılan Barutçugil’in birçok makale, bildiri ve röportajı da mevcuttur. Ayrıca; “Renklerin Sonsuzluğu”, “Suyun Renklerle Dansı”, Suyun Rüyası Ebru”, “The Dream of Water”, “Efsun Çiçeği”, “Ebristanbul”, “Siyah Beyaz Ebru”, O’nun Şefkati”, “Simetri”, “Battaldan Baruta Ebruvan”,“Ebristan’da Yeşerenler”, “Türklerin Ebru Sanatı”, “Ebruli Mardin”, “ Hikmet Barutçugil Minyatür Kitap”, “Ebrularda Mardin”, “Dostluk Defteri” ve “Traume auf Wasser (Almanca, İngilizce)”, Elif” adlı yayınlanmış on sekiz eseri bulunmaktadır (http://www.ebristan.com ).

Uluslararası birçok ödülü olan sanatçının bütün bunlara ek olarak; London British Museum başta olmak üzere dünyaca ünlü müzelerde ve bazı özel koleksiyonlarda sürekli sergilenen eserleri mevcuttur (Dere, Ö.F., 2011).

Kendisini sanatçı olarak nitelemekten çekinecek kadar alçakgönüllü olan büyük usta; işinin boyalara yüzme öğretmekten ibaret olduğunu belirtiyor ve “boya bir kez öğrendi mi yüzmeyi gerisi kolay” diyor (http://lightmillenium.org).

Hikmet Barutçugil’in 1970’lerden bu yana sürdürdüğü ebru çalışmaları, ebru sanatının gelişip çağdaşlaşması anlamında çok önemlidir. Literatüre kazandırdığı kendi adını taşıyan “barut ebrusu” kendi deyişiyle tabiatta zaten var olan görüntülerdir.

Venüs gezegeninin fotoğrafları, sabun köpüğü görüntüsü, bir hücrenin mikroskoptan görünüşü, yağmurda arabalardan damlayan yağların yağmur suyunda oluşturduğu desenlerin hepsi, ebru desenleriyle büyük benzerlikler göstermektedir.

Suyun yüzeyinde hareket halindeki renkler kağıda ya da başka uygun bir yüzeye aktarılarak sabitlenir. Ebruda hiçbir desen gökyüzündeki bulutlar gibi aynı değildir yani hiçbir ebrunun bir benzeri yapılamaz (http://v3.arkitera.com).

http://www.ebristan.com/

http://www.ebristan.com/

http://v3.arkitera.com/


29

Hikmet Barutçugil de bu eşsiz desenleri; “Ebristan” diye nitelendirdiği İstanbul Ebru Evi’nde, kağıt, kumaş, seramik, cam, ahşap gibi farklı malzemelere uygulamaktadır.

Hikmet Barutçugil; “sanat öyle büyük bir kavram ki, bilim onun içinde küçük bir parça. Sanatta yenilik yapmak, her şeyde olduğu gibi ilk başta çok yadırganıyor, özellikle de gelenekli sanatlarda. Bir yenilik yaptığınız zaman hemen tepkiler geliyor, sanat bozuluyor, yozlaşıyor gibi. Galile dünya yuvarlak dedi diye, Hezarfen Ahmet Çelebi kanat takıp uçtu diye öldürülüyor. Yenilik yapmak, her ne hikmetse, kimsenin işine gelmiyor. Bilimde bu yadırganmıyor da özellikle eski sanatlarda yadırganıyor. Ayni şeyleri uzun süre gören insan, bir süre sonra bıkar. Bu her gün baklava yemek gibi bir şey” sözleriyle sanatta yeniliğin gereğini en güzel şekilde anlatmaktadır. Sanatın bilimden daha geniş bir kavram olduğunu düşünen Barutçugil, yeniliğe de açık olması gerektiğini savunan sanatçılardandır.

1988 yılında Londra’da Royal College of Art tarafından sanatçıya yapılan bir davetle açtığı sergide, Barutçugil yaptığı yeni tarz ebruları sergilenmiş, çok ilgi görmüş ve isim bulmuştur. (Barutçugil, H., 2007).

Literatüre “Barut Ebrusu” olarak geçen, sanatçının buluşu olan ebru, ilk yapıldığında çok tepkiler ve eleştiriler almıştır. Ama sonra yurtdışında çok beğenilerek tescillenen ebru, müzelere girmiş ve beğenilip takdir görmeye başlamıştır.

Barutçugil’in gelenekselden farklı yeni tarzı ve uygulama alanları ebru sanatında yeniden doğuş olmuş, tarihinde görmediği ilgiyi görmeye başlamıştır.

“Sanatçıyı geleneğe bağlı kalmaya zorlarken kendi kimlik ve şahsiyetini terk etmek zorunda bırakıyoruz” diyen sanatçı, sanatın ve sanatçının sürekli yeniliklere açık olması gerektiğini söylemektedir (Barutçugil, H., Özdamar, M., 2008).

Ebru sanatçısı anlamına gelen “Ebruzen” kelimesi de Hikmet Barutçugil’in buluşudur (http://www.lightmillennium.org).

Geleneği yenilikle, yeni ve taze açılımlarla yaşatan Ebruzen Hikmet Barutçugil, battaldan baruta ebru desenleriyle, ebru sanatına yeni açılımlar getirerek sanatı hem yaşatıp, hem de tüm dünyaya tanıtmaktadır.

Medeniyetlerin sanat ve kültürle hayat bulduğunu savunan Hikmet Barutçugil, milli olmanın da milletlerarası olmaktan geçtiğine inanan sanatçılarımızdan birisidir (www.ktsv.com.tr) (Klasik Türk Sanatları Vakfı).

1992 yılında Amerika’nın San Francisco şehrinde Ebru Kongresi yapılır. Ebru bir Türk sanatı olarak bilinmesine rağmen, Türkiye’den sadece Hikmet Barutçugil kongreye katılmıştır. Onur konuğu olarak katıldığı kongrede, açılış konuşması yapması istenir. Konuşması, sergilenen ebrular kadar ilgi görür ve Amerika’nın “Ink and Gall” dergisinde yayınlanır. Bu konuşmanın sonunda bir mesele gündeme gelir; ebru neden kendi ülkesinde bu kadar ilgi görmüyor… Barutçugil gelecek kongrenin İstanbul’da yapılacağı sözünü verdiğinde salonda büyük bir alkış kopar. Böylelikle Hikmet Barutçugil 4. Ebruzenler Kongresini İstanbul’a taşır, düzenler ve yönetir. Ebristan adını verdiği İstanbul Ebru Evi’nde buluşan ve dünyanın dört bir yanından gelen sanatçılar 300-400 yıllık ebruları görünce ebrunun anavatanının İstanbul olduğunu anlamışlar ve sonrasında bunlarla ilgili olumlu birçok makale yazmışlar ve yayınlamışlardır (Barutçugil, H., 2007).

Sanatçı halen Ebristan Ebru Evi’nde ebru sanatıyla ilgili çalışmalarına devam etmekte ve öğrenci yetiştirmekte; aynı zamanda hat, tezhip, minyatür ve ciltçilik gibi diğer geleneksel sanatları da uygulayarak sürdürmektedir. Bunun yanında Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Geleneksel Türk El Sanatları Bölümü’nde eğitim faaliyetlerine devam etmekte olan sanatçı, yaşayan bir değerimiz olarak yaşamını sürdürmektedir (http:/www.mailce.com/hikmet-barutcugil.html ).

Hikmet Barutçugil’in Geleneksel Ebrularından Örnekler

http://www.ktsv.com.tr/


30

Hikmet Barutçugil’in Barut Ebrularından Örnekler


31

Sonuç ve Öneriler

Barutçugil’in de dediği gibi; su üzerinde yapılan aşk ve sır dolu bir sanat olan ebru geleneksel sanatlarımızın en önemlilerinden biridir. Bir dönem unutulmaya yüz tutmuşsa da, günümüzde çok değerli sanatçılarımız sayesinde sadece ülkemizde değil, neredeyse tüm dünyada tanınan, sevilen ve ilgi duyulan bir sanat olmuştur. Bu değerli sanatkarlarımızdan biri de Hikmet Barutçugil’dir.

Bir dönem duraklayan ve unutulma noktasına gelen bu sanatımız, ancak son yirmi yılda artık dünyaca tanınan ve ilgi ve beğeniyle izlenen bir sanat haline gelmiştir. Eskiden sadece İstanbul’da ve birkaç sanatkarla yaşatılmaya çalışılan ebru, başta Necmettin Okyay olmak üzere, Mustafa Düzgünman, Niyazi Sayın gibi sanatçılarla bir yandan öğrenciler yetiştirilerek yaşatılmaya, bir yandan da yurtdışında tanıtılmaya çalışılmıştır. 1970’lerde yetişenler tarafından sergiler açıldığında ebru yurtiçinde de tanınmaya başlanmıştır. 1980’ ler ebru sanatı için daha verimli olmuş; Alparslan Babaoğlu, Fuat Başar, Timuçin Tanarslan, Hikmet Barutçugil, Ahmet Çoktan, Nusret Hepgül, Feridun Özgören, Nedim Sönmez ve Uğur Göktaş bu dönemde yetişmiş sanatçılardandır. Sergi ve tanıtım faaliyetleri daha da hızlanmış, ilgi daha da artmıştır. Bu dönemde ebruda yenilik arayışları da görülmektedir. Başta Hikmet Barutçugil, sanatın da bilim gibi ilerleyip yeniliklere açık olması gerektiğini savunarak, ebru sanatına çok farklı açılımlar getirmiştir.

Ebru belki ilk çıktığında sanattı, ancak tarihi süreci içerisinde zanaat olarak varlık sürdürmüştür. Necmettin Okyay’ın teknesinde açan soyut çiçeklerle, ebru tekrar sanat olarak değerlendirilmeye başlanmıştır.

Günümüzde ise tam anlamıyla olmasa da ebru ilgiyle izlenen ve sevilen bir sanattır. Üniversitelerin Geleneksel El Sanatları, Türk Süsleme Sanatları gibi bölümlerinde, Halk Eğitim Merkezlerinde ve özel sanat atölyelerinde ebru kursları verilmektedir. Ancak bu yeterli değildir. Ebru sanatının ve sanatçılarının daha da iyi tanıtılması için yurt içi ve yurtdışı sergiler açılmalı, ebru sanatı dünyaya tanıtılmalıdır. Aynı zamanda ebru, bir sanat terapisi yöntemi olarak da kullanılabilir.

Bu bağlamda Hikmet Barutçugil’in ebru sanatını; verdiği eğitimlerle, seminer ve konferanslarla, yaptığı sanat terapileriyle tüm dünyaya tanıtma ve sevdirme çabaları takdire şayandır.

Kitle iletişim araçlarıyla da ebru sanatı daha çok tanıtılabilir ve ilgili programlar düzenlenebilir. Ebrunun kitap kapaklarında, kumaşlarda, tabaklarda kısaca endüstri tasarımının her alanında daha fazla yer alması sağlanabilir.

Ebru sergilerinin ve yarışmalarının düzenlenip, belki ünlü sanatçıların eserlerinden oluşan bir Ebru Müzesi’nin yapılandırılması da bu sanata yapılacak en büyük katkılardan olacaktır. Bütün bu önerilerin sadece büyük şehirlerde değil, her ilde gerçekleştirilmeye çalışılması, daha fazla kitleye ulaşılabilirliği de sağlayacaktır.

KAYNAKÇA

BABAOĞLU, A., (2007), Ebru İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, Geleneksel Sanatlar Serisi II, İstanbul.

BARUTÇUGİL, H., (2003-b), Efsun Çiçeği, Ebristan Yayınları, İstanbul.

BARUTÇUGİL, H., (2005), Siyah Beyaz Ebru, Ebristan Yayınları, İstanbul.

BARUTÇUGİL, H., (2006), Simetri, Ebristan Yayınları, İstanbul.

BARUTÇUGİL, H., (2007), Türklerin Ebru Sanatı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara.

BARUTÇUGİL, H., ÖZDAMAR, M., (2008), Battaldan Baruta Ebruvan, Üsküdar Belediyesi Yayınları, İstanbul.

BARUTÇUGİL, H., (2010),”Geçmişten Günümüze Ebru Sanatı ve Çağdaş Bir Yorum İle Günümüz Tekstiline Uygulanması”, Haliç Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi

DERE, Ö. F., (2011), Devlet-i Aliyye’den Günümüze Ebru Sanatı, İnkılab Yayınevi, İstanbul.

DERMAN, M. U., (1977), Türk Sanatında Ebru, Ak Yayınları, İstanbul.

ELHAN, S., (2004), Yapım Yöntemleriyle Ebru Sanatı, Murat Kitabevi, Ankara.

ETİKE, S., SEÇKİNÖZ, M., ALPASLAN, S., KOMSUOĞLU, Ş., İMER. A., (2002), Süsleme Resmi ve Süsleme Sanatları Tarihi, M.E.B. Yayınları

GÖKTAŞ, U., (1986), Son Ebru Ustası: Mustafa Düzgünman, Türkiyemiz, S:49, İstanbul.

KARASAR, N., (2009), Bilimsel Araştırma Yöntemi, Nobel Yayıncılık, Ankara.

YILDIRIM, A., ŞİMŞEK, H., (2008), Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Seçkin Yayıncılık, Ankara.


32

http://www.ebristan.com/?s=10Kısa Biyografi (13/12/2013).

http://www.mailce.com/hikmet-barutcugil.html (12/12/2013).

http://www.lightmillennium.org (12/12/2013).

http://v3.arkitera.com (13 12 2013).

http://www.ktsv.com (24/06/2014).

http://www.mailce.com/hikmet-barutcugil.html

http://www.lightmillennium.org/

http://v3.arkitera.com/

http://www.ktsv.com/


33

TÜRKİYE’DE SENDİKACILIĞIN TARİHİ GELİŞİMİ VE SENDİKALAŞMA ORANININ AZALMA SEBEPLERİ

İlkin Behlül ÇAP

Öğr. Gör.

[email protected]

Cihan DURMUŞKAYA

Araş. Gör.

[email protected]

Abstract

Trade union rights in Turkey were achieved without a violent struggle of workers unlike the rest of the world and after that the formation of a working class unity process has emerged. Turkey's trade union activities began as a reflection of workers' struggles in the world. The most important reason is that the process of industrialization, and hence the formation of the working class were realized later than the rest of the world. The process of trade union activities in Turkey began with the Republican era and especially in the single-party period emerges as political control and limitation of union activities. The desired development process of trade union activities could not have been achieved although there were some the positive developments, such as the 1961 constitution and transition to multiparty era due to both legal prohibitions until 1980 afterwards and military coups. All over the world, especially after the 80s, the globalization process has begun leading to a change in the working conditions and the structure of employment. More effective organizational structures for trade unions were needed due to some new conditions such as, decreased employment in the industrial sector, increasing more qualified labour force of service sector who are less interested in unions, the emergence of new types of work (flexible / part-time work, etc.). Privatization and sub-contracting practices also narrows the field of organizing of trade unions. Governments are increasingly moving away from the employer roles, trade unions in the public sector also lose power. These changes in Turkey necessitate a drastic change in trade union structure.

Ker Words: History of Trade Unionism, the Unionization Rate

ÖZET

Türkiye’de Sendikal haklar Dünyadakinin aksine şiddetli bir işçi mücadelesi olmadan elde edilmiş ve sonrasında sınıfsal birliğin oluşması süreci ortaya çıkmıştır. Türkiye’de sendikal faaliyetler Dünya’daki işçi mücadelesinin yansıması olarak başlamıştır. Bunun en önemli sebebi ise sanayileşmenin ve dolayısıyla işçi sınıfının oluşum sürecinin dünyadakinden daha geç gerçekleşmesidir. Cumhuriyet dönemiyle başlayan Türkiye sendikal faaliyetler süreci özellikle tek partili dönemde siyasi gücün sendikal faaliyetleri kontrol altında tutma ve sınırlama isteğiyle karşımıza çıkmaktadır. Çok partili döneme geçiş ve 1961 anayasası gibi olumlu gelişmelere rağmen 1980 sonrasına kadar hem kanuni engeller hem de askeri darbelerle sendikal faaliyetler istenilen gelişme sürecini yaşayamamıştır. Tüm dünyada, özellikle 80’li yıllardan sonra yaşanan küreselleşme süreci istihdamın yapısını ve dolayısıyla çalışma koşullarını da değiştirmiştir. Endüstri sektöründe istihdam azalırken, daha çok nitelikli işgücü gibi sendikaya çok az ilgi duyanların yer aldığı hizmet sektöründeki istihdam artışı ve ortaya çıkan yeni çalışma türleri (esnek / kısmi zamanlı çalışma gibi) sendikalar için geçmişte olduğundan daha etkili bir örgütlenme sorununu ortaya çıkarmıştır. Özelleştirme ve alt işveren uygulamaları da sendikaların örgütlenme alanını daraltmaktadır. Devlet, işveren rolünden giderek uzaklaşmakta böylece sendikacılık kamuda da güç kaybetmektedir. Yaşanan bu değişimler, Türkiye’deki sendikal yapılarda köklü bir değişiklik yapılmasını zorunlu hale getirmiştir.

Anahtar Kelimeler: Sendikacılık Tarihi, Sendikalaşma oranı,

GİRİŞ

Ülkelerde sendikacılığın tarihine bakmak, esasında o ülkelerin işçi hareketlerine bakmakla eşdeğer görülmektedir. İşçi hareketlerinin kurumsallaşmasıyla sendikal faaliyetleri beraberinde getirmesi tezi, konunun bu şekilde algılanmasından kaynaklanmaktadır. Marksist söylem, tarihi sınıfların çatışmasından ibaret olarak görmektedir. Bu bağlamda sendikacılık



http://tureng.com/search/necessitate


34

tarihi üzerine yapılacak çalışmalar işçi hareketinin kurumsallaştığı dönem kadar kurumsallaşmadığı/kurumsallaşamadığı döneminde incelenmesini gerektirmektedir.

Araştırmada bu nedenle kurumsallaşmanın başlamadan önceki süreç ve kurumsallaşma sonrası ele alınacaktır. Türkiye’de sendikacılık üzerine yapılan çalışmalar çeşitli dönemselleştirmelerle incelenmiştir. Türkiye Sendikacılık Ansiklopedisinde bu dönemselleştirme; cumhuriyet sonrası (1920- 1960) dönem, (1960-1980) arası dönem ve 1980 sonrası şeklinde gerçekleşmiştir. Bu ana dönemselleştirme bazı yıllara göre alt sınıflandırmalara da tabii tutulmuştur. Mahir oğullarının yaptığı araştırmada ise dönemselleştirme üç evrede incelenmiştir. 1947-1963, 1963-1983 ve 1983. Araştırmada sendikalaşma hakkının doğuşundan sonraki 53 yıllık süreç incelenmiştir(Mahiroğulları, 2000:161). Talas ise Türk sendikacılık tarihini Cumhuriyet öncesi ve sonrası olmak üzere iki dönemde incelemektedir(Talas, 1976:252). Bu dönemlerde işçi hareketi; devletin yaklaşımı, kanunlar, anayasalardaki değişikliklerle şekillenmiştir. Bunun yanında bu dönemselleştirme genel olarak yapılmıştır. Bu dönemler içerisinde işçi hareketini etkileyen kritik yıllarda olmuştur. Genel olarak yapılan dönemselleştirme çerçevesinde bu kritik süreçlere de değinilecektir.

Sendikacılık hareketinin doğabilmesi için sanayileşmenin başlaması ve bunun bir sonucu olarak da bir işçi sınıfının doğması gerekmektedir. Ancak sendikacılık hareketi doğduktan sonra, rahat gelişebilmesinin temel bir koşulu da hukuksal ortam ve durumun elverişli olması ve engelleyici kısıtlamalarla gelişmenin aksatılmamasıdır(A.g.e, 1976:258).

METOD

Bu çalışmada Türkiye’de cumhuriyet sonrası sendikacılığın tarihi sürecini içeren kaynaklar taranmış ve kronolojik bir sendikalaşma süreci incelenmiştir. Tarihi süreç ile birlikte çeşitli sendikalar, devlet kaynakları ve yabancı kaynaklardan 1948’den itibaren sendikalaşma oranları araştırılmış ve veriler karşılaştırılmıştır.

1923-1960 Döneminde İşçi Hareketleri

Cumhuriyet ilan edildiği sırada Türk sendikacılık hareketi dağınık, hukuksal dayanakları bakımından yetersiz, hükümetlerin ve kamuoyunun anlayışına ulaşamamış bir durumda idi. Lider kadrosu yetişmemişti. Bir savaş sonu şaşkınlığı içerisindeydi. 1923 yılında toplanmış olan İzmir İktisat Kongresi bu durumu yansıtmaktadır. Kongre’de işçiler sosyal politikaya ilişkin bazı önemli istekler ileri sürmüşlerdir. Fakat Kongre’ye daha iyi biçimde örgütlenmiş tüccarların ve sanayicilerin görüşleri egemen olmuştur ve bu Kongre’de işçiler lehine, üzerinde durulmaya değer kararlar alınamamıştır. Yasalar sendikaların faaliyetlerini yasakladığı için, sendikaların açık olarak bir partiyi desteklemeleri mümkün değildi. Fakat işçilerin ve liderlerin kişisel eğilimleri bir bölünmenin gerçekleştiğini açık olarak gösteriyordu. C.H.P. yanlısı İstanbul İşçi Sendikaları Birliği’ne karşı D.P. yanlısı Hür İşçi Sendikaları Birliği kurulmuştu (A.g.e, 1976:254-155).

Tek partili dönem, çalışma ilişkilerinin taraflarının örgütlenmeleri açısından sorunlarla doludur. Bu sorunlar; kısmen hukuki, kısmen de fiili durumdan kaynaklanmaktadır. Fiili durum, belirli bir döneme kadar, sınırlı hukuki engeller olmasına karşın, tek parti yönetiminin uygulamalarıyla olmuştur. Hukuki durumu ise öncelikle Osmanlı İmparatorluğu’ndan sarkan yasalar ve Cumhuriyet döneminde çıkarılan yeni yasalar çerçevesinde incelemek gereklidir(Makal, 1999:292). Bu dönem, çalışma ilişkileri alanının büyük ölçüde bağımsızlık kazanamadığı, daha çok siyasi ve iktisadi alanlar tarafından belirlendiği bir dönem olmuştur. Bu belirlemenin dinamiğini ise büyük ölçüde siyasal alandaki tek parti yönetimi ve iktisadi alandaki devletçilik oluşturmuştur. Her ne kadar bu dönemde çalışma ilişkileri bağımsız bir alan olma niteliği kazanamamışsa da, meydana gelen gelişmeler, çalışma ilişkilerinin daha sonraki dönemlerde kazanacağı nitelikler açısından belirleyici olmuştur. Özellikle devletçi dönemdeki sanayileşme çabaları, ülkede modern bir sanayinin oluşmasını sağlamış, böylece modern bir işçi sınıfının oluşumu da mümkün olmuştur. Kırsal kesim kökenli, niteliksiz ve süreklilik özelliği taşımayan işgücü; zaman içerisinde sürekli ve nitelikli hale gelmiştir. Çalışma ilişkilerinin kurumsallaşması açısından bakılırsa dönem içerisinde ciddi bir kurumsallaşmanın sağlanamadığı görülmektedir. Bunda, çalışma ilişkileri alanının henüz ayrı, bağımsız bir alan haline gelememiş olmasının yanında, bu alanın, sistemin asli aktörleri olan işçi ve işverenlerden çok devlet tarafından belirlenmek isteniyor olması rol oynamıştır(A.g.e, 1999:482).

1923’te cumhuriyetin ilanıyla birlikte Cumhuriyet Halk Fırkası tek partili dönemi 1950’ye kadar sürmüştür. 1919-1923 döneminde, sendikal örgüt ve üst birlik oluşturma çabaları hız kazanmıştı. 1919’da kurulan sosyalist siyasal partilerin, özellikle Türkiye İşçi ve Çiftçi Fırkası’nın öncülüğünde gelişen bu çabalar çok geçmeden Ankara Hükümetinin baskı ve rekabetiyle karşılaşmıştır(Kutal Vd., 1998:104).

Cumhuriyet Halk Fırkası, sendikal hareketi denetim altına almak için, bir taraftan var olan sendikalara baskı uyguluyor, bu örgütlere kendi adamlarını sokmaya çalışıyor, bir taraftan da paravan sendikalar kuruyordu. Hükümetin niyetinin farkına varan ve bağımsız bir işçi hareketinin kaçınılmazlığında karar kılan sosyalist çevrelerin etkisindeki işçiler, 1924’te Amele Teali Cemiyeti’ni kurdular. Yeni rejimin işçi hareketleri karşısındaki tavrı 1925’ten sonra daha da netleşmişti. Hiçbir ayrım


35

gözetmeksizin yönetsel bir kararla önleme ve yasaklama yetkisini hükümete tanıyan; işçi örgüt ve eylemleri içinde yasaklayıcı ve baskıcı bir çerçeve oluşturan Takriri Sükun Kanunu 1925’te kabul edilmiştir(A.g.e, 1998:104).

1925 ve 1930 arasında Amele Teali Cemiyeti’nin öncülüğünde pek çok eylem ve grev gerçekleştirilmiştir. Devlet, yabancı sermayeli işletmeleri satın alıp millileştirince grevler yasaklanmaya başlanmıştır. Halk Fırkası, sömürünün ancak yabancı sermayeli işletmelerde olabileceğini savunduğundan, devlet işletmelerinde grevlerin gereksiz olduğu sonucunu çıkardı ve özellikle 1930’dan sonra greve giden işçiler ‘düzeni bozan fesatçılar’ olarak ele alınmıştır(A.g.e, 1998:104).

1930’lu yılların devletçiliği, bağımsız işçi örgütlerini yasaklayan, işçileri hükümet güdümlü derneklerde örgütlenmeye zorlayan ve işçi eylemlerini baltalayan idari ve yasal önlemlerle takviye edilmiştir. 1933 Cemiyetler Kanunu değişikliği, grev hakkını tamamen ortadan kaldıran İş Kanunu (1936), sınıf esasına göre cemiyet/sendika kurmayı yasaklayan Cemiyetler Kanunu değişikliği(1938), Halk Fırkasının işi hareketlerini engellemekte kullandığı başlıca baskı araçlarıydı(A.g.e, 1998:104).

İşçi hareketleri, 2.dünya savaşı sırasında daha da durgunlaşmıştır. Savaş yılları, Türkiye’de çalışma koşullarının son derece zorlaştırıldığı, çalışma sürelerinin uzatıldığı, seferberlik ve askere alınmalar sonucu işlerinden olan yetişkin işçilerin kadın ve çocuk işçilerle ikame edildiği, gerçek ücretlerden %50’yi aşan bir düşme gösterdiği, karaborsa ve vurgunculuk sonucu fiyatların hızla arttığı, bütün bu gelişmelere paralel olarak işçiler ve aydınlar üzerinde siyasal ve polisiye baskıların, örgütlenme hakkı önündeki engellerin çoğaldığı bir dönemdi(A.g.e, 1998:104).

2. dünya savaşının sonrasında bazı ekonomik, siyasal ve sosyal değişimler yaşanmıştır. Demokratik ilke ve düşünceler somutlaşmıştır. Yeniden kurulan dünya dengesi içinde Türkiye’nin demokrasi cephesinde yer alabilmesi için çok partili yaşama geçmesi gerekiyordu. ‘Milli Şeflik’ in bırakılması, sendikaların kurulması ilk yapılması gereken değişikliklerdi(Sülker, 2004:9). Talas’a göre ise bu değişim, bir taraftan Milletlerarası Çalışma Teşkilatı’na üye olmaktan, diğer taraftan insan hak ve hürriyetlerine Anayasası’nda geniş bir yer veren Birleşmiş Milletler kurucu üyeleri arasında yer almaktan mütevellit akdi vecibeler ve memlekette küçükte olsa doğmuş olan milli sanayi içinde çalışan işçilerin teşkilatlanmalarına imkan vermek zarureti ve çok partili hayata geçiş Cemiyetler Kanunu’nun değiştirilmesini zorunlu kılmıştır. Diğer anti demokratik hükümlerle birlikte sendika kurma yasağı 1946 değişikliğiyle kaldırılmıştır(Makal, 1999:478).

2. dünya savaşının faşizmin yenilgisiyle sonuçlanmasının ardından Türkiye’de çok partili döneme girilmiştir. Yeni dönemin hemen başlarında 1946’da sınıf esasına dayalı cemiyet kurma yasağı yürürlükten kaldırılmıştır. Böylece sendika hakkı yasal olarak tanınmıştır(Kutal Vd., 1998:104).

İşçiler tek partili dönemdeki baskıların hıncını almak istercesine Cemiyetler Kanunu değişiminin ardından hızla örgütlenmeye başlamışlardır. Bir yanda kısa dönemli sınıfsal çıkarların korunması amacıyla kurulan ve kendiliğindenci yanı ağır basan sendikal örgütlenmeler, diğer tarafta sosyalist partilerin öncülüğünde kurulan sendikalar özellikle işçilerin yoğun olduğu kentlerde hızla çoğalmıştır(A.g.e, 1998:104).

CHP iktidarı, denetim ve vesayet dışına çıkan bu sendika hareketini frenlemek için tedbir almakta gecikmedi. ‘’Çalışma Bakanlığına yardımcı olmak, İş Kanununun tatbikatını kolaylaştırmak, iş randımanını arttırmak’’ amacıyla CHP direktiflerine uygun ve CHP’nin parasıyla işçi dernekleri kudurmaya girişmiştir. İktidar, işçilerin bu tür derneklere pek itibar etmemeleri üzerine daha dolaysız yöntemlere başvurmuştur. Sosyalist partiler ve tehlikeli sayılan sendikalar, 17 Aralık 1946’da sıkıyönetim komutanlığı kararıyla kapatılmıştır(A.g.e, 1998:104).

Türkiye işçi sınıfı tarihinin ‘’46 sendikacılığı’’ dönemi böylece sona ermiştir. Bu sırada Çalışma Bakanlığının hazırlamakta olduğu sendikalar kanunu ile ilgili şükranlarını CHP iletiyordu(A.g.e, 1998:104).

5018 sayılı Sendikalar Kanunu, sendikaların ‘’siyasetle iştigal’’ edemeyeceklerini, milliyetçiliğe ve milli menfaatlere aykırı faaliyette bulunamayacaklarını hükme bağlayan ünlü 5. Maddesiyle birlikte 1947’de kabul edilmiştir. CHP iktidarı, Sendikalar Kanununun yürürlüğe girmesini takiben ‘İşçi Bürosu’ açtı ve bu büro kanalıyla mali yardımlarda bulunmak suretiyle sendikalar kurmaya ve bu yolla önemli bir seçmen kitlesi haline gelmiş işçilerin desteğinden yararlanmaya çalışmıştır. CHP’ye bağlı sendikalar ve işçilerden kopuk sendika önderleri bu çabaların bir ürünü olarak filizlenmiştir. Öte yandan CHP’nin KİT işçi örgütlenmesini özellikle desteklemesi, CHP’li olmayanların işten çıkarılma tehdidi altında tutulması, KİT’lerde çalışma koşullarının nispeten daha iyi olması, işçilerin önemli bir bölümünün kırla ilişkisinin devam etmesi, sendikaların mali sıkıntılar içinde bulunması vb. etkenlerle siyasal iktidara bağımlı sendikacılığın oluşmasında önemli bir rol oynamıştır(A.g.e, 1998:104).

Güdümlü sendikalar hükümetle ilişkilerini sıcak tutmuştur. Ancak CHP iktidarı işçilerin özlemlerine yanıt vermekten uzaktı. 1950’ye doğru beliren ekonomik kriz, işçilerin ve sendikaların DP’ye yönelmesi sonucunu doğurmuştur. DP 14 Mayıs 1950’de genel seçimi kazanmıştır. Ancak iktidar değişikliği, işçi sınıfı üzerindeki baskıların sona ereceği anlamını taşımıyordu. DP’nin iktidar yılları, işçi haklarıyla ilgili vaatlerin yerine getirilmediği, dar sendikal ve ekonomik taleplerin dahi


36

genellikle karşılanmadığı, iktidarın güdümünde olmayan sendikaların çeşitli biçimlerde cezalandırıldığı bir dönem olmuştur(A.g.e Vd., 1998:104).

1950-1960 döneminin başlangıcında Türkiye sendikacılığının siyasal özelliklerini ve dolayısıyla işçi hareketinin niteliğini derin bir biçimde etkileyen bir başka gelişme daha ortaya çıkmıştır. Bu, TÜRK-İŞ’in kuruluş ve ilk gelişme döneminde kendisini gösteren Amerikan etkisidir(A.g.e ,1998:105).

Bağımsız siyasal mücadeleyi reddeden, hükümetlerle iyi ilişki içerisinde olmaya özen gösteren ve sermayedar sınıflar yerine sol akımlarla mücadele etmeyi ilke edinen TÜRK-İŞ, ‘bazı idare amirlerinin işçileri komünistlikle itham etmelerine mukabele olarak 1953’te komünizmi tel’in mitingi düzenlemiştir(A.g.e, 1998:105).

DP iktidarı bu tür mitinglerde bir sorun görmüyordu ancak sendikaların en ilkel fonksiyonlarını bile ‘siyaset’ olarak nitelendirerek yasaklamıştır. Muhalefetteyken işçilere grev hakkı vaadinde bulunan DP, iktidarda kaldığı 10 yıl süre boyunca grev yasağını uygulamıştır. Bu nedenle DP döneminde bilinen çok az sayıda önemli grev bulunmaktadır(A.g.e, 1998:105).

1960 Sonrasında İşçi Hareketleri

Türk sendikacılık hareketinin altın dönemi 27 Mayıs Devrimi ile başlar. Anayasanın ve yeni yasaların getirmiş oldukları bütün özgürlüklerden yararlanan sendikacılık hızla gelişmiş ve toplumun yaşantısında önemli bir yer edinmiştir. On beş yıl önce kuşku ile bakılan sendika liderleri, bu yıllarda itibarlı kimseler olarak görülmektedir(Talas, 1976:256).

Bu dönemde Türk Sendikacılığı karmaşık bir örgütlenme yapısı göstermektedir. Bu çerçevede aşağı yukarı sendikacılık tarihi içerisinde gözlenen tüm örgütlenme biçimleri denenmiştir. Bunlar içerisinde, işletme düzeyinde kurulan mahalli sendikalar, 1960 öncesi dönemde Türk sendikacılığının hakim örgütlenme biçimi olmuştur. Buna karşılık 5018 sayılı yasada sadece birlikte söz edilmesine karşın, yasanın 8. Maddesine dayanarak dört ayrı üst sendikal örgütlenme biçimi ortaya çıkmıştır: Birlik, federasyon, genel sendikalar, konfederasyon. Birlikler; belirli bir bölge veya şehirde farklı iş kollarındaki sendikaların bir araya gelerek oluşturduğu üst örgütlerdir. Federasyonlar ise aynı iş kolundaki yerel sendikaların bölgesel ya da ülke düzeyinde meydana getirdikleri üst kuruluşlardır. Genel sendikalar, meslek yada endüstri bazında bir sınırlama olmaksızın, farklı meslek yada endüstride çalışan işçileri bir araya getiren örgütlerdir. Konfederasyon düzeyinde ise 1952 yılında kurulan ve dönemin tek işçi konfederasyonu olma niteliği taşıyan Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu, tüm kategorilerdeki işçi sendikalarını üye olarak kabul edip, bünyesinde barındırmaktaydı. Bunların dışında iş kolu esasına göre örgütlenmiş ve milli sendika yada Türkiye tip sendika diye tabir edilen ve belirli bir iş kolunda çalışan işçileri toplayan sendikalar bulunmaktadır. Kuşkusuz, sendikaların dönem içerisinde örgütlenme bazları itibariyle bu kadar çeşitlilik göstermesi, üstelik bazen bu bazlardaki örgütlenmelerin ‘‘birbirini tamamlar ve güçlendirir değil de, birbirini dışlar ve birbirleriyle çelişir nitelikte gelişmesi’’ Türkiye’de sendikacılığın gelişimini olumsuz yönde etkilemiştir. Bu tarz bir örgütlenme, bir yandan Türkiye koşullarının bir sonucu iken, diğer yandan da sendikacılık hareketinin gelişememesi üzerinde etken olmuştur. Ancak zaman içerisinde ‘‘mahalli sendikalar üzerinde yeter derecede selahiyet ve nüfuza sahip olamayan federasyonlara nazaran, kendilerine tabi ve hükmi şahsiyeti haiz olmayan bir şube teşkilatı kanalıyla faaliyet gösteren Türkiye tipi sendikalar, gerek işverenlerle münasebetler, gerek mali güç bakımından daha başarılı olduklarını ispat etmişlerdir(Makal, 2002:274-275).

Türkiye işçi sınıfı, 27 Mayıs 1960 askeri müdahalesine kadar, gerek işçi haklarını ve sınıfsal çıkarlarını savunmak, gerekse demokratikleşme açısından önemli bir varlık gösterememiştir. 1960 sonrasında, 1961 anayasasının görece özgürlükçü niteliği ve bu niteliğe uygun olarak 1963’te çıkarılan 274 ve 275 sayılı yasalar, işçi hareketinin canlılık kazanması için elverişli koşullar yaratmıştır(Kutal Vd., 1998:105).

27 Mayıs askeri müdahalesi, Türkiye’nin siyasal yaşamında olduğu kadar, işçi hareketlerinde de bir dönüm noktası olmuştur. Yeni bir dönemin açılmasına öncülük etmiştir. 1960 öncesinde ürkek, geri çekilmeye hazır, haklarını mücadele ederek elde etmekten çok, siyasal iktidarla iyi ilişkiler kurarak sağlama çabası içinde olan işçi hareketi, 1961 yılında İstanbul’da düzenlenen Saraçhane Mitinginde taleplerini ilk kez güçlü olarak duyurmuştur(A.g.e., 1998:105).

1961 anayasası, sendikalara toplu iş sözleşmesi ve grev hakkı tanımasına rağmen, 1963 yılına kadar yasal düzenlemeler gerçekleştirilememiştir. Saraçhane mitingi bu hakların dile getirildiği en önemli miting olmuştur. 1961 yılını daha çok pasif eylemlerle geçiren işçiler 1962’de hareketlenmiştir. 1963’te 274 ve 275 sayılı yasanın çıkmasıyla 274 yılından itibaren işçi hareketi aktif eylemlerde bulunmaya başlamıştır. 1964’te 90 civarında eylemin 81’i grev olarak gerçekleşmiştir. 1965'te grevlerde yarı yarıya bir düşüş yaşanmıştır. 1967 yılına kadar eylemlerde sektörel olarak artışlar yaşanmıştır(A.g.e 1998:105).

1967’nin bir diğer özelliği, TÜRK-İŞ’in ‘partiler üstü’ ve toplu sözleşme ile sınırlı sendikacılığına karşı ‘sınıf ve kitle’ sendikacılığı felsefesini benimseyen yeni bir konfederasyonun DİSK’in kurulmasıydı. TÜRK-İŞ’in, işçilerin çıkarlarına hizmet edemediğini ve ulusal olmayan bir politika izlediğini açıklayan DİSK, TÜRK-İŞ’in işçilerin temsil yetkisini yitirdiğini


37

de belirtiyordu. DİSK’in kurulmasıyla sendikal rekabet şiddetlenmiştir. 1967’deki grev sayısındaki artışta bu rekabetin önemli bir etkisi olmuştur. 1967 yılı sendikal rekabetinde belirleyici olduğu yeni bir dönemin başlangıcıdır. 1964-67 arasında işçi eylemlerinde grevlerin oranı %90 iken 1968’de bu oran %60’a düşmüştür. 1968 yılı grev ve direnişlerin yanı sıra işgallerin, polis ve jandarma ile çatışmaların yaşandığı bir yıl olmuştur. Sendikalar arasındaki rekabet, yer yer yetki tartışmalarına ve işçilerin referandum taleplerinden doğan gerginliklere yol açmıştır. İşçi eylemlerinde radikalleşme ve işçilerin sınıfsal ve siyasal bilinç kazanma süreçleri hızlanmıştır(A.g.e 1998:106-107). Türk-İş’in Ocak 1964’te toplanan genel kurulunda tüzüğüne de geçmiş bulunan ‘partiler üstü politika’ ilkesi, Amerikan sendikacılığına egemen olan ‘tarafsız’(non-partisan) politika ilkesinin bir benzeridir. Ancak iki ülke arasındaki ve iki ülkenin sendikacılık hareketi arasındaki farklılıkları dolayısıyla, aynı ilkenin benimsenmesiyle ortaya çıkan durumunda bazı farklılıklar göstermesi kaçınılmazdır(Işıklı, 2005:533-534). Türk-İş’in ‘partiler üstü politikası’ na karşı beliren ilk tepkilerin sonucunda DİSK doğmuştur. Fakat bu yönde beliren tepkiler DİSK ile sınırlı kalmamıştır. DİSK’i oluşturan sendikalar ayrıldıktan sonra da Türk-İş içinde ‘partiler üstü politika’ ya karşı farklı tonda da olsa belli bir muhalefet daime olmuş ve bu muhalefetin giderek yaygınlaşması, yoğunlaşması ve oldukça belirgin bir çizgide yerini alması sonucunda ‘‘sosyal demokrat’’ olarak tanımlanan sendikacılık hareketi doğmuştur(A.g.e, 2005: 556).

1970 yılında özel kesim grevlerinde önemli bir değişiklik olmazken, kamu kesimi grevlerinde önemli artış yaşanmıştır. Kamu kesimindeki grev sayısı 1960-80 arasında en yüksek seviyelerine ulaşmıştır. 1970 yılının diğer özelliği işyeri işgali ve direniş gibi eylemlere daha fazla başvurulmasıydı. 15-16 Haziran 1970’te Sendikalar Kanunu ile Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu’nda yapılması düşünülen, özünde DİSK’i etkisiz hale getirmeyi amaçlayan değişiklikleri protesto etmek amacıyla pek çok eylem gerçekleştirilmiştir. 16 Haziran’da işçilerle asker ve polis arasında çatışmalar çıktı, sıkıyönetim ilan edildi. Çok sayıda işçi ve sendikacı öz altına alındı ve olaylardan sonra işverenler kara listeler hazırladı binlerce işçi işten çıkarıldı. Böylece militan kadroların önemli bir bölümü fabrikaların ve işyerlerinin dışına itildi(Kutal Vd., 1998:106-107).

1971’de 12 Mart askeri müdahalesi, ardından ilan edilen sıkıyönetim sınıf hareketlerinin gelişmesine bir kez daha gem vurmuştur. Grevlerde ve grev dışı eylemlerde büyük bir düşüş yaşanmıştır. Kamu grevlerinde düşüş özel sektör grevlerinde ise azda olsa artış görülmüştür(A.g.e, 1998:106-107).

Dönemle ilgili genel bir değerlendirme yapılacak olursa 1961-1971 döneminde gerçekleştirilen toplam 862 eylemin %70’i grev, %30’u grev dışı eylemlerdir. Grev dışı eylemler genellikle pasif direniş ve yürüyüşlerdir. Eylemler daha çok toplu iş sözleşmelerinde yaşanan uyuşmazlıklardan kaynaklanmıştır. Toplu sözleşme koşullarına uyulmaması nedeniyle zaman zaman işçiler hak grevlerine başvurmuşlardır(A.g.e, 1998:106-107).

1960’lı yıllar ithal ikameci, iç pazara dönük üretimin yapıldığı, popülist politikaların izlediği yıllar olmasına rağmen, toplu iş sözleşmelerinin yapıldığı ilk yıllar olan 1964 ve 1965 yılları ile 1970 yılında gerçek ücretlerdeki artış verimlilikteki artıştan yüksek olmuş, diğer yıllarda ise gerisinde kalmıştır. Bu durum, diğer yıllarda ücret/kar oranında ücretler aleyhine bir gelişmenin olduğunu göstermektedir. 1963-1971 döneminde grevlerin %74’ü özel kesimde, %16’sı kamu kesiminde; grevci işçilerin %47’si özel kesimde, %53’ü kamu kesimindedir(A.g.e, 1998:106-107). Bunun yanında işçi hareketinde bu dönemde ABD’nin de etkileri bulunmaktadır.

ABD’nin Türkiye işçi hareketini, uluslararası alandaki tercihlerine ve emellerine uygun doğrultuda biçimlendirme ve yönlendirme çabaları, 1960 sonrasında bir Amerikan hükümet kuruluşu olan AID’in(Uluslararası Kalkınma Ajansı) Türk-İş ile doğrudan bağlantı kurması sonucu, çok rahat bir aşamaya girmiştir. Bu yolla, eğitim, inceleme gezisi vs. adlarla yürütülen faaliyetlerin işçi hareketi üzerindeki etkilerini, Türkiye’de görev yapmış olan Amerikan çalışma ateşelerinden biri şöyle anlatmaktadır: ‘‘ABD’nin taktik, teknik ve hatta felsefe olarak sağladığı unsurların pek çoğunun ilk sendikal deneyimlerini ücret bilincine dayalı sendikacılık içinde geçirmiş üyelerin meydana getirdiği Türk sendikacılığını tüm olarak etkilemeye devam edeceğe benzemektedir.’’(Işıklı, 2003:77).

Bu hakların elde edilmesi elbette ki kapsamlı bir sınıf mücadeleleri sonucunda elde edilmemiştir. Türkiye’de sendikal hakların kullanımının, bir zamanlar batıda olduğu gibi acılı bazı sonuçları göze almayı gerekli kılan bir hak haline geldiğini göstermektedir. Denilebilir ki, orada önce bedel ödenmiş, sonra hak elde edilmiştir. Türkiye’de ise önce hak elde edilmiş, sonra ise bedeli ödenmektedir(A.g.e, 2003:63).

1972-1980 Döneminde İşçi Hareketleri

Sendikacılık hareketi bu dönemde halk tarafından sosyal yapının yararlı bir öğesi olarak kabul görmüştür. Bu durum, uzun ve çok çetin savaşlar verilmeden varılmış bir sonuçtur. Bunda basının, üniversitelerin ve aydınların rolleri olduğunu söylemek mümkündür(Talas, 1976:257).

12 Mart 1971 askeri müdahalesi ve onu izleyen sıkıyönetim, tüm işçi hareketleri ve eylemlerini olumsuz yönde etkilemiştir. 1972’de gerçekleştirilen eylemlerin neredeyse %90’ı grevdir. 73 ve 74 yıllarında grevlerde artışlar meydana gelmiştir. Grev


38

dışı eylemlerde ise genellikle başvurulan yöntem direniştir. 1975 yılında hem grevler hem de grev dışı eylemler artış eğilimini sürdürmüştür. Ayrıca işçi hareketinde, siyasal görüş farklılıkları nedeniyle sert çatışmalar doğmuştur. Özellikle DİSK üyesi işçiler ile MİSK yandaşları arasında çatışmalar yaşanmıştır. DİSK’in sınıf savaşımı ve siyasal eylem temeline dayalı sendikacılık anlayışı karşısında TÜRK-İŞ partiler üstü ve özünde uzlaşmacı sendikacılık anlayışının işçi arasındaki başarısızlığı, DİSK’in önünü kesmek için MİSK militanlarının seferber edilmesine yol açmıştır. 1976 ve 1977’de grev sayısında artış yaşanırken 1977’de grev dışı eylemler azalma eğilime girmiştir. 1978’de grev sayısı artış oranında azalma yaşanırken grev dışı eylemlere daha çok başvurulmuştur. 1977’de İstanbul’da düzenlenen ve on binlerce işçi, öğrenci ve memurun katıldığı 1 mayıs mitingine ateş açılması sonucu 36 kişi hayatını kaybetmiştir. Olayın gerçek failleri ve amacı günümüze kadar ortaya çıkarılamamıştır. 1978’de grevlerde ve grev dışı eylemlerde artış eğilimi devam etmiştir. Grev dışı yöntemler genellikle iş yavaşlatma, yemek boykotu ve direniş şeklinde gerçekleşmiştir. Sendikalar arası rekabet şiddetlenirken işçi sınıfı da bu yıllarda yoğun bir siyasallaşma sürecine girmiştir. İşçiler siyasal amaçlı miting, yürüyüş, protesto vb. eylemlerde bulunmuşlardır. Yasadışı eylemlere daha sıklıkla başvurulmaya başlanmıştır. 1979 yılı Türkiye’de genel olarak kitlelerin yoğun bir siyasallaşma yaşadıkları, toplumun ‘anarşik olaylar adı verilen, sağ ve sol kesim militanlarının çoğunlukla kanlı hesaplaşma ve eylemleri karşısında ürküntüye kapıldığı; ekonomik krizin tırmandığı bir dönemde işçi eylemleri bu toplumsal-siyasal yapının ürünü olarak gerçekleşmiştir. (Kutal Vd., 1998:108-109).

12 Eylül 1980 askeri müdahalesinden sonra, 14 Eylül’de tüm grevler yasaklanmıştır. 1984 yılına kadar grevler ve grev dışı eylemler durmuştur. 1972-1980 döneminin toplu bir değerlendirmesi yapılacak olunursa işçi hareketleri açısından 1963-1971 dönemine göre hem grevler hem de grev dışı eylemler bakımından daha hareketli bir dönemdir. Özellikle DİSK’in özel kesimde ve iç pazara yönelik üretim yapan sektörlerde örgütlenmesi bu hareketlilikte önemli bir rol oynamıştır. Kamu kesiminde örgütlenmiş olan ve daha çok ihracata yönelik sektörlerde egemen olan TÜRK-İŞ 1970’li yılların ilk yarısında eylemlilik açısından DİSK’e erişememiştir, sendikal rekabet nedeniyle eylemlere adeta zorlanmıştır. Ancak 1970’li yılların ikinci yarısında hem ekonomik kriz, hem de ücretlerin hızla aşınması nedeniyle geçmişe göre daha etkin ve mücadeleci olma durumu ile karşı karşıya kalmıştır(A.g.e ,1998:109).

1073-1980 döneminde işçi eylemlerinin yaklaşık yarısı grevlerden, yarısı da grev dışı eylemlerden oluşmaktadır. Bir önceki döneme göre grevlerin eylemlerdeki payı yaklaşık %20 düşüş göstermiştir. 1970’li yılların sonunda artan grevler ve grev dışı eylemler reel ücret artışına bir katkı sağlamamıştır(A.g.e,1998:109).

1963-1980 dönemi işçi hareketleri içinde ağırlık, toplu sözleşmeler çerçevesinde gelişen grevlerdedir. Özellikle 1970’li yılların ikinci yarısından itibaren artan ve giderek kronikleşen enflasyonun etkisiyle de toplumun esnaf, sanatkâr ve küçük çiftçi kesimi grevlere sıcak bakmamış, işçilerle dayanışma içine girme ihtiyacı duymamıştır. Farklı konfederasyonlar ve bu konfederasyonlara bağlı sendikalar ile üye işçiler arasında da bir dayanışma gerçekleşmemiştir. Hatta taraflar birbirlerinin başarısızlıklarını bekler duruma düşmüşlerdir. Sendikalar, toplu pazarlık ve grev süreçlerinde ortak bir tavır belirleyememiş, sendikal mücadele ağırlıkla işyeri veya bir grup işyeri düzeyindeki toplu sözleşmeler ve grevlerle sınırlı kalmıştır. İdeolojik ve siyasal ayrılıklar konfederasyonlar arasında olduğu kadar konfederasyonların kendi bünyelerinde de ayrışmalar ve bölünmeler doğurmuştur(A.g.e ,1998:109).

1970’li yılların sonuna gelindiğinde hem ekonomik hem siyasal açıdan ciddi bir bunalımın eşiğine gelmiş olan ülkede, ithal ikameci birikim modeli tıkanmış, bir ekonomik kriz iile karşı karşıya kalınmıştır. 1970’li yılların sonunda, ücret paylarındaki artışın iç pazarın genişlemesi uğruna göz yumulacak bir düzeyi aşması ve karları aşındırması bunalımın temel nedeni olarak gösteriliyordu. Hızlı fiyat artışları, üretim darboğazları ve dış ödeme güçlüğü şeklinde ortaya çıkan bunalım, siyasal ve toplumsal bir bunalıma dönüşerek, yapısal bir değişimi gündeme getirmiştir. Bunun için 24 Ocak kararları ile istikrar önlemleri uygulanmaya çalışılmıştır. Ancak yeni ekonomik karar ve stratejiyi işçi hareketinin yükselmiş olduğu, solun güçlendiği ve kitlelerin sola kaydığı demokratik bir ortamda uygulamak mümkün görünmüyordu. Bu olanak 12 Eylül 1980 askeri müdahalesi ile yaratılmıştır ve müdahalenin en önemli hedefi militanlaşan işçi hareketi olmuştur(A.g.e, 1998:109).

1980-1994 Döneminde İşçi Hareketi

12 Eylül 1980 askeri müdahalesinden sonra 1983 yılına kadar sendikal faaliyetler askıya alınmıştır. Başta DİSK ve sendikaları olmak üzere işçi hareketinin siyasallaşmış ve dinamik kesimini temsil eden işçi örgütleri faaliyetlerinden men edilmiştir. DİSK 1991 yılına kadar kapalı tutulmuştur. Çalışma hayatını düzenleyen yeni Sendikalar Kanunu ile Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu çıkarılıncaya kadar işçi hareketi baskı altında suskun bir dönem yaşamıştır. 1980-1983 döneminin en önemli faaliyetleri çıkarılacak yeni çalışma yasasıyla ilgili görüşlerin açıklandığı toplantılar olmuştur. 1983’te ‘tepki yasaları’ olarak bilinen 2821 ve 2822 sayılı yasalar yürürlüğe girmiştir. İşçi hareketindeki suskunluk yasaların çıkmasından sonra 1984’te önce grev dışı eylemlerle suskunluğunu bozmuştur. 1990’lı yıllara kadar işçi eylemlerinde artışlar yaşanmıştır.


39

1991 yılı işçi hareketinde yeni bir siyasallaşma dalgasının yaşandığı bir dönemdir. ‘genel grev yaparız, hükümeti yıkarız.’, ‘Çankaya’nın şişmanı, işçi düşmanı’ gibi sloganlar bu siyasallaşmanın sisteme yönelik olmaktan çok bireylere ve hükümetlere yönelik olduğunu göstermektedir. Öte yandan kamu kesiminde örgütlü TÜRK-İŞ sendikalarının bir bölümünde önceki dönemlerde gözlenmeyen bir eylemlilik ve ekonomik bilinç gözleniyordu. 1980 öncesi DİSK’in etkinlik döneminde özel kesim işçilerinin yerini bir ölçüde kamu işçileri ve diğer kamu çalışanları almaya başlamıştır. 1994’e kadar grev ve grev dışı eylemlerde artışlar gözlemlenmiştir. 1984-1994 arası on yılın genel bir değerlendirmesi yapılacak olursa, bu dönemde işverenler bir önceki döneme göre daha çok lokavta başvurmuştur. 1963-1980 döneminde 17 yılda 1.438 grev yapılmış, 289 lokavt uygulanmışken, 1984-1993 döneminde 1.683 greve karşılık işverenler 429 lokavt uygulamışlardır.

1963-1980 dönemine göre 1984-1994 döneminin grevleri farklı özellikler taşımaktadır. Esnaf ve sanatkârların, toplumun orta sınıfının, işçi ücretlerindeki düşüşlerin kendilerine de yansıdığını fark etmeleriyle grevci işçilere bakış açıları olumlu yönde değişmeye başlamıştır. İşçiler ve sendikalar arasındaki dayanışma bir önceki döneme göre artmıştır. TÜRK-İŞ HAK-İŞ ve DİSK 1980 öncesinde mümkün olmayan demokrasi platformunda buluşmuşlardır. Hükümetlerin uzlaşmaz tutumları işçi hareketini, hedef hükümetler ve bazı siyasetçilerle sınırlı olsa da politize etmiştir. 1980 öncesinden farklı olarak işçiler ekonomik mücadele de grev dışı eylemlere daha çok başvurmuştur. Toplu pazarlık süreçlerini ve grevleri, sık sık grev dışı eylemlerle desteklemişlerdir.

12 Eylül askeri müdahalesinin hedeflerinden biri, belki de başlıcası olan işçi hareketi 1980 sonrasında büyük bedel ödemek zorunda bırakılmıştır. 1987 yılına kadar reel işçi ücretleri kesintisiz düşürülmüştür. 1987 yılına kadar işçi kesiminden bu gelişmelere yönelik tepki gelememiştir. 1987’de grevlerde patlama ilk tepki olmuştur.

1980’deki askeri müdahale ve bunu izleyen ilk birkaç yıl Türkiye işçi sınıfının yapısında önemli değişikliklere yol açmıştır. 1980 öncesinin işçi önderlerinin, işçi ve sendika militanlarının önemli bir bölümü işten çıkarılmış, tutuklanmış, yurt dışına gönderilmiş veya emekli olmuştur. İmalat sanayi başta olmak üzere büyük bir işçi sirkülasyonu görülmüştür. Bunun sonucunda yaşanan işçi kuşakları arasındaki kopukluk ve 1980 öncesini yaşamamış bir işçi kitlesinin harekete katılması kendi sorunlarını beraberinde getirmiştir. 1980 sonrasında pek çok işçi ilk kez grev ve grev dışı eylemlerle tanışmıştır. Buna karşılık büyük kentler ve büyük işyerlerinde çalışanlarda yeni bir militanlaşma eğilimi gözlenmiştir. 1980 öncesinde özel kesimde görülen yasal grev dışında kalan eylemler, 1980 sonrasında bu kez kamu kesiminde yoğunlaşmıştır. Kamu işçileri ilk kez bu dönemde yoğun olarak devlet ile karşı karşıya kalmışlardır. 1980 sonrasının bir diğer özelliği işçi hareketinde meydana gelen değişimin sendikalara ve sendikacılara da yansıyıp, onları da değişime itmesi olmuştur. Özellikle TÜRK-İŞ’te daha mücadeleci bir söylem güçlenmiştir. HAK-İŞ ise 1980’lerin sonundan itibaren kitleselleşmeyle birlikte bir yapı değişikliğine girmiştir. Buna karşılık 1980-1990 döneminde en fazla yara alan DİSK yeni yasalar ve yeni koşullar nedeniyle eski gücüne kavuşmakta güçlüklerle karşılaşmıştır(A.g.e, 1998:110-112).

Yeni Eğilimler

Hakkında onca şey söylenen küreselleşme süreci, kendi kompozisyonu da değişen sermayenin, ücretli emeğin bütün formlarına karşı yürüttüğü çok yönlü, sistemli ve kesintisiz saldırısı tarafından belirlenmektedir. Küresel ölçekte süren sınıflar mücadelesinde, Keynes'gil dönemin icaplarına uygun olarak kurumsallaşan sendikalar derin bir krizle sarsılmaktadır ve neo-liberal saldırı karşısında yenilgiye uğramış gözükmektedir. Mağlupların saflarında son 20 yıldır inişli-çıkışlı bir rota izleyerek gelişmekte olan yeni bir mücadele eğilimi görülmektedir. Uluslararası emek hareketinde gözlenen yeni eğilimler, yeni sanayileşmekte olan ülkelerde "toplumsal hareket sendikacılığı" gelişmiş kapitalist ülkelerde ise genellikle "yeni sendikacılık" terimleriyle nitelenmektedir, üzerinde sınırlı sayıda çalışmanın yapıldığı bu konu hakkındaki bilgilerin birçoğu, sendikacılık hareketi içindeki aktivistler tarafından üretilmektedir.

Benzer bir düşünce iklimi ülkemizde de mevcuttur. Güncel siyasal saflaşması demokratikleşme sorunsalı etrafında şekillenen ülkemizde 'toplumsal sınıflar', 'emek' ve 'sendikacılık hareketi' gibi başlıkların bu denli marjinalleşmesi düşündürücüdür. 'Sendikasız endüstri ilişkileri' sisteminden, 'insan kaynakları yönetiminden', 'yalın üretimden', 'esneklikten', 'kalite çemberinden' vb. birer olgu olarak söz etmek ayrı bir şeydir, her şeyi bunlardan ibaret görmek ve göstermek ayrı bir şeydir(Özuğurlu, 2000:140-141). Günümüzdeki bu yeni sendikal hareketin nasıl biçimlendiğine ilişkin bazı çıkarımlar bulunmaktadır.

Ücretli emek ile sermaye arasındaki sorunların çözümünün toplu sözleşmelerin ötesine geçip siyasal alana kaymasıyla birlikte, işçi sınıfının ve sendikaların politize oldukları gözlemlenmektedir. İşçiler ve sendikalar geleneksel siyasal eğilimlerinden bağımsızlaşmaktadırlar ve ortak bir sınıf tavrı geliştirmektedirler. Demokrasi mücadelesinin öneminin artması, bu genel gelişimin bir unsurudur.

İşçi sınıfının heterojen yapısını arttırabilecek teknolojik gelişmelere ve sermayedar sınıfının işçi sınıfını parçalayabilmek amacıyla uyguladığı yeni üretim yöntemlerine ve örgütlenmesine karşın, sınıfın giderek daha da bütünleşmesinden söz


40

edilir. Günümüzde sermayenin sosyal devleti yok etme ve işçileri koruyucu mevzuatı bile işlemez kılma çabaları, kamu ve özel sektör işçileri, işçiler ve memurlar, işçiler ve emekliler arasındaki çıkar farklılıklarını iyice azaltmaktadır. Belirleyici eğilim, sınıfın bütünleşmesidir. Kesimsem çıkarların ancak bütünsel çıkarların savunulmasından geçmesidir. Geleceğin sendikacılığı, sınıfın bütününün çıkarlarını, sınıfın çeşitli kesimlerinin birbirinden farklı ve hatta birbiriyle çelişik çıkarlarının önüne koymayı öğrenmektedir.

Sendikacılık hareketi, işçi sınıfının örgütlenmesi ve mücadelesi olmakla birlikte, diğer emekçi sınıf ve tabakalardan kopuk bir mücadelenin başarı şansı yoktur. Günümüzde gözlenen diğer eğilim, sendikacılık hareketinin küçük esnaf ve köylünün sorunlarına da sahip çıkması, onlara fiilen önderlik ve örneklik etmesidir. Sendikacılık hareketi, tüm emekçi sınıf ve tabakaların umudu ve öncüsü olmak durumundadır.

Sendikacılık hareketi, uluslararası tekelci sermayenin denetimi altında ve çıkarları doğrultusunda bir küreselleşmeye karşı, emeğin dünyasını yaratma çabasının yanı sıra, bağımsızlıkçı ve ulusalcı da olmalıdır. Türkiye tarihinde ilk kez anti-emperyalist mücadele ile sermayedar sınıfa karşı verilen mücadele çakışmakta, özdeşleşmekte ve aynılaşmaktadır. Türk-İş’in son grevlerindeki vurgu bu yeni sendikacılık anlayışını yansıtmaktadır(Koç, 1997:65). 2000 sonrasında uluslararası sermayeye karşı örgütlenmede sendikalar da bir çözüm denemesine girişmişlerdir.

2008 yılında ilk dünya sendikasına doğru adımlar İngiltere'nin Amicus ve TGWU sendikalarıyla Kuzey Amerikan sendikası USW tarafından atılmıştır. "küresel sendikanın" oluşturulması yolunda ilk adım sayılabilecek girişimle Ottawa'da anlaşma imzalandı. Anlaşma uyarınca, sendikaların birleşmesinin hukuki temellerini belirleyecek komite kurulmasına karar verilmiştir. Amicus sendikasının genel sekreteri Derek Simpson, imza töreninde yaptığı konuşmada, "Sendikalar olarak görevlerimizden biri, işçilerin hayat şartlarını savunmak ve iyileştirmek ama ulusal sınırlamalar içinde bu iş gittikçe zorlaşıyor" demiştir. Simpson, "Bizler de küreselleşmezsek bu çok uluslu şirketlerle pazarlık edemez hale geleceğiz" diye konuştu ve şirketlerle "eşitlik temeli üzerinde" müzakere yapabilmenin önemine işaret etti. Kanadalı sendika lideri Leo Gerard da "işçilerin konumunu güçlendirmek ve dünyanın dört bir yanında çok uluslu şirketlerin baskılarına gereken cevabı verebilmek amacıyla dünya sendikası kurmaya çalıştıklarını" söyledi. Amicus genel sekreteri, "Uluslararası şirketler, bütün dünyada işçileri birbirlerine karşı kışkırtarak çalışma şartları ve ücretler konusunda baskı yapıyor" dedi ve "küreselleşmeden yararlananların, sadece işçileri sömürenler olduğunu ve işçilerin buna direnmesinin yolunun, birleşmek ve örgütlenmekten geçtiğini" ifade etti. Merkezi ABD'nin Pittsburgh kentinde bulunan USW, Kuzey Amerika'da 850 bin sanayi işçisini temsil ediyor. Bu sendikalar, Meksika ve Brezilya sendikalarıyla da ilişki içinde bulunuyor. Çin, Hindistan ve Afrika ülkelerinde sendikaların oluşmasını teşvik amacıyla bir de "uluslararası dayanışma" projesi hayata geçirilmesine karar verilmiştir (http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/6358362.asp). 2008 yılında atılan bu adım günümüzde dünya sendikacılığı ile birlikte ülkemizde de bu alana doğru sendikal harekette bir yönelim olduğundan bahsedilebilir.

Sendikalaşma olgusu ülkelerin iç hukuku ile yakından ilgilidir. Özellikle sendikacılığın henüz yeni oluştuğu ülkelerde yasal çerçeve sendikal hareket üzerinde büyük ölçüde etkili bir unsurdur. Hukuki mevzuat, en azından sendikaların faaliyet alanları ve tüm çalışanlara sendikalaşma hakkı verip vermemesi bakımından belirleyici olmaktadır.

Sendikal hareketin yasallık kazanmasını takip eden aylarda sendikalar kurulmuşsa, ilk kurulan sendikaların çoğunluğunun Türkiye Sosyalist Partisi, Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi gibi sosyalizmi benimseyen partiler öncülüğünde kurulması dönemin hükümetini kuşkulandırmış; sendikacılığın daha başlangıçta “ideolojik boyut” kazanacağı endişesiyle söz konusu sendikalar 17 Aralık 1946 tarihinde sıkıyönetim kararıyla kapatılmıştır. Bu nedenle, sendikalaşma sürecinin başlangıcını, sendikaların kuruluş esasları ve faaliyet alanlarını belirleyen “5018 sayılı İşçi ve İşveren Sendikaları ve Sendika Birlikleri Hakkında Kanun”un kabul edildiği 1947 tarihinden itibaren almak gerekir(Mahiroğulları, 2001).

1947'den günümüze Türkiye'de dört sendikalar yasası (SY) uygulanmıştır. Bunların ilki 1947 yılında kabul edilen 5018 Sayılı İşçi ve İşveren Sendikaları ve Sendika Birlikleri Hakkındaki Kanun, ikincisi, 1963 yılında kabul edilen 274 Sayılı Sendikalar Yasası ve üçüncüsü, 1983 yılında kabul edilen 2821 Sayılı Sendikalar Yasası, dördüncüsü 2012 yılında kabul edilen 6356 sayılı sendikalar ve toplu iş sözleşmesi kanunudur. (Özerkmen, 2003:5).

Sendikalaşmanın yeni başladığı dönemde sendikalaşmayı aleyhte etkileyen yasal unsurlar da vardır. Türkiye’nin ilk iş kanunu olan 1936 tarihli ve 3008 sayılı İş Kanunu Türkiye’de ilk defa iş ilişkileri bireysel ve toplu düzeyde düzenlenmiştir. 1946 yılında Cemiyetler Kanununda yapılan değişiklikle ‘sınıf esasına veya adına dayanan cemiyet’ kurma yasağının kaldırılmasının ardından 1947 yılında çıkarılan 5018 sayılı ilk Sendikalar Kanunu çıkarılmış. 5018 sayılı kanunda işçi tanımı 3008 sayılı kanuna dayandırılmıştır.3008 sayılı iş kanununda işçi; bir iş akdi dolayısı ile başka bir şahsın işyerinde bedenen veyahut bedenen ve fikren çalışan kimsedir.(İK 3008). Bu tanımlama ile fikren çalışan kimseler kapsam dışı bırakılmıştır. Bu kanunlarda grev hakkı yasaklanmış ve işlevsiz bir sendikacılık oluşmuştur(Mahiroğulları, 2001:166, Makal, 2002:31).

http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/6358362.asp


41

5018 sayılı Kanun ikinci maddesinde, sendikaya üye olma hakkını İş Kanunu’ndaki işçi tanımı doğrultusunda bir süre; Basın ve Deniz İş Kanunları yürürlüğe girene kadar sadece bedenen çalışması fikren çalışmasına üstün sayılan işçilere tanımıştır. Dolayısıyla bu hüküm, başlangıçta sendikalaşmanın kapsamını daraltmıştır. Diğer taraftan, İş Kanunu’na tâbi bir işyerinin işvereni, esnaf odasına kayıt olduğu takdirde işveren sıfatına bakılmayarak, bu gibi işverenlerin yanında çalışan işçiler, sayısı ne olursa olsun sendika kuramaz, sendikalara üye olamazlardı (Mahiroğulları, 2001:167).

Bu yasakçı zihniyet sonraki yıllarda da devam etmiştir. Bunun tek istisnası 1961 Anayasasının kabulünü izleyen ilk yıllardır. Sözü geçen Anayasada tüm çalışanlara sendika kurma ve bunlara üye olabilme haklarının tanınması, toplu pazarlık ve grev haklarının Anayasada güvence altına alınması, 1963 yasalarının (274,275) ülkemizde sendikacılığın kısa sürede güçlenerek gelişmesi için özel hükümler getirmesi sendikalaşmanın hızla gelişmesine neden olmuştur. Hatta bu dönemde, çok kısıtlı bir alanda, kamu görevlilerinin örgütlenmelerine olanak veren özel bir yasa kabul edilmiştir(Kutal,2005:14).

27 Mayıs 1960 Askeri Müdahalesi sonrasında Türkiye yeni bir döneme girmiştir. Her şeyden önce bu dönemde temel hak ve özgürlüklerin güvence altına alındığı bir Anayasa hazırlanarak “demokratikleşme süreci” başlatılmıştır. Bu bağlamda sendikacılığın gelişim yollarını tıkayan önemli bazı engeller kaldırılmış, işçi haklarıyla ilgili fikirlerin serbestçe savunulduğu ve tartışıldığı bir dönem yaşanmıştır.(Koç,2000)

274 sayılı sendikalar kanunu 1983 yılına kadar Türkiye’de sendikal faaliyetlerin hukuksal belirleyicisi olmuştur. 12 Eylül 1980 sonrası dönem ise hukuksal düzenlemede 1982 anayasası ve onun temel düzenlemeleri doğrultusunda çıkarılan 1983 tarihli 2821 sayılı sendikalar kanunu ile belirginleşmiştir. Bu yeni düzenlemeler çalışma ilişkilerinin kurumsallaşması bakımından geçmiş dönemlerde olduğu kadar radikal değişiklikler getirmemiştir. Yetkili sendika olabilmek için işkolunda çalışan işçilerin en az % 10’nunu örgütleme zorunluluğunun getirilmiş olması işyeri ve meslek sendikacılığının yasaklanması gibi yasal düzenlemeler, örgütlenme özgürlüğüne getirdiği sınırlamalar nedeniyle eleştirilmiştir(Makal, 2002:33).

2012 yılına gelindiğinde 2821 ve 2822 sayılı kanunlar tek kanun altında toplanarak 6356 sayılı sendikalar ve toplu iş sözleşmesi kanunu çıkartılmıştır. Türkiye'de sendikalar ve toplu iş sözleşmesi konusunda yeni bir yasal düzenleme yapmanın gerekçeleri şöylece özetlenebilir: 1- küresel rekabet ve artan işsizlik karşısında güç kaybeden sendikacılığı çoğulcu demokrasinin kaçınılmaz bir öğesi olarak teşvik etmek ve güçlendirmek. 2- 12 Eylül 1980 döneminin kısıtlayıcı ve günümüze dek uluslararası kuruluşlarca eleştirilen düzenlemelerini değiştirip özellikle ILO'nun 87 ve 98 sayılı Sözleşmelerine uyum sağlamak. 3- 2821 ve 2822 sayılı yasaların otuz yıllık uygulamasında ortaya çıkan bazı sorunlara çözümler getirmek. 4- çeşitli sebeplerle ve esas itibariyle işkolu barajının etkisiyle tıkanan toplu pazarlık süreçlerinin önünü açmak (Dereli, 2013:2)

Türkiye’de Sendikalara İlişkin Veriler;

Oranlara ilişkin değerlendirme yapmadan önce elde edilen verileri eleştiren pek çok araştırma bulunmaktadır. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nca hazırlanan verilere akademik bağlamda güven problemi yaşanmaktadır(Koray, 2000, Tokol, 2000, Parasız, 2002).

İşçi sendikaları istatistiklerini bu derece sağlıksız hale getiren temel etken, bu istatistiklerin bilgi vermenin ötesinde TİS sisteminde oynadıkları roldür. Bu durum istatistikleri, hem siyasal hem de sosyal tarafların müdahalesine açık hale getirmektedir. Böylece istatistikler, bilgilenme kaygısına göre değil siyasal, sosyal kaygılar ve sendikalar arasında yıkıcı rekabete açık bir şekilde oluşmaktadır(Lordoğlu, Çelik, 2006:21).


42

Kaynak: (A.g.e, 2006:14).

ÇSGB’nin sadece sigortalı işçiler içindeki resmi sendika üyelerini hesaplaması sebebiyle sendikalaşma oranları Türkiye’de pek çok ülkeden yüksek görünmektedir. Üzerine yorum yapılacak verilerin bu bağlamda ele alınması gerekmektedir. Türkiye’de sendikalaşma oranına ilişkin verilere literatürde 1948’den itibaren rastlanmaktadır.

Tablo 2: Sendikalı İşçi ve Sendikalaşma Oranlarının Yıllara Göre Dağılımı (1948-1963)

Kaynak: Mahiroğulları, 2000:163

Sendikalaşma oranları, 1948-1963 arasında düzenli bir artış trendinde seyretmiştir. 1963-1983 arasındaki sendikalaşma oranları ise kesin olmadığından çalışmada yer verilmemiştir. Yıllar itibariyle yaklaşık rakamlar belirtilmişse de resmi rakamlara ulaşılamamaktadır. Resmi rakamların güvenilirliği ise ayrı bir tartışma konusudur. Bu konuda Petrol-İş sendikasının derlediği hesaplamalar ise şu şekildedir:

Tablo 3: Sendikalı İşçi Sayısı ve Sendikalaşma Oranları (1963-1994)


43

Kaynak: 1993-1994 Petrol-İş, 340-343


Kaynak: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Çalışma Hayatı İstatistikleri, No: 24,


44

Ankara, 1999, s 110; calisma.gov.tr. Temmuz 2000 verileri.

ÇSGB verilerine göre 1984’ten 2000’li yıllara kadar sendikalaşma oranları artık göstermiştir. 2000 sonrasında küreselleşme süreciyle resmi istatistiklerde de sendikalaşma oranı azalma eğilimine girmiştir. Ancak Petrol-İş’in aynı yıllar için açıkladığı rakamlar bu rakamların altındadır. Sendikalaşma oranı neredeyse iki kat daha yüksek görünmektedir.


Yıllar ÇSGB Ocak ÇSBG Temmuz OECD

2003 58,0 57,5 8,9

2004 57,8 58,1 8,6

2005 58,4 58,7 8,2

2006 58,7 58,2 7,5

2007 58,4 58,4 6,6

2008 58,7 58,7 5,8

2009 59,0 59,9 5,9

2010 .. .. 5,9

2011 .. .. 5,4

2012 .. .. 5,4

2013 9,2 8,9 ..

2014 9,5 .. ..

Kaynak: OECD,2012, ÇSGB, 2014

Son on yıldır sendikalaşma oranı Türkiye’de düşüş trendindedir. ÇSGB’nin hesapladığı oranlar son yıllarda OECD’ye yakınlaşmaktadır. 2010,2011,2012 yılına ilişkin sendikalaşma oranlarına ilişkin veriler (ÇSGB’nin verileri) bulunmamaktadır. Bu yıllardan sonra oranlara yönelik yapılan eleştirilerle birlikte ÇSGB bu konudaki istatistiki bilgili daha güvenilir hale getirmeye çalışmaktadır.

Tablo 6: OECD Verilerine Göre Türkiye’de Sendikalaşma Oranları

Yıllar Sendikalaşma Oranları

1986 21,9

1987 23,7

1988 22,2

1989 21,5

1990 19,2

1991 19,7

1992 20,1

1993 19,6

1994 17,2

1995 13,4

1996 12,5

1997 13,9


45

1998 12,4

1999 10,6

2000 9,9

2001 10,0

2002 9,5

2003 8,9

2004 8,6

2005 8,2

2006 7,5

2007 6,6

2008 5,8

2009 5,9

2010 5,9

2011 5.4

Kaynak: OECD, Trade Union Density in OECD Countries, 1960-2011, OECD, 2012.

OECD’de 1986 öncesinde Türkiye’de sendikalaşma oranlarına ilişkin veri bulunmamaktadır. Yıllar itibariyle elde edilen OECD verilerine göre sendikalaşma oranları 1980 sonrasında düşüş trendine girmiştir. ÇSGB istatistikleri, OECD’nin istatistiklerinin yıllar itibariyle neredeyse 3 katıdır. Ancak 2013 rakamlarına bakıldığında ÇSGB, OECD’nin rakamlarına yaklaştığı görülmektedir. Bunun temel nedeni ÇSGB’nin sendikalaşma oranlarını OECD’nin yöntemine göre hesaplamasından kaynaklanmaktadır.

Dünya’da ve Türkiye’de Sendikalaşma Oranlarının Azalma Nedenleri

Üretim biçimlerinde ortaya çıkan dönüşüm, istihdamın değişen yapısı ve sendikaların rolüne ilişkin başat ideolojinin etkisiyle, 1980’li yıllardan itibaren tüm dünyada, sendikalı işçi sayısı önemli ölçüde azalmıştır. Tarihsel olarak sendikalaşma oranlarının görece yüksek olduğu Avrupa Birliği (AB) üyesi ülkelerde bile sendika üyesi işçi sayısında azalma dikkat çekici bir düzeydedir. AB üyesi ülkelerde 2000-2008 yılları arasında emekli olan işçiler hariç tutulduğunda, bağımlı çalışanlar arasında sendika üyesi işçi sayısı 46 milyondan 43 milyona düşmüştür. Aynı dönemde bağımlı çalışanların sayısının 120 milyondan 140 milyona yükseldiği dikkate alındığında, sendika yoğunluğunun %27,8’den %23,4’e düşmesi, kurumsal endüstri ilişkileri geleneği ile ön plana çıkan Avrupa ülkeleri açısından oldukça düşündürücüdür.

Türkiye’de Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın açıkladığı sendikalaşma oranlarının, gerçek sendikalaşma oranlarından oldukça yüksek olduğu bilinmektedir. Söz konusu durum, toplu sözleşme kapsamında yer alan işçi sayısı ve ilgili bazı değişkenler ele alındığında açık bir biçimde ortaya çıkmaktadır. Çelik ve Lordoğlu (2006)’nun geliştirdiği hesaplama yöntemi çerçevesinde, 1998-2004 yıllarını kapsayan dönemde, sendikalaşma oranının %10-15 arasında değiştiği görülmektedir. Ancak, son yıllarda bu oran da önemli ölçüde azalmakta ve Türkiye’de sendikacılık esas olarak kamu sektörü ile sınırlı bir yapıya sıkışmaktadır. Kamu sektöründe ise artan düzensiz ve eğreti istihdam ilişkileri (4-C gibi) kamu sektöründe de sendikaların gücünün önemli ölçüde sarsılmasına neden olmaktadır.

Yapılan saha çalışmaları Türkiye’de çalışma yaşamında ve toplumsal yaşamda artan kırılganlıkların sendikalara olan ihtiyacı artırmasına rağmen, çalışanların sendikalara olan tutumun genel olarak olumsuz olduğunu göstermektedir. Bu olumsuz tabloda sendikal örgütlenmenin önündeki engeller ve artan güvencesizlik kadar, sendikal yapıdan kaynaklı bir takım sorunların da olduğu ortaya çıkmaktadır. Urhan ve Selamoğlu (2008:182-184)’nun Kocaeli’nde 2004 ve 2008 yıllarında gerçekleştirdiği araştırmanın sonuçları, süreç içerisinde sendikalara olan güvenin azaldığını ve sendikaların işçilerin haklarını koruyup geliştirme konusunda araştırmaya katılan işçilerin %82’lik gibi önemli bir kısmının olumsuz görüşe sahip olduğunu göstermektedir. Sendikalara karşı olumsuz tutum içerisinde olan işçilerin büyük bir kısmının daha önce sendika üyesi işçiler olması ise, çalışmanın en dikkat çekici bulgularından birini oluşturmaktadır. Sendikalara üye olmama nedenleri arasında sendikalara güven duymama % 28,6’lık bir oranla ilk sırada yer almaktadır. Sendikaların işçilerin hak


46

ve çıkarlarını koruma konusunda yetersiz kalmasının nedenleri ise sırasıyla, işverenlerin işçiler üzerindeki baskıları (%28,1), yasaların anti-demokratik olması (%26,3) ve sendikacıların yetersizliği (%25,3) olarak sıralanmaktadır.

Ortaya çıkan tablo, dünyada ve Türkiye’de sendikacılığın önemli tehditler ile karşı karşıya kalarak, geçtiğimiz son otuz yıl içerisinde güç kaybettiğini göstermektedir. Ancak, yaşanan dönüşüm, sendikalar açısından tehditler kadar, dönüşüm yönetilebildiği ölçüde fırsatlar da yaratabilecek niteliktedir. Özellikle son küresel kriz, tüm dünyada, sendikacılığın geleneksel olarak temsil ettiği eşitlik ve adalet ilkelerinin önemini ve değerini artırmış, bu bağlamda sendikaların kapitalist sisteminin düzenlenmesindeki rolünün ön plana çıkmasına ortam sağlamıştır. Bu çalışmada, bu noktadan hareketle, sendikacılığın krizine neden olan dışsal ve içsel faktörler kapsamında, sendikacılığın bugünü ve geleceğine yönelik tehdit ve fırsatlar değerlendirilmeye çalışılacaktır.

Sendikal Yapıdaki Değişim Sürecini Belirleyen Dışsal Faktörler:

-Küreselleşme süreci (sermeyenin emeğin ucuz olduğu ülkelere kayışı karşısında sendikaların ulusal refah devletleri içerisinde pazarlık güçlerini önemli ölçüde yitirmeleri) -Finans piyasaların rolünün artışı karşısında emek yoğun reel sektör üretimindeki azalışın, sendika üyesi sanayi sektöründe çalışan işçi sayısını azaltması, -Teknolojik değişimlerin üretim ve istihdam yapısını değiştirmesi, hizmet sektöründe istihdam artışı

-Bir yandan teknolojilik değişimlerin etkisiyle sendikalaşma eğilimi düşük nitelikli işgücüne talep yükselirken, diğer yandan, sendikal örgütlenmeye yabancı olan kadın, genç ve göçmen işgücünün işgücü piyasalarında tabakalaşma sonucu önem kazanması -Değişen işgücü piyasaları ( Sendikal örgütlenmenin oldukça zor olduğu esnek ve düzensiz istihdam biçimlerinde artış sonucu sendikalaşma oranlarının azalması, üretim ölçeklerinin dezantralizasyonu ve küçülmesi sonucu toplu pazarlığın ölçeğinin işletme/işyeri düzeyine indirgenmesi ya da ortadan kalkması) -Yönetim ve organizasyon yapılarında değişimler (Sendikalara olan gereksinimi azaltıcı yönde çalışanlara yönelik ödüllendirme ve kontrol sistemlerini içeren yeni yönetim teknikleri)

-Sendikaların geleneksel olarak güçlü olduğu kamu sektöründeki istihdamın özelleştirmeler sonucunda önemli ölçüde azalması -Küresel krizler sonucu artan işsizlik ve güvencesizliğin, sendikaların pazarlık gücünü önemli ölçüde azaltması

-Politikalardaki değişimler (Sağ partilerin iktidara gelişi ve sendikaların politik gücünü kaybetmeleri) (http://www.turkmetaldergi.com/Sendikaciligin-Gelecegi-Tehditler-ve-Firsatlar_makale_39.html)

SONUÇ:

Türkiye’de sendikacılık tarihine bakıldığında öne çıkan en önemli durum, sendikaların her zaman siyasi unsurların gölgesinde faaliyetini sürdüren kurumlar olduğu gerçeğidir. 1923-1945 dönemlerini tek parti hükümetiyle yaşamak zorunda kalan sendikalar, çok partili döneme geçiş sonrasında da beklenen gelişmeyi gösterememiştir. Sendikal faaliyetler süreç boyunca hem siyasi hem de kanuni yönden beklenen desteği göremezken, aynı zamanda dönem dönem ortaya çıkan askeri darbeler ve yasaklarla dünyadaki sendikal düzeyi yakalayamamıştır. Sendikal faaliyetlerin daima siyasi içerikli olması ve gerçek kimliğine oturtulamaması da toplumsal desteği tam anlamıyla arkasına alamayan bir sendikal yapıyı ortaya çıkarmıştır.

1990’lardan sonra küreselleşmenin hızlanması, Türkiye ve dünyada istihdam yapılarında ve yönetim modellerinde ortaya çıkan değişimler, yeni teknolojiler, küresel krizlerle birlikte bozulan ekonomiler ve işsizlik tüm dünya ülkeleriyle birlikte Türkiye’deki sendikacılık faaliyetlerini de olumsuz etkilemiştir. Zaten tam anlamıyla kimliğini bulamayan Türkiye sendikacılığı bu olumsuz ortamla birlikte daha da istenmeyen bir durum içerisine girmiştir.

Sonuç olarak, Türkiye sendikacılık tarihi sendikal faaliyetler anlamında güçlü bir temel oluşturmamıştır. Bununla birlikte küresel sorunlarla da başa çıkmak zorunda olan Türk sendikacılığı her ne kadar yasal sıkıntılarından kurtulmuş olsa da gün geçtikçe daha sorunlu bir süreci hissedecektir.

KAYNAKÇA

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, 1999, Çalışma Hayatı İstatistikleri, No: 24, Ankara, ÇSGB, 2014, Sendikalaşma oranları, http://www.csgb.gov.tr/csgbPortal/csgb.portal?page=uye, Erişim Tarihi, 28.04.2014)

http://www.turkmetaldergi.com/Sendikaciligin-Gelecegi-Tehditler-ve-Firsatlar_makale_39.html

http://www.csgb.gov.tr/csgbPortal/csgb.portal?page=uye


47

DERELİ, T., (2013), 6356 Sayılı Yeni Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu, Çalışma ve Toplum Dergisi , 2.

GÜLMEZ, M., (2013), Uluslararası Sözleşmelerde Sosyal ve Sendikal Haklar ve Türkiye’nin Durumu, EDS. MAKAL, A., Sendikacılık Akademisi Ders Notları 2, Türk-İş, Ankara.

http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/6358362.asp, Erişim Tarihi 25.04.2014

IŞIKLI, A., (2003), Gerçek Örgütlenme: Sendikacılık, İmge Kitabevi, 1. Baskı, Ankara.

IŞIKLI, A., (2005), Sendikacılık ve Siyaset, İmge Kitabevi, 6. Baskı, Ankara.

KOÇ, Y., (1997), Sendikal Alanda Güncel Gelişmeler: Değinmeler, Tartışmalar, Ankara.

KOÇ, Y., (2000), Türkiye - Ilo İlişkileri, Türk-İş Eğitim Yayınları.

KORAY, M., (2000), Sosyal Politika, Ezgi Kitabevi, Bursa.

KUTAL, M. Vd., (1998), Türkiye Sendikacılık Ansiklopedisi, Cilt 2, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul.

KUTAL, M., (2005), Türk Sendikacılığını Çevreleyen Olumsuz Koşullar. Çalışma Ve Toplum Dergisi (2)

LORDOĞLU, K., ÇELİK, A., (2006), Türkiye’de Resmi Sendikalaşma İstatistiklerinin Sorunları Üzerine, Çalışma ve Toplum Dergisi, Sayı 2.

MAHİROĞULLARI, A., (2000), Türkiye’de Sendikalaşma Evreleri ve Sendikalaşmayı Etkileyen Unsurlar, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, Doç. Dr. Feramuz Aydoğan’ın Anısına

MAKAL, A., (1999), Tek Partili Dönemde Çalışma İlişkileri: 1920-1946, İmge Kitabevi, 1. Baskı, Ankara.

MAKAL, A., (2002), Çok Partili Dönemde Çalışma İlişkileri: 1946-1963, İmge Kitabevi, 1.Baskı, Ankara.

OECD, Trade Union Density in OECD Countries, 1960-2011.

OECD.StatExtracts, (2012), Trade Union Density, http://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=UN_DEN, Erişim Tarihi, 28.04.2014)

ÖZERKMEN, N., (2003), Geçmişten Günümüze Türkiye'de Anayasa ve Yasalarda Sendikal Hakların Düzenlenmesi ve Getirilen Kısıtlamalar, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi.

ÖZUĞURLU, M., (2000), Sendikacılık Hareketinin Krizi ve Yeni Gelişmeler Üzerine Gözlemler, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 55, Sayı 1.

PARASIZ, İ., (2002), Modern Emek Ekonomisi, Ezgi Kitabevi, Bursa.

PETROL-İŞ (1993-1994), Yıllık,

SÜLKER, K., (2004), Türkiye Sendikacılık Tarihi, Türkiye Sosyal Tarih Araştırma Vakfı, 3.Basım, İstanbul.

TALAS, C., (1976), Sosyal Ekonomi (İkinci Kitap), Sevinç Matbaası, 4. Baskı, Ankara.

TOKOL, A., (2000), Sosyal Politika, Bursa.

http://www.turkmetaldergi.com/Sendikaciligin-Gelecegi-Tehditler-ve-Firsatlar_makale_39.html, Erişim Tarihi, 03.05.2014

http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/6358362.asp

http://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=UN_DEN

http://www.turkmetaldergi.com/Sendikaciligin-Gelecegi-Tehditler-ve-Firsatlar_makale_39.html


48

The Relationship between Psychological Contract and Organizational Citizenship Behavior and Differences Based on Collar

Selçuk NAM

Sakarya Üniversitesi

[email protected]

Abstract

In today's increasingly competitive, developing technology, new management techniques, factors such as businesses turns into a complex structure and, therefore, some problems arise between employees and the organization. Staff work alienated, yields are falling and jobs come from sabotaging dimensions. The main condition to obtain good results is to ensure the integration of employees' affairs and organizations. At this point, however, positive or negative, non-verbal or written contract type that is serious effects occur: Psychological Contract. People and the organization in which the business relationship between the parties which are not expressed verbally to each other to give or receive from each other in a psychological type of agreement has emerged expect. In summary, if the employee has signed an employment contract to begin work to be useful beyond the psychological contract difficult upgrade create his organization, to participate in the awareness improving, motivation becomes low, organizational commitment, job satisfaction is considered to be of vital importance to organizations today, as developed organizational citizenship behavior will occur exactly. This is to avoid negativity, such as the concept of the psychological contract consciously addressed and needs to be examined. The aim of this study implies that the psychological contract is to investigate the effect of organizational citizenship behavior. Working primarily tried to explain the concept of psychological contract and organizational citizenship behavior and medium-sized business covering the white and blue collar workers in terms of organizational citizenship behavior survey, based on the psychological contract has included a study comparing the differences between collars.

Keywords: Psychological Contract, Organizational Citizenship Behavior, White Collar and Blue Collar Workers

PSİKOLOJİK SÖZLEŞME VE ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK İLİŞKİSİNDE YAKASAL

FARKLILIKLAR

ÖZET

Günümüzün artan rekabet, gelişen teknoloji, yeni yönetim teknikleri gibi faktörlerle işletmeler karmaşık bir yapıya bürünmekte ve dolayısıyla da çalışanlar ile örgüt arasında bazı problemler ortaya çıkmaktadır. Çalışanlar işlerine yabancılaşmakta, verimleri düşmekte ve işlerini sabote edecek boyutlara gelmektedirler. Başarılı sonuçlar elde etmenin temel koşulu çalışanların işleriyle ve örgütleriyle bütünleşmesinin sağlanmasıdır. İşte bu noktada sözlü veya yazılı olmayan ancak olumlu ya da olumsuz ciddi etkileri olan bir sözleşme türü ortaya çıkmaktadır: Psikolojik Sözleşme. Kişi ve içinde bulunduğu örgüt arasında sözle ifade edilmeyen ancak tarafların iş ilişkisi içinde birbirlerinden almayı veya birbirlerine vermeyi bekledikleri psikolojik b ir anlaşma türü ortaya çıkmıştır. Özetle, eğer çalışan işe başlarken imzaladığı iş sözleşmesinin ötesinde psikolojik sözleşmesini oluşturmazsa örgüte yararlı olması zorlaşmakta, görev alma bilinci gelişmemekte, motivasyonu düşük olmakta, örgütsel bağlılığı, iş tatmini gelişmediği gibi günümüzde örgütler için hayati öneme sahip olduğu düşünülen örgütsel vatandaşlık davranışı da tam olarak oluşmayacaktır. Bu gibi olumsuzluklarla karşılaşmamak için psikolojik sözleşme kavramının bilinçli olarak ele alınması ve irdelenmesi gerekmektedir (Mimaroğlu, 2008:03). Bu çalışmada, beklentiler üzerine kurulan psikolojik sözleşme ve örgütsel vatandaşlık davranışı ilişkisinde beyaz ve mavi yakalı işgörenler arasındaki yakasal farklılıkların ölçülmesi amaçlanmıştır. Psikolojik sözleşme ve örgütsel vatandaşlık davranışı ölçekleri kullanılarak geliştirilen anketler yardımıyla elde edilen veriler, SPSS programı kullanılarak analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Psikolojik sözleşme, Örgütsel Vatandaşlık, Beyaz ve Mavi Yakalı İşgörenler


49

GİRİŞ

Yoğun rekabet şartlarında var olmak isteyen işletmeler hem yönetim sistemlerini şartlara uygun esnek bir yapıya adapte etmeli hem de bilgi ve insan unsurunun önemli bir rekabet avantajı sağladığını kabullenerek çalışanlarını memnun etmelidir. Çalışanlardan en yüksek verimi almak ve onları örgüt amaçları doğrultusunda yönlendirmek isteyen günümüz işletmelerinin örgütsel bağlılığı arttırmaya yönelik faaliyetlere önem vermeleri gerekmektedir. Örgüte bağlı olan çalışan, örgütün üyesi olmaktan gurur ve mutluluk duymakta, örgüt amaç ve değerlerini benimsemekte ve örgüt yararı için çaba göstermektedir. Çalışanlar gösterdikleri çabanın karşılığını alamaz ve bireysel amaçlarını gerçekleştiremezlerse verimleri düşecek ve örgütte kalmak istemeyeceklerdir. Bu yüzden örgütün de bu olumsuzluğu ortadan kaldıracak faaliyetlerde bulunması gerekecektir.

İnsan Kaynakları Yönetiminden yetenek yönetimine doğru bir geçişin yaşandığı günümüzde yetkin çalışanların örgütte tutmak zorlaşmaktadır. Bu sebeple örgütsel tutundurmanın güçlendirilmesi gereği ve psikolojik sözleşmenin bu konuda örgüte büyük fayda sağlayacağı düşünülmektedir (Demiral ve Doğan, 2009, 48 ).

Psikolojik sözleşme, örgüt ile çalışanların karşılıklı olarak birbirlerinden ne bekledikleri ve başarılarının veya başarısızlıklarının sonuçlarını ortaya koyan, açıkça dile getirilmemiş bir anlaşmadır. Tarafların birbirlerine karşı yükümlülüğünü yerine getirmemesi ilişkiyi bozmakta ve karşılıklı yükümlülüklere yönelik inançları azaltmaktadır. Genellikle örgüt tarafından ihlal edilen psikolojik sözleşme, verimsizlik, gizli işsizlik, saldırganlık gibi davranışlara yol açarken, çalışan tarafından yapılan ihlal ise işverenin çalışana yönelik olumlu düşüncelerinin değişmesine sebep olmaktadır (Cihangiroğlu ve Şahin 2010: 2).

PSİKOLOJİK SÖZLEŞMENİN KAPSAMI VE TANIMI

Örgütsel davranış literatüründe psikolojik sözleşme kavramı ilk defa Argyris’in 1960 yılında yayınlamış olduğu “Örgütsel Davranışın Anlaşılması” adlı kitabında yer almıştır. Argyris kitabında örgütleri yaşayan ve karmaşık yapılar olarak nitelendirmiş, örgütlerin ve bireylerin birbirleriyle sürekli etkileşim halinde oldukları ve yöneticilerin etkinliğini çalışanlarıyla geliştirecekleri psikolojik sözleşmenin varlığına bağlamıştır. Ancak Argyris psikolojik sözleşmeyi örgüt içinde yaşanan çatışmalar, işe devamsızlık, iş tatminsizliği gibi olumsuz durumların ortadan kaldırılmasına yardımcı olan bir kavram olarak ortaya koymuştur. Levinson ise Argyris’in çalışmalarının tersine psikolojik sözleşmenin sadece olumsuz koşullarda kullanılmayacağını belirtmiş ve psikolojik sözleşmeyi örgüt içinde yöneticiler ile çalışanlar arasında karşılıklı beklentilerin yerine getirilmesi olarak tanımlamıştır.

1990’lı yıllara gelindiğinde ise Lucero, Alllen, Scmedemann, Robbinson, Rousseau ve Morrison gibi araştırmacılar psikolojik sözleşmeye ilişkin ortaya atılmış görüşlerden, bu kavramı farklı ve değerli kılan iki özellik ortaya koymuşlardır (Demiral ve Doğan, 2009: 54-55 ).

Psikolojik sözleşme, çalışanların kendi istihdam ilişkilerindeki yükümlülüklerine ilişkin inançlarıdır.

Psikolojik sözleşme, algılanan taahhütlere dayanmaktadır. Taahhüt ise, gelecekteki amaçlara yönelik iletişim biçimi olarak tanımlanmaktadır.

Tüm bu bilim adamlarına göre psikolojik sözleşme genel olarak; konuşulmayan sözler, işverenin ne vereceği ve karşılığında çalışanın ne vereceğine dair iş sözleşmelerinde yazılı olarak ifade edilmemiş konuların bütünüdür. Bu sözleşmenin konuşulmamasının nedenleri arasında, her iki tarafında beklentileri hakkında birbirlerine açık olmamaları veya gerçekten bilgi sahibi olmamaları, bazı beklentilerin doğal olarak görünmesi, bu yüzden karşı tarafa söylenmesine gerek duyulmaması, bazı beklentilerin konuşulmasının hoş karşılanmaması, her iki tarafın beklentilerini açıkça ifade etmesinin karşı tarafta hayal kırıklığı yaratacağı endişesi sayılabilir.

Psikolojik sözleşmenin bir ayağını, işverenin çalışandan; bağlılık, dürüstlük, iş kurallarına uyma, nitelikli iş yapma gibi beklentileri oluştururken, diğer ayağını; çalışanın işinde nasıl değerlendirildiği ve kendisine, bilgisini, yeteneklerini ve sorumluluklarını geliştirme olanakları verilip verilmediği, iyi ilişkilerinin oluşturulması ile ilgili psikolojik beklentileri oluşturmaktadır (Cihangiroğlu ve Şahin 2010: 2).

PSİKOLOJİK SÖZLEŞMENİN OLUŞUMU

Psikolojik sözleşmede taraflar birbirine gereksinim duyacaklarını umarlar ve teknik olarak birbirlerine bağımlıdırlar. Morrison bu bağlılığı şu şekilde ifade eder: birbirine bağımlı olmak, ilişkide bir bağımlılığı yönetmenin bir yoludur, kim kime gereksinim duyar? sorusunu yanıtlar. Rousseau (1995) çalışanların, psikolojik sözleşmenin koşullarını üç esas yolla belirlediklerini ileri


50

sürmüştür. Öncelikle bireyler işe başvurma sürecinde, iletişimde olduğu diğer kişilerden örgütle ilgili ikna edici bilgiler alabilirler. İşe alım sürecine geçildiğinde, adaylar görüşmecilerden açık veya örtülü sözler alabilirler. İşe alındıktan sonra ise çalışma arkadaşları veya üstleri, çalışan ve işveren arasında var olan yükümlülüklere dair kendi bakış açılarını yansıtarak bireyin kendi psikolojik sözleşmesinin belirlenmesinde rol oynayabilir.

İkinci olarak, çalışanların, çalışma arkadaşlarının ve üstlerinin nasıl davrandığını ve örgüt tarafından nasıl bir muamele gördüklerini gözlemlemeleri, çalışanların kendi sözleşme yükümlülükleri konusunda sosyal ipuçları verir. Üçüncü olarak da örgüt, çalışanların psikolojik sözleşmelerinin yaratılmasında önemli rol oynayan resmi ücret, ek olanaklar, performans değerlendirmeleri ve örgütün misyonunu içeren örgütsel literatür ile, çalışanlara psikolojik sözleşme oluşturma yolunda yapısal sinyaller sunar. Çalışan bu süreçte anılan çeşitli yollardan topladığı bilgilerden yola çıkarak kendi psikolojik sözleşmesini oluşturmaya başlar. Psikolojik sözleşmeler, resmi politika ve sözleşmelerden daha gerçekçidir.

Özetle, çalışanların işverenlerine ve işverenlerin de çalışanlarına ne borçlu oldukları konusundaki karşılıklı algılamalarını ifade eden bir kavram olarak kullanılan psikolojik sözleşmeyi anlamanın temelinin iş sözleşmelerine dayandığını söylemek mümkündür. İmzalanan iş sözleşmelerinde var olan boşluklar ve belirsizlikler psikolojik sözleşmelerin oluşmasına zemin hazırlamıştır. İş sözleşmelerinde yer alan boşluklar çalışanların zamanla oluşturdukları algılarla birleştiğinde iş sözleşmelerinde belirtilmeyen eksik maddelerin psikolojik sözleşmelerle doldurulmasına neden olmaktadır (Mimaroglu, 2008: 48-49). Psikolojik sözleşmenin doğal yapısı Tablo 1’ de gösterilmiştir.

Tablo 1: Psikolojik Sözleşme

Birey Tarafından Yapılan Katkılar Örgüt Tarafından Verilen Teşvikler

Çaba

Yetenek

Bağlılık

Beceri

Zaman

Yeterlik

Ücret

İş Güvencesi

Ödüller

Kariyer Fırsatları

Statü

Terfi Fırsatları

Kaynak: (Mimaroglu, 2008: 48)

Buna göre; kişi, çalıştığı örgütün ihtiyaç ve gerekliliklerini karşılamak için çaba, yetenek, beceri, zaman, bağlılık gibi birçok farklı katkı sağlamaktadır. Bu katkıların karşılığında ise örgüt kişiye bir takım teşvikler sunar. Bu teşviklerden bazıları maddi olan ücret, kariyer fırsatları, bazıları da maddi olmayan iş güvencesi, statü gibi teşviklerdir. Şekilde de oklarla gösterildiği üzere kişi tarafından sunulan bu katkıların örgütün ihtiyaçlarını karşılaması, örgüt tarafından sunulan teşviklerin de kişinin ihtiyaçlarını karşılaması gerekmektedir. Bunun nedeni kişinin örgütün bir üyesi olmayı kabul ettiği zaman cazip ücret alacağına ve gelişim fırsatları bulacağına ilişkin beklentileridir. Eğer hem kişi hem de örgüt psikolojik sözleşmenin adil ve eşit olduğunu algılıyorlarsa karşılıklı ilişkilerinden tatmin olacak ve bu ilişkiyi sürdürme konusunda istekli davranacaklardır Diğer taraftan, taraflardan birinin eşitsizlik algılaması sonucunda bu durum değişime yol açacaktır. Örneğin kişi, ücret artışı ya da terfi beklentisine girdiğinde, örgüte sağladığı katkıyı azaltabilir ya da yeni iş fırsatları arayışına girebilir. Örgütte yaşanabilecek değişim ise, eğitim yoluyla kişinin becerilerinin artırılması, kişinin transferi ya da iş anlaşmasının feshi olabilir (Mimaroglu, 2008:49).

PSİKOLOJİK SÖZLEŞMENİN İHLALİ ve SONUÇLARI

Psikolojik sözleşme ihlali, kişilerin psikolojik sözleşmelerindeki bir ya da birden fazla yükümlülüğün örgüt tarafından yerine getirilmemesi olarak tanımlanır. Çalışan ile yönetim arasında oluşan psikolojik sözleşme bazı etkilerden dolayı bozulmaya oldukça uygundur. Bu bozulma taraflar arasında “ihlal” olarak algılanmakta ve çeşitli sonuçları beraberinde getirmektedir (İşçi, 2010: 24).

Algılanan ihlal, kişinin verilen söze karşılık aldıklarının bilişsel olarak hesaplanması sonucu ortaya çıkar. Burada önemli olan nokta bilişsel algılardaki farklılıklar nedeniyle kişilerin psikolojik sözleşme ihlali algılarının bazen gerçek bir ihlalden bazen de gerçek bir ihlalin çok net görülmediği durumlardan kaynaklanmasıdır.

Sözleşme ihlali, çalışanın örgüte olan güvenini azaltır bu da çalışanların örgüte sağladıkları katkıyı azaltmalarına neden olur. Başka bir ifadeyle, eğer verilen sözler tutulmazsa bu durum çalışanda güvenin yitirilmesine neden olur ve çalışanlar


51

ilişkiye yatırım yapmayı bırakırlar. Sözleşme ihlalinin davranışlara yansıması ise çoğunlukla örgütsel vatandaşlığın azalması, performansta düşüş ve işten ayrılmalar olarak ortaya çıkmaktadır (Mimaroglu, 2008: 65-66).

ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞI

Yoğun rekabetin yaşandığı günümüz iş dünyasında, çalışanların yalnızca iş tanımlarında yer alan şekilde çalışmalarının yanında, gönüllülük içeren bazı davranışları da sergilemeleri gerekmektedir. Bu davranışlar örgütsel davranış yazınında "örgütsel vatandaşlık davranışı" olarak ifade edilmektedir. Örgütsel vatandaşlık davranışı kavramı, toplumsal vatandaşlık kavramı düşünülerek işletme yazınına kazandırılmıştır. Kavram, ilk defa Bateman, Organ ve Smith'in 1983 yılındaki çalışmaları ile ortaya çıkmıştır. Aslında temelleri Organ'ın 1977'de geleneksel ve çok bilinen performans ölçme yöntemlerinin çalışanın performansına ilişkin tüm bileşenleri içermediği görüşü ile atılmıştır. Bu bakış açısı ile eksik kalan performans bileşenlerinin örgütsel vatandaşlık davranışı kapsamında ele alınabileceği ifade edilmiştir. Örgütsel vatandaşlık davranışı tanım olarak, Organ (1988) tarafından, çalışana ya da kuruma yarar sağlayan bazı unsurlar ile örgütün ödüllendirme mekanizmasında yer almayan, fazladan rol davranışları olarak ifade edilmiştir. Örgütsel vatandaşlık davranışı kavramının anlaşılması açısından biçimsel ve fazladan rol davranışından bahsetmek gerekmektedir (İşçi, 2010).

• Biçimsel rol davranışı, kurumda kabul edilmiş, yönetim tarafından işin yapılması için gerekli olduğu varsayılan teknik davranışları içermektedir.

• Biçimsel rol davranışı, kurumsal sistemler, politikalar, kurallar ve örgütsel etkinlik için gerekli olan tekniklerin kullanılması olarak ta tanımlanabilir.

• Biçimsel rol davranışı yapılması gereken, beklenen, çalışanda olması gereken davranışları ve örgütsel yapının temelini oluşturmaktadır.

• Biçimsel rol davranışı kurumun ödül sistemi tarafından ödüllendirilmektedir.

• Biçimsel olarak performans değerlemede ölçülmeyen, ödül sistemi ile bağlantılı olmayan ve örgütsel olarak beklenenden daha fazlasını ortaya koyan davranışlar ise fazladan rol davranışı olarak adlandırılmaktadır.

Örgütsel vatandaşlık davranışı kurumun etkinliğine katkıda bulunan ve oldukça zor fark edilen davranışlara ilişkindir ve çoğunlukla sosyal temelli davranışlar ile birlikte ele alınmaktadır. Burada üzerinde durulması gereken önemli nokta örgütsel vatandaşlık davranışının gönüllülük esasına dayalı olmasıdır. Dolayısıyla bu tür davranışlar, iş tanımında yer almamakta, kurumun kural ve işleyişinin gerektirmediği ve yönetici ile diğer meslektaşlar tarafından çalışandan beklenilmeyen davranışlardır.

Örgütsel vatandaşlık davranışı, çalışanın kurum için gereğinden çok daha fazlasını yapması, fedakâr davranmasıdır. Bu davranışların kapsamı iş ve rol tanımının dışında olmasından anlaşılır. İş sözleşmesinde yer almaz ve çalışanın yapması konusunda zorlama olamaz. Yapılan ilk çalışmalarda kavram, (Organ,1977) "gönüllü olarak yapılan işler" olarak ta ifade edilmiştir(Dan, 2008).

Katz ve Kahn 1978'de ele aldıkları bu konuyu "fazladan rol davranışı" olarak adlandırmışlardır. Günümüzde bu kavram daha kapsamlı olarak ele alınarak örgütsel vatandaşlık davranışı olarak değerlendirilmektedir. Örgütsel vatandaşlık davranışının en önemli işlevi, bir kurumda kurum fonksiyonlarının işlemesini kolaylaştırmasıdır. Ayrıca örgütsel vatandaşlık davranışı diğer çalışanlarla işbirliği içinde olma, iyi niyet jestleri, diğerkâmlık ve buna benzer sosyal temelli davranışlar olarak ifade edilmektedir. Örgütsel davranış konusunda çalışan araştırmacıların, çalışanların kurumda ihtiyaç duyulması durumunda kendiliğinden herhangi bir zorlama olmaksızın yaptıkları sosyal temelli davranışlar üzerinde yoğun çalışmalar yaptıkları söylenebilmektedir.

Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Yaklaşımları

Örgütsel vatandaşlık davranışı işlevsel, rol kimliği ve bütünleşik çerçeve olarak üç yaklaşım altında değerlendirilmektedir. Aşağıda bu yaklaşımlar ele alınmıştır (İşçi, 2010);

İşlevsel Bakış


52

Aradaki ilişkinin anlaşılması için ilk yaklaşım işlevsel bakıştır. İşlevsel bakış belirli ihtiyaç ve motivasyonları tatmin için çalışanların gönüllü davranması üzerinde durmaktadır. Penner ve arkadaşları işlevsel bakışı içeren araştırmalarından örgütsel vatandaşlık davranışının üç motivini açık olarak tanımlamışlardır. Bunlardan ikisi göreceli olarak bireysel olmayan ve kurum ile ilgili motivasyonlardır. Diğeri ise çalışma arkadaşlarına yardım etme arzusudur. Yardım etme arzusu bir açından izlenim yönetiminden kaynaklanmaktadır. Belirli bazı ödüllere ulaşmak için yardımsever biri olarak algılanma arzusu izlenim yönetiminin hareket noktasıdır. Kişiyi harekete geçiren bu tür motivasyonların sosyal temellilik ve izlenim yönetimi arasında dolaşan bir ranjı vardır. Bu motivatörler farklı kişiler için farklı işlevleri, bazı durumlarda ise aynı kişi için farklı işlevleri yerine getirmektedir. Araştırmalarda diğerlerine yardım etme arzusu ve izlenim yönetimi ile örgütsel vatandaşlık davranışı arasında pozitif yönde kuvvetli bir ilişki saptanmıştır.

Rol Kimliği

Gönüllülüğü anlamaya çalışan ikinci yaklaşım rol kimliğidir. Rol kimliği gönüllülüğün ortaya çıktığı zamandaki sosyal duruma odaklanmaktadır. Bu bakışa göre bireyin kendi ile ilgili görüşü, çok sayıda sosyal rol kimliğinden oluşmaktadır. Bu kimlikler tek bir belirli rolü temsil etmeye başladığında, bu rol içselleştirilir ve bireyin asıl kimliği haline gelir. Böylece zaman içinde başkalarının bireyden beklentileri olan kimlikler bireyin kendi rol kimliği olur. Bu kimlik grubu kişinin gelecekteki davranışlarını doğrudan etkiler. Çünkü birey bu kimliği sabit tutmak amacıyla mücadele etmektedir. Bahsedilen süreçte gönüllülük aslında bireyin ne yaptığı değildir, bireyin ne olduğudur ve nasıl algılandığıdır.

Bütünleşik Çerçeve

Penner, gönüllülük süreci için bunun iki bileşenini (işlevsel ve rol kimliği) birleştirerek tek bir bütünleşik çerçeveye dönüştürmüştür. Bu bakışa göre gönüllüğün iki öncülü vardır. Bunlar motivasyon ve başkalarının beklentileridir. Bireyin gönüllülük süresinin başındaki tecrübeleri kişiyi gönüllü bir rol kimliğine yönlendirmektedir. Bu gönüllülük tecrübesini yaşadıkça bu kimlik daha da netleşmektedir. Sonuç olarak bu kimlik gönüllüğün sürekliliğin sebebi olmaktadır.

Vatandaşlık davranışı örgütsel davranış yazınında çok farklı şekillerde tanımlanmasına karşın Organ'ın 1988'deki tanımı en fazla kabul görenidir. Organ'a göre örgütsel vatandaşlık davranışı gönüllü bir birey davranışıdır. Burada gönüllüğün anlamı iş sözleşmesinde yapılması gerekenlerin, iş tanımının ya da rolün zorlayıcı gerekliliği dışında kişisel seçim olarak yapılan bir davranış olması ve ihmal edilmesi ya da yapılmadığında ceza alınmamasıdır (Paille, 2009).

Örgütsel Vatandaşlık Davranışının Boyutları

Çalışanların vatandaşlık davranışını benimsemeleri için bunun daha önceden tanımlanmış bazı iş ve görevlerin ötesine geçmeleri gerekmektedir. Vatandaşlık davranışı Organ ve arkadaşlarının 1980'lerde yaptığı çalışmalarda diğerkâmlık ve vicdanlılık olarak iki formda ele alınmıştı. Daha sonra bunlara sportmenlik, nezaket ve yurttaşlık erdemi eklenmiştir. 1994'te Padsakoff ve Mackenzie yaptıkları çalışma sonucunda, vicdanlılığı boyutlara dâhil etmemeyi uygun bulmuşladır. Buna gerekçe olarak vicdanlılığın iş esnasında yöneticiler tarafından beklenen bir davranış olduğu, dolayısıyla gönüllü olarak değerlendirilemeyeceğini savunmuşlardır. Padsakoff ve Mackenzei vatandaşlık davranışının üç ana formunun centilmenlik, yurttaşlık erdemi ve yardımseverlik olarak tanımlamıştır. Vatandaşlık davranışı üzerinde çalışan çok sayıda araştırmacı, davranış türleri için farklı terimler kullanmıştır. Buna göre örgütsel vatandaşlık davranışı boyutlarını aşağıdaki şekilde özetleyebiliriz (İşçi, 2010).

Centilmenlik: Organ 1990'da centilmenliği, bir insanın kaçınılmaz olarak uygunsuz bir durumla karşılaştığında ya da işini yerine getirmesi esnasında kötü niyetli bir yaklaşımla karşılaştığında şikâyet etmemesi olarak tanımlamıştır. Centilmenlik kurum üyelerinde genel olarak kuruma karşı saygılı tutum geliştirmeyi sağlamaktadır. Hemen hemen tüm kurumda kaçınılmaz olarak zorluklar yaşanmaktadır. Centilmenlik sahibi kişi bu durumlara katlanır ve küçük meseleleri fazla büyütmeyen şekilde davranmaktadır.

Yurttaşlık erdemi: Yurttaşlık erdemi çalışanın kurumu algısı ve kuruma olan ilgisi ile ilgilidir. Çalışanın kurumun imajını, itibarını ve toplum içindeki saygınlığını arttırmasına yönelik davranışları ile tanımlanmaktadır. Aynı zamanda bir bütün olarak örgüte bağlılığı, kuruma ilgiyi, kurumun kültürüne aktif ve gönüllü olarak katılımı ifade eder. Ayrıca yönetime katılma konusundaki isteklilik, zorunlu olmayan toplantılara katılma, iş tanımında yer almayan görevleri kabul etme, kurumun önündeki fırsatları ve tehditleri gözlemleyerek yöneticiye destekte bulunmak ile kurum için en iyiyi yapmaya çalışmak gibi davranışlar bu boyut kapsamındadır.


53

Yardımseverlik: Nerdeyse tüm araştırmacıların üzerinde hem fikir olduğu boyut yardımseverliktir. Yardımseverlik, kurumun üyelerinin zorluklarla karşılaştığında birbirlerine yardım etme isteğini ifade etmektedir. Örneğin yeni bir çalışanın oryantasyonunda, iş arkadaşlarının özel bir cihazı kullanmasında, bilgisayar programını anlamasında ve ağır iş yükünü hafifletmede yardımcı olmaktır. Yardımseverlik diğer vatandaşlık davranışı boyutlarına göre çok daha kapsamlı ve karmaşıktır. Bu boyut bazı kaynaklarda özgecilik olarak adlandırılmaktadır.

Nezaket: Çalışanların, diğer çalışma arkadaşları için sorun yaratabilecek konuları önceden belirleyerek, çözüm önerilerinde bulunma, yardımcı olma ya da sorunun ortaya çıkmasını engelleyici nitelikteki davranışlarını içerir.

Çevrenin korunması: Son yıllarda örgütsel vatandaşlık davranışı kapsamında çevre sorunlarına karşı tutumda yer almaya başlamıştır. Kurumda bu tür davranışlar genelde gönüllülükten daha çok resmi kurallara uymak için yapılmaktadır. Bu davranışlar arasında temiz havanın şehirlerde korunması, ekosistemin bozulmasını engelleyici davranışlar vb. Gelmektedir

PSİKOLOJİK SÖZLEŞME VE ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞI İLİŞKİSİ

Psikolojik sözleşmeye uyulmasının ya da sözleşmenin ihlal edilmesinin, çalışan davranışları üzerindeki etkisi önemli olsa da, psikolojik sözleşmenin türü de çalışan davranışlarını etkileyecek önemli mesajlar içerebilir. Örneğin, çalışanlar, işverenlerinin geniş çerçeveli bir sözleşme (ilişkisel ve dengeli sözleşmelerde olduğu gibi) yükümlüğüne sahip olduğuna inanırlarsa vatandaşlık davranışları sergileme meyilleri artacaktır. Ancak çalışanların işverenlerinin kısa dönemli (işlemsel sözleşmede olduğu gibi) ekonomik bir değişimden yana olduğuna inandıkları durumda ise görev-dışı (extra-role) davranışlarının kendilerine bir getirisi olacağına dair inançları daha az olacaktır. İlişkisel sözleşmeler, işlemsel sözleşmelerden daha fazla vatandaşlık davranışlarına neden olacaktır. Bu görüşten hareketle işlemsel ve ilişkisel psikolojik sözleşmelerin örgütsel vatandaşlık davranışları üzerindeki etkilerinin ayrı ayrı incelenmesi gerektiği değerlendirilmektedir (Öztürk, 2010).

Turnley vd. (2003) tarafından yapılan araştırma sonucunda, psikolojik sözleşmenin ilişkisel boyutunun önemi ön plana çıkarken işlemsel boyutun önemli derecede etkin olmadığı görülmüştür. Bu durum en azından bu araştırmaya katılanlar için örgütün vaatlerini yerine getirmesinin ve çalışanlarına karşı saygılı ve destekleyici olmasının, ödemeler konusunda verdiği vaatleri yerine getirmesinden daha önemli olduğunu göstermektedir. Bu sonuçların bir açıklaması da, yöneticilerin çalışanların iş arkadaşlarına yönelik vatandaşlık davranışlarından çok örgüte yönelik vatandaşlık davranışları hakkında daha fazla bilgi sahibi olmalarıdır. Psikolojik sözleşme, kişisel becerilerin örgütle bütünleşmesinde önemli bir role sahiptir. Gizli beklentilerin mevcudiyeti tarafların bu beklentilerden haberdar olmasını güçleştirmektedir. İşgören ve firma düzeylerindeki dengesiz güç ilişkisi, bir tarafın beklentilerini artırabilmekteyken diğer tarafın beklentilerinin törpülenmesine sebep olabilecektir. Firmaya sağladıkları katma değer bünyesinde değerlendirilecek işgörenlere, aynı katma değeri sağlama olanaklarının verilmemesi beraberinde örgütsel bağlılıkta kopukluğu da beraberinde getirecektir (Öztürk, 2010).

Bu yönüyle psikolojik sözleşme ve örgütsel vatandaşlık ilişkisinde yakasal farklılıkları ortaya çıkarmak için geliştirilen hipotezler;

H1: Beyaz yakalı işgörenlerin psikolojik sözleşmelerinin örgütsel vatandaşlık davranışı üzerinde pozitif yönde etkisi vardır.

H2: Mavi yakalı işgörenlerin psikolojik sözleşmelerinin örgütsel vatandaşlık davranışı üzerinde pozitif yönde etkisi vardır.

YÖNTEM

Genel literatür taramasında psikolojik sözleşme ve örgütsel vatandaşlık davranışı ilişkisinin sıklıkla incelendiği, ancak genel olarak araştırma evreninin sektörel temelli değerlendirildiği görülmüştür. Bu nedenle, araştırma evreni çalışmada çalışan statüsü düzeyine indirgenmiştir. Örneklem büyüklüğünün belirlenmesi aşamasında Sakarya’ da hem ihracat hem de ithalat yapan ve imalat sektöründe faaliyet gösteren ve çalışan sayısı bakımından bölge ortalamanın üstünde 420 personel istihdam eden bir firma seçilmiştir.

Veri toplanması sürecinde Millward ve Hopkins (1998) tarafından geliştirilen psikolojik sözleşme ölçeği kullanılmıştır. Kullanılan örgütsel vatandaşlık davranışı ölçeği, Türker’in çalışanların rol tanımlamalarının örgütsel vatandaşlık davranışına etkisini incelediği çalışmasından alınmıştır. Bunun yanında ankete demografik bilgilerden (yaş, cinsiyet, eğitim, medeni durum ve firmadaki çalışma süresi ) oluşan bir kısım eklenmiştir.

BULGULAR VE SONUÇ


54

Çalışmada öncelikle Psikolojik Sözleşme ve Örgütsel Vatandaşlık kavramları açıklanmaya çalışılmış ve orta ölçekli bir işletmeyi kapsayan beyaz ve mavi yakalı personel anketine dayalı olarak, psikolojik sözleşmenin örgütsel vatandaşlık davranışı üzerindeki etkide yakasal farklılıkları kıyaslayan bir araştırmaya yer vermiştir. Oluşturulan hipotezler doğrultusunda, beyaz ve mavi yakalı işgörenlerin beklentilerine dayalı olarak şekillenen psikolojik sözleşmelerinin iş tatmini değişkeni üzerindeki etkilerinin sınanmasına çalışılmıştır. Bu doğrultuda, öncelikle psikolojik sözleşme ve örgütsel vatandaşlık davranışı üzerindeki etkilerini saptamaya yönelik olarak Pearson korelasyon analizi sonuçlarına yer verilmiş, daha sonra ise çalışanların psikolojik sözleşmelerinin ilgili örgütsel vatandaşlık davranışı üzerindeki etkilerini belirleyen doğrusal regresyon analizi sonucunda elde edilen bulgulara yer verilmiştir. Pearson korelasyon analizi sonuçlarına göre, mavi yakalı işgörenlerin psikolojik sözleşme değişkeni ile örgütsel vatandaşlık davranışları arasında, %99 güven aralığında düşük düzeyli ve pozitif bir ilişki (r=0,293) bulunurken, beyaz yakalı işgörenlerde orta düzeyli ve pozitif bir ilişki (r=0,497) bulunmuştur.

Doğrusal regresyon analizi sonuçlarına göre, psikolojik sözleşme değişkeninin mavi yakalı işgörenlerin örgütsel vatandaşlık davranışları değişkeni üzerinde istatistiksel olarak anlamlı (p<0,05) ve pozitif (β=0,29) bir etkisi vardır. Aynı şekilde psikolojik sözleşme değişkeninin beyaz yakalı işgörenlerin örgütsel vatandaşlık davranışları değişkeni üzerinde de istatistiksel olarak anlamlı (p<0,05) ve pozitif (β=0,37) bir etkisi vardır. Doğrusal regresyon analizi sonuçlarına göre elde edilen bulgular psikolojik sözleşmenin örgütsel vatandaşlık davranışları üzerindeki etkilerinin kuramsal açıklamalarıyla örtüşmektedir. Bu nedenle, “Beyaz yakalı işgörenlerin psikolojik sözleşmelerinin örgütsel vatandaşlık davranışı üzerinde pozitif yönde etkisi vardır” ve “Mavi yakalı işgörenlerin psikolojik sözleşmelerinin örgütsel vatandaşlık davranışı üzerinde pozitif yönde etkisi vardır” şeklinde ifade edilen H1 ve H2 hipotezi kabul edilir.

KAYNAKÇA

Cihangiroğlu, N. ve Şahin, B. (2010). Organizasyonlarda Önemli Bir Fenomen:Psikolojik Sözleşme, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 6, Sayı 11, s. 1–16

Dan S. C. ve Audrey S. L. (2008). Manager Trustwortiness or Interactional Justice? Predicting Organizational Citizenship Behaviours, Journal of Business Ethics, C.: 83, S.:3, 453-454

Demiral, Ö. ve Doğan, S. (2009). Örgütsel Bağlılığın Sağlanmasında Personel Güçlendirme ve Psikolojik Sözleşmenin Etkisine İlişkin Bir Araştırma, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 32, 48 Ocak-Haziran, s.47-80

İşçi, E. (2010). Psikolojik Sözleşme İhlalinin Örgütsel Vatandaşlık Davranışı ve İşten Ayrılma Niyeti Üzerindeki Etkisinde Güvenin Rolü, Marmara Üniversitesi S.B.E, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul

Millward, L.J. ve L.J. Hopkins (1998). Psychological contracts, and job commitment, Journal of Applied Psychology, 28(16), s. 1530-1556

Mimaroğlu, H. (2008). "Psikolojik Sözleşmenin Personelin Tutum ve Davranışlarına Etkileri: Tıbbi Satış Temsilcileri Üzerinde Bir Araştırma, Çukurova Üniversitesi SBE, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Adana

Öztürk, S. Ö. (2010). Psikolojik Sözleşmenin Örgütsel Vatandaşlık Davranışları Üzerindeki Etkileri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi. S.B.E., Kocaeli

Pascal P. (2009). Assessing Organizational Citizenship Behaviour in The French Context: Evidence for The Four- Dimensional Model, The Journal of Psychology, C.:143, S.:2, 2009, 134-135

Türker, M. (2006).Çalışanların Rol Tanımlamalarının Örgütsel Vatandaşlık Davranışına Etkisi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi. S.B.E., İstanbul


55

1Turkish Literature Critisizm of Fethi Naci

Ali Ulvi Özdemir

Asst. Prof. Dr., Ahi Evran University, Kırşehir, Turkey

[email protected]

Abstract

Fethi Naci is one of the leading critics who emerged from Turkish Literature in the last decade. His distinctive approaches, objectivity, standards and most importantly his outspoken personality made him unique in the area of Turkish Literature Critisizm.It can be concluded that he is mainly involved in the area of novel critisizm and he defines himself as a novel critic. Although he is involved in novels, he also did the critics of historical novels in their peculiar aspects. Aim of this study is to reveal his basic critisizm approaches and standarts based on his historical novel critics. To develop criteria that would be appilacable to all novels all the time is an important contribution in the field of historical novel critisizm.Similar to his critisizm style for novels; reality, consistancy and causality were the main topics for historical novel critisizm he paid attention mostly. He never impressed by who was the author. His critics were mainly influenced by Balzac’s, Lukacs’, Çehov’s experience and their theortical minds. It is very important to look with an eye of Fethi Naci’s critisizm to historical novels which are very populer nowadays.

Keywords: Fethi Naci, Türk Edebiyatı, Elestiri, Tarihi Roman, Tarihi Roman Elestirisi

Giriş

Bu bildiride ünlü Türk edebiyat eleştirmeni Fethi Naci’nin Türk romancılarının yazdığı tarih romanları üzerine söyledikleri ve tarih romanı eleştirisinde dikkate aldığı, altını çizdiği olumlu ve olumsuz noktalar, bazı tarih romanları çerçevesince değerlendirilecektir.

Asıl adı İsmail Naci Kalpakçıoğlu olan Fethi Naci, Giresun’da 1927 yılında doğdu ve 2008 yılında İstanbul’da vefat etti. (Onaran, Kılıçarslan, 2011: 17) Yapıtları ve yazılarıyla Türkiye’de Toplumcu Gerçekçi (Onaran, Kılıçarslan, 2011: 18) ya da Sosyalist Gerçekçi (Onaran, Kılıçarslan, 2011: 59) adıyla anılan edebiyat akımının çerçevesinde yazı yazan, eleştiri yazılarında bu çerçevenin kural ve değerlendirmelerini dikkate alan bir eleştirmen ve edebiyat insanıdır. Roman eleştirilerinde de bu yönü sık sık karşımıza çıkar.

Fethi Naci, roman eleştirileri çerçevesinde tarihi roman türünü ele alarak ve bu türün farklı boyutlarına dikkat ederek, kalıcı ölçütler geliştirme yanında önemli bir birikim de oluşturmuştur.

Fethi Naci Kimlerden Etkilenmiştir?

Fethi Naci’yi yukarda sözünü ettiğim çerçevede en çok etkileyen isim ise ünlü Macar düşünür ve edebiyat kuramcısı György Lukacs’tır. Fethi Naci’nin tarihi roman eleştirilerinde tıpkı diğer roman eleştirilerinde olduğu gibi ölçüt ve dayanak olarak karşımıza Lukacs çıkar. Fethi Naci’nin bu eleştirilerinde Lucacs’ın görüşlerine sahip çıktığı, onları benimsediği görülür. (Onaran, Kılıçarslan, 2011: 63) Fethi Naci de Fransızca bildiği için Fransızca’dan Lukacs’ın bazı eserlerini okuduğunu sonrasında ise Türkçeye çevrilen bütün eserlerini okuduğunu belirtir. (Naci, 1990: 73)

Fethi Naci’nin eleştiri yazılarında etkilendiği diğer yazarlar arasında ise kendi ifadesiyle Plehanov’dan başka “diğer Fransız Marksistler” olarak saydığı Roger Garaudy, Henri Lefebre, G. Politzer ve Auguste Cornu gelmektedir. (Naci, 1990: 72) 1987’de yazdığı bir yazıda ise “Şimdilerde en çok ilgimi çeken düşünür ise Bahtin” demiştir. (Naci, 1990: 73)

Fethi Naci’nin Tarihi Roman Hakkındaki Görüşleri

Fethi Naci de tarihsel roman üzerine ayrıca düşünmüş bir edebiyat adamıdır. Eleştiri Günlüğü kitap dizisinin “Kıskanmak” başlıklı 5. cildinde yer alan 27 Mart 1997 tarihli “Tarih ve Roman” başlıklı yazısında tarih ve roman ilişkisi hakkında

1 This articled supported by Ahi Evran University Scientific Research Project Office with the project number: PYO-EGF-4010-14.008



56

düşüncelerini ayrıca dile getirmiştir. Bu yazıda yukarda değindiğimiz temel noktalardan yola çıkar ve özellikle romancının edebi/estetik kaygıları öne çıkartması ve özellikle bunun en önemli parçası olan “yazınsal dil” üzerinde şöyle der:

“Tarih bilimi, insanlardan soyutlayarak anlatır tarihi. Oysa bir edebiyat türü olan roman, tarihi, tarihsel olaylar olarak değil, bu olayların insanlar üzerindeki etkileriyle anlatır, somut ve insan çatışmalarıyla anlatır; roman, bunun dışına çıkarsa edebiyatın da dışına çıkar. Romancı tarihi de anlatsa, günceli de anlatsa, kullandığı dil, her zaman, ‘yazınsal dil’ olacaktır.” (Naci, 1998: 228)

Fethi Naci’nin burada değindiği yazınsal dil, onun bütün eleştirilerinde göz önünde tuttuğu ve nesnelliğinin en önemli unsuru olan ölçütüdür. Özellikle Türkiye gibi kültürel olarak aslında bir “biz” olma sorununu hep yaşayan ve bu sorunun kaynağını aldığı yakın tarihin aynı zamanda ve sürekli bir siyasi kavga alanı olduğu ülkelerde, tarihsel roman türünün çok kolayca o günün siyasi kavgalarının ideolojik bir aracı olma tehlikesi hep vardır. Çünkü Türkiye’nin yakın geleceğini şekillendirmek üzere yapılan siyasi kavgaların izdüşümü, yakın tarihin gerçekte ne olduğu noktasındaki bir tarih kavgası olmaktadır. Bu bakımdan Türkiye’de tarihi roman çerçevesinde karşımıza çıkan örneklerin bir çoğu edebi/estetik kaygıların ve doğal olarak bunun en önemli parçası olan yazınsal dilin ikinci plana atıldığı, hatta hiç önemsenmediği, doğrudan ideolojik biçimlendirme araçları olarak karşımıza çıkmaktadır. Fethi Naci belki de eleştiri yazılarında çok bununla, yani edebiyatı siyasetin bir aracı, alanı yapan anlayışla mücadele etmiştir. Yazısında bu konudaki vurgusu önemlidir:

“Romancı araştırmalar yapabilir, topladığı belgelerden yararlanabilir, ama sıra yazmaya gelince, işinin tarih yazmak değil, roman yazmak olduğunu unutmamak zorundadır; bunun için topladığı bilgiler, belgeler, buzdağının denizin altında kalan büyük bölümü gibi olmalıdır, göze batmamalıdır; çünkü romancı, o bilgileri, o belgeleri aktarmayacaktır romanına, roman kişilerinin düşünüşlerinin, davranışlarının nasıl biçimlendiğini gösterirken yararlanacaktır o bilgilerden, belgelerden.” (Naci, 1998: 228)

Tek tek tarihsel romanları eleştirirken de görülecektir ki Fethi Naci bu kuramsal düşünceleriyle hep tutarlıdır. Ele aldığı her tarihsel romanda bu gerçekleri dile getirerek bir anlamda “nasıl roman yazılmalı” çerçevesinde bir eğitmen tavrını üstlenmekten de çekinmeyecektir.

Fethi Naci’nin özelde tarihsel roman, genelde roman konusunda düşüncelerini benimsediği ve kural düzeyinde kabul ettiği yazarlardan biri de Balzac’tır. Benimsediği ve etkilendiği Lukacs’ın Avrupa Gerçekçiliği adlı yapıtına aldığı Balzac’tan bir örnekle ilgili şu sözleri Fethi Naci’nin hep yanında taşıdığı bir pusula gibidir:

“ ‘Büyük tarihsel olaylar ve tarihteki büyük figürler, toplumun gelişiminin somut tipler biçiminde gösterilişine çok ender olarak uygundur. Balzac’ın yapıtlarında Napolyon’un çok ender olarak ve hep kısa bir süre için görülmesi bir rastlantı değildir, oysa Napolyon’cu idealler ve Napolyon’cu imparatorluğunun entelektüel özü Balzac’ın romanlarının bir çoğunda egemen bir rol oynar, (…) Roman, büyük tarihsel figürlerin görülüşüne ancak ikinci derecede karakterler olarak katlanır.’ ” (Naci, 1998: 228)

Fethi Naci’nin özellikle Kemal Tahir’in bazı romanlarında tarihsel gerçek kişileri dilediğince konuşturması üzerine getirdiği eleştirilerde bu pasajın hep arka planda bir ezgi gibi çaldığını duyumsarız. Görülüyor ki Fethi Naci tarihsel roman eleştirisinde, kendini, bir kuramcı olarak ortaya koymaktan çok sağlam bilimsel temeller üzerinden söz söyleyen, güvenli bir duruş sergilemeyi hedefleyen bir eleştirmen olarak biçimlendirmek istemektedir.

Fethi Naci’Nnin Balzac’ın romancı tavrında övdüğü bir diğer nitelik ise kişisel ideolojik tutumunun ele aldığı dönemin nesnel gelişimini vermesine engel olmamasıdır. Fethi Naci, Nahit Sırrı Örik’in Sultan Hamid Düşerken adlı romanını eleştirirken yazının en başında söylediklerinde bu nokta dikkat çeker:

“Nahit Sırrı Örik’in tutumu, İkinci Meşrutiyeti’ten İttihat ve Terakki’den, Sultan Hamid’den söz açan öteki romancıların tutumlarına hiç mi hiç benzemiyor: İttihat ve Terakki’nin zorbalığına karşı çıkıyorlardı o romancılar, ama hiçbirinin aklından 31 Mart’ı sevimli göstermek ya da Sultan Hamid’i tutmak geçmiyordu; oysa Nahid Sırrı Örik’in gönlü de, kafası da Sultan Hamid’den yana. Ne var ki Balzac’ın kralcı oluşu toplumsal gerçekliği nesnel gelişmesi içinde vermesine nasıl engel olamamışsa Nahid Sırrı’nın Sultan Hamid’den yana olması da toplumumuzun belirli bir tarihsel kesitini bütün gerçekliğiyle yansıtmasına engel olamamış” (Naci, 2012: 193). Naci aynı yerde daha önce de değindiğimiz Balcac’ın Roman, büyük tarihsel figürlerin görülüşüne ancak ikinci derecede karakterler olarak katlanır.’ sözünden Nahid Sırrı’nın haberdar olmasını olumlu bir nokta olarak belirtir.

Bu paragrafın önemi Fethi Naci’nin Tarihi romandan ne beklediğini, nasıl bir tutumu olumladığını kısaca ortaya koymasıdır: “Toplumsal gerçekliği nesnel gerçekliği içinde vermek” ve “toplu(mun) belirli bir tarihsel kesitini bütün gerçekliğiyle yansıtmak.” Bu unsurlar Fethi Naci’nin bütün tarihi roman eleştirilerinde en başta dikkat ettiği niteliklerdir.


57

Fethi Naci tarihi romanda dil sorunu üzerinde de durur. Ona göre tarihi roman yazarı romanın geçtiği zamanın dilini değil, kendi zamanının dilini kullanmalıdır. Bu açıdan özellikle Attila İlhan’ı ve son dönemlerin popüler tarihi roman yazarı İhsan Oktay Anar’ı, kimi yapıtlarında bu ilkeye ters düştükleri için eleştirir. Ancak Fethi Naci’nin dile yönelik bu eleştirisini sadece tarihi roman bağlamında bir eleştiri olarak ele almamak gerekir. Bu eleştirisi, aslında Fethi Naci’nin romanda her zaman dikkat ettiği yazınsal dil/kullanmalık dil düzlemindeki eleştirilerinin bir parçasıdır. Çoğu yerde Fethi Naci yazarların dil kullanımındaki özensilikleri, anlatım bozukluklarını eleştirirken, dili de tıpkı roman kişileri gibi ele aldığı romanın şekillendirdiği dünyanın bir uzantısı olup olmadığı yönüyle değerlendirir. Romanın dili roman gerçeğinin işlevsel bir parçası olmalı, söylenen sözler nesnel gerçekliğin asli unsuru olarak yapay bir tat bırakmamalıdır. Örneğin Mehmet Eroğlu’nun yakın tarihi konu edinen Yarım Kalan Yürüyüş adlı romanını eleştirirken roman dili üzerine söylediklerinde bu düşünceden izler buluruz:

“Geçenlerde bir başka konu ile ilgili olarak Mehmet Eroğlu’nun Yarım Kalan Yürüyüş, (Can Yayınları, 1986) adlı romanını okurken altını çizdiğim bazı cümleler: ‘Deniz, umutsuz bir düşünce gibi kımıltısız’, ‘ Saatlerdir bahçenin üstünde ince bir tül gibi salınan sessizlik Metin’in güçlü kahkahasıyla yırtılıp dağolıyor.’, ‘Ter, eriyen bir mum gibiboynumdan aşağıya toplanarak sırtımda toplanıyor.’diyor yetmiyor, daha sonra da ‘Ter, ikinci bir deri gibi bütün vücudunu sarmıştı.’ diyor.” (Naci, 1998: 12)

Bu alıntılardan sonra Fethi Naci’nin son zamanlarda dikkatle takip ettiğini anladığımız Roland Barthes’ın Anlatıların Yapısal Çözümlemesine Giriş adlı yapıtından yaptığı alıntıyla da pekiştirerek söyledikleri, önemlidir:

“Bir romanı, daha doğrusu bir anlatıyı, günlük yaşamdan ayıran en önemli özellik, günlük yaşamın gelişigüzel hareketlerle, konuşmalarla vb. dolu olmasına karşılık, romanda en küçük ayrıntıya kadar her şeyim ‘işlevsel’ olmasıdır; bunun için bir cümleyi roman cümlesi yapan şey, onun süslü püslü söylenmesi değildir. ‘söylemek istediği şeydir.’, ‘İşlevler kimi kez tümceden büyük birimlere (yapıtın bütününe kadar varan değişik boyutlardaki tümce öbekleri) kim kez küçük birimlerle (dizim, sözcük ve hatta sözcük içindeki yalnızca bazı öğeler) gösterilir. ” (Naci, 1998: 12) Buradaki son alıntı Barthes’ indir )

Görülüyor ki Fethi Naci dilin işlevselliğine büyük önem vermekte, roman kahramanının kişiliğini nasıl nesnel koşulların bir uzantısı olarak görmek istiyorsa kullanılan dilin de buna paralel bir işlevselliği olmalı, toplumsal koşulların uzağında özellikle de süslü, ağdalı gereksizlikleri taşımamalıdır. Şöyle ekler:

“İşlevsellik ve çok anlamlılık… Romancılarımız, hikayecilerimiz bunların üzerinde gereğince düşünmedikleri sürece yazdıkları hikayeler röportaj olmaktan kolay kolay kurtulamayacaktır, yazdıkları romanlar gereksiz ayrıntılarla dolu olacak, ‘Hayatımı yazsam roman olur!’ anlayışından öteye geçemeyecektir. Bu tehlikelerden kurtulmanın yolu, öyle sanıyorum, her şeyden önce,’anlatı cümlesi’ nin ne olduğunu anlamaktan geçiyor.” (Naci, 1992: 13)

Bu aşamada belirtmek istediğimiz bir diğer nokta ise Fethi Naci’nin İlhan Berk, Attila İlhan, Pınar Kür, Nazlı Eray gibi bir çok ünlü Türk yazarını eleştirmekten çekinmemesidir. Ün, Fethi Naci için, onun en sert eleştirileri için hiçbir engel oluşturmaz. Ünlü yazarlar kadar, popüler olmuş, çok satan romanlar da hak ettiklerinde onun keskin eleştiri dilinin hedefi olmaktan kurtulamazlar.

Son olarak Fethi Naci’nin tarihi romana düşkünlük ile siyasal baskı dönemleri arsında kurduğu bağa da dikkat etmek gerekir. Ona göre romancılarımız yaşadıkları dönemlerde sanatı, edebiyatı, kültürü ve aydın insanları hedef tahtasına oturtan baskı ve askeri darbe dönemlerinde bu baskılara karşı dolaylı yoldan eleştiri getirebilmek adına tarihi romanı bir tür sığınak olarak kullanırlar.

Fethi Naci’nin tarihi roman adına dikkat çektiği bir diğer konu da yakın geçmişin tarihi roman bağlamında çok da elverişli olmadığıdır. Söz konusu yakın geçmiş olduğunda yazarın siyasi tartışmalara laf yetiştirmek için tarihi romanı bir platform olarak, bir araç olarak kullanma tehlikesini belirtir. Özellikle Türkiye’de 12 Mart 1971 ve 12 Eylül 1980 tarihli faşist askeri darbelerin hemen sonrasında bir furya halini alan bu dönemi ele alan romanlardaki “aceleciliği” eleştirir. (Naci, 1998: 230)

Örneklerle Fethi Naci’nin Tarihsel Roman Eleştirisi

Fethi Naci’nin tarihsel roman incelemelerinde karşımıza çıkan en önemli özelliği, tarihe Marksist ya da materyalist bir açıdan bakması ve bunun eleştirel yaklaşımında ya da “toplumcu gerçekçilik” dediğimiz çerçevede çok belirgin olmasıdır. Bunun için sık sık tarihsel roman eleştirisinde romandaki olayların geçtiği dönemi Marksist bir yorumla özetler. Özetlemek ve ele aldığı yapıttan bol bol alıntı yapmak aslında Fethi Naci’nin tipik bir özelliği olmasına karşılık tarihsel roman eleştirisinde tarihsel gerçekleri romandaki olayların karşısına çıkartır ve sanki okuyucuyu hangi tarihsel zemin üzerinde değerlendirme yaptığı konusunda bir hazırlık aşamasından geçirir. Örneğin Mithat Cemal Kutay’ın önemli eseri Üç İstanbul adlı romanını eleştirirken romandaki olayların geçtiği dönem hakkında şöyle der:


58

“Üç İstanbul için, kısaca Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılışının romanı diyebiliriz. 19. yüzyılın başlarında ülkeye nüfuz etmeye başlayan Batı, önce bu geniş pazarı ucuz fabrika mallarıyla doldurmuş, sonra sermaye ihracına başlamıştır. Kapitalist Batı karşısında, sanayide el tezgahları ve küçük atölyelerle, tarımda karasabanla tutunmaya çalışan imparatorluğun yıkılması kaçınılmaz bir zorunluluktu.” (Naci, 2012: 33) Fethi Naci’nin Popüler tarih yazımının neredeyse bütün öğelerinin yer aldığı bu özeti aslında daha da devam etmekte ve “Alman militarizminin kucağına düşen imparatorluk devrini tamalayarak yıkılır.” sözleriyle sona ermektedir.

Görülüyor ki Fethi Naci, tarihsel zemini özetlerken Marksist açıdan yorumun tipik bir özelliği olarak iktisadi altyapıyı bu zeminin de altına yerleştirir ve bu alt yapıyı tüm tarihsel görünümleri olduğu gibi bütün roman kişilerini ve olayları biçimlendiren temel etken olarak değerlendirir. Bunu yaparken dikkat edilirse yaşanmış tarihin ürerine konuşmanın kolaycılığıyla, “zorunluluk” sözcüğünü kullanarak kaba bir determinist bakış geliştirir. Fethi Naci’nin kaba determinist tarih özetinin bir uzantısı da mekanik çıkarımlardır. Örneğin aynı roman için Mithat Cemal’e kurgusal anlamda bir eleştiri yöneltirken şöyle der:

“Temelde böylesine hızlı bir çöküş olunca bunun toplumun yüzeyine yansıması ancak bir ahlak çürüyüşü, ancak bir yozlaşma olabilir. İşte Mithat Cemal, temeldeki bu oluşumu gereğince değerlendiremediği için, gözlerini toplumun yüzeyine vuran kokuşmaya dikmiştir.” (Naci, 2012: 34)

Burada iki nokta önemlidir. Birincisi Fethi Naci’nin mekanik çıkarımının yerinde olup olmadığıdır. Hızlı bir çöküşün yüzeye yansımasında nedeninin her zaman ve kural olarak ahlaki bir çürüyüş ve yozlaşma olduğu açık değildir. Bir devlet düzeni ahlaki yozlaşma gibi bir sonuç üretmeden de çökebilir. Ya da bir toplumsal düzenin ahlaki çözülüşü, bir devlet yapısının yozlaşması, siyasal anlamda çöküşle sonuçlanmayabilir. En azından bu bağlantı tarihsel ve siyasal anlamda zorunlu değildir. Fethi Naci burada sanki Mithat Cemal’in romanındaki kurgusal tercihlere temel oluşturmak için haksız bir genellemede bulunmuştur.

İkincisi Fethi Naci’deki her ne kadar Marksist solun bir aydını olsa ve değerlendirmelerinde toplumcu gerçekçi bir bakış belirleyici olsa da Osmanlı sisteminin yerine geçtiği için en azından Kemalizmin bir parçasını temsil eden bir anlayışın Osmanlı sistemine gereğinden fazla “çürüme” ve “yozlaşma” imajı yüklemesinin Fethi Naci üzerinde de etkili olduğudur. Dolayısıyla her ne kadar düzen tarafından dışlansalar, hatta hapse atılsalar bile Türkiye’de 90’lı yılların sonuna kadar olan bir süre için kendini solda gören ya da öyle ifade eden aydınlarda büyük bir Kemalist ideolojik etkinin izleri olduğu ve bu izlerin her türlü Marksist/Materyalist/Sol ideolojik söylem ve örtünün altında bir ikinci keman gibi varlığını hissettirdiği, tınlamayı sürdürdüğü söylenebilir. Fethi Naci, özellikle Osmanlı’ya bakışında bu etkilerin görülmesi bakımından tipik bir sol aydın olmaktadır. Fethi Naci’deki Kemalist etkiler “çürüme” ve “yozlaşma” gibi bazı klişelerle ortay çıktığı gibi örneğin “Sarıkamış faciasında 90 bin ölü” gibi tarih bilgisi klişeleri olarak da ortaya çıkar. (Naci, 2012: 34) Oysa Türk ordusunun Sarıkamış taarruzunda en fazla 60 bin kişi kayıp vermiştir. (Çakmak, 2011: 114)

Fethi Naci’nin tarihi romanların geçtikleri döneme ilişkin verdiği klişe açıklamaların bir örneğine de Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Yaban adlı romanında buluyoruz. Bu alıntı, Fethi Naci’nin kaynak belirtmeden klişeler kullanarak kendi özetini verişine örnek oluşturmaya yetecektir:

“Kendini savunmak (ya da kurtarmak) kaygısındaki bürokratlar, 19.yüzyılın başında Batı’da görülen kurumlara benzer kurumların ithal edilmesinde ayanla işbirliği yapmak zorunluluğu duymuşlardır. Ve bürokratlar padişahın artık bölünmüş olan siyasal gücünün bir kısmına sahip olacaklar ve iktidara el koyacaklardır. Bunun ‘resmi’ açıklaması, batmak üzere olan ülkeyi kurtarmak, halkın sefaletine son vererek memleketin kalkınmasını sağlamaktır. Ne var ki bürokratlar Batılılaşmak isterken kapitalizmin çarkına kapılacaklar, üretim güçlerini geliştirmek bir yana, var olanların da yok olup gitmelerine, halkın daha da yoksullaşmasına neden olacaklardır. Böylece bürokratlarla halk kitleleri arasında derin bir uçurum meydana gelecektir.” (Naci, 2012: 68) Burada Tanzimatla başlayan gelişmelere yöneltilen eleştirilerdeki klişe yaklaşımı Yalçın Küçük şöyle saptamaktadır: “Ziya Bey (Gökalp)’in, modern sanayi kurmadan tüketim kalıplarını değiştirme eleştirisi, yıllar sonra ve basitçi ‘sol’ ‘aydınlar’ın eliyle bir iradi nitelik kazandı; Tanzimatçıların Avrupa sanayine Pazar yaratmak için giyim ve beslenme kalıplarını değiştirdikleri biçimine dönüştü. Ekonomizm en çok ekonomi politik bilmeyenlerin elinde , vulgar solculuğa dönüşüyor.” (Küçük, 1985: 309-325)

Bir paragrafta Türkiye’nin neredeyse son 100 yılını özetlerken Fethi Naci’nin “ayanla işbirliği”, “batmak üzere olan ülke”, “kapitalizmin çarklarına kapılmak” gibi kilişeleri kullandığını görüyoruz. Burada “üretim güçleri” gibi Marksist bir dünya görüşünün temel kavramlarından birinin de kullanıldığını görüyoruz. Dönemim aydın kesiminin tipik bir örneği olarak Fethi Naci’nin bu kavramları kullanmaya çalışırken ne yazık ki klişelerin ve sığ teorik birikimin öteye geçemediğini görüyoruz. Bir diğer çıkarımımız ise Türkiye’de neredeyse 2000’li yılların başına kadar sürecek yapay, temelsiz ve karşılıksız soyut bir halk sevgisinin bu teorik sığlıkta önemli bir yer işgal etmesidir. Bu özet, Yaban romanı üzerinden de olsa, olaylara, yeniliklere düşman halk tarafından bakıp, yenilikleri yürürlüğe sokmak isteyen aydın-bürokrat bakışı eleştirmek gibi önemli


59

bir aydın çelişkisinin de varlığını duyumsatmaktadır. Özellikle 1960-1980 arası dönemde, kendini solda gören aydınlarda etkili olan bu bakışta, yeniliklere destek vermeyen halk yüceltilmiş, suç yeniliklere önderlik etmek isteyen aydınlara yüklenmiştir. Bu tercih, hem teorik sığlığın hem de aydın yalnızlığını göze alamayan, kitleye aşık Türk sol akımlarının önemli bir zaafı olarak kendini Fethi Naci’nin eserlerinde de belirleyici olmuştur. Zaten Yaban romanı’ndan Fethi Naci’nin yaptığı bir alıntı da halkın eksikliklerinin suçu aydına yüklenirken bu görüş açıkça dile gelir:

“ ‘Cehaletin yoksulluğun ve kıtlığın elinde’ bırakılmışlardır. Neden? ‘Bunun nedeni, ‘Türk aydını , gene sensin.” (Naci, 2012: 69)

Fethi Naci, aydın çabasının en yoğun olduğu dönemde, yani 1960-80 arası dönemde, Türk yenileşme tarihinin ilk önemli hamlesi olan Tanzimat’a karşı oluşan eleştirel tutumu da Yaban romanı üzerinden şöyle verir:

“Yakup Kadri, Ahmet Celal’in diliyle Türk aydınının tanımı yaparken, Tanzimat’tan bu yana süregelen bürokrat düşlerinin, özlemlerinin iflasını açığa vurur.” (Naci, 2012: 70)

Çok açık olarak Tanzimat ve bürokrasinin yenileşme girişimlerine karşı eleştirel bir tutum takınılmıştır. Oysa tarihsel dinamiklerin, ortaçağ bilincine tıkılıp kalmış yığınların varlığının alttan-yukarıya doğru bir halk devrime izin vermediği bir Türkiye’de ülkeyi çağdaşlaştırmak için fedakarca çabalayan ve yalnızlığa mahkum Türk aydınını eleştirmenin haklı bir tutum olmadığı açıktır.

“Çünkü yenilik, değişme demek, Değişmeyen halk ise gericidir” sözü farklı bir aydın bakışıdır. (Küçük, 1985: 128). Değişemeyen halkı değil de yenilikçi aydını suçlama alışkanlığının etken olduğu 1960-1980 arası Türkiye’de farklı düşünceler de vardı ama kitle aşkı, yalnızlık korkusu bir tür halk dalkavukluğu paradigması yarattığı için bu düşünce yalnız kalmıştı: “Birinci Ders, örgütsüz halka hiç güven olmaz. Örgütsüz halk bir yığındır, yığına güven duyulmaz.” (Küçük,1985: 200). Türk aydınında Fethi Naci’nin de üretken olduğu dönemde var olan bu Tanzimat düşmanlığı bile Kemalist etkiyi doğrulayan bir olgudur: “Tanzimat en acımasız eleştiriyi, kendi torunu sayılması gereken Kemalizm’den aldı. Kemalizm Türk yenilik tarihinde kendisine en yakın olarak Tanzimatı bulduğu için olmalı, en büyük saldırılarını Tanzimata yöneltti.Bir anlamda Tanzimat’ı küçük görüp küçük göstererek kendisini anlatmayı ve kabul ettirmeyi denedi.” (Küçük, 1985: 200). Küçük bu yaygın paradigmanın dışına çıkarak 2000’li yıllarda tamamen doğrulanacak ve halk dalkavukluğunu Türk sol geleneğinden ayırma yönündeki bizce başlangıç sayılması gereken önemli saptamasını da ekler: “Tnzimat düşmanlığı bir gericiliktir.” (Küçük,1985: 308). 2000’li yılların Türkiye’sinde yaşananların 1985’ten saptanması da şöyle dile gelir: “İslamlaşma, Tanzimat’a tepkidir.” (Küçük, 1985: 200). Dolayısıyla İslamcılığın günümüzde, Kemalizm kendini ayırsa da, Kemalizm ve Tanzimat birlikteliği (düzlemi) üzerinden Kemalizm düşmanlığı şaşırtıcı değildir.

Tarihi romanda dönemin özetini verme alışkanlığını başka roman eleştirilerinde de görürüz. Fethi Naci Bu özetleri Kemalizmin en yozlaşmış hali deyebileceğimiz klişelerle ya kendisi doğrudan verir, ya da o konuda otorite kabul ettiği bir bilim damının yapıtlarından aktarma yapar. Örneğin Refik Halit Karay’ın İstanbul’un Bir Yüzü adlı romanında şöyle verir özeti:

“II. Meşrutiyet’in 1909-1911 yıllarında, İttihat ve Terakki’ye karşı gelişen muhalefet, nihayet 21 Kasım 1911’de Birleşik muhalefet cephesi olarak Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın doğuşuna yol açacaktı.’ ” (Naci, 2012: 55)

Bu alıntı da Türkiye’nin en önemli anayasa hukukçularından biri olan Erdoğan Teziç’tendir. Görülüyor ki Fethi Naci klişelere yaslanmadığında en sağlam bilimsel kaynakları kullanmaktadır.

Yine Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş yıllarında başkentini anlatan romanı Ankara’yı değerlendirirken de Fethi Naci, neredeyse tüm tarihi roman eleştirilerinde olduğu gibi uzun tarihsel bir özet verir. Bu kez yararlandığı bilim adamı Taner Timur’dur. (Naci, 2012: 76) Kemal Tahir’in Yorgun Savaşçı’ romanındaki Kurtuluş Savaşı dönemi çetelerinden söz edilen bölümler için yararlandığı kaynak ise Türk tarih yazıcılığının en özgün ve önemli kaynaklarından biri olan Mustafa Kemal Atatürk’ün Nutuk adlı eseridir. (Naci, 2012: 262)

Görülüyor ki Fethi Naci, tarihi roman eleştirisinde en sağlam tarih kaynaklarını kullanma konusunda titizdir.

Fethi Naci’nin tarihi roman eleştirisinde en önem verdiği konulardan biri de daha önce değindiğimiz gibi romancının romanı bir araç olarak kullanmaması, roman yazdığını unutmamasıdır. Romanda doğrudan ya da kahramanlar ağzından bilgiççe tezler ileri sürmek, Fethi Naci’nin en sevmediği, en eleştirdiği noktalardan biridir. Bu açıdan Nahid Sırrı, Abdülhamid Düşerken’de ne kadar beğeniliyorsa Kemal Tahir de bir çok romanında o kadar eleştirilir:

“Nahid Sırrı, Mehmet Şehabettin Paşa’yı anlatırken onun sadece tarihsel ve toplumsal kişiliği üzerinde durmuyor; tarihsel roman yazmaya meraklı kimi romancılarda sık sık rastladığımız o birtakım ‘bilgileri’ konuşmalar yoluyla romana yamamak biçimindeki kolay yolu seçmiyor.” (Naci, 2012: 194)


60

Burada söylenenler sanki daha çok Kemal Tahir için söylenmiştir. Örneğin Kemal Tahir’in en önemli romanlarından biri sayılan Yorgun Savaşçı için eleştirisinin başında kahramanlar ağzından yazarın kendi “kuramsal” düşüncelerini söylediğini belirtir. (Naci, 2012: 256) Yine yazarın “yazdığının roman olduğunu unutmaması” ilkesini, Kemal Tahir’in Yorgun Savaşçı’da kahramanları sınırsızca konuşturması üzerine şöyle hatırlatır: “Kemal Tahir, bilgi dağarcığını büyük bir keyifle ortaya döktüğü bu bölümde, zaman zaman yazdığının roman olduğunu da anımsamış; bunun için de bir iki polisiye olay eklemiş.” (Naci, 2012: 259)

Fethi Naci Yorgun Savaşçı’yı eleştirirken neredeyse yazısının tamamını alıntılardan örmüştür. Ancak bu roman hakkında söyledikleri çok ağırdır:

“Yorgun Savaşçı, insanlardan değil, olaylardan yola çıkan bir roman. Yakın tarihimize ilişkin çok şey öğretiyor. Romanlaştırılmış bilgiler de diyebiliriz Yorgun Savaşçı için tarihi roman da.” (Naci, 2012: 264)

Fethi Naci’nin burada “öğretiyor” derken kullandığı ironik dil, onun tarih romanı eleştirisinde belki de yergi bakımından en ileriye gittiği noktadır. Yorgun Savaşçı, bir edebiyat eseri olmanın ötesinde spekülatif tarih tezleri için edebiyatı, romanı bir araç olarak kullanmanın amacıdır. Daha önce de değindiğimiz gibi bu özellik Fethi Naci’nin en olumsuz bulduğu, Türk edebiyatından en çok silmeye çalıştığı eylemdir.

Fethi Naci, Kemal Tahir’in romancılığını diğer romanlarından da eleştirir. Yorgun Savaşçı için geçerli olan eleştirileri, örneğin Tahir’in Büyük Mal romanı için de tekrarlar. Ancak bu roman için söylediklerinin bir yerinde çoğu Kemal Tahir romanları için olumsuz bir genelleme yapar. Büyük Mal için söyledikleri Fethi Naci’nin tarihi roman eleştirisi bakımından getirdiği eleştirilerin bir anlamda derlemesi gibidir. Bu bakımdan uzun bir alıntıyla bu eleştirilere yer vermekte fayda var:

“Tahir'in özellikle Yorgun Savaşçı'dan sonra yazdığı romanlar da ‘özetlenebilir’ romanlar. İnsanlardan değil, sosyal ve tarihi hakkındaki ‘malumat’tan yola çıktığı için; romanlarındaki insanlara sadece bıı malumatı okurlara duyuracak bir ‘spiker’ gözüyle baktığı için, bu romanlar ‘insansız romanlar’ olmaktan kurtulamıyor, yani, bir bakıma ‘edebiyat eseri’ niteliğinden yoksun olarak çıkıyorlar ortaya.”

Fethi Naci bu noktada yine eleştiri birikiminde önemli bir yer tutat Lukacs’ın Çağdaş Geçekliğin Anlamı adlı kitabına başvurur:

“Lukacs'ın dediği gibi: ‘Yazar sorununu kuramsal çözümler, sonra da bunu açıklayacak uygun kişiler çizer. Sonuç estetik bakımdan, hiç de parlak değildir. Böyle bir yazarın eseleri önceden var olan kuramsal bir temel üzerine yamanmış sözde sanatsal üstyapılardır.’ ” (Naci, 2012: 267)

Fethi Naci, Kemal Tahir’in tarih romanları üzerinden aslında bir tarihi romanda neyin olmaması gerektiği konusunda çok çarpıcı bir listeleme yapar:

“K.Tahir, romanlarındaki bu eksikliği gözlerden saklamak için Devlet Ana gibi, Kurt Kanunu gibi romanlarına ‘yeni görüşler’ sokarak, bu romanları bir ‘edebiyat olayı’ yapmak becerikliliğini gösterdi. Çoğunun gözünden kaçan gerçek şu idi: K.Tahir'in bu romanları edebiyata getirdiği yeni görüşler dolayısıyla değil, edebiyata dönüşemeyen, romanlara yama gibi eklenen edebiyat dışı görüşler

dolayısıyla edebiyat olayı haline gelmişti. Kimse bu romanların edebiyat bakımından getirdikleri üzerinde durmuyordu; duramazdı çünkü böyle bir şey yoktu. Tartışılan, ortaya sürülen ‘malumatın’ doğruluğu ya da yanlışlığı idi.”

Fethi Naci, bu noktada tarihi romanlarda çok sık düşülen bir yanlışa değinirken aslında roman, hatta sanat genel çerçevesinin yapısı üzerine en temel bilgiye vurgu yapar; bu onun eleştiri birikiminin de mihenk taşıdır:

“Bunun sebebi açık: Çünkü K. Tahir, edebiyatın kendine özgü anlatım aracını değil, sosyal bilimlerin anlatım aracını kullanıyor. Astakov’dan bu yana çok tekrarlandı: Edebiyat, gerçeği ‘imaj’larla anlatır; bilim, mantık kategorileri içinde. Gerçeği imajlarla anlatmak demek, gerçeği ete kemiğe büründürerek anlatmak, demektir. Gerçek,bu somut insanların çatışmalarından çıkar ortaya. Oysa K. Tahir, geçirir iki kişiyi karşı karşıya, konuşturur da konuşturur; bunların ağzından kendi ‘yeni görüşler’ini anlatır. Kolaylıkla görülebileceği gibi, bir roman örgüsü içinde sunulan bu ‘yeni görüşler’in romanı yenileştirmekle, edebiyata yeni görüşler getirmekle, kısası, edebiyatla ilintisi yoktur.” (Naci, 2012: 267)

Sonuç

Türk Edebiyatı’nın en ömenli eleşritmenlerinden biri olan Fethi Naci, şiir, öykü ve roman türlerine yönelik çok sayıda yazı yazmış ve bir aydın sorumluluğuyla Türk Edebiyatı’nın çağdaş dünya edebiyatının bir parçası olması yolunda önemli katkılar yapmıştır. Fethi Naci’nin eleştiri yazılarına bakıldığında özellikle roman türünde neredeyse bir yazar eğitim kurumu gibi çalıştığını görebiliriz.


61

Fethi Naci, roman hakkında “kötü örnekleri gösterip yererek, iyi örneklere yol açma” diyebileceğimiz kendine özgü bir üslup geliştirmiştir. Roman eleştirileri içinde tarihi roman türünde olanlara karşı yaklaşımı, aslında roman eleştirilerinin genelinde yer alan kaynak ve enstrümanları kullanım açısından temel farklılıklar içermese de tarihi romanın kendine özgü içeriği, onu farklı bir içeriğe eleştirisinde yer vermeye itmiştir. Çoğu tarihi roman eleştirisinde yer alan ele aldığı roman türlerine ait özetler tarihi romanlar için yaptığı eleştirilerde de vardır. Yine Macar dşünür ve estetik kuramcı Lukacs, onun tüm eleştirilerinde olduğu gibi tarihi roman eleştirilerinden de en önemli kuramsal dayanağıdır. Buna karşılık tarihi roman eleştirilerinde Fethi Naci, yazarın tarihi tezlerini dile getirmek için romanı bir araç olarak kullanmasını şiddetle eleştirimiştir. Bunu yaparken de bu fikirleri tarihi gerçeklerle karşılaştırmaktan ve gerektiğinde en sağlam bilimsel eserlerden ve bilim adamlarının görüşlerinden yararlanma yolunu seçmiştir Fethi Naci.

Fethi Naci için eleştirisinin temel kaygısı, tarihi roman için de romanın önce roman olarak varlık kazanmasıdır; eleştirilerinin temel hedefi budur. Bu eleştiriler başta da değindiğimiz gibi, tarihin yaşanılan günün siyasal kavgası için ek bir mücadele sahası olmasının getirdiği kolaycılıklar üzerinedir. Çünkü yaşadığımız günün yorumu geçmişi de yorumlamak demektir. Her politik tutum kendine yeni bir yorumla yeni bir geçmiş uydurmak zorundadır. Tarihin yeniden bir siyasal güç mücadelesi alanı haline geldiği Türkiye’de edebiyatın ve özelde tarihi romanın bu mücadelenin bir parçası olmaktan kendini kurtarmak için Fethi Naci’nin mirasını yeniden ve değerince gözden geçirmesi gerekmektedir.

Kaynakça

Çakmak, F. (2011). Büyük Harpte Şark Cephesi Harekatı, İş Bankası Yayınları, İstanbul.

Göğebakan, T. (2004). Tarihsel Roman Üzerine, Akçağ Yayınları, Ankara.

Küçük, Y. (1985). Aydın Üzerine Tezler, 1830-1980, C.1., 2. Baskı, Tekin Yayınevi, İstanbul.

Naci, F. (1990). Gücünü Yitiren Edebiyat, Eleştiri Günlüğü, İkinci Kitap 1986-1990, Gerçek Yayınevi, İstanbul.

Naci, F. (1992). Roman ve Yaşam, Eleştiri Günlüğü 3 1991-192, Can Yayınları, Ankara.

Naci, F. (1998). Kıskanmak, Eleştiri Günlüğü 5, Oğlak Yayınları, İstanbul.

Naci, F. (2012). Yüz Yılın 100 Romanı, 5. Baskı, İş Bankası Yayınları, İstanbul.

Onaran, M. Ş.-Kılıçarslan, Ö. (Editörler) (2011). Fethi Naci, 2. Baskı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara.

Documents

European Journal of Social Sciences Education and Research ...lib.euser.org/res/prc/3/EJSER_August_2014_Nr.2_Vol_3_Non_English.pdf · European Journal of Social Sciences Education