Spis treści

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

I. Zbiorowebezpieczeństwo–koncepcjeipróbyrealizacji . . . . . . . . . 31 1.Istotaikoncepcjazbiorowegobezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . 31 2.Prekursorzyideizbiorowegobezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 3.SystemzbiorowegobezpieczeństwaLigiNarodów . . . . . . . . . . . . . 47

II.SystemzbiorowegobezpieczeństwawedługKartyNarodów Zjednoczonychi próbyjegouruchomieniawczasiezimnej wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

1.SystemzbiorowegobezpieczeństwawKarcieNarodów Zjednoczonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

2.AdaptacjasystemubezpieczeństwaNarodówZjednoczonych dowarunkówzimnejwojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

III.Główneuwarunkowaniaiczynnikiewolucjisystemuzbiorowego bezpieczeństwaNarodówZjednoczonychpozakończeniuzimnej wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

IV.SystemzbiorowegobezpieczeństwaNarodówZjednoczonych wobecwewnętrznychkonfliktówzbrojnychinaruszeńpraw człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

1.Wzrostznaczeniaczynnikahumanitarnegowdefiniowaniu zagrożeńpokojuibezpieczeństwamiędzynarodowego . . . . . . . . . 84

2.Odpowiedzialnośćzaochronę–próbalegitymizacji interwencjihumanitarnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

6 Spis treści

3.RozwójfunkcjiRadyBezpieczeństwawzakresieochrony ludnościcywilnejwczasiekonfliktówzbrojnych . . . . . . . . . . . . . . . 117

4.Odpowiedzialnośćzaodbudowę–rozwójfunkcjiRady Bezpieczeństwawzakresieodbudowypokonflikcie . . . . . . . . . . . 131

V.SystembezpieczeństwaNarodówZjednoczonychwobecterroryzmu międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

1.Włączanieproblemuterroryzmumiędzynarodowegowobszar działaniaRadyBezpieczeństwawczasiezimnejwojny . . . . . . . . . 136

2.SkupienieuwagiRadyBezpieczeństwanazwalczaniuterroryzmu państwowegopo zakończeniuzimnejwojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

3.NoweelementywdziałalnościantyterrorystycznejRady Bezpieczeństwapo„11 września” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

VI.Ewolucjawzakresiestosowaniaśrodkówwymuszających . . . . . . . . 160 1.Rozszerzeniezakresuautoryzacjiużyciasiły . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 2.Kwestiaautoryzacjidorozumianej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 3.Odsankcjikompleksowychdoukierunkowanych . . . . . . . . . . . . . 178 4.Sankcjeprzeciwterrorystomiorganizacjomterrorystycznym . . . . 189 5.SankcjeprzeciwpaństwomnaruszającymTraktat

onierozprzestrzenianiubronijądrowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

VII.EwolucjaoperacjipokojowychNarodówZjednoczonych . . . . . . . . 205 1.Dorobekoperacjipokojowychdoschyłkuzimnejwojny . . . . . . . . 206 2.Nowadynamikaoperacjipokojowychpozakończeniuzimnej

wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 3.Różnicowaniesięnaturypozimnowojennychoperacji

pokojowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 4.Ukształtowanienowejgeneracjioperacjipokojowych . . . . . . . . . . 252 5.Doświadczeniaoperacjipokojowychpozimnejwojnie

iichimplikacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257

VIII.Głównecechyewolucjisystemuzbiorowegobezpieczeństwa NarodówZjednoczonychpozimnejwojnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

1.Ewolucjaujęciazagrożeńpokojuibezpieczeństwa międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

2.Zmianakonceptualna:humanizacjabezpieczeństwa. „Nowyparadygmatdlanowegowieku”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272

Spis treści 7

3.Zmianywzakresieśrodkówimetoddziałania . . . . . . . . . . . . . . . . 279 4.Zmianarelacjimiędzysystememzbiorowegobezpieczeństwa

a porozumieniamiregionalnymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282

Posłowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291

Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 PosiedzeniaRadyBezpieczeństwaNarodówZjednoczonych wedługtypuiregionuwlatach1980–2009 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296

PosiedzeniaotwarteizamknięteRadyBezpieczeństwaNZ wlatach1946–2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

LiczbarezolucjiRadyBezpieczeństwaNZuchwalonych izawetowanychwlatach1946–2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298

Liczbawetoizawetowanychrezolucjiwkolejnychdekadach przezstałychczłonkówRadyBezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

TrwająceoperacjepokojoweONZ(lipiec2013r.) . . . . . . . . . . . . . . . 299 Operacjezakończone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 Operacjetrwające(lipiec2013r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 1.Monografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 2.Artykuły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318 3.Dokumenty(wybrane)iwydawnictwaencyklopedyczne . . . . . . . . 325

Wstęp

Whistoriistosunkówmiędzynarodowychposzukiwanosposobówzapew-nieniatrwałegopokojuibezpieczeństwamiędzynarodowego.Jednymznichjestzbiorowebezpieczeństwo.Wykształciłosięonozideiwiecznegopokojuorazdoświadczeńfunkcjonowaniatradycyjnychmetod,wtymsojuszów,rów-nowagisiłorazwspółpracymocarstw,którezapewniałytylkokrótkotrwałeokresypokoju.Początkowobyłotraktowanejakosubstytutsojuszów,którewedługWoodrowaWilsona, prezydentaUSA i głównego projektodawcypierwszegosystemuzbiorowegobezpieczeństwa„zostałynazawszezdyskre-dytowane”.PierwsząpróbęwprowadzeniagowżyciepodjętowramachLigiNarodów.SystemzbiorowegobezpieczeństwaNarodówZjednoczonych jestkon-

tynuacją tego projektu w udoskonalonej formie. Narodził się na baziedoświadczeńdrugiejwojnyświatowejiwwarunkachnowegoukładusił.Miałbyćgłównymelementemnowegopowojennegoporządku,wktórympokóji bezpieczeństwomiędzynarodowebyłybyosiąganepoprzezwspółpracęzwy-cięskichmocarstwwramachwielostronnejinstytucji.Jejkonstrukcjaopartanazasadziepowszechnościisuwerennejrównościzapewniałarównocześnieszczególnąpozycję,przywilejeiodpowiedzialnośćwielkimmocarstwom,któ-rychzgodnawspółpracamiała„uchronićprzyszłepokoleniaodklęskiwojny”.Systemzbiorowegobezpieczeństwa jest instrumentemwspółpracy,wpi-

sanymwramyorganizacjipowszechnej skupiającejobecnie193państwa.Organizacjamacharakterkoordynacyjny,opartajestnazasadziesuweren-nejrównościpaństw.Niemożedziałaćbezzgodypaństw,którawyznaczaramyizakresdziałaniawramachinstytucjonalnychograniczeń.Jestsilnieuzależnionaodstanurelacjimiędzypaństwamiistanuśrodowiskamiędzy-narodowego.

14 Wstęp

KartaNarodówZjednoczonychokreślapodstawyprawnesystemubezpie-czeństwa,alejesttakelastyczniesformułowana,żepozwalanadużyzakresswobodywzakresie interpretacji i stosowania.Świadectwemtego jestnie-zwyklebogatahistoriaorganizacji iwpisanegow jejramysystemubezpie-czeństwa.Załamaniesiętejwspółpracyinarastaniezimnejwojnywpłynęłydestruk-

cyjnienakształtowaniesięifunkcjonowaniesystemu.Nieuzyskałonnigdyzakładanejprzeztwórcówzdolnościoperacyjnej,aczkolwiek,nawetwszczy-towymokresiezimnejwojny,byłwykorzystywanyidostosowywanydozmie-niającegosięśrodowiska.Dopierozakończeniezimnejwojnystworzyłokorzystnewarunkidoakty-

wizacji systemu.Wielkiemocarstwazaczęły traktowaćNZjakoużytecznyinstrument współpracy, traktowany nawet jako istotny element nowegopozimnowojennegoładumiędzynarodowego.Wyrażanoentuzjastyczneopi-niewsprawiemożliwościwspółdziałaniadlawspólnegodobra,powierzającorganizacji corazwięcej zadań.Początki były zachęcające.Dziękiwspar-ciuRadyBezpieczeństwaudałosięzakończyćdługotrwałykonflikt iracko--irański.Udzieliłaonawsparciakoalicjiantyirackiejpo inwazjinaKuwejt,uzgodniłainałożyłasankcjenaIrak,alejużniebyławstanieporozumiećsięw sprawiedalszegopostepowaniawobecIraku.Narzuconymureżimkon-trolizbrojeńnie funkcjonowałdobrze,asankcjenałożonenaIrakkoszto-wałyżycie800–900tysięcyludzi.PierwszainterwencjahumanitarnawSoma-lii zakończyła się fiaskiem,NZnie zapobiegły ludobójstwuwRwandzie,gdziezamordowano800tysięcyosób,aoperacjanaBałkanachborykałasięz poważnymiproblemami,niebędącwstaniezapobiecczystkometnicznymi ludobójstwuwSarajewie.Tewydarzeniaostudziłypoczątkowyentuzjazmwobecmożliwościdziałaniaorganizacji,aleteżzmusiłydorefleksjiiracjona-lizacjioczekiwań.Wskazywałyteżnapowagęicharakterproblemów,zjakimmusizmagaćsięRadaBezpieczeństwa.Pojawiły sięnowe zagrożenia iwyzwaniadlapokoju i bezpieczeństwa

międzynarodowego,wymagająceredefinicjizakresudziałaniaRadyBezpie-czeństwa, jakrównież instrumentówosiąganiacelów.Organizacjamusiałasięokreślićwnowychwarunkach,gdziedominowałykonfliktywewnętrzne,dochodziłodopoważnego,odużejskali,łamaniaprawczłowieka,włączniez przypadkami ludobójstwa. Następowała decentralizacja i prywatyzacjaprzemocywskalimiędzynarodowej,gdziecorazwiększezagrożeniestwarzałmiędzynarodowyterroryzm.Celembezpośrednichatakówstawalisięludzie,ichzbiorowościigrupy,aniepaństwajakotakie.Wzwiązkuztymproblemybezpieczeństwamiędzynarodowegozaczęły sięogniskowaćwokółbezpie-czeństwaludzi,czybezpieczeństwaludzkiego.

Wstęp 15

Tencharakterkonfliktów„kłóciłsię”zatemzdotychczasowąkonstrukcjąporządkumiędzynarodowego,opartegonazasadachsuwerenności iniein-gerencjiwsprawywewnętrzne, jakrównieżorganizacjiNZ,która teżzbu-dowanajestnatychzasadach.Ponadtoorganizacjaniedziałaławprawnejpróżniwodniesieniudoprawczłowieka,któreznajdowałysiępodrozwi-jającąsięochronąmiędzynarodową,wtymtakżeKartyNZ.RadaBezpie-czeństwastanęłazatemwobecproblemuokreśleniakompetencjiorganizacjiw tymzakresie,dostosowaniasiędonowychzagrożeń.Tooznaczałokoniecz-nośćreinterpretacjizasadynieingerencji,czyteżpogodzeniajejzpotrzebamimiędzynarodowejochronyprawczłowieka ireagowaniawsytuacjikryzysuhumanitarnego.Ponadtomiędzynarodowaochronaprawczłowiekarodziłapytaniaozakreszakazuużyciasiły iokreśleniawyjątkówumożliwiającychwystąpieniawobronieludnościprzedzagładąwsytuacjipoważnegoimaso-wego naruszania podstawowych praw, chronionych przez powszechnieuznanemiędzynarodoweregulacjeprawczłowieka.Włączeniewobszarbezpieczeństwamiędzynarodowegokwestiinarusza-

niaprawczłowiekabyłowyrazemglobalnejtendencjicorazszerszegoujmo-wania idefiniowaniabezpieczeństwa.Upowszechniałosiępojęciebezpie-czeństwajakozjawiskawielowymiarowego,obejmującegoprawiewszystkiesferyżycia.Wjegoramachwyodrębniasięróżnejegorodzajebezpieczeń-stwa,oboktradycyjnegopolityczno-wojskowego,takżeekonomiczny,ekolo-giczny,społecznyczyżywnościowy.1Zmianacharakteruzagrożeńiichpercepcjiznajdowałyodzwierciedlenie

wtendencji rozszerzającegoujmowaniazagrożeńpokoju ibezpieczeństwamiędzynarodowegoprzezRadęBezpieczeństwa,atymsamymswoichkom-petencji,jakrównieżstosowanianowychśrodkówiinstrumentów,wyraźnienieprzewidzianychwKarcieNZ.Procestenodbywałsiędziękidużejela-stycznościKarty,bezpotrzebyjejzmiany.Organizacjawykazałaniezwykłązdolnośćdostosowywaniasiędozmieniającegosięświata,poprzezswoistąinterpretację lub reinterpretację Karty NZ, której dokonywały właściweorganywzakresieswoichkompetencji.Procestenwpisywałsięnawzrastającątendencjęinterpretacjistatutów,

opierającej się na metodzie celowościowej, nazywanej też teleologicznąlubewolucyjną,którabyłakierowanaprzedewszystkimpotrzebąosiągnię-

1 Szerzejnatematgenezypojęciabezpieczeństwa,jegowieloznacznościikontrowersjiwzakresieinterpretacji,m.in.:R.D.Lipschutz(ed.),On Security,ColumbiaUniversityPress,NewYork1995;R.Zięba,Nowe wyzwania i zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego: aspekty metodologiczne,w:J. Symonides(red.),Świat wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń,WydawnictwoNaukoweScholar,Warszawa2010,s.335–361.

16 Wstęp

ciagłównegocelutraktatu,izgodnieztymadaptacjitraktatuprzezprocesinterpretacjidozmieniającychsięwarunków,wktórychcelesąrealizowane:„poprzeztakiprocespierwotnawolastrontraciznaczenie,acelenietylkonabierająznaczenia,aleczęstozyskująnowątreść,wświetlenowychwarun-ków,wktórychbyłyinterpretowane”.2 Systemzbiorowegobezpieczeństwajestmechanizmemocharakterzewie-

lowymiarowym.MaonumocowanieprawnewKarcieNZ,ale jegonaturamacharakterpolityczny i jegofunkcjonowaniezależyodczynnikówpoza-prawnych,wchodzącychwzakresproblemówbezpieczeństwanarodowegoimiędzynarodowego.Ponadtojestonteżmechanizmemwspółpracywielo-stronnej,stądmożebyćujmowanyianalizowanywkategoriachmultilatera-lizmu,jakojegoszczególnyprzejaw,mającyzinstytucjonalizowanąformę.Tawielowymiarowośćsprawiła,żebyłonprzedmiotemzainteresowaniaróżnychdziedzinnaukowychipodejśćbadawczych,copotwierdzabogataliteratura,będącaowocempracyprawników,historyków,badaczystosunkówmiędzy-narodowych,wtymzwłaszczainstytucjimiędzynarodowych,bezpieczeństwa,jakrównieżmultilateralizmu.Pierwsi podjęli ten problemprawnicy – idealiści w okresiemiędzywo-

jennym.Widzielioniworganizacjachmiędzynarodowychnajlepszy instru-ment rozwiązywania problemówmiędzynarodowych, a przede wszystkimśrodek zapewnienia pokoju światowego. Głównym przedmiotem badańbyłyinstytucjepowstałepopierwszejwojnie,głównieLigaNarodówiStałyTrybunałSprawiedliwościMiędzynarodowej.Organizacjemiędzynarodoweujmowano jako rodzajwładzy, zdolnej regulować życiemiędzynarodowe.Wzorującsięnaorganizacjiżyciawewnętrznegopaństw,zakładano,żesto-sunkimiędzynarodowemożnakształtowaćnawzórspołecznościwewnętrznej,stądwysuwanopostulatyfederalistyczne,pokojuprzezprawoczyrząduświa-towegozponadnarodowąwładzą,stojącąnastrażyprawamiędzynarodowegoizapewniającąpokój.LigaNarodówmiałabyćkrokiemprowadzącymdotegocelu.3Podrugiejwojnieświatowejidealizmzszedłnadrugiplanwwyjaśnianiuznaczeniaorganizacji,alejeszczepojawiałysiępraceo wydźwiękunormatyw-nymiutopijnym,zwłaszczanatematrząduświatowego.4

2 D.Nincic,The Problem of Sovereignty in the Charter And in the Practice of the United Nations,MartinusNijhoff,Haga1970;patrzteż:K.Lankosz,Interpretacja statutów organizacji międzynarodowych,ZeszytyNaukowe,Seriaspecjalna:Monografie,nr69,AkademiaEkono-micznawKrakowie,Kraków1985,s.57–64,186–218.

3 Np.:H.Lauterpacht,The Function of Law in the International Community,OxfordUniversityPress,Oxford1933.

4 G.Clark,L.B.Sohn,World Peace Through World Law,HarvardUniversityPress,Cam-bridge,Mass.1958;C. Eagleton,International Government,RonaldPress,NewYork1948.

Wstęp 17

Odrębneujęciemultilateralizmuprezentowałrealizm,któryzakwestio-nowałanalogiemiędzysystememwewnętrznymamiędzynarodowym,wyróż-niająciwskazująccechywłaściwewyłącznierzeczywistościmiędzynarodowej.Stałsięjednymzgłównychogólnychpodejśćwbadaniustosunkówmiędzy-narodowych.Wjegoramachfunkcjonujewiele teorii,alewiększośćreali-stówpodzielakilkawspólnychzałożeńdotyczącychnaturytychstosunkówPopierwsze,wedługrealistówgłównymiuczestnikamistosunkówmiędzynaro-dowychsąpaństwa,stądteżwbadaniachkładąnacisknawyjaśnieniedziałańpaństw,niepoświęcającwięcejmiejscainnympodmiotom,wtymjednostkom,korporacjom transnarodowym czy organizacjom międzynarodowym. Podrugie, za konstytutywną cechę stosunków międzynarodowych uznająanarchię,rozumianąjakobrakjakiejkolwiekzwierzchniejwładzy.Wtymsta-nie,przybrakuwładzywymuszającejprzestrzeganiezobowiązańlubmogącejzapewnićbezpieczeństwo,państwamusząpolegaćsamenasobieinaswoichwłasnychśrodkach,bychronićswojeinteresy.Potrzecie,państwadążądomaksymalizacjipotęgi,któradlajednychrealistówjestcelemsamymwsobie,adlainnychśrodkiemdozapewnianiabezpieczeństwanamożliwienajwyż-szympoziomie.Poczwarte,realiściwwiększościprzyjmują,żepaństwadzia-łająracjonalniewprowadzeniupolityksłużącychzwiększeniupotęgiibez-pieczeństwa.Popiąte,uznają,żepaństwamająskłonnośćdoposługiwaniasięsiłą,grożenialubstosowaniadlaochronyswoichinteresówwśrodowiskumiędzynarodowym.Poszóste,realiściwskazują,żepewneaspektysystemumiędzynarodowego, agłównieukład sił,wpływająw istotnymstopniunakształtsystemumiędzynarodowegoipolitykizagranicznepaństw.5Wsystemieanarchicznympaństwamusząpolegaćtylkonasobie,zatem

instrumenty międzynarodowe zapewniania bezpieczeństwa mają drugo-rzędneznaczenie,awspółpracamiędzynarodowarealizowanawformiewie-lostronnychorganizacji jestmożliwapodwarunkiemsłużenianarodowyminteresomujmowanychwkategoriachpotęgi.6

5 S.M.Lynn-Jones,S.E.Miller,Preface,w:M.E.Brown,S.M.Lynn-Jones,S.E.Miller(eds.),The Perils of Anarchy. Contemporary Realism and International Security,TheMITPress,Cambridge,Massachusetts–London,England1995,s. IX–X.Autorzypiszącyodyskusjinatematzałożeńielementówrealizmupowołująsięm.in.na:R.O.Keohane,Realism, Neoreal-ism and the Study of World Politics,w:R.O.Keohane(eds.),Neorealism and its Critics,Colum-biaUniversityPress,NewYork1986.

6 E.H.Carr,International Relations Since the Peace Treaties,Macmillan,London1937;idem,Conditions for Peace,Macmillan,London1942;V.G.Schwarzenberger,Power Politics,Stevens&SonsLimited,London1951;R. Niebuhr,Moral Man and Immoral Society. A Study of Ethics and politics,CharlesScibener’sSons(1932),JohnKnoxPress,Westminster2002;H. Morgenthau,Politics among Nations: the struggle for peace,AlfredKopt,NewYork1953;rekonceptualizacja teorii:KennethWaltz,Theory of International Politics (1979),wydanie

18 Wstęp

Państwa traktująprawomiędzynarodowe imiędzynarodowe instytucjewyjątkowoinstrumentalnie,stądichfunkcjonowanienapotykanaprzeszkodyijestmałoskuteczne.WyrazemtegojestfunkcjonowanieRadyBezpieczeń-stwa,wramachktórejujawniasięsprzecznośćinteresówutrudniającasku-tecznedziałanienarzeczpokojuibezpieczeństwamiędzynarodowego.Dlarealistówskutecznośćmultilateralizmumierzysięstopniemzaspoko-

jeniadóbrpublicznych,takichjakpokójiwolnyhandel,przyczymzwracająoniuwagęnarolęhegemonawtymprocesie,awobecnychwarunkachprzedewszystkimUSA.Międzynimitoczysięteżdyskusja,czydlazapewnieniadóbrpublicznych lepszymrozwiązaniemjest jednoczy teżgrupanajsilniejszychpaństw.Znajdujeonaodzwierciedleniewdebatachna tematpożądanegoskładuRadyBezpieczeństwa.Dystansującsięoddwóchpoprzednichszkół,tworzyłsięnurtinstytucjo-

nalno-liberalny,generalnieprezentującypozytywnystosunekdo instytucjimiędzynarodowych i starającysięwyjaśnićprzyczynyrozwojumultilatera-lizmu oraz jego rolęw rozwijaniuwspółpracymiędzynarodowej. Jest onwewnętrzniezróżnicowany,aległówną jego tezą jestzałożenie,żewzrostwspółzależnościmiędzynarodowychzmienianaturęrzeczywistościmiędzy-narodowej.Wstosunkachmiędzynarodowychpojawiająsięnowiaktorzy,uczestnicy,w tymorganizacjemiędzynarodowe,którenie są tylkonarzę-dziamirządów,alepodmiotamizdolnymisamodzielnieoddziaływaćnasferęmiędzynarodową.Nurttenkwestionujeparadygmatpaństwowo-centrycznyi propagujepluralistycznymodeluczestnictwa.Wśród wielu podejść mieszczących się w ramach tej szkoły John

J. Mearsheimerwyróżniatrzyteoriewskazującenawpływinstytucjinapokójibezpieczeństwoorazdowodzące,żeinstytucje„odsuwają”państwaodwojnyipomagajązwiększaćstabilnośćsferymiędzynarodowej.Zaliczyłdonich:liberalnyinstytucjonalizm,teorięzbiorowegobezpieczeństwaorazteoriękry-tyczną.Jakkolwiekgłównezałożenialiberalnegoinstytucjonalizmunieodnoszą

siębezpośredniodoproblemuutrzymaniapokoju,topozwalająwyjaśnićkwe-stiępodejmowaniawspółpracymiędzynarodowejprzezpaństwao zbieżnychinteresach,którawdłuższejperspektywie, ichzdaniem,sprzyjastabilnościmiędzynarodowejipokojowi.7Natomiastteoriazbiorowegobezpieczeństwastarasiębezpośredniorozwiązaćproblempokojuświatowegopoprzezświa-domedziałaniepaństw,któreprzyjmująnasiebiezobowiązaniasprzeczne

polskie:K.N.Waltz,Struktura teorii stosunków międzynarodowych,WydawnictwoNaukoweScholar,Warszawa2010.

7 J.J.Mearsheimer,op.cit.,s. 332–376.

Wstęp 19

z logiką świata ujmowanego w kategoriach realizmu, ponieważ zrzekająsięużyciasiłydlazmianystatusquo,pokojowegozałatwianiasporóworazwspólnegodziałaniaprzeciwpaństwunaruszającemupokój.Autorzypiszącyotejkoncepcjiformułująteższeregwarunków,jakiemusząbyćspełnione,bytakimechanizmpowstałiprawidłowofunkcjonował,oczymbędziemowawdalszejczęścipracy8.Uznająfunkcjonowaniesiłyijejkluczoweznaczeniew stosunkachmiędzynarodowych,aproblempokojuchcąrozwiązaćpoprzezodpowiedniepokierowaniesiłądrogąinstytucjonalnąmającąnacelustwo-rzenieinstrumentówsłużącychjejopanowaniu.9„Chociażteoriapodkreślastałeznaczeniesiływojskowej,jestzdecydowanieantyrealistyczna.Jejzwo-lennicywyrażająniechęćwobeclogikirównowagosiłi tradycyjnychsojuszów,jak równieżpragnienie stworzenia świata,wktórymnieodgrywałyby rolirealistycznekoncepcje.”NależałdonichmiędzyinnymiprezydentWoodrowWilson,któryprzyczyniłsiędojejurzeczywistnieniaw ramachLigiNarodów.Innysposóbzapewnianiapokojuproponująteoriekrytyczne,któreopie-

rają się na twierdzeniu omożliwości zmiany postępowania państw orazoptujązaprzekształceniemsystemumiędzynarodowegow„światowepoko-jowespołeczeństwo”czypokojowysystem. Instrumentemsłużącymtemucelowisąideeiinstytucje.Kwestionujątezęrealistówodeterminującejroliczynnikówstrukturalnychwdziałaniachpaństw.Twierdzą,żeto,comówiąimyślą ludzieosprawachświatadecydujewnajwyższymstopniuodziała-niachpaństw.Ideeoddziałujątaksilnie,ponieważświatjestkonstrukcjąspo-łeczną.TrafnieująłistotętejteoriiMarkusFisher,którynapisał„Wistociekrytycznateoriautrzymuje,żespołecznarzeczywistośćjeststworzonaprzezintersubiektywnąświadomośćopartąnajęzykuiistotaludzkamaswobodębyzmieniaćświatpoprzezkolektywnyaktwoli.”10WprowadzająctonagruntstosunkówmiędzynarodowychAlexanderWendtpisze,żeanarchiajesttaka,jakąpaństwa ją tworząa„self–help” i„powerpolitics”to instytucje,anieistotnecechyanarchii.Wśródujęćinstytucjonalnychwartoteżprzywołaćteorięreżimów,zgod-

niezktórąmiędzynarodowe instytucje, takie jakprawomiędzynarodowe,podstawowenormyizasady,międzynarodoweorganizacje,międzynarodowe

8 Ibidem,s.354–360. 9 I.L.Claude,Jr.,Swords Into Plowshares: The Problems and Progress of International

Organization,UniversityofLondonPress,London1964;I.L.Claude,Jr.,Power and Interna-tional Relations,RandomHouse,NewYork1966;H.J.Morgentau,Polityka między narodami. Walka o potęgę i pokój,Wydanieskrócone,Difin,Warszawa2010.

10 M.Fisher,Feudal Europe, 800–1300: Communal Discourse and Conflictual Practice,„InternationalOrganization”,vol.46,nr2(Spring1992), s.430,cyt.za:J.J.Mearshmeir,op. cit.,s.367.

20 Wstęp

reżimyorazwielostronnenegocjacjemają trwaływpływnasposób,w jakipaństwadziałająwskądinądanarchicznymśrodowisku.Znaczenie instytu-cjipoleganatym,żeoferująpaństwomwybóralternatywnegopodejściadorozwiązaniaproblemuanarchiiidylematubezpieczeństwa.Wprowadzajądoanarchicznegośrodowiskaelementyporządku,państwamogąwykorzystywaćdziałaniaopartenazasadach i rozumieć,żedziałaniaprzez instytucję jestkorzystniejszeniżpozanią.Wierząteżwedukacyjnyicywilizacyjnywpływinstytucjinapostępowaniepaństw.11

Takwięc, dlawielu instytucjonalistówmiarą sukcesumultilateralizmumożebyćsamoistnienieinstytucjiorazjejdynamika,tożepaństwatrwalewspółpracująw jej ramach ipowstrzymująsięoddziałań i rozwiązań jed-nostronnych.Multilateralizm jestuznawanyzaefektywny,kiedyrozszerzasięnacorazbardziejpolityczneobszaryifunkcjonującainstytucjaposzerzaswójzakresdziałania.Głównymcelemtej instytucjonalnejrozbudowy jeststworzenieświataopartegonaprawie, imbliżej tegopunktu, tymbardziejefektywnymultilateralizm.Wtymujęciumultilateralizmjestwartościąsamąwsobie,miarąjegosuk-

cesumożebyćefektywnośćproceduralna,któraniemusiprzekładaćsięnaskutecznośćdziałania,czyprzyczyniaćsiędorozwiązaniaproblemówdlaktó-rychzostałapowołana.Dlainnychbadaczyinstytucjeniemająwartościsamewsobie,aleichprzydatnośćiocenazależąodzróżnicowanychpriorytetówpaństwangażującychsięwewspółpracę,jednedążądozrealizowaniaokre-ślonychcelów,innesąbardziejzainteresowaneimplementacjązobowiązańizwiązaniempartnerów, lubgeneralnązmianązachowaniaalboedukacjądrugiejstrony.Ogólniemożnapowiedzieć,że instytucjonaliściuważają,żesiła iatrak-

cyjność instytucji sączynnikami,którekształtują,modyfikują i stabilizujązachowaniapaństw.Twierdząteż,żeorganizacjemiędzynarodowepoprzezwielopoziomowy zespół norm i organów tworzą nowy układ wpływów,zależnyodsiłygłosowania,który łagodzidylemathegemona.Dlategoteżzwracasięuwagę,żemultilateralizmjestatrakcyjnydlamniejszychiśrednichpaństw,ponieważograniczahegemonainiejestprostymodzwierciedleniemukładu sił.Wszerszymkontekścieproblemoptymalnejliczbypaństwwramachmię-

dzynarodowejwspółpracy jestprzedmiotemrozważańujęciaminilaterali-stycznego.Proponujeonograniczenieliczbypaństwwłączonychwmultilate-ralizmiwspółpracędomałychgrup,aściślejwwąskiejgrupypaństw,które

11 S.D.Krasner,Regimes and the Limits of Realism. Regimes as Autonomous Variables,w:S.D.Krasner(ed.),International Regimes,CornellUniversityPress,Ithaca(NY)2002.

Wstęp 21

sąznaczącewdanejdziadzinie.Unikasięwtensposóbkłopotówzpodejmo-waniemdecyzjiwgronie licznychpaństw,przedstawiającychzróżnicowanestanowiska,trudnedopogodzenia.Topodejścieopierasięnateoriizbioro-wejakcjiMancuraOlsona,wedługktórego„imwiększagrupatymwiększetrudnościzzapewnieniemoptymalnegopoziomuwspólnegodobra”.12 Z dru-giejstronysąteżbadania,któreudowadniają,żewspółdziałaniewramachorganizacjizbardzodużąliczbąpaństwmożebyćskuteczne.Wedługniektórychbadańskutecznośćfunkcjonowaniamultilateralizmu

zależyodtego,czywjegoramachrealizowanesąliberalnecele iwłączenisą liberalniaktorzy.Efektywnośćmultilateralizmuzwiększasię imwięcejliberalnychpodmiotówjestwniegowłączonych.Obecniefunkcjonująróżneobliczamultilateralizmu,poprzezktóredochodzidorozprzestrzenianiasięliberalizmu.Ztegomożnawnosić,żezróżnicowaniepaństwpodwzględemideologiczno-politycznymwramachinstytucjiutrudniajejfunkcjonowanie.Zbliżonywydźwiękmateoriademokratycznegopokoju,któraprzyjmuje,

żedemokracje znatury sąpokojowonastawione i nieprowadzą ze sobąwojen.Jakkolwiekbadanianatentematniewpełnipotwierdzajątętezę,toproblemtenznajdujeodzwierciedleniewpolitykachzagranicznychpaństw,wtymStanówZjednoczonychAmerykiorazdyskusjachnaforumNarodówZjednoczonychna tematuwarunkowańpokojumiędzynarodowego ikie-runkudziałańnarzeczjegoumocnienia.13 Dlawyjaśnieniazmian,jakiezachodząwdziałalnościRadyBezpieczeń-

stwamoże służyćneoliberalnakoncepcjadyfuzjipotęgi, którawanalizierzeczywistościmiędzynarodowejuwzględniarozwójiwzrastającywpływnakwestie bezpieczeństwa uczestników niepaństwowych, w tym organizacjipozarządowychorazjednostek.Ichfunkcjonowanie,działaniaioddziaływa-niaumożliwiaszybkirozwójtechnologiikomunikacyjnej,telekomunikacyjnejiinformatycznej.Grupyterrorystyczne,destrukcyjnienastawionejednostkiczyróżneugrupowaniawobrębierozpadającychsiępaństwstająsiępoten-cjalnymźródłemzagrożeńbezpieczeństwamiędzynarodowego, zwłaszczawtedy,gdyuzyskająbrońmasowegorażenia.Ichfunkcjonowanieiaktywnośćwpływająnakształtowaniesięnowychkoncepcjibezpieczeństwamiędzyna-rodowego.

12 M.Olson,The Logic of Collective Action,Schocken,NewYork1968, s.35cyt.za:J. Krause,Global governance in the field of collective security: how to make multilateralism more effective,w:J.Krause,N.Ronzitti(eds.),The UE, the UN and Collective Security. Making mul-tilateralism effective,Routledge,London–NewYork2012,s.15.

13 Krytyczniena temat tej tezy:C.Layne,Kant or Cant, The Myth of the Democratic Peace,w:M.E.Brown,S.M. Lynn-Jones,S.E. Miller(eds.),op.cit.,s.287–331.

22 Wstęp

Dlawyjaśnieniazmiankonceptualnychodnoszącychsiędobezpieczeń-stwaorazinterpretacjipodstawowychnorm,najakichopierasięporządekmogąbyćpomocneniektóretezykonstruktywizmu,azwłaszczazakwestio-nowanie tezyrealistówonieuchronnościanarchiiopisanejprzezrealistówi  akceptowanejprzezneoliberałówBadaniamieszczące sięw tymnurciepokazująbowiem,żepojęciabezpieczeństwa,prawdo interwencji,ujęciazasadstosunkówmiędzynarodowychzmieniająsięwhistoriitejsferyżycia,iujmowaniestosunkówmiędzynarodowychtylkoprzezpryzmatteoriireali-stycznejnieoddaje rzeczywistości.Rozwija sięmiędzynarodowaochronaprawczłowieka,któraobokbezpieczeństwapaństwastawiaproblembezpie-czeństwa jednostki igrupspołecznych,ale teżmiędzynarodowejodpowie-dzialnościkarnejzapoważnenaruszeniaprawczłowieka.Kwestiaewolucjibezpieczeństwazbiorowegopojawiasięteżwbadaniach

teorii sekurytyzacji, rozwijanejprzezszkołękopenhaską,naczelezBarryBuzanem.14„Pojęcietookreśla,wjakisposóbzagadnieniabezpieczeństwapojawiająsięwstosunkachmiędzynarodowych,ewoluują iulegająrozwią-zaniu.Iwtymprzypadkujęzyknietylkoopisujejakąś»obiektywną«rzeczy-wistość,alemakonstytutywnedlaniejznaczenie(…),bezpieczeństwojestaktemmowy”.Samowypowiedzenietegosłowawodniesieniudojakiegośaktunadajemuspecyficzneznaczenieitreśćiupoważniadozastosowaniaszczególnychśrodków.15 Jeśliodnieść todoRadyBezpieczeństwamożnazauważyć, jakwłączałasukcesywniewobszarbezpieczeństwamiędzynaro-dowegocorazszerszyobszarzdarzeń,zjawiskiprocesówirozszerzająctymsamymzakres sprawwodniesieniudoktórychmogłabyćstosowanasiła.Zmianytemożnainterpretowaćwkontekścieszerszychprocesówopisywa-nychwliteraturzewkategoriachsekurytyzacjiidesekurytyzacjisferymiędzy-narodowej.16

Powyżej zarysowane wybrane podejścia badawcze wskazują na różneaspektyfunkcjonowaniamultilateralizmu,wtymorganizacjiNZisystemubezpieczeństwa.Jegoskutecznośćteżmożebyćujmowanawróżnychwymia-rach.Dla instytucjonalistówsamo jego funkcjonowanieorazwiększasku-tecznośćwstosunkudotegocobyłowcześniej już jestdowodemsukcesu.

14 B.Buzan,From International to World Society? English School Theory and the Social Structure of Globalisation,CambridgeUniversityPress,Cambridge2004orazidem,Security, the State, the „New World Order” and Beyond,w:R.D.Lipschutz,op.cit.,s.187–211.

15 A.Wojciuk,Bezpieczeństwo w teoriach stosunków międzynarodowych, w: R. Kuź-niar,B. Balcerowicz,A. Bieńczyk-Missala,P.Grzebyk,M.Madej,K.Pronińska,M.Sułek,M. Tabor,A.Wojciuk,Bezpieczeństwo międzynarodowe,WydawnictwoNaukoweScholar,War-szawa2012,s.442.

16 O.Wever,Secutirization and Desecurization,w:R.D.Lipschutz,op.cit.,s.46–86.

Wstęp 23

Państwadołączają domiędzynarodowych instytucji i zasad nawetwtedy,gdy nie wierzą w ich efektywność. Dla wielu państw i elit politycznychmiędzynarodowe instytucje stają się instrumentem,naktóryprzenosi sięodpowiedzialnośćzanieprzyjemnesprawy jakonawyższyszczebel.To,żepaństwaznichkorzystają,odwołująsiędonichlubjechwalą,nieoznacza,żemająoneznaczenie,bototozależyodtegoczyzaspokajająpodstawowepotrzeby,dostarczająpodstawowedobrapubliczne,pokój iwolnyhandel,lubinnebardziejspecyficzne.Stąddlaichocenynienależybraćpoduwagęopiniiposzczególnychpaństw,bokażdemainnekryteria,alenacowskazująrealiści,czyzapewniająpodstawowedobrapubliczne,wtympokój.Trzebateżuwzględnićwtymprocesieszczególnąrolęhegemona,jakrównieżróż-nicemiędzymultilateralizmemorganizowanymi implementowanymprzezliberalnedemokracjeatym,organizowanymprzezpaństwanieniezachodnie.Żadnezpowyższychujęćbadawczychniepozwalanawyjaśnieniewpełni

niezwykle złożonego fenomenupowstania i ewolucji zbiorowegobezpie-czeństwa.Pomijając ujęcia utopijne i idealistyczne tezy realistówpozwa-lajązrozumiećniedostatkiwfunkcjonowaniusystemu,jegoograniczoność,alenie tłumacząprzywiązaniawiększościpaństwświatadowielostronnejwspółpracy,takżewsferzebezpieczeństwa.Wzrostwspółzależnościmiędzy-narodowychwywołujegłębokiezmiany,towarzyszącetemuzagrożeniaasy-metryczne idyfuzjasiłyzmuszajądoredefinicji interesówbezpieczeństwa,następujewzrastającasekurytyzacjaróżnychzjawiskiprocesów,coznajdujęodzwierciedleniewrozumieniubezpieczeństwa.Zagrożenierozszerzasięnacorazszerzyzakresprzedmiotowy ipodmiotowy,co jaksięwydajewymu-szarozszerzaniesięwspółpracymiędzynarodowej,zmianęśrodkówimetodzapewnianiapokojuibezpieczeństwamiędzynarodowego,jakrównieżrede-finicjitakichpojęć,nietylkobezpieczeństwa,aleteżnieingerencjiwsprawywewnętrzneczyzakazuużyciasiły.Celemrozprawy jestudowodnienie,żesystemzbiorowegobezpieczeń-

stwaNZjakomechanizmzapewnianiapokojuibezpieczeństwamiędzyna-rodowego,zablokowany iniewpełniwykształconywczasiezimnejwojny,w nowychwarunkachgeopolitycznych,uaktywniłsięipodlegałzmianom.Mapokazać,żeniektóreznichmożnauznaćzazmianyocharakterzetrwałymi jakościowym.Objęłyonesferęnormatywną,tojestzespółpodstawowychwartościizasad,naktórychopierasięorganizacjaNZ,jakrównieżporządekmiędzynarodowy, takich jakzasadasuwerenności,nieingerencjiwsprawywewnętrzneczyzakazużyciasiły,orazsferęoperacyjną–środki imetodydziałania,azwłaszczagłówneznich,jakimisąsankcjeioperacjepokojowe.Ewolucjipodlegałyteżrelacjemiędzysystememglobalnymainnymimecha-nizmamizapewnianiapokojuibezpieczeństwamiędzynarodowego.Wpracy

24 Wstęp

sformułowanoteżtezę,żegłównymiczynnikamiewolucjibyłyzmianywcha-rakterzezagrożeńpokoju ibezpieczeństwa, ichpercepcjaprzezgłównychuczestnikówstosunkówmiędzynarodowych,azwłaszczawielkiemocarstwa,będącestałymiczłonkamiRadyBezpieczeństwaorazzmianywpolitykachzagranicznychtychpaństwirelacjachmiędzynimi.Byłyoneteżuwaruko-waneprzezogólne tendencjerozwojuprawamiędzynarodowego,główniew zakresieochronyprawczłowieka,zwalczaniaterroryzmuinierozprzestrze-nianiabronimasowejzagłady,jakrównieżupowszechnianiusięszerokiegopojęciabezpieczeństwamiędzynarodowego.Biorącpoduwagępowyższeuwagi, jakrównieżnaturęsystemuzbioro-

wegobezpieczeństwa,jegowielowymiarowość,funkcjonowanietakwprze-strzeniprawnomiędzynarodowejjakiipolitycznej,zastosowanowbadaniachpodejściepolitologiczne.Pracaopartajestprzedewszystkimnamateriałachźródłowych,wtymprotokołachzposiedzeńRadyiinnychorganów,głównierezolucjachiinnychdokumentachobrazującychpracęorganóworganizacjii stanowiskapaństwczłonkowskich.Dokumentytepoddanoanaliziewszero-kimprzedzialeczasowym,starającsięuchwycićzmianyitendencjezmian,jakteżtowarzyszącetemukontrowersje.Podejścietowymagałouwzględnieniaszerokiegoichkontekstuorazodziaływaniaróżnychczynników,wyjściapozaformalno-prawnąanalizędokumentów.Napodstawiezebranychmateriałówempirycznych,metodąindukcji,próbowanowyciągaćwnioskiiuogólnienia,dotyczącekierunkówzmian,jakimpodlegałglobalnysystemzbiorowegobez-pieczeństwapozimnejwojnie.Celemniniejszejpracy jestukazanietychzmian.Poczynającodantece-

dencji, przedstawiono istotę zbiorowego bezpieczeństwa, analizowane sąpodstawyprawne systemu,następnieuwarunkowania i czynnikiewolucji.Uznano,żegłównymiczynnikamiewolucjibyłyzmianywzakresiezagro-żeń pokoju i bezpieczeństwa, jak również ich percepcja przez głównychuczestnikóworazichpolitykizagraniczne.Uznano,żenajwiększywpływnaewolucjęwywarłydwazagrożenia,konfliktywewnętrzneipowiązanyznimiszeroko rozumiany czynnikhumanitarnyoraz rozwójmiędzynarodowegoterroryzmu.Następniepodjętopróbęopisaniazmian,jakimpodlegałydwagłówne instrumenty, jakiemadodyspozycjiRadaBezpieczeństwa, to jestśrodkiprzymusuorazoperacjepokojowe.Wpierwszymrozdzialepracypodjętopróbęzdefiniowaniapojęćzbioro-

wegobezpieczeństwaorazsystemuzbiorowegobezpieczeństwa.Wskazanoteżnarelacjemiędzysystememzbiorowegobezpieczeństwaainnymiśrod-kami imetodamizapewnianiabezpieczeństwa, takimi jaksojusze, równo-wagasił,bezpieczeństwowspólneczykooperatywne.Wyodrębnionoteżuwa-runkowaniajegopowstaniaifunkcjonowania.

Wstęp 25

Wdrugimrozdzialepoświęconymprekursoromideizbiorowegobezpie-czeństwaipierwszympróbomjejrealizacjiprzedstawionoskrótowokoncep-cjewiecznegopokoju,którezawierałyelementyzbiorowegobezpieczeństwa,poczynającodÉmericaCrucé,akończącnaKancie,któregoideawiecznegopokojuprzezprawobyła inspiracjądlaprezydentaStanówZjednoczonychAmeryki WoodrowaWilsona – inicjatora pierwszego w historii stosun-kówmiędzynarodowychsystemubezpieczeństwazbiorowego, jakipowstałw ramachLigiNarodów.Systemtenbędzieprzedmiotemanalizykolejnegopodrozdziału,ponieważdoświadczeniaz jegofunkcjonowaniawpłynęłynakształtnowegoprojektupokojowego,jakiwykształciłsiępodrugiejwojnieświatowej.Wkolejnymrozdzialeodtworzonokształtsystemubezpieczeństwawedług

KartyNarodówZjednoczonych,poprzezzasady,organy, ichkompetencjeorazśrodki imetodyzapewnianiapokojuibezpieczeństwamiędzynarodo-wego.Podwpływemnarastaniazimnejwojnyczęśćtychzapisówpozostałanapapierze,niezostałaimplementowanalubniebyłastosowana.Pomimotegopodjętopróbyuaktywnieniasystemuszukającnowychprocedurimetoddzia-łania,czemupoświęcony jestkolejnypodrozdział,rozważającym.in.noweprocedurypodejmowaniadecyzjiprzezRadęBezpieczeństwa,rozszerzaniakompetencjiZgromadzeniaOgólnego,zapoczątkowaniepraktykiautoryzacjiużyciasiłyorazwyksztalceniesięoperacjipokojowych.Czwartyrozdziałjestpoświęconyanaliziegłównychuwarunkowańiczyn-

nikówewolucji systemubezpieczeństwa, jakieniosło zakończenie zimnejwojnyijakienastałypojejzakończeniu.Najważniejszymznichsąprzekształ-ceniailościoweijakościowewcharakterzeirozkładziekonfliktóworazujaw-nienie sięnowychzagrożeńpokoju ibezpieczeństwamiędzynarodowego.WśródnichnajwiększywpływnaewolucjędziałaniaRadyBezpieczeństwawywarły zagrożenia dla bezpieczeństwamiędzynarodowego generowaneprzezmiędzynarodowyterroryzm,znaczniemniejszyisektorowyprzezinneczynniki,wtymrozprzestrzenianiebronijądrowej.Ztegowzględuzagadnie-niaichwpływubyłyrozpatrywanewkontekścieanalizyszerszychprocesów.Ponadtozmianywsystemiezachodziłyrównieżpodwpływemprzekształceńwpolitykachzagranicznychpaństw,azwłaszczastałychczłonkówRadyBez-pieczeństwaorazwrelacjachmiędzynimi.Rozdziałpiątycharakteryzujeolbrzymiezmiany, jakiezaszływdziałal-

ności systemu bezpieczeństwa pod wpływem „impulsu humanitarnego”,a więczagrożeń jakiestwarzaływewnętrznekonfliktyzbrojnedlabezpie-czeństwa, a przedewszystkim życia i zdrowia ludności cywilnej.Ukazujewzrastające znaczenie czynnika humanitarnegowdefiniowaniu zagrożeńpokoju ibezpieczeństwawdwóchwymiarach.Pierwszyodnosi siędonaj-

26 Wstęp

cięższych przypadkówpoważnego imasowegonaruszania podstawowychprawczłowiekaw czasiekonfliktówzbrojnych,gdyrozważanebyłykwestieużyciasiłyzbrojnejdlaochronyludności,awtyminterwencjihumanitarnej.Tozkoleiwywoływałoproblemypogodzeniazasadysuwerenności iniein-gerencjiorazdotychczasowegoujęciazakazuużyciasiłyzpotrzebąmiędzy-narodowejochronyosóbcywilnych,zwłaszczawprzypadkachpopełnianianajpoważniejszych zbrodni. Próbą rozwiązania tego problemu jest kon-cepcjaodpowiedzialności zazapewnienieochrony.Ponadtoprzedmiotemrozważańbędąrównież innefunkcje,któreRadapodejmowała irozwijaław szerokimkontekścieprzestrzeganiaprawczłowieka,azwłaszczaludnościcywilnejwczasiekonfliktówzbrojnych,gdyskalaprzestępstwbyłamniej-sza iniebranopoduwagęmożliwościużyciasiłyzbrojnej,a tylko lżejsześrodki.Przedmiotemanalizybędąteżnoweinstrumenty,takiejakumiędzy-narodowienieodpowiedzialnościkarnejosób indywidualnychpopełniają-cychprzestępstwawczasiekonfliktówzbrojnych,pociąganie ichdoodpo-wiedzialności,kierowanieichsprawdosądówmiędzynarodowychstałychlub tworzonychad hoc .Wrozdzialeszóstymdokonanoanalizywpływurozwojuterroryzmumię-

dzynarodowegonapostrzeganiezagrożeńpokojuibezpieczeństwamiędzy-narodowego,aktywizacjęRadynarzeczjegozwalczania,wyodrębnionoetapywzrostuzaangażowaniaRadywzwalczanieterroryzmuorazscharakteryzo-wanosłużącetemunoweśrodkiimetody,awśródnich–instrumentynowa-torskie,wtymquasi-legislacyjne,zastosowaneprzezRadęBezpieczeństwapo„11września”.Rozdziałysiódmyiósmydotycząewolucjigłównychśrodkówutrzymywa-

niai/lubprzywracaniapokojuibezpieczeństwaorazodbudowypokonflikcie,zaktóreuznanośrodkiocharakterzewymuszającymzrozdziałuVIIKartyNZorazoperacjapokojowe,wykraczającepozaramyKarty,analizowaneczęstowramachrozdziałuVIKartyNZ,awpraktyceznaczniewykraczającepozatenobszar,uzyskującpewneuprawnieniaocharakterzewymuszających.NajbardziejtrafnebyłobyusytuowanieichmiędzyrozdziałemVIaVIIKarty,wnowymrozdzialeVIipółnapisanymwdrodzepraktyki.WrozdzialeVIIwyodrębniono,zgodniezlogikąKarty,dwiekategorieśrodkówwymuszają-cychipoddanojeanalizie.Pierwszyznichtoautoryzacjiużyciasiły.Wywódukazujewzrostjejznaczeniajakosubstytutuart.42Kartyorazrozszerzaniesięjejzakresuprzedmiotowegoipodmiotowego,jakrównieżkontrowersjetowarzyszącetemuprocesowi.Drugi,dotyczącyśrodkówniepociągającychużyciazasobąużyciasiłyzbrojnej,pokazujeewolucjęreżimówsankcji,wska-zującna jejwymiarygeograficzne, ilościowe i jakościowe.Ujmuje je jakoprocesprzechodzeniaodsankcjikompleksowychdoograniczonychpodmio-

Wstęp 27

towoiprzedmiotowo,uwidaczniającychsiępoprzezzmianyadresatów,celówiśrodków.W rozdziale ósmym charakteryzuję zmiany, jakim podlegają opera-

cjepokojowe,którestały jednymzgłównych instrumentówutrzymywaniapokoju.Obejmowałyonewszystkieichelementy,opisanoewolucjępoprzezwyodrębnienieichkolejnychgeneracji,odklasycznychpowymuszającelubquasi-wymuszająceizaangażowanewodbudowępokonflikcie.Wrozdzialeósmymsyntetyzującymbadaniapróbujęodpowiedziećna

pytanie, czy zmiany, jakim podlegał system zbiorowego bezpieczeństwa,będącyszczególną formąwielostronnejwspółpracynarzeczpokoju ibez-pieczeństwamiędzynarodowegooznaczająjakościowonowyetapwrozwojuwspółpracymiędzynarodowej.Czyzarysowanetendencjeprzesuwająpunktciężkościproblemówbezpieczeństwamiędzynarodowegozbezpieczeństwapaństwanabezpieczeństwo jednostki, czyzatemparadygmatpaństwowo--centrycznyprzystajedoobecnychwarunków,gdydiametralniezmieniająsięzagrożeniaiichpercepcja,wzrastaznaczenieprawczłowieka,propago-wanajestiznajdujecorazszerszeuznaniejestzasadaodpowiedzialnościzaochronę.Literaturapoświęconatemutematowi jestniezwykleobszerna,głównie

obcojęzyczna.Niemawjęzykupolskimżadnejmonografiipoświęconejtejtematyceiobejmującejcałośćzagadnienia.Wśródstarszychiczęściowozdez-aktualizowanychsąpraceprawnicze icząstkoweautorstwaRenatySonne-feld,KrzysztofaSkubiszewskiegoorazRemigiuszaBierzanka.ZnowszychpublikacjiszerokieujęcieproblematykisytemubezpieczeństwaNZzawierapublikacjazbiorowapodredakcjąWaldemaraMichowicza,JanuszaSymoni-desaiRobertaŁosiaUnited Nations Organisation and the International Secu-rity System (WydawnictwoUniwersytetuŁódzkiego,Łódź2010).Kwestiebezpieczeństwazbiorowegosą teżporuszanewpublikacjachpodredakcjąRomanaKuźniaraBezpieczeństwo zbiorowe(WydawnictwoNaukoweScholar,Warszawa2012),RyszardaZiębyBezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie (WydawnictwaAkademickie iProfesjonalne,Warszawa2008)orazpublikacjachpoświęconychorganizacjiNZ,wtymzbiorowejmonografiipodredakcjąJanuszaSymonidesaOrganizacja Narodów Zjednoczonych. Bilans i perspektywy(WydawnictwoNaukoweScholar,Warszawa2006)orazŚwiat wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń (WydawnictwoNaukoweScholar,Warszawa2010).ProblemytepodejmowaliteżwswoichbadaniachTeresaŁoś-Nowak,BolesławBalcerowicz,AdamDanielRotfeldorazJacekCza-putowicz.Natomiast w literaturze światowejwśród klasycznych publikacji doty-

czącychzbiorowegobezpieczeństwasąksiążkiInisaI.Claude’aPower and

28 Wstęp

International Relations(RandomHouse,NewYork1966)orazSwords Into Plowshares: The Problems and Progress of International Organization(Univer-sityofLondonPress,London1964).Wartoteżprzytoczyćmonografiępraw-nicząodnoszącąsiędocałejKartyNarodówZjednoczonychCharter of the United Nations. Commentary and Documents,autorstwaLelandaM.Goodri-cha,EdvardaHambroi AnnePatriciaSimons(ColumbiaUniversityPress,NewYork–London1969),orazpolitologiczną,zawierającaszerokiprzeglądujęćstanowisknatematsystemubezpieczeństwaCollective Security,wybóriedycjaMarinaS. Finkelstein,LawrenceS.Finkelstein(ChandlerPubli-shingCompany,SanFrancisco1966).Wśródpublikacjiz latdziewięćdzie-siątychnauwagęzasługującałościowepraceautorstwaN.D.WhiteKeeping the Peace. The United Nations and the maintenance of international peace and Security (ManchesterUniversityPress,Manchester–NewYork1977),Col-lective Security in a Changing World. A World Peace foundation Study, podredakcjąThomasaG. Weissa(LynneRiennerPublisheres,Boulder–London1993);The United Nations and Changing World Politics,autorstwaThomasaG.Weissa,DavidaP.Forsythea,RogeraA.Coatea(WestviewPress,Boul-der–SanFrancisco–Oxford1994);United Nations, Divided World. The UN’s Roles in International Relations,podredakcjąAdamaRobertsaiBenedictaKingsbury’ego(OxfordUniversityPress,Oxford1994).ZnajnowszychdwiebardzowartościowemonografieThe United Nations Security Council and War. The Evolution of Thought and Practice since 1945,redagowanaprzezczter-echautorów:VaughanLowe,AdamRoberts,JeniferWelsh,DominikZaum(OxfordUniversityPress,NewYork2008);The UN Security Council. From the Cold War to the 21st Century,podredakcjąDavidaM.Malone(LynnerRiennerPublishers,Boulder–London2004).Warto teżodnotować licznemonograficznepublikacjeEvanaLuarda,w tymUnited Nations – History,vol. 1;The Years of Western domination, 1945–1955,vol.2;The age of decol-onization, 1956–1965 (MacmillanPress,London 1982–1989);The United Nations: how it works and what it does(Macmillan,Basinstoke1994).Kwestieszczegółoweporuszanewtejpracymająteżbogatepiśmiennic-

two.WodniesieniudoprawnychkwestiiużyciasiłynależyodnotowaćpraceWładysławaCzaplińskiego,wtymmonografieSkutki prawne nielegalnego uży-cia siły w stosunkach międzynarodowych (WydawnictwoNaukoweScholar,Warszawa1993)orazOdpowiedzialność za naruszenie prawa międzynarodo-wego w związku z konfliktem zbrojnym(WydawnictwoNaukoweScholar,War-szawa2009),publikacjeJerzegoKranza,wtymWojna, pokój czy uspokojenie? Współczesne dylematy użycia siły zbrojnej(FundacjaCentrumStosunkówMię-dzynarodowych,Warszawa2006),Ch.Gray,International Law and the Use of Force(OxfordUniversityPress,Oxford2004).Wodniesieniudokwestii

Wstęp 29

upoważnieniadoużycia siłypracaDaneshaSarooshiThe United Nations and the Development of Collective Security. The Delegation by the UN Security Council of the Chapter VII Power (OxfordUniversityPress,Oxford1999).Wśród polskich autorów problem odpowiedzialności za zbrodnię agresjipodjęłaPatrycjaGrzebykwpracyOdpowiedzialność karna za zbrodnię agre-sji (WydawnictwaUniwersytetuWarszawskiego,Warszawa2010).KwestiasuwerennościwfunkcjonowaniuorganizacjizostałacałościowoopracowanawmonografiipolitologicznejThe Problem of Sovereignty in the Charter and the Practice of the United Nations,autorstwaDjuryNincic(MartinusNijhoff,Haga1970).Problemtenpodejmuje teżJerzyZajadłow fundamentalnejmonografii,dotyczącej interwencjihumanitarnej, zatytułowanejDylematy interwencji humanitarnej(Arche,Gdańsk2005).Natomiastkwestierozwojuiprzestrzeganiaprawahumanitarnego,wtymprawdziecka,podejmowaław swoichpublikacjachJoannaNowakowska-Małusecka,m.in.w opracowaniumonograficznymSytuacja dzieci w konflikcie zbrojnym: studium prawnomię-dzynarodowe(UniwersytetŚląski,Katowice2012).Pewnagrupabadaczyzajmujesię teżbadaniaminiektórychwymiarów

czyaspektówsystemubezpieczeństwa.Ważnedlategotematusązwłaszczabadaniadotyczącenowychzagrożeńpokojuibezpieczeństwamiędzynarodo-wego.TutajnauwagęzasługująpublikacjeChristianaP.Schrerreradotycząceopanowywaniaprzemocyopodłożuetnicznyminacjonalistycznympoprzezwielostronnąwspółpracęrealizowanąpoprzezreżimymiędzynarodowe,orazMarkaMadeja,skoncentrowanenazagrożeniachasymetrycznych,azwłasz-czaterroryzmie.Natomiastproblematykaregionalnajestprzedmiotemtakichopracowań,

takich jak:W.Lizak,Afrykańskie instytucje bezpieczeństwa (WydawnictwoNaukoweScholar,Warszawa2012),K.P.KolemanInternational Organizations and Peace Enforcement. The Politics of International Legitimacy(CambridgeUniversityPress,Cambridge2007),GrażynaMichałowskaProblemy ochrony praw człowieka w Afryce(WydawnictwoNaukoweScholar,Warszawa2008)orazP.KobzaUkłady regionalne w systemie zbiorowego bezpieczeństwa Naro-dów Zjednoczonych(OficynaWydawniczaASPRA-JR,Warszawa2005).Wpracykorzystanoteżzbogatej literaturydotyczącejsankcji,wwięk-

szościmaonacharaktercase study,wujęciucałościowymbyłaprzedmiotemksiążkiAndreiCharronUN Sanctions and Conflict. Responding to peace and security threats(Routledge,London–NewYork2011)orazpublikacjitakichautorówjak:GeorgeA.Lopez,DavidCortright,JuliaWagler,P.Teixeria,MaryEllenO’Connell.Olbrzymialiczbaopracowańdotyczyoperacjipokojowych,wwiększości

sąto case study,odnoszącesiędowybranychmisjilubichgrup.Wliteratu-

30 Wstęp

rzepolskiejpierwszecałościoweujęcieoperacjiprzedstawiłL.ZapałowskiOperacja pokojowe ONZ(Kraków1989),potemA.SkowrońskiSiły pokojowe i operacje utrzymania pokoju Organizacji Narodów Zjednoczonych(AkademiaObronyNarodowej,Warszawa1997).WśródautorówzagranicznychrzetelnąiwszechstronnąanaliząwyróżniająsiępraceS.R.Ratnera,wtymjegomono-grafiaThe New UN Peacekeeping. Building Peace in Land of Conflict after the Cold War (MacmillanPress,Basingstoke–London1997)orazJ.T.O’Neill,N. Rees,United Nations Peacekeeping in the Post-Cold Era(Routledge,Lon-don–NewYork2005),D.C.Jett,Why Peacekeeping Fails(MacmillanPress,Basigstoke–London2000).Pracajestopartanabogatymmaterialeźródłowym.Wszerokimzakre-

siekorzystanozewszystkichdostępnychdokumentówNZ,wtymrezolucjiRadyBezpieczeństwa,oświadczeńprzewodniczącychRadyBezpieczeństwai innych reprezentantóworganizacji, sprawozdaniazposiedzeń, informa-cjiprasowychpodawanychprzezbiuro informacyjneNZ,orazprotokołówz  posiedzeńorganów.Wszystkie te dokumenty są dostępnena oficjalnejinternetowychstronieorganizacjiimożnajeodnaleźćnapodstawiespecjal-nychznaków(liter)stosowanychdlaichidentyfikacji(www.un.org).17

17 DokumentypochodząceodRadyBezpieczeństwaoznakowanoliterą„S”.RezolucjeRadysąpublikowanejakoodrębnedokumentyikonsekwentnienumerowaneod1946roku,wedługwzoruS/RES/nrrezolucji/rokwydania.OświadczeniaPrzewodniczącego(ang. Pres-idential Statements)do1994rokubyłypublikowanewedługschematuS/numersesjiRadyBezpieczeństwa, aod tego rokuS/PRST/rok/numer sesji.DecyzjeRadyBezpieczeństwamajązazwyczajcharakterproceduralny,niesąnumerowane,niesąwydawanejakoodrębnedokumentyiniemająsymboli,pozwalającychumieścićjewseriidokumentów.Przemówie-niawygłaszanepodczasposiedzeńorganówmogąbyćpublikowanew formieprotokołów(ang. meeting records)wdwojakiejformiePopierwsze,dokładnegoprotokołowaniapełnegowystąpieniadanejosoby(ang.Verbatim Record),oznaczonegosymbolamiS/PV,numerposie-dzenia,dokładnadata,podrugie,skondensowanegosprawozdaniaosobytrzeciejzprzebieguobrad(ang.Summary Record),oznaczonegosymbolamiSR.Nastronieinternetowejorgani-zacjisątakżeumieszczaneinformacjeprasowe,będącedodatkowymźródłeminformacjinatemataktywnościjejorganóworazwydarzeń,jakiezachodząwjejotoczeniuinaniąoddzia-łują.