Felsefe Ünite 04

8/3/2019 Felsefe nite 04

1/24

Metafizik

Fdseil dusiin me di'illfigirllil h(l,,-hlrlgh-i/Hitl tt itiharen ('FIrIJ'rl (lbn'\,- alan olan me-Ir.?/izil', l)llFhgUI sadece narhl: otmali halsmiin da tt r;zdhl'/enll'!ll, geF(d>f-il' balslan-daln II'!J"l'I r/ognilUU(lnll ne geF~-d'hgiri niba: _I'(lj)"SlIllIl (/Ul",-hn/[hgl alandrr.AJJJllflllJ"IJJJIZBu IiIl'!/eCi" I IIIma mla dtlsla n sonra.< iD ,l{el(1)izlgi/(lrUl ,,-d'll/err/e t.artimt avahilecels.< iD ,l{e"1)izlgill 0ft11U1Ut 0/nulrhguul dair iddialari lie hu. iddialara lierife IIJ 'anit-

lari rl(d'/l1J '(1biiec els,< iD ,l{e"1)izlgill/emd lsanram lie soru nsallarrnt hehFh~vehi/[yd',< iD ,l{e"1)izlgill hiiimlerle 0/(1r1i/t,,-i'lsirn (/~-dd(I_I'(lhi/ec-eb-ill'!z_


2/24

70 Fel sefeOrnek OlayAbmet'e dedesinden ral~r durumda bir antika saat kalmtsnr. Doga! olarak, Ab-met bu saate buyuk deger vermekte ue ral1zrdurumda tutmak istemektedir. Birgun saatin rah~madzgzm farle eden Abmet, dedesinin saatini eski saatleri tamireden iyi bir ustaya goturar. Birkar gun icinde usta, saati, bir rarkzm degitirmeksuretiyle tamir eder. Abmet seuinde saatini yerine koyar. Bir sure sonra saat yinebozulur, Tamirci bu kez de kurma rubugunu degitirerek saati tamir eder. Senelerboyunca saat defalarca tamir gorur. Abmet 80 yasma gelir ue saati torununa uer-meye Iearar uerir. Ama icinde bir ~upbe dogar. "Bu.saati torunuma 'benirn dede-min saati' diye nastl uerecegim? lcinde 0saati aldzgzm gunden beri degimeyen ne-redeyse tek bir parca lealmadi kif"

Geleneksel olarah, varhgm en genet ozellilelerinin ara~tzrtldzgz jelseJe alantolan metajizik, varhgm bangi durumlarda zaman icinde "aym uarhle" olarak kal-dzgmz da arastmr. Bu soru metaJizik icinde oldugu leadar gunluk yasamtmuzdada giderek artan bir ~ekilde tarnstlacale gibi gorunuyor. Sadece bir sac telinin du-~up, yerine yenisinin pkmasz kiinin kimligi actstndan buyuk bir sorun olarale go-rulmeyebilir. Ancah, bugun sadece makine parcalart degil, insan organlart bilenakledilebiliyor. Beyin nakli yapllm1 bir insane baia 0 insan olarak kabul edebi-lirmiyiz?

Bu gibi sorular metaJizigin bepimizi ilgilendiren ue bilimle de ilikili olan soru-landir. Bu unitede metaJizigin sorunsallarmsn neleroldugunu, bunlarm ne ~ekil-de ortaya pktzgmz ue bu sorunsallara yonelik kimi yalelasimlar ele alaeagzz.

Anabtar Kavramlar Varhk Ozde~lik Degisim Tumeller Tos:

Nedensellik Ozgur lrade Belirlenimcilik MetaJizigin Olanakhhgz

if/ndekller GIRl$ METAFlzlK NEDIR? METAFIZIGIN OLANAKIJIJGI METAFIZIGIN TEMELKAVRAM lIE SORUNSALLARI

Tumeller Tarttsmast Varhgm Anlami ue Turleri Ozde~lik Nedensellik ue Ozgur Irade

METAFIZIGIN BILlMLERLEtitsstst


3/24

U nite 4 - M eta fiz ik 71GiRi$Metafizik terimi ilk olarak Rodos'lu Andronikos tarafmdan, Aristoteles (M.a. 384-322)'in "ilk felsefe" adiru verdigi konudaki notlanndan yaptigi derlemeyi adlandir-mak icin kullamlrmstir. Yunancada "meta"on eki "sonra" anlamma, 'pbusis"keli-mesi de "doga" anlamma gelmektedir. Aristoteles, "Fizik" adr verilen, doga felsefe-si konusundaki notlarmda devinim icindeki duyulur varhgi ele alrrnstir. Aristote-les'in ilk felsefesine dair metin, doga felsefesi notlarmdan sonra derlendigi icin, bumetnin Andronikos tarafmdan "Metafizik" yani "fizikten sonra gelen" olarak adlan-dmldigi dusunulmektedir, yoksa ki, ilk felsefe sadece fizigin yorurnlanmasim veaciklanmastm amaclayan bir felsefe alarn oldugu icin degil. Aslmda metafizik buturden bir arasnrmayi da icerir ama, gorecegimiz gibi, metafizigin kendine has so-rulan, terim dagarcigi ve yonterni vardir.

Metafizigin adlandmlmasi Aristoteles'in notlarmm "Metafizik" adr altmda der-lenmesiyle tarihlense de, bir disiplin olarak metafizigin ortaya I;lkl~lbundan dahaonceye gider. Felsefe baslangicmdan itibaren metafizigin temel sorulanru icermis-tiroMiletli felsefeci Thales (M.a. 62?-546) ile baslayan ve "ilk toz" tartismalanyla ka-tegorize edilen doga kuramlan, Parmenides (M.a. 510-?) ve Herakleitos (M.O 540-480)'un I;abalanyla metafizigin ana sorunsallan olan varhk, olus ve degisim hak-kmda oldukca disiplinli bir kavramsal-mannksal du~unu~ diizeyine ulasrmsnr. Aris-toteles'in de hocasi olan Platon (M.a. 429-347), metafizigin en etkili kuramlarm-dan olan "uimeller ogretisi"ni gelistirmistir.Aristoteles ilk felsefesinde metafizigin genel cercevesini 0denli basanyla belir-

lemisti ki, metafizigin bugun tarnsilan sorunsallannm neredeyse tamarru Metafi-zikte ele almrrustir. Ancak Metajizik, metafizigin genel cercevesinin I;izildigi biryapn olmanm yam sira, belirli bir metafizik kurarruru ortaya koyar ve bu yonuylede, onu onceleyen ve izleyen diger metafizik kuramlan arasmda yerini ahr.Metafizigin temel kavramlanmn ve sorunsallanrun tarnsilrnasmdan once meta-fizigin ne olduguna dair tarnsmalara deginelirn. Ardmdan, metafizigin ele aldlgl ki-mi sorunsallan orlaya koyacagiz. Son olarak, metafizigin diger kimi arasurma alan-larmdan farkirn, bilim dallanyla iliskisini inceleyerek, metafizik yontern hakkmdakisa bir degerlendirrneye yer verecegiz, Boylece zihninizde metafizik hakkmda birtammm saglayabileceginden daha gercekci bir fikir olusacaknr.

METAFiziK NEOiR?Metafizik, felsefenin en genel ve soyut alarndir ve bu nedenle metafizigi herkes ta-rafmdan kolayca anlasilabilecek bir sekilde tammlamak olanaksizdir. Aynca, meta-fizige dair tizerinde tum felsefecilerin uzlasugi bir tarurn da yoktur. Bu nedenle,burada bir metafizik tammma baglanarak kendimizi kisnlamak yerine, metafizikicin verilmis olan tammlann en bilinenlerini ele almakla yetinecegiz,

Ele alacagmnz ilk tarnma gore, metafizik, varhgm sadece uaritl olmak baln-mindan 6zelliklerinin incelenmesidir. Tum bilim dallan varolanlar alarurun belirlibir kisrmru, belli acilardan inceler. Sozgelimi, fizik bilimi somut varhklan nedenseliliskileri acismdan, biyoloji canh varhklan hem kendi baslanna hem de tur olarakyasamlanrn nasil siirdurdukleri acismdan, psikoloji canhlan (ozellikle insanlan)davrarns ozellikleri acismdan inceler. Kendi inceleme alanlarma giren varhklanndiger tum varhklarla paylastigr ozellikler ise bu bilimlerin inceleme alanmm dism-dadir. Bu ozelliklerin basmda "varolmak" gelir. Varolmak, yani bir varhk olmak, nedemektir? Iste, metafizigin en temel sorusu budur.


4/24

72 Felsefe

En SI k b a ~v uru l a n G~ f a rk h" m eta fiz ik " ta ru rmm ~ tiy les ir a le y ah il ir iz : ( 1 ) Varllffms sd ec e v ar "k o lm s kbskunmdsn i fze ll ik l er in inincelenmesi. (2 ) Gerfeklikha kkmdak i n iha idof fruluklarm srsst tnimss:(3 ) Ger fek li ff in n ihaiyap/Slnm sr ss tmlmss:

Ikinci tarnma gore metafizik, gerreklik bakkmdaki nibai dogruluklarm arasti-rilmasuui, Felsefenin baslangicmdan bugune degin felsefeciler "gorunu~" ve "ger-ceklik'' arasmda bir aynm yaprmslardir. Bu, felsefeci olmayan icin de bildik bir ay-rundir, Ornegin, oturdugurnuz odadan gunes bize elimizdeki bir madeni para ka-dar gorunur, Halbuki "gercekte" onun dunyarmzdan en az bir milyon kat daha bu-yuk oldugunu soyleriz. Onumuzdeki masa bize bir tek ~ey gibi gorunur ama "ger-cekte" onun aralarmda buyuk miktarda bosluk bulunan sayilamayacak kadar cokatomdan olustugunu soyleriz.

Nesnelerin "gercekte" sahip oldugunu soyledigimiz ozellikler de ashnda sade-ce biraz daha derinde yatan gorunusler olabilir. Ornegin, ilkcagda (Antik Yunanfelsefesinde) "atomculuk" adr verilen doga kurammi savunanlar, tek bir butun gi-bi gorunen agaclann, insanlarm, kisacasi her seyin gercekte cok sayida atomun biraraya gelmesiyle olustugunu soyhryorlardi. Bugun, ilkcag doga kuramcilanrun bo-lunmez varhklar olarak tasarladiklan atomlann "gercekte" daha kucuk parcaciklar-dan olustugunu soyhryoruz. Bu, gercekte varoldugu soylenen, parcaciklann bileashnda daha temel tek bir varhgm, ornegin bir "ternel alanm" yogunlasmalanndanolustugu iddia edilebilir.

Bir onceki paragraftan yola cikarak yapilan bir genellestirrne sonucunda, aslm-da "nihai gerceklik'' diye bir seyin olmadigr, kesfedilen her "gercegin" sadece da-ha derin bir baska gorunu~ anlamma geldigi dustinulebilir. Ancak, bu iddiayi dilegetiren, "Varolana dair nihai bir gercek yoktur" onermesine bir bakahm. Iddia edi-lebilir ki, bu onerme, eger dogru ise, bir gorunu~u degil, varolan hakkmda nihaibir gercegi dile getiriyor olacaktrr. Bir baska deyisle, onerme kendi kendini redde-der niteliktedir ("Varolana dair nihai bir gercek yoktur" onermesi varolan hakkm-da nihai bir gercegi dile getirir).

Ele alacagmnz son taruma gore metafizik, gerrekligin nibai yaptsinin arastiru-marorr. Buna gore metafizik tum varolanlann nedeni olan ilkelerin ya da ilk tikel-lerin arastmlmasrdir. Varolmak icin diger varolanlara ihtiyac duymayan bu varhk-lara felsefeciler "toz" adiru verdiler. Bu varhklann diger varolanlann kokeni oldu-gunu vurgulamak istedigimizde, bunlardan "arkhe" olarak bahsederiz. Bir ilke yada tozun diger varolanlann nedeni oldugunu soylemek, varolanlann bu ilke gere-gi ortaya ~tktlgml, olus, bozulus ve yok olusun bu ilke geregi gerceklestigini ya davarolanlann bu ilk varolan tozlerin donusrnesiyle ortaya ciknguu soylemektir. Tha-les ilk tozun "su" oldugunu, diger tum varolanlann, suyun bu varhklara donusme-si ile olustugunu ileri surdu, Anaksimendros (M.a. 610-546) ilk varhgm, suyun ak-sine, belirgin nitelikleri olmayan bir varhk olan "apeiron" (srrnrsiz) oldugunu,Anaksimenes (M.a. ?-528) ise ilk varhgm "hava" oldugunu ileri surdu, Bu kuram-lann her biri ilk toz arastirmasi olarak metafizigin ornekleridir, Temel ilkelerinarastmlmasma gelince, bu donern metafizikcilerinden Parmenides tek gercek var-hgm "Bir" oldugunu, varhga gelmenin, donusumun, degisimin, hareketin, yok olu-sun imkansiz oldugunu ileri siirdu. Bu durumda evrende sadece ozde~lik hukumsurrnektedir. Diger taraftan, Herakleitos ise ozdesligin olanaksiz oldugunu varolanher seyin her an degistigini ileri surdu. Bu durumda ise evrende deg~im hukumsurrnektedir. Herakleitos yine de bu durmaksizm degisen seyler dunyasinm altm-da kavramlabilir gercekligin bir yasa (logos) olarak varoldugunu ileri surdu.


5/24

U ni t e 4 - M e ta f iz ik 73

METAFiziGiN OLANAKLILIGIBilim, gunluk ya~am, sanat gibi pek cok konunun yam srra felsefenin kendisi defelsefi arasnrmarnn konusudur. Bu felsefi arasnrrna kapsammda, varhk hakkmdaen genel kavramlarm incelendigi felsefe alam olarak metafizigin olanakli olup 01-madigi sorulabilir. Bir diger deyisle, yukanda metafizik tammlan icinde isaret etti-gimiz turden arasnrmalann bizi metafizik dogrulara ve metafizik bilgiye ulasnrma-Sl olanakh midir diye sorulabilir. ~imdi, metafizigin olanakh olmadigim savlayandusunceleri ele alarak bu dusuncelerin gecerliligini tarnsahm.

Kultiirel gorecilige gore her tur dogru onerme belli bir kulture, belli bir tarihseldonerne aittir. Kulnirler-ustu, donemler-ustu bir dogruluk rmimkun degildir. Bunagore, varhk hakkmda da genel ve nihai dogruluk soz konusu olamaz. Dolayisiylada bu anlamda bir metafizik olanakh degildir. Kulturel gorecilik hakkmdaki genelelestiri gecerli kabul edilirse, kulnirel goreciligin metafizik elestirisi de zayiflamiskabul edilmelidir. Bu genel elestiriyi kisaca aciklamak icin, goreciligi tammlayan"Her tur dogru onerrne belli bir kulture, belli bir tarihsel doneme aittir" onermesi-ni ele alahm, Bu da bir onerrne oldugundan, goreciligin tarumi geregi, dogru iseancak bir kulture ya da tarihsel donerne ait bir dogru onerme olacak ve baska birkiilnir ya da tarihsel donem icin de dogru olacagmi ileri surmek rmimkun olmaya-caktrr. Demek ki kulnirel goreciligi kendi standartlanyla ancak belli bir kulture vetarihsel doneme ait, gecici olarak kabul edilebilecek bir kuram saymak gerekir.

Dogalci bilgi kuramma gore tum bilgi edinme siirecleri dogal sureclerdir ve do-Iayisryla doga bilimlerinin konusudur. Bizirn nasil bilgi edinebildigimiz ve bilgimi-zin nelerle smirh olacagi sorulan ancak insan beyninin yapIsI, insan tuninun gecir-digi evrim gibi konularda doga bilimlerinin sagladigr bilgiler l~lgmda anlasilabilir.Canli varhklar icin bilginin temel islevi 0 ninin varhgmi siirdtirmesine yardimci 01-rnasidir. Bir canli tuninun bilgi edinme yetenekleri de doga ile mucadelesinde ge-~irdigi evrim stirecinde gelisir. Metafizigin, insan tuninun doga ile rmicadelesineyaran olmayacak kadar soyut oldugu kabul edilirse, insan tuninun evrim surecin-de, metafizik bilgi edinebilecek yetenekleri gelistirmis olmasi aciklanamaz, Dola-yisryla, metafizik dogrulan olsa bile, biz bu dogruluklan ortaya cikaramayiz.

Dogalci kuram inandmci olmak icin tum bilme turleri icin gecerli olmak duru-mundadir. Demek ki bilgi sundugunu du~undugumuz tum arastirma alanlannm,insanm dogal yetilerine dayanarak gecerli bilme etkinlikleri oldugu gosterilebilme-lidir. Oysa soyut kavramlara dayah bir arastirma olmasi nedeniyle metafizigi red-dedersek, doga bilimlerine de yoneltilebilecek buna benzer bir elestirinin kapisimaralamis oluruz. Hakikaten, ornegin fizik bilimi, pratik ihtiyaclara uygulanabilecekbir bilim olmanm cok otesine gecmis, hatta kimi durumlarda metafizikle i~ ice ge-~en ancak herkesce kabul goren bir bilme cabasr halini alrrnstir. Baslangicmda sa-dece ticaret, tanm gibi gunluk yasamla ilgili konularda ortaya cikan hesap prob-lemlerine pratik ve sistematik ~ozUmler bulma cabasr olarak ortaya cikan matema-tik de bugun onernli bir kisrru uygulanabilir olma tasasmm otesine ge~en bir bilimhaline gelmistir. Maternatikciler, oldukca karmasik ve uygulamp uygulanamayaca-gl belli olmayan onermeleri de ispatlamaya cahsmaktan geri durmazlar. Bu turdenonermeler de ispatlandigmda herkes tarafmdan kesin olarak dogru kabul edilir. Bugozlernler dogalci bilgi kurarruru ciddi sekilde zayiflatmaktadir.

Kant'm bilgi kuramma gore us, dunyayi ancak belli sezgiler yoluyla ve gorun-guler (fenomenler) olarak algilar. Dunyarun zamansal-mekansal iliskiler icindekigorunguler olarak algilanmasr usun yaplsmm zorunlu sonucudur. Bilgi, usumuzdabulunan duzenleyici kategorilerin bu gorungulere uygulanmasryla elde edilir. Kant

" M eta fiz ik o la n ak h r m d r r ? "sorusu ~ i i y l e anlasrlmahdrr:M e ta fiz i k d o g r u l a r v a rm i dr r? M e t a fi zi gin sordugus or u I a r a n I a ~1 Ia b i I ir s o r u la rm id rr ? O y le is ele r, in sa n u sum e ta fiz i g i n s or d u g u s or u l a ny ar u tl a m a y et i s i n e s ah i pm i d i r ?


6/24

7 4 Felsefe

" C i s i m I er Is m hn ca g e nl e ~ ir "i in e rm e s i a p o s te ri o ri ," O ~ ge ni n i~ a ~l la ri t op la rm1 80 d e re G ed i r" ii ne rm e si d ea p ri o ri i in e rmed ir .

felsefesine gore usun duzenleyici kategorilerini gorunguler yerine varhga uygula-maya hakkuruz yoktur. Geleneksel metafizigin yaptigr en buyuk hata da usun ka-tegorilerini varhga uygulamak yoluyla varhk hakkmda bilgi edinilebilecegini kabuletmesidir. Bu hataya dayanmalan nedeniyle, geleneksel metafizigin varhk hakkm-da dogrulugunu ortaya koydugunu iddia ettigi her onermenin karsitmm dogrulu-gu da esit gu~e bir akil yurutrne ile savunulabilir. Kanter felsefeye gore metafizikkendinde varhk (numena) alanma ait nihai dogruluklann arastmlmasi degil ancakusun yetilerinin elestirisi olarak yurutulebilecek bir cabadu.

Metafizigin olanaksiz olduguna dair felsefi goruslerden en bilineni 20. yuzyihnbaslannda ortaya cikmis olan rnanukci pozitivist felsefe gorii:~unun bir parcasidir.Mannkci pozitivistlere gore felsefenin gerceklik hakkmda bilgi sunmak gibi bir is-levi olamaz. Bu islev bilimlere duser. Bu yargl pozitivizmin dogrulanabilirligi an-lamhhk olr;;:utuolarak gormesinin bir sonucudur. Buna gore bir onermenin anlam-h olmasi icin en azmdan ilkece dogrulanabiiir bir onerme olmasi ya da analitik bironerrne olmasi gerekir. Bilimsel onermeler gerceklik hakkmda yargl bildirir ve buonermeler en azmdan ilkece dogrulanabilir. Bir onerrnenin ilkece dogrulanabilirolmasi, basitce, elimizdeki gozlem, deney ya da olr;;:ii:mraclarmm fiziksel yetersiz-ligi nedeniyle onermeyi su an dogrulama imkarurruz olmasa bile, bu yetersizlikle-rin giderildigi du~unuldugunde onermenin dogrulanabilir olmasi demektir. Orne-gin "Mars gezegeninin atmosferinde %1 orarunda oksijen vardir" onermesinin testedilmesi kisa bir sure oncesine kadar imkansrzdi. Bugun ise, uzay araclannm ye-terince gelismis olmasi sayesinde, bu imkarurruz vardir. Yani, "Mars gezegenininatmosferinde %1 oranmda oksijen vardir'' onermesi bugun pratikte dogrulanabilir.tlkece dogrulanabilirlik kavrarm sayesinde, onceki iki cumleden yola crkarak,'''Mars gezegeninin atmosferinde %1 oramnda oksijen vardir' onermesi kisa bir su-re oncesine kadar anlamsizdi, simdi ise anlarnhdir" sonucunu kabul etmek zorun-da kalmayiz. Bunun yerine, bu onermenin pratikte test edilemedigi donernde bileilkece dogrulanabilir oldugunu, bu nedenle de 0donernlerde de anlamh bir oner-me oldugunu soyleyebiliriz.

Kant'a gore onermeler bilgi saglayip saglamamalanna gore sentetik ve analitikonermeler olarak ikiye aynhr. Analitik onermeler "Tum bekar erkekler evli olma-yan erkeklerdir" gibi, yuklernde bildirilen kavramm zaten oznede icerildigi, yani,oznesi hakkmda yeni bilgi saglamayan onerrnelerdir. Sentetik onermeler ise yuk-lemi oznesi hakkmda yeni bir bilgi veren onermelerdir, Ornegin, "Bekar erkekle-rin ortalama ya~am siiresi evli erkeklerden daha fazladir" onerrnesi sentetik bironerrnedir, Onermeler dogruluklan deneye bagh olup olmamalarma gore de ikiyeaynhr: Buna gore, aposteriori onermeler dogruluguna deney sonucunda karar ve-rilebilen onermeler, a priori onermeler ise dogruluguna ya da yanhshgma ancakkavramlar uzerine akil yurutme ile karar verilebilecek olan onerrnelerdir.

Mantikcr pozitivistler, Kant'm yaptigi bu aynmm da etkisiyle, metafizigin oner-melerinin ya analitik onerme ornekleri oldugunu ya da soz dizimine uygunluklannedeniyle anlamh gibi gorunen ama aslmda anlamsiz sozcuk dizileri olduklanruiddia etrnislerdir (bkz. Carnap, 1959). Onlara gore, bunun temel nedeni metafizikonermelerin dogrulanabilir olmamasi, hatta gozlern ve deneyle anlamh bir bagla-rmm olmamasidir. Kant'a gore, ornegin "7+5~12" onermesi dogruluguna deney so-nucunda karar verilmedigi icin apriori, "7", "5" ve "12" kavramlan arasmda, sade-ce bu kavramlann r;;:ozii:mlenmesiyleelde edilemeyecek bir bagmtmm varoldugubilgisini sagladigr icin de sentetik bir onermedir. Oysa pozitivistlere gore, sentetika priori dogru onermelerin olmasi rmimkun degildir: Gerceklik hakkmda bilgi ve-ren onermelerin deney ve gozlemden bagimsiz olmasi kabul edilemez.


7/24

U nite 4 - M eta fiz ik 75Metafizikciler rnannkcr pozitivist elestiriyi, dogrulanabilirlik ilkesini tum onerme-

ler icin gecerli bir anlarnhhk 6l~utu olarak kabul etmenin yaratngr sorunlara daya-narak reddetme egilimindedirler. Ornegin, kendisi de bir onerme olan, "dogrulana-bilirlik ilkesi"nin bile dogrulanabilirlik ol~tunu saglayip saglamadigi tarnsmahdir.METAFiziGiN TEMEL KAVRAM VE SORUNSALLARIMetafizik genellikle, varhgm anlarruru ve varltk turlerini arastiran varhkbilimle Con-toloji) bir tutulur. Gercekten de varhkbilirn geleneksel olarak metafizigin en geniskapsarnh kisrrudir. Ancak, saf varhkbilimsel sorunsallann dismda, (varolmamasidusunulemeyecek varltk olan) zorunlu varhgm ve onun diger varolanlarla iliskisi-nin incelendigi rasyonel teolofiyi, ozgur iradeye sahip varhklann olup olamayaca-gml nedensellik bagmnsi cercevesinde ele alan arasnrma alarum, evrenin olus su-recini ve sonrasmda varhklann belli niteliklere nasil sahip oldugunu ve nitelikleri-nin nasil degisebildigini inceleyen kozmolofiyi de metafizigin icinde birbiriyle ilis-kili ama ayn bashklar olarak sayabiliriz. ~imdi bu arastmna alanlarmda tartisilanbelli bash sorunsallan ele alahm:

Ti.imeller Tartl~maSIBilgi, varolanlan ortak ozelliklerine ve aralarmdaki iliskilere gore bir arada ve bas-ka varhklardan ayn dusunebilmemizi gerektirir. Bilgi en basit sekilde ifade eder-sek "A bir B'dir" seklindeki onermelerle dile getirilir. Bu onermeyi "A" ile adlandi-nlan varhgm "B ozelligine sahip olmasi" ya da "B turunden varhklar arasmda 01-masi" seklinde anlanz. "Dunya yuvarlaktrr" onermesi bu onerme turlerinden ilki-ne, "Dunya bir gezegendir." onermesi ise ikincisine bir ornektir. Her iki durumdada belirli varhklann Cyuvarlak varhklar ya da gezegenler olarak) bir arada dusunu-lebilmesi gerekir. Bunun nasil miimkun oldugu ve "Abir B'dir" turunden ciimlele-rin ne sekilde anlasilmasi gerektigi ise, epistemoloji ile yakmdan ilgili, metafizik birsorunsaldrr.

"A bir B'dir" turunden onermelerde "A" yerine konabilecek ifadeler ya "Ay~e","Dunya" gibi birer adya da "Ayse'nin babasi'', "Dunya'run uydusu" gibi belirli be-timlemelerdir. Bu ifadeler acikca dil dismdaki varhklan isaret ederler. Anlamhonerrneler elde etmek icin "B" yerine konabilecek ifadeler ise "insandir" , "guzel-dir" gibi, genel terimlere "dir" eklenmesiyle elde edilen yuklemlerdir. 11kparagraf-taki sorunsah simdi, "bu yuklemlerin de dil dl~l varolanlara isaret edip etmedigi''seklinde, acikca metafizik bir sorunsal seklinde ortaya koyabiliriz. ~imdi, felsefe ta-rihinde bu sorunsalm ~ozii:mune yonelik belli bash onerileri ele alahm.

Platon duyulur dunyanm surekli bir degisim icinde oldugunu, surekli degisimicinde olanm bilgisine sahip olamayacagumzi, bunlara iliskin sadece kant Cdoksa)sahibi olabilecegimizi savunuyordu. Bununla birlikte, Platon'a gore kesin ve guve-nilir bilgi de olanakhdir. Hakkmda kesin ve guvenilir bilgi sahibi olabilecegimizvarhklar, hakkmda sadece kant sahibi olabilecegimiz varhklardan farkli olmahdir.o halde, Platon'a gore, bilgimizin dayanagmi ve nesnelerini duyulur dunyanm di-smda aramak gerekir. Platon kesin ve gtivenilir bilginin en belirgin ornegi olarakmatematiksel bilgilerimizi goruyordu, Bir ucgenin i~ acilanmn toplamirun iki dika~l ettigini biliyoruz. Bu bilgiyi duyulur dunyada karsrlastigmnz u~genler yoluylaelde edemeyiz. Tahtaya tebesirle ~izdigimiz bir ucgen ya da kagida kalemle cizdi-gimiz bir u~gen gibi her duyulur ucgen, hem kalmhgi hem de uzunlugu olan fizik-sel dogru parcalan ile sirurlanrrus olacaktrr. Oysaki dogru par~asmm sadece uzun-lugu vardir, yani tek boyutludur. Kahnhgi olan ~izgilerle belirlenmis olan bir a~lyl,


8/24

76 Felsefe

P I ato n' a g or e h er ha ng i b i rk onu d a kes i n v e g iiv en i Ii rb ilg im iz in o ld ug unu kab ule tmek , b i lg im iz inm iik em m el v e d eg i~ m ezs ta n d a r t n e sn e l er i 0 1 a ra ktii m e ll e rin v a r ol d u g u nu nkar ut rd r r. K e si n v e g ii ve ni li rb i I gi n i n k on u s u s iir ek l id eg i~ en v e k us ur lu v ar llk la r0 1 an d uy u I ur v arh kl a rolamaz.

bir aciolcer kullanarak olcebiliriz ama ancak zorunlu olarak yaklasik bir sekilde.Tek boyutlu dogru parcalanyla belirlenen bir a~lyl ise, bu dogrular duyulur dun-yamn nesneleri olmadigi icin olcerneyiz ama teorik olarak boyle bir acmm kesinbir degeri oldugunu biliriz. Zaten, matematiksel ispatm gecerliligi de olcrne ile sag-ladigumz verilere degil, bir acmm kesin bir degeri olmasi gibi gerceklere dayamr.


9/24

Unite 4 - Metafizik 77tikel nesnelerin rnukemmel ornekleri olarak degil ama "insandir'', "sandir", "iyidir"gibi tekli yuklemlerin ya da "babasidir", "ogretmenidir" gibi coklu bagmn adlanmngonderme yaptigi varhklar olarak tarnsilmaya devam etmistir ("Gonderme" kavra-mmm felsefedeki kullarnrm icin "Oil Felsefesi" unitesine bakimz). Bu tarnsrna fel-sefe tarihinde tiimeller tartismasi adiru ahr.

Belirttigimiz gibi Platon, nimellerin duyulur dunyanm nesnelerinden bagimsizbir sekilde varoldugunu savunuyordu. Bu gorU~ turneller tarnsmasmda a~rt ger-r:ekr:ilik (Platonculuk) olarak adlandmhr, Asm gercekcilige gore "A iyidir" onerme-sinin dogru olmasi "iyi" tumelinin varolmasi ve "A" admm gonderme yapngi nes-nenin "iyi" tumelinin bir ornegi olmasi sayesindedir. Asm gercekcilik turneller tar-tismasma yonelik u~ tutumlardan biridir. Diger ucta ise astr: adctltk (nominalizm)gorU~u yer ahr. Asm adcihk sadece tikel nesnelerin varhgmi savunan gOrU~tur.A~l-n adcihga gore tiimellerin varhgmi savunmak dilin yanhs anlasilmasmdan kaynak-lamr. "Sokrates iyidir" onermesini ele alahm. "Sokrates" terimi dil dl~l gerceklikte-ki bir nesneye yani Sokrates'in kendisine gonderme yapmaktadrr. Aym sekildeonermede ge~en "iyidir'' yukleminin de dilin dismda bir varhga gonderme yaptigrkabul edilirse, bu varhgm Sokrates gibi bir tikel nesne olamayacagi savunulabilir.{:unku "iyidir'' yuklerni pek ~ok nesneye ytiklenebilir: "Sokrates iyidir" ve "Plateniyidir".

A~rt adcilar "iyidir'' gibi ytiklemlerin herhangi bir varhga gonderme yapngirukabul etmezler. Genel terimler sadece dilde yuklemler olarak vardrr. "A sandir"onermesinin dogru olmasi "sandir'' yukleminin "A" adirun belirnigi nesneye dogruolarak uygulanabilmesi demektir. Hangi yuklemlerin hangi nesnelere dogru sekil-de uygulanabilecegi kaba olgu olarak verilidir. Bir baska deyisle, asm adcilar buturden onermeleri ~ozUmlemeye yanasmazlar.

Asm gercekci ve asm adci gOrU~un arasmda felsefede pek ~ok ihmh gorU~ ge-listirildigini ve bugun hemen hemen hicbir felsefecinin asm gercekci ya da asm ad-Clgoru~u savunmadigim belirtmeliyiz.

Benzesme adczhg10larak adlandmlan goriise gore "Asandir'' onermesinin dog-ru olmasi "A" nesnesinin renginin "san olma" ozelligini belirgin olarak tasidigirubildigimiz bir varhga benzemesi ile actklanabilir. Hakikaten "San nedir?" diye so-ran bir cocugu yamtlamamn en kolay yolu ona belirgin bir sekilde san olan birvarhgi, ornegin bir civcivi, gosterip "San bu civcivin rengidir" demektir. Bununlabirlikte, tum yuklemler icin boylesi bir yola basvurabilecegimiz en azmdan acikdegildir. Aynca "benzer olma" bagmtisr icin de bir aciklama istedigimizde, benzes-me adcihgmm savunucusu kendini bir sonsuz dongunun icinde bulmus demektir.

Kauramcthk adr verilen goruse gore, genel terimler zihnimizdeki kavramlarakarsihk gelir. "A sandir" onermesinin dogru olmasi zihnimizdeki "san" genel kav-rammm "A" nesnesine dogru olarak uygulanmasi demektir. Ancak kavramcrya"san" kavrammm "A" nesnesine neden uygulanabilecegini sorabiliriz. Kavramci budurumda, ornegin, "A" nesnesinde "san olma" ozelligi bulundugunu soyleyernez(ki zihnimdeki kavramla nesnedeki ozelligin uyustugunu soyleyebilsin). Onunicin en uygun tutum zihinsel kavramlarm nesnelere uygulanmasmm indirgenemezbir baginti oldugunu kabul etmektir. Ancak bu da kavramcihgin aciklayici gucunuzayiflanr.

" Ge r~ ek ~i I i k" te ri m in i nb ug iin kii g en el a nla rmn ed e niy l e , b u r ad a a n d I gl m IZ"asm ge r~ek~ i I i k" g i ir ii ~ iis iz e y et er i n e e g er ~ ek~ig el m e ye bi I i r . A n ca k,y i n el e r se k: T ii m e ll e rl e i I gil it a r tl ~ m a l a r da , tii m e lle ri ng er ~e k o ld u g u n u, y a n i,b a gl m SIZ 01arakv ar ol d u g u n u s av un ang ii ri i~ le r " ge r~ ek~ i" o la ra kadlandrnhr.


10/24

78 Fel sefe

VarhgmAnlaml veTiirleriOnurnde duran ve bu metni hazirladigim bilgisayar, onu tasryan masa, uzerindeoturdugurn sandalye birer tikel nesne olarak adlandmhr. Genel olarak evrende bir-cok tikel nesnenin varolduguna inanmz. Bununla birlikte, i~bir tikel nesne olarakvarolmanm ne demek oldugunu tammlamaya gelince zorlasir. Bu nesnelerin herbiri diger tum varolanlardan ayn olarak dusunebildigim varhklardir. Ancak onlannasil olup da ayn dusunebildigimi sordugumda yine baska tikel nesnelerden bah-setmeden bir yamt bulmakta zorlanmm.Tikel nesneler Aristoteles tarafmdan en temel varhklar olarak kabul edilmistir.

Kategoriler'de Aristoteles yuklem turlerini toz, nitelik, nicelik, gorelik, uzam, za-man, durum, iyelik, etkinlik ve edilginlik olarak smiflandmr. Tikel nesnelere Aris-toteles birincil tozler adiru verir. Bunlar sozunu ettigimiz tek tek varhklardir; ~umasa, bu at, Sokrates birincil tozlerdir. Birincil tozler olmadan ikincil tozier, yani"yuklem olanlar", varolamaz. Tikel nesneleri mantiksal olarak sadece yuklem alanama baska hicbir seyin yuklemi olamayanlar olarak tammlayabiliriz. Belirli bir in-san, sozgelimi Sokrates'in kendisi, "insandir", "canlrdir", "filozoftur'', "iyidir" yuk-lemlerini ahr ama Sokrates'in kendisi hicbir varhga yuklenemez. Diger taraftan,"insan" hem yuklem olur: "Sokrates insandir", hem de yuklem ahr: "Insan canhdir".Daha soma Aristoteles, MetaJizikte konuyu tekrar ele ahr ve daha aynnnh bir tozincelemesine girisir.Tikellerin saYlsl da metafizik bir sorunsal olarak ortaya cikrmsur. Genel kabul

goren ve "Bircok tikel nesne vardir" onermesiyle ifade edilen metaJizik (:ok(:ulukkuramirun yam sira, aslmda bir tek tikel varhgm oldugunu savunan metaJizik tek-(:ilik (rnonizm) ve de hicbir tikel nesnenin olmadigim savunan metaJizik hi(:(:ilik(nihilizm) kuramlan vardir. Tikellerin saYlsl hakkinda kuramlarla kac turtikel bu-lunduguna dair kuramlan birbirinden ayirmak gerekir. Tdr tek(:iligi bir tek tur, tur(:ok(:ulugu ise pek ~ok tur tikel nesnenin varoldugunu savunan kuramlan adlan-dirrnak i~in kullaruhr.Tum bilimsel arasurma alanlan belli uir ve sayida seyleri varsayarak ilerler. Bu

varsayunlar ~ogu zaman acikca ortaya konmadigmdan, varsayimlann tam olarakneler oldugu, ve varsayunlarla dile getirilen varhk iddialanmn anlarm, derin birmetafizik sorunsala yol acar, Belli bash bilimlerden orneklerle bu yarglya acikhkgetirmeye cahsahm:

Fizik bilimi maddeyi ve maddi varhklar arasmdaki belirli etkilesimleri varsayar.Hatta, fizik biliminin varhgmi kabul ettirdigi "kutle cekimi'', "manyetik alan" gibikuramsal iliskilerin de "varoldugu'' fizikci olsun olmasm neredeyse rum ~agda~la-runizm da kabul ettigi gercekler arasmda sayihr.Matematik gibi soyut bilimler de, belli nesnelerin varhgmi ileri surer. Ornegin

matematigin "dogru" onermeleri arasmda(1) Sonsuz coklukta asal saYIvardir(2) Fermat teoreminin ispati vardir

gibi onermeleri sayabiliriz. \=ogumuzun kabul ettigi gibi (1) ve (2) gibi onermelerdogru ise "sayi" ve "ispat" gibi kimi matematilesel nesne turlerinin varhgmi kabuletmeliyiz. Nitekim, yukanda degindigimiz asm gercekcilik gorU~u, maternatigin so-yut nesnelerinin aslmda zihnimizden ve tikellerden bagimsiz varhklar oldugunukabul eder. Hartry Field gibi kimi saygm matematik felsefecilerinin ise matemati-gin onermelerinin "dogru" oldugunu yadsidiklanm da belirtelim. Bu felsefecileregore matematik onermelerini ve kurarnlanru dogru olarak nitelemek yamlncidir.


11/24

U nite 4 - M eta fiz ik 79Kimi matematik onerme ve kuramlanru, fizik gibi doga bilimlerinin kuramlannmifade edilmesinde, bu kuramlardan ondeyide bulunmada yararh olarak niteleyebi-liriz. Ancak maternatigin bu sekilde yararh olabilecegini kabul etmek matematikonerrnelerini dogru varsaymaYI gerektirmez.

Sosyal bilimlerde de, hepimizin varhgmdan emin oldugu tek tek insanlarm ya-m sira, sosyal gruplann, kurumlarm da varoldugu kabul edilir. Peki bunlann varol-mast ne demektir? lnsan gruplan ve kurumlar da, tek tek insanlar gibi, var rrudrrr

Bu sorulara kolayca ne "evet' ne de "hayir" diyebiliriz. Bir kez, bunlar tek tekinsanlar, agaclar gibi isaret edilebilir varhklar degildir. Tek tek bazr insanlan gos-terip "Bu insanlar A sosyal grubunu olustururlar'' demek fazla bir ~eysoylernek de-gildir. Fazladan soylernek gerekenleri ise, sosyal grup, sosyal iliski kavrarruru var-saymadan nasil soyleyecegizr Bu nedenle "Evet, sosyal gruplar vardir" demek zor-duro "Hayir, yoktur" demek kolay mi? Dersek, bir kalabahgm icinden rastgele sec-tigimiz insan topluluklanm ve futbol takunlan, sirnflar gibi amach olarak bir arayagelmis, siireklilik gosteren topluluklan nasil ayirt edecegizr

Nelerin var oldugu sorusu kadar varolanlarm nitelikleri olmasirun ne anlamageldigi de onemli bir metafizik sorusudur. Bir varhk nitelikleri olmasa diger varhk-lardan ayirt edilemez. Bizirn somut varhklar hakkmdaki pratik bilgimiz onlarla ne-densel olarak iliskide bulunabilmemiz sayesinde gerceklesir. Fiziksel varhklannrenk, koku, sekil gibi nitelikleri bize varhgm duyulanmiza etkide bulunmasi ileulasir. Ancak bu ozellikler durmaksizm degisirler ve bize gorundugu gibi gorun-meleri ancak belli kosullara baghdir. Odaya giren l~lgm siddeti ve yonu degistikcekarsunizdaki masanm rengi de degisir. Bu nedenle masanm rengi hakkmdaki "bil-gim" ancak kisith ve kosullu bir bilgidir.

Varhklann ozellikleri duyusal ozelikleriyle sirurh degildir. Bunun dismda varhk-lann bir de akilla kavramlabilen ozellikleri vardir. Bu ozelliklerin bir kisrrn saltmantiksal ozelliklerdir. Ornegin bir varhgin kendisine ozdes olmasi rnantik ilkesigeregidir. Bununla birlikte, her varhgm bir varolma nedeni oldugunu ileri surer-sem varhklann duyusal ya da mantiksal degil metafizik bir ozelligini dile getirmisolurum. Varhklann tumunun duyulur varhklar olmasi da zorunlu degildir ve tumvarhklann duyulur varhklar oldugunu soylemek, savunulmasi zor, metafizik bir id-diayi dile getirmektir. Diger tum varhklann var olma nedeni olan ama var olusuicin baska hicbir varhga ihtiyaci olmayan, bir tek varhgm oldugu iddiasmda bulu-nursam yine mantiksal bir dogrulugu ya da duyularla smanabilir bir iddiayi degilmetafizik bir iddiayi dile getirrnis olurum.

Iste, genel olarak varhklar hakkmda bu turd en yargilar metafizik yargilardir.Metafizik, metaJizik varhk diyebilecegimiz varhklan ya da duyulur varhklann du-yusal ozelliklerinden soyutlanmasi sonucu sahip olduklan dusunulen metafizikozelliklerini inceler. "Metafizik varlik" demekle, duyulanrmzla algilayamadrgnmzancak metafizik yargilanrmz sonucu varolmalan gerektigine inandigurnz varhk tu-runu anlryoruz. Metafizik varhk tanururun sadece metafizikciler tarafmdan varoldu-gu ileri surulen varhklar icin gecerli olmadigirn belirtmek gerekir. Yukanda gordu-gumuz gibi, sosyal kurumlan ve matematiksel nesneleri de, her ne kadar bunlartek tek insanlar ya da saYI sembolleri gibi duyulur varhklar olmasa da varsayanz.

Tanrt'010 neden me ta fiz ik va rhk o la rak anI~tlmas1 gerektigioi tart1~101Z.


12/24

80

6zde~lik()zuqlik tamrnlanamayacak dcril itcrncl varhkbilimscl hir Ingm llul r_ ( )zue 5Iikle il-g il i e n tcrncl i lkclcr soylccc srralanahilir:

(1) Her 5 e y kcndisiylc cl:>:uqlir (x.. xi_(2) ( )zuq olanlar farkh ~;_:kil:..Lsrralandrgmda yinc ozdcstir (x"y isc y .. x).(3) ......nl 5eye ozdcs olan Iar C lzuq lir (x"y vc x..z isc 1''' z ' i_Bu ilkclcrin dismda, I.cimiz t arafmdan dilc gLliril;_:n llynl edilemezierin ii.?:de,'--

ligi vc ozdesterin ({J"I1'1 edi/cmezhgi il kcl crini de 5cly l ;_:srral ayalvil iriz:(4) Butun ozclliklcri ortak olan varlrkl ar ozdcstir.(5) ( )zuq olanlardan hid i:;in uo gru ol a n u ig ;_ :r i i :; in de uogruuur_......cak, hu kosullarm tumu hilc ClZU;_:5l iginhir tamnnrn s ag lam az_ D ik kal cdilir-

sc hu ilkcl crin ozdcslik lugm lls lm varsayulg l an b5 11 1f_ .'\ym cdilcruczlcrin ozdcsli-gi, yani (4), il kcsinc hakaltru. .'\ ilc R varhkl armm ozcl liklcrinin ortak 01uugunu oz-uql ige hasvurrnadan nasrl ifau;_: cdchiliriz? Eg;_:r hcrhangi hir C l ze l li gi " ~" scrnholuilc, "......va r ilg l ~ ozc l lig in i L l5 1 r" on crru ;_:sini de CY) ilc gClSl;_:risc k, (4) ilkc s in i da-Iu aC;1k hir sckildc 5 c ly lc i fa u; _: ;_ :de hi liriz:

(4') II cr hir Q ozc l l igi icin ~(.'\ i ancak vc ancak Q(m 0 1 uy ors a, ......vc R ozdcstir.Buna gCl r e , rcnkli 1\ vc R ncsnclcrinin c lzuq olu p o lrn ad ig rru a nl arn ak icin, 1 '\

vc B'nin uiger ozclliklcrinin yam S IU , clrn ;_ :g in '- Nnm rcngi' vc "B'nin rengi" diyc-hi lccegimiz iki rcng in de clzuq olup olrnadigrru hil mcrniz gu;_:kir. Yani, .... ..c B'riinClZUq olup olmaulgl sorusu "A'run r;_:ngi" vc "B'nin rcngi' nin aym olup olmaulglsorusunu da yannlamavi gcr;_:klirir. Bu soruyu yanul ama k iS lL uig im iz ue de ha5kahir ozdcslik sorusu ortaya cikacak vc hu hoylccc surup giu;_:et.:klir.

......lmda varhk kavranunm hilc clzuqlik kavranuna uayanulgl soylcnchilir. Yir-mind vuzyrlm e n ctkili analirik fd sd;_:c iI ;_ : rinu;_:n t l uin;_: (19dH-2ddd) hunu "()zuq-lik olruadan varhk olruaz" curnlcsiylc slog.mlasurnusur. tl uin ;_ :'a gC lr e hir varhk tu-rundcn hahscdchilrncrrriz icin 0 utrdcn hir yarilgl 0 t urdcn uige r varhklardan ayrrtcdchilmcru izi s ag la ya n kabul cdilchilir hir ilkc olrnas t gu;_:kir. Kuruclcr hu konu-da gi.izci hir ornck saglar. lki kurucnin c lzuq olrnasi aym clcrnanlardan 0 lU5TlUS1dcrncktir. Buna gClre, [Turkiyc Curuhuriycti'nin kurucusu) vc [Mustafa Kcrnal Ata-turk] kuruclcri farkh iki 5eki ld;_: t antrulanan "hir' kurncdir. Pizikscl ncsnclcrin iscaym anda-aym veri kaphyorl ar isc clzuq oldugunu soylcychil iriz.

Quine 'm he lirl l ig i ilkc tursel t;zde"hl' iarusmalarma 1 '0 1 ac;m I5 l1 r_ ( )zuq lik tur-dc n turc ue gi5meye ce k, le nd hir varhkbilirnscl In gm llU 1f _ i) rne gin , ......vc R kisilc-ri "r'izikscl ncsnc olarak c lzd;_:5" arua "insan olarak f a rkh' varlrk lar olarnaz. ......vc Rya ClZUq ya da farkh varhklardrr. Bu n;_:u;_:nl;_:,ozdcslik olcutlcrinin Clzuql igi tamru-lamaya yonc lik olnuulgL ancak bel irliturlcr i:;in rcl sd";_:c;_:an lam h pral ik cl icutleroldugu kabul cciilrnclidir. Vcril cn orncklcrin hu nokt ayi dcstcklc r nitcliktc oldugu-n u d us un uy oru z.

()zuqlik lc i lgili ructafizik i:;inu;_: buyu k y;_:r turan hir uig;_:r soruns al da zamanicinde ii.?:dq-lilk ilg il iu ir. D i.in gC lrd i.ig i.im hir arkadas mu hu gun de, pc k cok ozcl-ligi ue gi5 nl i5 ols a da, 0olarak kabul ;_:u;_:rim_Bir arkadasnna odunc vcruigim hirkalcrni, arkadasnn kalcrnlc i5 ini hil irip g;_:ri vcrdigin dc, hclirli kosul lar alunda, 0kalcrn olarak kabul cdcrck g;_:ri alm rn. Bununla ilg il i f ;_ :ls d;_: t arihindc ye r alan vcyazrh olaruk ilk kcz Yunanh Urih:;i P lutarkhos (M _ S_ -+6 -1 2/'i tararm dan ak tan lang i. iz ci h ir orrick soylcdir.


13/24

Ullit" 4 - Mdaiizik 81-}i'",'.';ell.';'llrl ue Atinai: p,en.~.!erin. dr':n.diip,ii p,emi r-tic: ie ilreieUwli . AIrialslar ~ilrilyeniahtalars alit _1 'eririe veni ne saitlarn (ail(aZar k!rr_~.'drd~bu gerYt~vi hi Demetrius Pbalereus dr-;,u?rnirlf! paddr InI~il'~/'.l,;_/a ettiler r~t'{f! k i f , h It R f? FY ti yril ("l~/l~~l J'Ytdnllp.';dl.';(IYI~rl.';e;'Jeh~l'le,(ei.';~(f!ciif!rci n. si~Yf!k!li bir (::rf{f!k! l.aline ,Reidi: Bir hln"!j"gerYtinin t~l'nlgern!(Ildll.i~l~rll~ .';


14/24

8 2 Fel sefe

Nedensellik kavrammm incelenmesi, doga bilimlerinin felsefesi icin oldugu ka-dar, etik ve hukuk felsefesi gibi alanlar icin de buyuk onern tasir. Bu alanlarda, oz-gurce eyleyebilen bir insan varhgi onemli rol oynamaktadrr. Bu nedenle, etik vehukuk felsefesi gibi alanlarda nedensellik kavramryla ilgili tartismalar buyuk 6l~u-de belirlenimcilik kurammm yorurnlanmasi etrafmda donrnektedir. Hukuksal veetik acidan sorumlu tutulabilme ile ozgur bir sekilde eyleme arasmdaki iliski gere-gi, belirlenimciligin ozgur eylemin olanaksiz oldugu sonucuna yol a~lp acmadigikonusu buyuk onern tasir. Bu konudaki en genel gorusler, C O belirlenimciligin oz-gur iradeyi irnkansiz kilmadigiru savunan bagda~rC1hkgoru~u (ii) hem belirlenim-ciligin hem de ozgur iradenin aym anda dogru olamayacagmi savunan bagda~-maaciltle gorusudur. Bagdasmazcihk goru~u icinde yer alan ozgurlukriUuk ozguriradenin varoldugunu bunun ise belirlenimciligin gecersiz oldugunu gosterdiginisavunur. Bagdasmazci gorusler arasmda olan katz belirlenimci goru~ ise belirle-nirncigin insani eylemler dahil tum alanlarda gecerli oldugunu ve bu nedenle oz-gur iradenin olanaksiz oldugunu savunur. Diger gorusleri ozgurlukculuk ve katibelirlenimcilik arasmda kabul edebiliriz. Bu konuyu "Etik" tinitesinde tekrar elealacagiz (bkz, s.152-154).

Giin1iik~tmtzda kul1andtgtmtz kavramlardan bangi1erinin, ki~ilerin ozgiir iradesi 01-dugunu varsaymaya dayah kavramlar oldugunu bulmaya t~tntz.Ozgiir irade serunsahmn neden salt ah1ak serunsah olmaytp metafizik i~inde de e1e alm-dtgtnt ~tklaytntz.

METAFiziGiN BiLiMLERLE iLi$KiSiMetafizik ile diger bilimler arasmdaki iliskiye dair kimi noktalar metafizik tammla-n ile birlikte ele ahnrrusu. Simdi bu konuyu biraz daha aynntih inceleyelim.

Metafizik, bilim insanlan da buna dahil olmak uzere, felsefeci olmayanlar ara-smdaki yaygm kamya gore, gerceklikten uzak, bildigimiz dunya hakkmda bir ~eysoylemeyen, tamarmyla kurgusal (spekulatif) bir tarnsma olarak kabul edilir. Bu ki-sunda, bu kanryi sorgulayarak, metafizik ile bilimin gerceklik hakkmda, birbirinitamamlayan, aralarmda bir sureklilik bulunan arastirrnalar oldugunu, ashnda, bu-nun da otesinde, biri olmadan digerinin de anlamh bir caba olamayacagmi goster-meye cahsacagiz. Onernli bir nokta sudur, bu soylediklerimiz olmasi gerekenin de-gil, zaten ortada olan durumun tasviridir ki, ~agda~ metafizikle hasir nesir olanlarbuyuk cogunlukla bunun boyle oldugunu kabul edeceklerdir. Pek cok bilim insa-rnrun hayatlanmn bir doneminde felsefeyle ugrasrms olmalan, kimi felsefecilerinde doga bilimlerine ve matematige, ozelikle de bu bilimlerin kurulus asamalann-da, ciddi katki saglamis insanlar olduklan bilinen gerceklerdir. Bu gercekler meta-fizik ve bilim arasmda bir sureklilik oldugu ve bunlann birbirlerini tamamladigi yo-nundeki goru~u desteklese de, biz bu goru~u desteklemek icin aS11olarak metafi-zigin ve bilimin dogasma dair temel aciklamalara basvuracagiz.Metafizikciler tum bilim dallannm metafizik ondayanaklan (ortiik varsayimlan)

oldugunu, bu ondayanaklann ortaya cikanhp sorgulanmasmm da bilim insanmmdegil, metafizikcinin i~i oldugunu kabul etme egilimindedirier. Bilim insanlan ise,ozellikle yerlesmis ve i~ goren bir bilimsel pratigin icinde iseler, metafizikcinin butavrma ~ogunlukla ilgisiz gorunurler. Bilimsel kuramlann, soyut bir model ya dakavramsal bir ~er~eve olusturulmasi ve bu cerceve icinde birtakun temel bilimsel


15/24

Unite 4 - Metafizik 83kavramlann anlamlandmlmaya ~alt~llmasl seklinde dusunsel ~abalar olarak dog-dugunu ve doga biliminin yakm zamanlara kadar "dogal felsefe" olarak adlandml-digmi unutmamak gerekir. Metafizik onermelerin, doga bilimlerinin onerrnelerininaksine, duyulur dunyada gozlem, deney ve hesaplamalar yoluyla smanamayacagidogrudur. Bununla birlikte, metafizik onerrneler, "Doktor Watson, Sherlock Hol-rnes'un en yakm arkadasidir" onerrnesi gibi, leurmaca uranu de degildir. Yine de,buna yakm bir metafizik tasanmirun yerlesrnesinin altmda, metafizikcinin olgularaduyarsiz kaldigi ve metafizigin sadece kurgu uzerine kuruldugu, metafizikcinin ile-ri surdugu genel yargilan hakh gosterecek ozgun bir yonterni bulunmadigr ve me-tafizik sorunsallarm bu nedenle hicbir sonuca baglanamayacagi karulanrun yaygmolmasi yatrnaktadir. Daha metafizigin 2500-2600 yil onceki baslangicmda ortayaatilan sorunsallann bugun haHI.tarnsilryor olmasi da bu karnlan destekler gorunur,Metafizik onermelerin degerlendirilmesi icin, doga bilimlerinin onermelerinin

aksine, nesnel 6l~tlerin bulunmadzgzm ileri siirmek, bilimsel onerrnelerin tek tekele ahrnp, bu onermelerin ait oldugu kuramdan bagunsiz birtakun olcutlere goredegerlendirilebilecegi seklindeki yanhs varsayundan kaynaklamr. Isin ash, bilimselkuramlann da, metafizik kuramlar gibi ancak butunsel olarale degerlendirilmeyetabi tutulabilecegi ve bilimsel onermelerin, bu onermeleri iceren bir kuramm olus-rna asamasmdan itibaren tek basma ele ahnabileceginin bir soylence (mitos) oldu-gudur. Bu sekilde tek tek ele ahnma ve olgular karsismda test edilme olasihgi sa-dece bir goranu~ olarah ve ancak bir bilimsel kuramm kururnsallasmasmm ardm-dan ortaya ~lkmaktadrr. Bu gorumisun ardmda ise, artik toplumca kabul edilmisbir metafizigin goranmez bale gelmesi yatar. Hakikaten, sosyal yasannrmzda dog-ru kabul ettigirniz onermeler gibi bilimsel kuramlann da altmda aslmda karmasikbir metafizik kavram ~er~evesi bulunur. Dogustan itibaren edinmeye basladigmnzbu metafizik ornik olarak her duruma uygulanrr ve bu nedenle gorunmezdir. Ye-mek yemek, su i~mek gibi basit gunhik eylemlerimizin ya da sosyal anlami olandavraruslanrmz gibi daha karmasik eylemlerimizin altmda hatm sayihr olcude me-tafizik varsayunlar yatar.

Metafizik bir kavram cercevesi bilimsel kuramlardan rnannksal olarak once ge-lir. Bunu aciklamaya girismeden once "mannksal olarak once gelme" ve "zaman-sal olarak once gelme" ile ne kastettigimizi aciklayahm. A'nm B'den rnannksal ola-rak once geldigini soylernek, B'nin varolabilmesi icin once A'mn varolmasmm"mantiksal olarak zorunlu" oldugunu soylernektir. Mannksal oncelik kavrarru za-mansal oncelikten farkh olarak mantiksal zorunlulugu gerektirir. Farki ~oyle acik-layabiliriz: A olayi B olaymdan daha once gerceklesmisse A olayi B olayma gore"zamansal olarak once" dir. Ancak A olaymm gerceklesmesi B olaymm gercekles-mesinin mannksal olarak gerekli kosulu ise A olayi B olaymdan "mantiksal olarakonce" dir. Ornegin, "danlma" "bansmavdan her zaman zamansal olarak once gelir.Nedeni; danlma olmadan bansrnanm rmimkun olmamasi, danlmanm bansmadan"mantiksal olarak once" gelmesidir. Zamansal oncelik mantiksal onceligi gerektir-rnez. Normal kosuiiarda, ~im~egi gormemiz gok gurultusunu duymarmzdan herzaman once gelir. Yani, ~im~egi gormemiz gok gurultusunu duymarmzdan zaman-sal olarak oncedir, Ancak, ~im~egi gormemiz gok gurultusunu duymarmzdan man-tiksal olarak once degildir, Sesin isiktan daha hizh hareket etmesi mantiksal olarakimkansiz degildir ve ses isiktan hizh hareket etseydi, once gok gurultusunu duya-cak, soma ~im~egi gorecektik,

lnsanlar dogal olgulan bilim yapmaya baslarnadan once de anlamlandmyordu.Bugunku bilimin kaynagi olarak kabul edilen eski Yunan uygarhgi da dahil olmak

B i lim se l i in e rme le r ind e g er l e nd i r il m e si i~ i n h erzam an ham , nesnel veg uv en i I i r iii ~ utl e r o ld u g u n uv ar sa ym ak k ola y d eg ild ir .H em en h er z am an, y eni b irb i I im s el k u ram y enid e g er l e nd i r m e iii ~ utl e ri n i d ek ab u I e tt i r m e y e ~ al l ~Ir. B ud ur um d a, b ir b il im s elk ura m a a it iin erm el e ri n tektek el e a lin ar a k s onu ~ ak ura m ind o gr u 0 1u po lr n ad ig m a k ar a tv er d i gi m i zi s iiy lem ek b u yu ki ii ~ u d e y an l I~ tl r.


16/24

8 4 Fel sefe

uzere, ilkcag uygarhklarmda bu anlamlandrrma mitolojiye dayamyordu. En basitin-den en karmasigma kadar turn olgular bu anlam cercevesi icinde degerlendiriliyor-duo Aslmda bu iliski iki yonhrydu. lnsanlann cevrelerinde gordukleri olgular Tan-nlann dunyasim, Tannlar dunyasr hakkmdaki kabulleri de, olgulan ne sekilde an-lamlandiracaklanru (ve, sozgelimi, dogal felaketleri nasil kabulleneceklerini) belir-liyordu. Ancak mitolojik olandan, bugun metafizik dedigimiz, farkh bir kavramcercevesi ortaya ciktiktan sonra bilim rmimkun hale geldi. Bu noktada, ilkcag do-ga kuramlarmm metafizik kuramlar oldugu iddiasma dayamyoruz. Buna karsihk,bu kuramlarm aslmda bilim yapmak oldugu iddiasiru reddediyoruz. Adil olmak ge-rekirse, bu kuramlan gelistiren felsefecilerin sadece kuramlarmm kabul gormesinisaglamak amacryla bir tur yan-bilim asarnasma sonradan gectikleri dusiinulebilir.Bu noktayi degerlendirebilmek icin, doga kuramlarma daha yakmdan bakahm.

Ilk felsefeci Thales'in "Evreni olusturan ana madde sudur" onerrnesini ele ala-hm, Bu onermede dile getirilen kurami, varolusun ve degisimin akilci bicimdeaciklanmasr yonunde atilrms bir adirn olarak degerlendirmek gerekir. ~unkii: bukuram insanm evrendeki maddi varhklar arasindaki olaylan maddi nedenlerleaciklamaya yonelisinin ilk isaretlerinden biridir. Bu kurarru bilimsel bir kuram say-mamamizm nedeni, varhklann nasil olup da sudan meydana geldigine dair fizik-sel ve smanabilir bir aciklama icermemesidir. Bunu bir elestiri olarak degil, 0do-nemin genel du~unu~unu aciklayan bir not olarak gormek gerekir. 0kadar ki,Thales'in kurammi, ya da genel olarak ilk madde fikrini, elestiren felsefeciler bilekarst ~lkl~lannda bunu smanabilir bir kuram olarak ele almayip yine akilcr yoldanelestirrne yoluna gitmislerdir. Anaksimendros, Thales'in kurammdaki gu~lugu far-kederek ve daha sonra Parmenides'in incelikle gelistirecegi bir elestiri gelistirdi.Anaksimendros, suyun, nemli olmak, akiskan olmak gibi belirli nitelikleri olan birtikel varlik olarak, nasil barnbaska nitelikleri olan seylere, ornegin kuru topraga vekati agaca domisebilecegini sordu. Aynca, su bu sorunu yaratacak olan tek tikeldegildir. Hangi tikel ~eyi alrrsak alahrn, onun belirli OZ nitelikleri olacak ve baskaOZ nitelikleri olan seylere donusmesi mumkun olmayacaktrr. Goriildugti gibi, Tha-les'in kurami, bir smamaya dayanarak degil, akil yurutrneyle elestirilmistir.

Atomculuk kurami, bugunku bilim anlayisryla daha bagdasir gorundugunden,metafizigin doga bilimini rnumkun kilan bir arasnrma alaru oldugu yonunde daha~arplCl bir ornek saglayabilir. llkcag atornculugu aynca, bir kez onun ozunde birmetafizik kuram oldugu teslim edildiginde, metafizikcilerin olgusal ve sagduyusalolandan nasil faydalandigmm da iyi bir ornegidir. Atomcular evrenin sadece son-suz sayida atom ve sonsuz bir bosluktan olustugunu ileri surdukleri bir doga ku-rami gelistirdiler. Bu kurarru gelistirirken maddenin sonsuza dek bolunerneyecegiyonundeki metafizik bir yargidan yola ~lktllar. Akil yurutme bicimlerinin de de-neysel ya da tumevanmh degil, ilimdengelimli ve a priori, yani kavramsal, oldu-gunu goruyoruz,

Metafizik kuramlarmm birbiriyle kryaslanmasi icin anlamh olcutler bulunmakta-dir, Bunlarm basmda varlikbilimsel ekonomi ilkesi gibi, felsefede, Orta ~ag felse-fesinin unlu ismi Ockham'h William (1280-1349)'m ardmdan, "Ockharn'm ustura-si" adryla bilinen ve bilimsel kuramlara da uygulanan ol~t gelir. Buna gore en azsayida ilkeye ve varhga dayanarak gelistirilen kuramm ustun kabul edilmesi, yanibir kurarru gelistirirken yeni seylerin ve ilkelerin gereksiz yere ileri surulmemesigerekir. Bilimde oldugu gibi metafizikte de bu ilke gecerlidir ve bu ilkeye metafi-zik arasnrmada sikca basvurulur. Aristoteles'in MetaJizik'inde hocasi Platon'un tu-meller kuramma iliskin one surdugu elestirilerden bazilan da bu ilkeyi ornekler.


17/24

U nite 4 - M eta fiz ik 8 5

Aristoteles'e gore duyulur ve devinen tikel nesnelerin ornekleri olan tiimeller deduyulur ve devinen varhklar olacaknr. Bu nedenle, duyulur ve devinen tikel nes-nelere ait tumellerin, duyulur ve devinen tikel nesneleri aciklamakta faydasi ola-maz. Yine bu elestiriler arasmda yer alan unhi "li~lineli adam argumam" da soylegelisir: Birtumel, ornegin "lnsan", her biri bu turnelin kopyalan olan tikellerin, ya-ni tek tek insanlann, "lnsan olmak" diyebilecegimiz ozellige sahip olmalanru acik-lar. Aneak "Insan" tiimelinin kendisi de ta~ldlgl birtakirn ozellikler ile, bir sekilde,diger nimellerden ayirt edilebilmelidir. Bu durumda "lnsan" tiirnelinin baska birvarolan degil de, neyse 0olmasiru aciklayan bir baska turnele ihtiyac vardir. Bu ye-ni tumele de "Insan l" diyelim. Simdi aym sorun "lnsanl " icin yinelenir ve bu boy-Ieee surup gider. Yani turneller sonsuz sayida olmahdir. Bunun Platon'un kurarru-run karmasikhgiru ortaya koydugunu kabul edersek, daha basit kuramlar, sozgeli-mi gercekten sonsuz sayida varhgi gerektirmeyen basanh kuramlar karsismda Pla-ton'un kurammm zayiflatilrms oldugunu ileri surebiliriz.


18/24

86 F"I~"j"

fizetA fpl


19/24

U llite 4 - M da fiz ik 87nin bu h7.ellikleri lvclirgin olarak La~ld,gl hilincnha~ka varh klara olan hen7.ulikle a,:li,lanahilece-gini "a\'layan ghrli~Lli r. ()rnegin, "A


20/24

88 Fel sefe

Kendim i zi S inaya llm1. A;iagldakilerden hangisi rnetafizigin arasnrdigi ko-nulardan biri deglldJr?

a. Varhgm varhk olmak bakimmdan ozelliklertrunarastinlmasi

b. Varolanlarm nedeni olan ilkelerin arastinlmasic. Somut varliklarm nedensel iliskilerinin ortaya cr-

kanlmasid. Gercckligin nihai yapisirun arastmlrnasie. Gerceklik hakkmdaki nihai dogruluklarm arasti-

nlmasr

2. Ilkcag doga kurarnlarma gore bir town varolanlannnedeni olrnasi ne anlama gelmektedir?a. Bu tozun diger rum varhklara donusebilmcsi

b. Bu tozun niteliklerinin olmamasic. Bu tozun varliklan baska varhklara donasture-

bilmesid. Bu tozun ilk yaraulan varhk olrnasie. Bu tozun diger varhklardan turetilmesi

3. Metafizigin olanakli olup olmadigiru sormak, neyisormak olarak anlasilmahdrr?

a. Metafizik, bilgi saglar ml?b. Metafizigin kendisi tammlanabilir milc. Metafizik tarurnlar verilebilir mild. Metafizik, hangi anlamda bilimleri onccler?e. Metafizik, fizigin iddialan iistiine ne s6yleyebilir?

4. A;iagldakilerden hangisi metafizigin olanakhhgi ko-nusunda Kanter felsefenin bir iddiasi deglldJr?

a. Metafizik, hicbir sckilde olanakli olamaz.b. Metafizik, kendinde varhk alaruna ait nihai dogru-

luklarm arastmlrnasi anlarrunda olanakh olamaz.c. Metafizik, geleneksel metafizigtn savundugu an-

lamda olanakh olamaz.d. Metafizik, sadece us yetilerinin clestirisi olarakolanakhdir.e. Metafizik, usun kategorilerini varhga uygulamak

yoluyla varlik hakkmda bilgi edinme anlarrundaolanakh degildir.

5. Asagidaktlcrden hangisi rnetafizigin kisimlanndanbiri deglldJr?

a. Kozmolojib. Rasyonel teolojic. Mantikd. Ozgur irade tartismasie. Varhkbilirn

& . Asagidaki iddialardan hangisi metafizik bir yargidegildJr?

a. Varolanlar belirli nitelikleri bakirnmdan digervarolanlardan ayirt edilirler.

b. Ses dalgalan havada titresen nesneler tarafindanuretilir.c. Her varhgm bir varolma nedeni vardir.d. Varolusu icin baska hicbir varhga ihtiyac duy-

mayan bir varhk vardir.e. Bircok tikel nesne vardir.

7. Turneller tarusmasi ile ilgili olarak ortaya cikan fark-h gorusler asagrdaktlcrdcn hangisinde dogru olarakaciklanmis deglldJr?

a. Ickin gcrcckcilik -Ttim ellertn ancak tikell erinicinde varolabileccgini savlayan goril~

b. Benzesrrie adcihgi-Bir varhgm ozelliklerinin buozellikleri belirgin olarak ta~ldlgl bilinen baskavarhklara olan benzerlikle aciklanabilcceginisavlayan goril;i

c. Asm gercekcihk-Tumellerin duyulur dunyarunnesnelerinden bagirnsiz olarak varoldugunu sav-layan goril;i

d. A;ilfl adcihk-Sadece turriel nesnelerin varhgirnsavlayan goril;i

e. Kavrarncihk-Ge nel terimlerin zihnirnizdeki kav-rarnlara karsihk geldigini savlayan g6ril~

B . A;iagldakilerden hangisi ozdcslik bagmtrsr ile ilgilibir ilke deglldJr?

a. Aym seye ozdes olanlar ozdestir.b. Ortak bir ozellig! olan varhklar ozdestir.c. Her sey kcndisiyle ozdestir.d. Ozdes olanlardan biri icin dogru olan digeri icin

de dogrudur.e. Ozdes olanlar farkh sckildc siralandiginda yine

ozdestir.


21/24

Unite 4 - M eta fiz ik 899. Aristoteles'in dort nedeninden yola crkrhrsa, hir ma-sarun varhgmm etken ve maddi nedenleri asagidakilcr-den hangisinde sirasiyla verilrnistir?

a. Masa bicirni - Marangozh. Marangoz - Ofiste kullanma amaciylac. Marangoz - Agal;d. Marangoz - Masa bicirnie. Agal; - Masa bicimi

10. A~agldakilerden hangisi mctafizigin kurgusal tarus-maya dayah hir arastirma alaru olarak anlasilrna neden-lerinden bid deglldJr?

a. Metafizik kurarnlann kiyaslanrnasmda nesnel 01-cutlerin bulunmadigmm dii~iinii1mesi

h. Metafizik onermelerin deney ve gozlem yoluylastnanabilir olmarnalan

c. Metafizik tartisrnalarm hir sonuca baglanmarmsolmalari

d. Metafizikcilcrin ileri surdukleri genel yargilanhakli gosterccck ozgun hir yonternin hulunma-digmm dii~iinii1mesi

e. Bugiine kadar ileri surulrnus olan rum rnetafizikonermelerin yanhs oldugunun gosterilmis olmasi


22/24

90 Fel sefe

Okuma Par~asl"Varhk" bircok anlama gelir. Ancak bu anlarnlarm hep-si tek bir kavram, tek bir belli dogayla ilgilidir. Bu basitbir esse slilik (homonymie) degildir: nasil ki birinin sag-hgl korurnasi, bir baskasmm onu meydana getirmesi,bir digcrinin onun bir belirtisi olrnasi, nihayet bir so-nuncunun onu kabul etmesinden dolayi cesttlt "sag-hk"]: seylcr, "saghk'Ta ilgili iseler; yine nasil ki ister he-kimlik sanatma sahip olan, ister dogasi bakimmdan onauygun dusen, ister onun bir eseri olan anlarnmda kul-lamlsin "trbbi" sozcugu butun bu anlarnlannda "tip'Tailgili ise ve bunlara benzer baska ornekler de verebiltr-sek, ayru sektldc "varhk" sozcugu de her biri tek ve ay-ru ilkeye isaret eden cesith anlamlarda kullaruhr, c;:unkubazi seylcnn tozler olmalanndan, baska bazilanmn isetozun belirlenimleri olmalarindan dolayi "var" oldukla-rr soylenir. Baska bazilanmn toze dogru bir giris olma-Ian veya bunun tersine tozun ortadan kalkisi veya va-rolrnayisi veya tozun nitelikleri olrnalan veya ister to-zun, isterse tozle ilgili bir seyin hareket ettirici veyameydana getirici nedenleri olrnalari veya nihayet butunbunlardan herhangi birinin veya bizzat tozun kendisi-nin inkar edilisleri olrnalari anlarrunda "var" olduklarisoylcnir. Bundan dolayi biz hatta var-olrnayamn oldu-gunu, yani onun var-olmayan oldugunu soyleriz. Venasil ki "saglikla" ilgili ~eyleri ele alan ancak tek bir bi-lim varsa ayru ~ey benzeri butun diger durumlar icin degccerlidir. c;:unku sadece ortak bir kavrama sahip olanscylcrin incc1cnmcsi tck bir bilimin alanma ait dcgildir;bir ve ayru dogayla ilgili scylerm incelenmesi de tek birbilimin alaruna aittir. c;:unku bu scylcr de belli bir an-lamda ortak bir kavrama sahiptirler. 0halde varhk ol-mak bakimmdan butun varliklarm incelenmesinin detek bir bilimin alaruna ait olacagi aciktir. Ancak biliminozel konusu daima birincil olan, butun diger seylcrmkendisine bagimlt olduklan ve adlanru kendisinden al-diklan seydir. Sirndi cger bu ~ey tozse, filozofun tozle-rin ilke ve nedenlerini kavramasi gerekecektir.Nasll ki her varlik cinsi ile ilgili tek bir algi varsa ayrusekilde onun icin tek bir bilim vardir. Ornegin butun te-laffuz edilen sesleri tek bir bilim, gramer bilimi inceler.Bundan dolayi varhk olmak bakirrundan varhgm butunllirlerini incelemek, cins bakirrundan tek olan bir bili-min gorevidir. Onun cesith llirlerini incelemek de bubilimin ozel kistrnlanrun gorevidir.~imdi Varlik ve Birlik, ayru tarum tarafmdan aciklanma-Ian anlammda dcgil, neden ve eser gibi birbirlerinebagh, birbirlerini iceren seyler olrnalan anlarrunda birve ayru seydirler (kaldi ki onlann tarurnlan bakirrundan

da birbirlerine ozdes olduklanru farz etmerniz, bir ~eydegistirmez .. Hatta bu isirnizi, daha da kolaylastmr).c;:unku "bir insan" ve "insan" ayru seydirler. "Varolaninsan" ve "insan" da ayru seydirler. Sadece "0, bir in-sandir" demek yerine, kelimeyi iki defa tekrarlayarak"0, varolan bir insandir" desek, farkh bir ~ey tfade etmisolmayiz. (...) 0halde butun bu durumlarda sozu edileneklemenin ayru ~eyi ifade ettigi ve Birlik'in Varhk'm di-smda hicbir ~ey olmadigi acrkca gorulmcktedtr. Sonraher varhgm tozu sadece ilineksel anlamda bir dcgildir.Aym sckildc 0, kendi ozu geregi varolan bir scydir.Sirndi durum boyle olduguna gore kac turlu Varhk var-sa, 0kadar da Birlik'in olrnasi zorunludur. Bu farkh tur-lerin incelenmesi de cins baktrrundan bir olan bir bili-min konusu olacaktir. (. ..)Doga felsefesi, felsefenin bir turudur; ancak 0, ilk felse-fe dcgildir. Dogru uzerine tartismalannda onermelerinhangi kosullarda dogru kabul edilmeleri gerektigini be-lirlediklerini ileri suren bazi filozoflarm cabalanna ge-lince, onlann bu cabalan yalmzca Analitikler hakkmdabilgisizliklerinden ileri gelmektedir. c;:unku herhangi birozel bilimse1 ince1emeye girismcdcn once bu scylcribilrnerniz, eger onlan henuz ogrenmek safhasindaysak,arastirmaya girisrnernerniz gerekir.o halde kiyasin ilke1erini incelemenin de filozofun, ya-ni her turlu tozun dogasiru ince1eyen adarrun cahsrnaalanma ait oldugu aciktir. ~imdi herhangi bir cinsle ilgi-li olarak cn mukcmrncl bilgiyc sahip olan insarun, sozkonusu konunun en kesin ilkelerini ortaya koyma gu-cune sahip olmasi gerekir. ( ...) ~imdi bu kisi filozofunkendisidir ve butun ilkeler icinde en kesin olan ilke,hakkmda yamlrnarruzm imkanstz oldugu ilkedir. c;:unkuboyle bir ilkenin hem butun ilkeler icinde en iyi bilinenilke olrnasi (zira insanlar, her zarnan, bilmedikleri bir~ey konusunda yamlabilirler), hem de kosulsuz olrnasizorunludur. c;:unku herhangi bir varhgi kavramak icinsahip olunmasi zorunlu olan bir ilke, bir baska ilkeyebagh dcgildir ve herhangi bir varhgi bilmek icin bilin-mesi zorunlu olan bir seye, zorunlu olarak her turlu bil-giden once sahip olmak gerekir. 0halde boyle bir ilkehi!; suphestz butun ilkeler icinde en kesin olamdir. An-cak bu ilke hangi ilkedir, ~imdi onu bclirtccegiz. Bu il-ke ~udur: Aym niteligin, aym zamanda, aym ozneye,aym baetmdan. hem ait olmasi, hem de olmamast im-kanstzdxr.

Kaynak: Aristoteles (1996 ) . Metafizik. ceviren: AhmetArslan. istanbul: Sosyal Yayinlar


23/24

Unite 4 - M eta fiz ik 91

K en dim izi S in ay allm Y an lt A nah tarl1. c Yarutiruz dogru degilse, unitenin "Metafizik Ne-

dir?" bolurnunu yeniden okuyun. Metafizik te-melde "neden" kavrarrurun dogasirn inceler. So-mut varhklann arasmdaki nedensel iliskileri or-taya cikarmanm metaftzigm degil fizik biliminingorevi oldugunu hatirlayacaksimz.Yarutmiz dogru degilsc, unitenin "Metafizik Ne-dir?" bolurnunu yeniden okuyun. Ilkcag dogakurarnlannda "bir tozun varolanlarm nedeni 01-rnasi" bu tozun diger turn varhklara donusebil-mesi anlarnma gelir (Ornegin, Thales'in "su"yu,Anaksimenes'in "havavsi, Anaksimendros'un"apeiron 'u diger turn varhklara donusebtlcnseylcrdtr) .Yarutmtz dogru degtlse, unitenin "MctafiziginOlanakhhgi" bolurnunu yeniden okuyun. Meta-fizigin olanakli olup olmadigi sorusunun meta-fizigm bilgi saglayip saglamadrgmi sordugunuhanrlayacaksmrz.Yarutrmz dogru dcgtlse, unitenin "MetafizigtnOlanakhligi' bolurnunu yeniden okuyun.Kant'm mctafizrgin hicbir sckildc olanakh 01-rnadrgrm dcgil ancak belirli bir anlamda ola-nakli oldugunu iddia ettigini amrnsayacaksimz.Yaruttrnz dogru degilsc, unitenin "MctafiziginTemel Kavram ve Sorunsallari" bolumunu yeni-den okuyun. Mantigm mctafizrgin kisimlarm-dan biri olmadigim amrnsayacaksimz.Yarutiruz dogru degilse, unitenin "MetafiziginTemel Kavram ve Sorunsallan" bolurnunu yeni-den okuyun. "Ses dalgalan havada titresen nes-neler tarafmdan uretilir" yargismm metafizik biryargi olrnadigi sonucuna varabileceksiniz.Yarutimz dogru degilse, unitenin "MctafiziginTemel Kavram ve Sorunsallarr" bolurnunu yeni-den okuyun. "A;ilfl adcihk" adi verilen gorusunsadece tumel nesnelerin varhgiru savlayan g6ru;idcgil tam tersine sadece tikel nesnelerin varhgi-ru savlayan g6rii;i oldugunu arumsayacaksimz.Yarutmtz dogru degtlse, unitenin "MctafiziginTemel Kavram ve Sorunsallan" bolumunu yeni-den okuyun. Ortak bir ozelltgt olan varhklarmdcgil de butun ozellikleri ortak olan varhklannozdes olmasinin ozdesltk bagmtist ile ilgili birilke oldugunu haurlayacaksirnz,

2 . a

3. a

4. a

5. c

6. b

7. d

8. b

Yarutiruz dogru degilse, uniterun "MetafizigmTemel Kavram ve Sorunsallan" bolurnunu yeni-den okuyun. Marangozun etken, agacm damad-di neden oldugunu anlayacaksiruz.

10. e Yarutiruz dogru degilse, unitenin "MetafizigmBilimlerle Iliskisi" bolurnunu yeniden okuyun.

9 . c

Bugune kadar ileri surulrnus olan turn rnetafizikonerrnelerm yanhs oldugunun gostcrilmis 01-rnasi iddiasirun rnetafizigin kurgusal tartisrnayadayah bir arasurrna alaru olarak anlasilrna ne-denlerinden biri olmadigim anlayabileceksiniz.

S ira S izd e Y an lt A nah tarlSua Sizde 1Tanri duyularirnizla algiladigirruz bir varlik dcgildir.Tanri kavrarru bizirn duyulur nesneler uzerine dusun-rnerniz sonucu ortaya cikar. Her inanarun Tanri'ya inan-maktaki gerekceleri farkh olabilir. Pek cok dusunur, va-rolanlarm varolrnasmm bir nedeni olrnasr gcrcktiginidusunrnustur. Bu noktada, varolrnasr baska bir seymvarolusuna bagit olan ve diger rum varolanlardan ba-gzmszz olan varhk aynrru yapabiliriz. Ornegin, elrnarunvarolrnasi elma agacirun varhgi saycsinde, elma agaci-run varhgi ise onu diken kisinin, kok saldigr topragin,gunesin, suyun sayesindcdir. Bu silsilenin sonsuza ka-dar gidcmcycccgtni kabul edersek, en sonunda baskavarhklara ihtiyac duymadan varolan bir varhk fikrinevannz. Bagirnsiz varhk kavrarru icin, tek tannh dinlereinanan felsefecilerin coguna gore, Tann tek 6rnektir;diger rum varolanlar varoluslanrn Tann'ya borcludur.Benzer sekilde, "Hareketin kaynagi nedir?" sorusunayamt ararken, Aristote les "devinmeyen-devindirici"ninvarligi fikrini ortaya atrmstir. Tanri'da hicbir mteliginpotansiyel olarak bulunrnayacagim, onun sadece olgu-sal hale gelrnis nitelikleri olacagim dusunen tek tanrihdinlerin felsefecileri, Aristoteles'In devinmeyen-devin-diricisinin de Tann oldugunu du~unmu~lerdir. Tann'rundevinmesi, onun durum dcgisttrmcst anlarruna gelece-gi, yani potansiyel olarak Tanri'da bulunan bir duru-mun olgusal hale gelmesi sonucunu doguracagi icin,Tann devinemez. Tann'run devinmezken diger varhkla-n devindirrnesi, bu varhklann nitelikleri sonucu gercck-lesir. Kimi dusunurlcr de, evrendeki duzenin akilli vebuyuk guce sahip bir yaraticmm varhgmi gerektirmesigibi metafizik gerckcelerle Tann'run varolrnasi gerekti-gi sonucuna varrruslardir. Butun bu ornekler, Tann ide-


24/24

92 Fel sefe

asmm dogrudan duyusal deneyim ya da duyusal dene-yimden soyutlama ile degil, metafizik dcgcrlendirmelersonucu dogdugunu gosterir. "Metafizik varhk" tarurrugeregi, Tanri'run rne tafizik varhk oldugu sonucuna ula-smz. "Epistemoloji" unttesinde sizlere sorrnus oldugu-muz Tann ideasi ile ilgili olan ilk "Sira Sizde" sorusunuda hatirlaym. Descartes'a gore Tann ideasmda, digerturn idealardan farkh olarak varolmak zorunlulugu 0 1 -dugunu soylernistik. Bu iddia da rnetafizik gerekcelerleortaya atilrrns ve Tanri da rnetafizik varhk olarak elealmrrusti.

Sua SJzde 2Bu soruya pek cok yamt verilebilir. Gunluk yasarrurruz-da kullandigirruz, ozgur iradeye dayah kavrarnlarm enonern ltlerinden bazilan, odullendirme, cezalandirma,sevme, kizrna kavrarnlandir. Bir kisiyi odullendirtrkenya da cezalandmrken, odule ya da cezaya yol acan dav-rarusrrun (davraruslarmm) kisinin kendi ozgur secirnioldugunu varsayanz. Kisinin bu davramslanru zatenkendi ozgur iradesinden bagimsiz olarak yapmak zo-runda oldugunu dusunsck kisiyi odullendirmek ya dacezalandirrnak rasyone1 bir tutum olmaz. Bir kisiyi sev-mek, 0kisinin kisilik ozelliklerinden kaynaklanir. Kisi-lik ozellikleri de kisinin uzun sureli davramslanrun goz-lemlenmesiyle anlasihr. Butun bu davraruslar zorunluolarak ortaya cikiyorsa, yani kisinin ozgur seciminin budavrarnslann ortaya cikismda hicbir rolu yoksa, 0kisiyisevmek anlamsiz olacaktir.

Sua SJzde 3Ozgur irade sorunsahrun bir parcasi, bir varlik turu olanya da varhklarm icerildigi "olay"lar hakkmdaki metafi-zik bir iddia olan belirlenimcilih ilkesidir. Belirlenimci-lik ilkesi, belli bir ana kadar gcrccklcscn olaylann, do-ga yasalan ile birlikte, 0anda olacak olaylan belirledi-gini soyleyen ilkedir. Bu ilkenin gorunurde pek cokbeklenmedik sonucu vardir. Ornegin, zarnaru istedigi-rniz bir gecrnis tarihe geri alsak, bugune kadar gcrcek-lescn olaylar aynen gcrceklcstr. 0zarnan, benim haya-tim boyunca yapacaklanrn, ben daha dogrnadan belir-lenrnistir sonucu cikar. Ozgur irade tarusmasmm onern-li bir kisrru, belirlenimcilik ilkesinin ve "ozgur edim"kavrarrurun ne sekilde kavrarulrnasi gercktigi tartisma-lanrn icerir. Bu tartrsmalar ise ancak rnetafizik icindeanlasilip e1e almabilir.

Yara rla nlla n v e Bavu ru la bile ce kKaynak la rAdjukiewicz, K. (2007). Felsefeye GJri~. ceviren: Ah-

met Cevizci, istanbul: Say Yaymlan.Aristoteles (1996). Metafizik. ceviren: Ahmet Arslan,

istanbul: Sosyal Yayinlar.Aristoteles (1996). Kategorller. ceviren: Saffet Babur,

Ankara: imge Kitabevi.Ayer, A. J . (derleyen) (1959). Logical Positivism. Free

Press.Carnap, R. (1959). "The Elimination of Metaphysics

Through Logical Analysis of Language" Alfred JulesAyer (derleyen) Logical Positivism. Free Press, s.60-81.

Cevizci, A. (derleyen ve ccvircn) (2001). Metafizige 6i-ri~.istanbul: Paradigrna Yayincihk.

Cevizci, A. (2001). iIk~agFelsefesi Tarihi. Bursa: AsaKitabevi.

Jones, W. T. (2006). Batt Felsefesi Tarihi: Klasik Dii-~iince. cilt 1, ceviren: Hakki Hunler. istanbul: Para-digma Yaymcihk.

Kranz, W. (1994). AntikFelsefe. ceviren: Suad Y. Bay-dur, istanbul: Sosyal Yayinlar.

Lowe, E. J . (2002). A Survey of Metaphysics. Oxford:Oxford University Press.

Searle, John R. (2004). Toplumsal Ge~ekllgm in~asl.ceviren: Ferruh Ozpilavci-Muhittin Macit, istanbul:Litera Yayinlan.

Documents

Felsefe Ünite 04