დმანისის მუნიციპალიტეტის ...w3.cenn.org/CENN_Projects/MC_CCA/Baseline Survey Reports...ადგილობრივი შესაძლებლობების

ადგილობრივი შესაძლებლობების გაზრდა და რეგიონული თანამშრომლობის გაღრმავება კლიმატის

ცვლილებასთან ადაპტირებისა და ბიომრავალფეროვნების დაცვის მიზნით საქართველოსა და

სამხრეთ კავკასიაში

1

დმანისის მუნიციპალიტეტის საბაზისო კვლევა




2

წინასიტყვაობა ........................................................................................................................................ 5

1. დმანისის მუნიციპალიტეტის ფიზიკურ-გეოგრაფიული დახასიათება .................... 6

1.1. გეოგრაფიული მდებარეობა ........................................................................................................................ 6

1.2. რელიეფი და გეოლოგიური აგებულება .................................................................................................... 7

1.3. ჰიდროგრაფიული ქსელი ............................................................................................................................ 8

1.4. ნიადაგსაფარი ............................................................................................................................................. 10

1.5 ტყის რესურსები .......................................................................................................................................... 12

1.6 მცენარეული საფარი ................................................................................................................................... 12

1.7.ბიომრავალფეროვნება და დაცული ტერიტორიები ............................................................................... 14 1.7.1. ფლორა ........................................................................................................................................................ 14 1.7.2. ფაუნა ........................................................................................................................................................... 14

1.8. ძირითადი ლანდშაფტები ......................................................................................................................... 14

2. დმანისის მუნიციპალიტეტის სოციო-ეკონომიკური დახასიათება ............................. 15

2.1. დემოგრაფია ............................................................................................................................................... 15

2.2. სოფლის მეურნეობა ................................................................................................................................... 15 2.2.1. მეურნეობათა კლასიფიკაცია ................................................................................................................. 16 2.2.2. სასოფლო მოსახლეობა ............................................................................................................................. 16 2.2.3. მიწის ფონდი ............................................................................................................................................. 17 2.2.4. ერთწლოვანი კულტურები ..................................................................................................................... 19 2.2.5 მრავალწლოვანი კულტურები................................................................................................................. 21 2.2.6. მეცხოველეობა ........................................................................................................................................... 21 2.2.7. მექანიზაცია ................................................................................................................................................ 22 2.2.8. სასურსათო უსაფრთხოება ..................................................................................................................... 23

2.3. მრეწველობა ................................................................................................................................................ 24

2.4 ჯანდაცვა და განათლება ........................................................................................................................... 24

2.5. ინფრასტრუქტურა ..................................................................................................................................... 24

2.6. კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები ................................................................................................ 25

2.7. ტურიზმი .................................................................................................................................................... 26

2.8. ძირითადი პრობლემები ............................................................................................................................ 26

ცხრილი 1. დმანისის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის განაწილება ................................................ 28

ცხრილი 2. დმანისის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის განაწილება ეთნიკური ნიშნით ...................... 31




3

ცხრილი 3. დმანისის მუნიციპალიტეტის სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების განაწილება თემების

მიხედვით .......................................................................................................................................................... 33

ცხრილი 4. სამრეწველო ობიექტები ............................................................................................................... 33

ცხრილი 5. დმანისის მუნიციპალიტეტის ჯანდაცვის ობიექტები და მომსახურე პერსონალი ............... 34

ცხრილი 6. დმანისის მუნიციპალიტეტის განათლების ობიექტები ........................................................... 36

ცხრილი 7. დმანისის მუნიციპალიტეტის საავტომობილო გზები .............................................................. 38

ცხრილი 8. დმანისის მუნიციპალიტეტის კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების დასახელება,

აგების თარიღი და მდებარეობა ...................................................................................................................... 39

3. კლიმატის მიმდინარე ცვლილება და მომავლის სცენარი დმანისის

მუნიციპალიტეტისათვის ................................................................................................................ 45

3.1 კლიმატის მიმდინარე ცვლილება დმანისის მუნიციპალიტეტში ...................................................... 45 3.1.1. მრავალწლიური კლიმატური მახასიათებლები ............................................................................... 45 3.1.2. დაკვირვებულ მონაცემთა ბაზა და მიმდინარე ცვლილებების შეფასების მეთოდოლოგია ... 45 3.1.3. მიღებული შედეგების ანალიზი (დმანისი) .......................................................................................... 46 3.1.4 ექსტრემალური მოვლენები ..................................................................................................................... 53 3.1.4 დანართი, დმანისის კლიმატური პარამეტრების მნიშვნელობები ................................................... 55

3.2. კლიმატის ცვლილების სამომავლო სცენარები მარნეულის მუნიციპალიტეტში 2020–2050 წწ. ...... 60 3.2.1. კლიმატური პარამეტრების ცვლილება .............................................................................................. 60 3.2.2 ექსტრემალური ინდექსები ...................................................................................................................... 68 3.2.3 ექსტრემალური მოვლენები ..................................................................................................................... 69 3.2.4. დანართი: დმანისის კლიმატური პარამეტრების ფაქტიური და პროგნოზირებული

მნიშვნელობები ................................................................................................................................................... 70

4. დანართები ....................................................................................................................................... 74

დანართი 1. წრფივი ტრენდის მდგრადობის კრიტერიუმი ................................................................... 74

დანართი 2. კლიმატის ცვლილების ექსტრემალური ინდექსები ............................................................... 75

დანართი 3. გვალვის შეფასების ინდექსი (SPI) .............................................................................................. 75

დანართი 4. კლიმატის ცვლილების სცენარების აგების მეთოდოლოგია .................................................. 77

დანართი 5 მოდელების დაკალიბრების მეთოდოლოგია ............................................................................ 80

5. შეფასება და დასკვნები................................................................................................................. 82

5.1. დმანისის მუნიციპალიტეტის გეოლოგიური შეფასება კლიმატის მოსალოდნელი ცვლილების

პირბებში ............................................................................................................................................................ 82

5.2 დმანისის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არსებული მდინარეების მოკლე ჰიდროლოგიური

შეფასება კლიმატის მოსალოდნელი ცვლილების პირობებში ..................................................................... 83




4

5.3. ბიომრავალფეროვნება და კლიმატის მიმდინარე ცვლილება და მომავლის სცენარი დმანისის

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიისათვის ........................................................................................................ 84

5.4 დმანისის მუნიციპალიტეტის სოციო-ეკონომიური სიტუაციის შეფასება კლიმატის მოსალოდნელი

ცვლილების პირობებში ................................................................................................................................... 91 5.4.1. მეთოდოლოგიური განმარტება ............................................................................................................. 91 5.4.2. ზოგადი აღწერილობა .............................................................................................................................. 93 5.4.3. ეკონომიკის ზოგადი მომოხილვა .......................................................................................................... 93 5.4.4. დასკვნა, კლიმატის ცვლილების ზეგავლენის შეფასება ................................................................... 94

გამოყენებული წყაროები და ლიტერატურა .................................................................................................. 95




5

წინასიტყვაობა

წინამდებარე ანგარიში შემუშავდა პროგრამის „ადგილობრივი შესაძლებლობების

გაზრდა და რეგიონული თანამშრომლობის გაღრმავება კლიმატის ცვლილებასთან

ადაპტირებისა და ბიომრავალფეროვნების დაცვის მიზნით საქართველოსა და

სამხრეთ კავკასიაში“ ფარგლებში, რომელსაც ევრო კავშირის დაფინანსებით

ახორციელებენ საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაცია Mercy Corps და

კავკასიის გარემოსდაცვითი არასამთავრობო ორგანიზაციების ქსელი (CENN).

პროგრამა ხორციელდება დედოფლისწყაროს, სიღნაღის, საგარეჯოს, დმანისის,

ბოლნისის, მარნეულის და ნინოწმინდის მუნიციპალიტეტებში საქართველოს

ტერიტორიაზე, ლორის მარზაში - სომხეთში და აღსტაფას, სამუხის, თოვუზის,

შამქირის რაიონებში - აზერბაიჯანში. პროგრამის ძირითადი მიზანია ადგილობრივი

ხელისუფლებისა და თემების შესაძლებლობების გაზრდა და გაუმჯობესება,

ორმხრივი რეგიონული თანამშრომლობის გაღრმავება, სამხრეთ კავკასიაში

კლიმატის ცვლილებით განპირობებული გარემოსდაცვითი, სოციალური და

ეკონომიკური ზეგავლენის გაცნობიერება და აღმოფხვრა.

პროგრამის ფარგლებში სამიზნე მუნიციპალიტეტების თემების კლიმატის

ცვლილებისადმი მოწყვლადობის შესარბილებლად, სხვა საქმიანობებთან ერთად,

გათვალისწინებულია: კლიმატის ცვლილებისადმი საადაპტაციო გეგმების,

ბუნებრივი კატასტროფების საფრთხეებისა და მოწყვლადობის ანალიზი და რისკების

რუკების შემუშავება სათემო, მუნიციპალურ და რეგიონალურ დონეზე, ცნობიერების

ასამაღლებელი და საგანმანათლებლო ღონისძიებების განხორციელება,

ადგილობრივი დაინტერესებული მხარეების შესაძლებლობების გაძლიერება და

სამუშაო ჯგუფებისა და ქსელის შექმნა სტრუქტურული დიალოგის

წარმართვისათვის ადგილობრივ, ცენტრალურ და რეგიონალურ დონეზე.




6

1. დმანისის მუნიციპალიტეტის ფიზიკურ-გეოგრაფიული

დახასიათება

1.1. გეოგრაფიული მდებარეობა

დმანისის მუნიციპალიტეტი — ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული

აღმოსავლეთ საქართველოში, ისტორიული ქვემო ქართლის დასავლეთ ნაწილში.

დმანისის მუნიციპალიტეტს აღმოსავლეთით ესაზღვრება ბოლნისისა და თეთრი

წყაროს მუნიციპალიტეტები, ჩრდილოეთით საზღვრავს წალკის მუნიციპალიტეტი,

დასავლეთით ნინოწმინდის მუნიციპალიტეტი, სამხრეთ ნაწილში ესაზღვრება

სომხეთის რესპუბლიკა.

მუნიციპალიტეტის ფართობია – 1198.8 კმ². იგი განლაგებულია ზ.დ. 720-3100 მ

სიმაღლეზე.

მუნიციპალიტეტის ცენტრია ქალაქი დმანისი, რომელიც თბილისიდან 102 კმ-ით

არის დაშორებული.

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიული ორგანოებია: ქალაქი დმანისი; 15

ადმინისტრაციული ერთეული: დიდი დმანისი, ამამლო, ოროზმანი, განთიადი,

იფნარი, სარკინეთი, გომარეთი, დმანისი, მაშავერა, კარაბულახი, კამარლო,

კიზილქილისა, გუგუთი, საკირე და ირგანჩაი.




7

1.2. რელიეფი და გეოლოგიური აგებულება

დმანისის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის მნიშვნელოვანი ნაწილი ინტენსიურად

დანაწევრებული რელიეფით ხასიათდება. ოროგრაფიული თვალსაზრისით, აქ

გამოიყოფა ჯავახეთის ქედის აღმოსავლეთი ფერდობი, ჭოჭიანის, გომარეთის და

დმანისის ვულკანური პლატოები, მათი მომიჯნავე კვირიკეთის, შორშოლეთის და

შინდლარის მთიანი მასივები და მდინარეების - ხრამის, ჭოჭიანის, ჯუჯიანის და

მაშავერას ღრმა, კანიონისებური ხეობები.

დმანისის მუნიციპალიტეტის სამხრეთ ნაწილში მდებარე სომხითის ქედის ჩრდილო

ფერდობი ძირითადად ეოცენის ვულკანოგენური, ალაგ-ალაგ იურული ასაკის

პორფირიტული და ცარცული კარბონატული ქანებით არის აგებული. იგი

ინტენსიურად არის დანაწევრებული ჩრდილოეთის მიმართულებით

ორიენტირებული ეროზიული შტოქედებით და მათ შორის მოქცეული ხეობებით.

ჩრდილო ფერდობის ძირი საფეხურისებურად (ალაგ-ალაგ ციცაბოდ) ეშვება

ჩრდილო და ჩრდილო-აღმოსავლეთის მიმართულებით. მდ. მაშავერას და მისი

შენაკადების ხეობების ცალკეული მონაკვეთები კანიონისებური მორფოლოგიის

მატარებელია, ზოგან კი ხეობების ძირი საკმაოდ განიერია და დაბალი

აკუმულაციური ტერასების განვითარებით გამოირჩევა.

კვირიკეთისა და შინდლარის მთიან მასივებს შორის მოქცეულია გომარეთის პლატო,

რომელიც თითქმის მთლიანად მდინარე შავწყაროსწყლის აუზში შედის.

შავწყაროსწყლის ხეობა პლატოს თითქმის შუაზე ჭრის. გომარეთის პლატოს სიმაღლე

ჩრდილოეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში 1250-1350 მ-ია, სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში კი

სიმაღლე 1400-1450 მ-მდე მატულობს. პლატო დასავლეთიდან ჩაკეტილია –

ჯავახეთის ქედით, ჩრდილოეთით – კვირიკეთის ქედით, სამხრეთით – ლუკუნის

მასივით, ხოლო აღმოსავლეთით მდინარე ხრამის ხეობით. გომარეთის პლატო

აგებულია დოლერიტული ლავების რამდენიმე, ერთმანეთზე გადაფარებული

ლავური განფენით და მათთან დაკავშირებული ტბიური ნალექებით. პლატოს

კიდეები იმეწყრება, რაც გამოწვეულია ლავური განფენების ქვეშ ჩაფენილი ტბიური

ნალექების გამორეცხვით.

გომარეთის პლატო დასერილია მდინარე შავწყაროსწყლისა და მისი შენაკადების

კანიონებითა და ხეობებით, რომელთა სიღრმეა 10-500 მ.

მდინარე მაშავრის ზემო დინების აუზში მდებარეობს დმანისის პლატო, რომელიც

იფარგლება შინდლარის მასივით, ლოქის ქედითა და ჯავახეთის ქედის კალთებით.

გეგმაზე სამკუთხა ფორმა აქვს. იგი ვიწროვდება ჩრდილო-აღმოსავლეთისაკენ.

პლატოს ზედაპირის სიმაღლე ცვალებადობს 900-950 მ-დან 1600-1700 მ-მდე.

აგებულია დოლერიტული ლავებით, რომელიც ქვედა მეოთხეულში ამოიღვარა

ჯავახეთის ქედის სამხრულ ნაწილში – და მაშავრის ხეობას ჩამოჰყვა მარნეულის

ვაკისაკენ. აქვე გვხვდება ტბიურ-ტუფოგენური ქვიშების გამოსავლებიც. დმანისის

პლატოზე მკაფიოდ გამოიყოფა სამი საფეხური. აქვეა კანიონებიც, რომელთა სიღრმე

70-80 მ-ს აღწევს. ძირითადია მაშავრის კანიონი, რომელსაც შტოსებურად

გამოეყოფიან მისი შენაკადების კანიონები.




8

ჯავახეთის ქედის აგებულებაში მონაწილეობს გვიანმიოცენურ-ადრეპლიოცენური

და გვიანპლიოცენ-ადრეპლეისტოცენური ასაკის დოლერიტ-ბაზალტური და

ანდეზიტ-ბაზალტური შედგენილობის ლავები ჯავახეთის ქედის თხემური ზოლის

რელიეფი შედარებით რბილია. ქედის თხემზე წარმოდგენილია გუმბათისებური და

კონუსისებული ვულკანური მასივები (ლეგლი - 3,157 მ, აგრიკარი - 2,972 მ, შამბიანი

- 2,891 მ, ქულიაბაკა - 2,820 მ, კონიუდაღი - 2,417 მ და სხვა) და მათ შორის

განლაგებული ოდნავ ამობურცული ზედაპირის მქონე ლავური პლატოები.

ჯავახეთის ქედის აღმოსავლეთი კალთა მდინარეთა კანიონისებული ხეობებით არის

დანაწევრებული. ლავებში ჩაჭრილი კანიონების სიღრმე ალაგ-ალაგ 200 მ-ს

აღემატება.

ჭოჭიანის, გომარეთის და დმანისის პლატოები, რომლებიც ჯავახეთის ქედის

აღმოსავლეთი ფერდობის ძირის გასწვრივ მისგან აღმოსავლეთის მიმართულებით

არის განლაგებული, აგებულია მეოთხეული ასაკის ძირითადად დოლერიტული

ლავებით და ნაწილობრივ იმავე ასაკის კონტინენტური თიხებით, ქვიშებით,

რიყნარით და ტბიური ნალექებით. ეს ვულკანური პლატოები ჯავახეთის ქედის

აღმოსავლეთი ფერდობის ძირიდან საფეხურისებურად განიცდიან დადაბლებას

აღმოსავლეთის მიმართულებით. ოროგრაფიულად მკაფიოდ გამოიყოფა ზ. დ. 1,400-

1,600 მ სიმაღლეზე განლაგებული ჭოჭიანის პლატო; 1,250-1,450 მ სიმაღლეზე

მდებარე გომარეთის პლატო და 1,300-1,500 მ სიმაღლეზე მდებარე დმანისის პლატო.

მდ. ხრამის, ჭოჭიანის და ამ უკანასკნელის მარცხენა შენაკადი ჯუჯიანის ხეობები

დმანისის მუნიციპალიტეტის საზღვრებში გამომუშავებულია პალეოზოური ასაკის

გრანიტოიდებში, ცარცული პერიოდის კარბონატულ და ტუფოგენურ ქანებში.

გავრცელების მთელ მანძილზე ამ მდინარეთა კანიონები ძლიერ დაკლაკნილია,

ხოლო მათი კალთები - ქარაფოვანი.

1.3. ჰიდროგრაფიული ქსელი

დმანისის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის ძირითადი მდინარეებია ქცია-ხრამი,

მაშავერა, მოშევანი და შავწყალა.

მდინარე ხრამი (ქცია-ხრამი) სათავეს იღებს თრიალეთის ქედის სამხრეთ ფერდობზე

2422 მეტრის სიმაღლეზე არსებული წყაროდან და ერთვის მდ. მტკვარს მარჯვენა

მხრიდან სოფ. შახლისთან. მდინარის სიგრძე 201 კმ, საერთო ვარდნა 2167 მეტრი,

საშუალო ქანობი 10,7 ‰, წყალშემკრები აუზის ფართობი კი 8340 კმ2-ია. მდინარეს

ერთვის სხვადასხვა რიგის 2234 შენაკადი ჯამური სიგრძით 6471 კმ. მათ შორის

დიდი შენაკადებია ტუსრები ( სიგრძით 18 კმ), ხევღრმისწყალი (16 კმ), მირზაოღლი-

ხრამი (11 კმ), გუმბათი (22 კმ), თიქილისა (11 კმ), ბეიუკ-დერესი (10 კმ), ქელახჩაი (10

კმ), ჯუჯიანი (31 კმ), კლდეისი (15 კმ), შავწყალა (36 კმ), ასლანისწყალი (30 კმ), ჭივ-

ჭავი (19 კმ), მაშავერა (66 კმ), სახსაგინჩაი (17 კმ), შულავერი (38 კმ) და დებედა (176

კმ).

მდინარე საზრდოობს თოვლის, წვიმისა და გრუნტის წყლებით. ამასთან, გრუნტის

წყლები მდინარის საზრდოობაში მეორეხარისხოვან როლს ასრულებენ. მდინარე

ხრამის წყლიანობის რეჟიმი ბუნებრივ პირობებში ხასიათდება გაზაფხულის




9

მნიშვნელოვანი წყალდიდობით და არამდგრადი წყალმცირობით წლის სხვა

პერიოდებში.

მდინარე ფართოდ გამოიყენება ენერგეტიკული და ირიგაციული მიზნებისთვის.

1949 წელს, დაბა წალკასთან, მწყობრში შევიდა 33,2 მეტრის სიმაღლისა და 113

მეტრის სიგრძის ქვა-ნაყარი კაშხლით შექმნილი ხრამის (წალკის) ენერგეტიკული

დანიშნულებისა და კომპლექსური გამოყენების წყალსაცავი, რომლის მთლიანი

მოცულობა 313 მლნ. მ3, სასარგებლო კი 293 მლნ. მ3-ია. იგი წყალს აწვდის 113 და 110

მგვტ სიმძლავრის ხრემჰეს-I და ხრამჰეს-II-ს, ასევე თეთრი-წყაროს, ბოლნისისა და

მარნეულის 13820 ჰა სასოფლო-სამეურნეო სავარგულს.

მდინარე მაშავერა სათავეს იღებს სველი მთების ქედიდან ჩამომავალი ორი მდინარის

_ სარფდერესა და ნაზიგკლიჩის შეერთებით სოფ. პანტიანის ქვემოთ 0,2 კმ-ში 1358

მეტრის სიმაღლეზე და ერთვის მდ. ქცია-ხრამს მარჯვენა მხრიდან სოფ.

არუხლოსთან 390 მეტრზე. მდინარის სიგრძე 66 კმ, საერთო ვარდნა 968 მეტრი,

საშუალო ქანობი 14,7 ‰, წყალშემკრები აუზის ფართობი 1390 კმ2-ი, აუზის საშუალო

სიმაღლე კი 1240 მ-ია. მისი ძირითადი შენაკადებია სარფდერე (სიგრძით 19 კმ),

ნაზიგკლიჩი (12 კმ), ქამარლო (18 კმ), მამუტლი (21 კმ), კარაკლისკა (13 კმ), მოშევანი

(25 კმ), უჯანგორი (13 კმ), გეთა (22 კმ), ბოლნისი (42 კმ) და ტალავერჩაი (17 კმ).

მდინარე საზრდოობს თოვლის, წვიმისა და გრუნტის წყლებით. მისი წყლიანობის

რეჟიმი ხასიათდება გაზაფხულის წყალდიდობით და არამდგრადი წყალმცირობით

წლის სხვა პერიოდებში. გაზაფხულის თოვლის დნობით გამოწვეული

წყალდიდობის დონეებს ხშირად ემთხვევა წვიმებით გამოწვეული წყალმოვარდნის

დონეები. გაზაფხულზე ჩამოედინება წლიური ჩამონადენის 40%, ზაფხულში 30,8%,

შემოდგომაზე 16,8% და ზამთარში 12,4%.

მდინარე გამოიყენება ირიგაციული დანიშნულებით. მასზე ფუნქციონირებს 5

სარწყავი სისტემა, რომელიც რწყავს ბოლნისისა და მარნეულის 7440 ჰა სასოფლო-

სამეურნეო სავარგულს. ზაფხულის პერიოდში სარწყავი სისტემების წყლით

უზრუნველყოფის მიზნით მდ. მაშავერას აუზში, დმანისის მუნიციპალიტეტის

ტერიტორიაზე, მოწყობილია ირიგაციული დანიშნულების 3 წყალსაცავი: იაკუბლოს

(მთლიანი მოცულობით 11 მლნ. მ3), პანტიანის (5,3 მლნ. მ3) და მთის ძირის (3,07

მლნ. მ3). მდინარე მაშავერას შენაკად ნაზიგკლიჩზე მოწყობილია პანტიანის ჰესი

დადგმული სიმძლავრით 1,2 მგვტ.

მდინარე მოშევანი (დმანისი) სათავეს იღებს ჯავახეთი ქედის აღმოსავლეთ

ფერდობზე, 1660 მეტრის სიმაღლეზე არსებული წყაროებიდან და ერთვის მდ.

მაშავერას მარჯვენა მხრიდან სოფ. პატარა დმანისთან 811 მეტრის სიმაღლეზე.

მდინარის სიგრძე 25 კმ, საერთო ვარდნა 772 მეტრი, საშუალო ქანობი 30,9 ‰,

წყალშემკრები აუზის ფართობი 184 კმ2-ი, აუზის საშუალო სიმაღლე კი 1390 მ-ია.

მისი ძირითადი შენაკადია ყარასუ (სიგრძით 15 კმ).


რეჟიმი ხასიათდება გაზაფხულის წყალდიდობითა და წყალმოვარდნებით,

არამდგრადი წყალმცირობით ზაფხულისა და შედარებით მდგრადი წყალმცირობით

ზამთრის პერიოდებში. გაზაფხულის თოვლის დნობით გამოწვეული წყალდიდობის

დონეებს ხშირად ემთხვევა წვიმებით გამოწვეული წყალმოვარდნის დონეები.




10

გაზაფხულზე ჩამოედინება წლიური ჩამონადენის მაქსიმალური რაოდენობა 20%-ის

რაოდენობით.

მდინარე გამოიყენება სოფლის წისქვილების სამუშაოდ.

მდინარე შავწყალა (ყარაბულახი) სათავეს იღებს ჯავახეთის ქედის აღმოსავლეთ

ფერდობზე 2840 მეტრის სიმაღლეზე და ერთვის მდ. ქცია-ხრამს მარჯვენა მხრიდან

სოფ. საჟას ჩრდილო-აღმოსავლეთით 4,5 კმ-ში. მდინარის სიგრძე 36 კმ, საერთო

ვარდნა 2110 მეტრი, საშუალო ქანობი 58.6 ‰, წყალშემკრები აუზის ფართობი 414

კმ2-ი, აუზის საშუალო სიმაღლე კი 1690 მ-ია. მისი ძირითადი შენაკადებია

თოზდიხი (სიგრძით 11 კმ), ახა (12 კმ) და დაგერმანდერესი (10 კმ).


რეჟიმი ხასიათდება გაზაფხულის წყალდიდობით, ზაფხულის არამდგრადი და

ზამთრის შედარებით მდგრადი წყალმცირობით. გაზაფხულზე ჩამოედინება

წლიური ჩამონადენის 36-39%, ზაფხულში 27-29%, შემოდგომაზე 9-29% და

ზამთარში 13-15%.

მდინარე გამოიყენება ენერგეტიკული დანიშნულებით. მასზე მოწყობილია ხრამჰესი

II-ის დამატებითი კვების სათავე ნაგებობა, რომელიც წყალს აწვდის ხრამჰესი I-დან

ხრამჰეს II-ში წყალმიმყვან გვირაბს. პროექტის თანახმად ხრამჰესი II მდ.

შავწყალადან დამატებითი კვების სახით იღებს 4,5 მ3/წმ რაოდენობის წყალს.

1.4. ნიადაგსაფარი

დმანისის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ნიადაგსაფარი ნიადაგის შემდეგი

ტიპებით არის წარმოდგენილი:

ყავისფერი ნიადაგები (Eutric cambisols and Calcic Kastanozems)

მთის შავმიწები (Chernazems)

ყომრალი ნიადაგები (Eutric cambisols)

მთა-ტყე-მდელოს ნიადაგები (Humic cambisols)

ნეშომპალა-კარბონატული ნიადაგები (Rendzic Leptosols)

ალუვიური ნიადაგები (Fluvisols)

პრიმიტიული ნიადაგები (Leptosols)

ყავისფერი ნიადაგების ორი ქვეტიპია წარმოდგენილი - ყავისფერი კარბონატული და

ტიპიური ყავისფერი. ეს ნიადაგები გავრცელებულია ზ.დ. 700-1,200 მ სიმაღლეზე,

სხვადასხვა დაქანების რელიეფზე, სოფლების: ვარდისუბნის, დიდი დმანისის,

დუნუსის, ჯავახის, განთიადის, დალარის და სხვა მიდამოებში. ამ ნიადაგებს აქვს

კარგად ჩამოყალიბებული პროფილი, კარგი ფიზიკურ-მექანიკური თვისებები

(კაკლოვან-კოშტოვანი სტრუქტურა, დრენაჟის კარგი პირობები, საშუალო და მძიმე

თიხნარი შედგენილობა). ამ ნიადაგებს ახასიათებს კარგი აგრონომიული თვისებები,

რის გამოც, საკმაოდ დიდ ფართობებზე ათვისებულია სასოფლო-სამეურნეო

კულტურების ქვეშ. ეს ნიადაგები ადვილად ექვემდებარება ეროზიული პროცესების

გავლენას.

მთის შავმიწები გავრცელებულია ზ. დ. 1,200-1,900 მ სიმაღლეზე, ძირითადად

მოვაკებული რელიეფის პირობებში. ამ ნიადაგებისათვის დამახასიათებელია

კოშტოვანი ან კოშტოვან-კაკლოვანი სტრუქტურა და მძიმე თიხნარი მექანიკური




11

შემადგენლობა. მთის შავმიწები ორ ქვეტიპად იყოფა - გამოტუტვილი და ტიპიური.

ნიადაგის ორივე ქვეტიპი გამოირჩევა ჰუმუსის საკმაო მარაგით და მაღალი

აგრონომიული ღირებულებით, რის გამოც ათვისებულია საკმაოდ დიდ ფართობზე -

ქერის, ხორბლის, კარტოფილის და სხვა ნათესების ქვეშ. ეროზიული პროცესების

გავლენას ნაკლებად განიცდის. თუმცა, აგრონომიულ ღონისძიებათა სწორად

გამოყენებაზე დიდადაა დამოკიდებული მათი სტაბილური განვითარების რეჟიმი.

ყომრალი ნიადაგები გავრცელებულია ზ.დ. საშუალოდ 1,000-2,000 მ-მდე,

ძირითადად ფოთლოვანი ტყეების ქვეშ. ტყიდან გამოთავისუფლებულ ადგილებში,

ეს ნიადაგები დაკავებულია სასაფლო-სამეურნეო კულტურებით, ან გამოყენებულია

საძოვრებად. ყომრალი ნიადაგები უმეტეს შემთხვევაში ხირხატიანია, კოშტოვან-

კაკლოვანი სტურქტურით, მძიმე თიხნარი შემადგენლობით. ტყის გაჩეხვის

შემთხვევაში ადვილად ექვემდებარება ეროზიულ პროცესებს.

მთა-ტყე-მდელოს ნიადაგები განვითარებულია ზ.დ. 1,800-2,200 მ სიმაღლეზე.

გამოირჩევა მაღალი ჰუმუსიანობით (ჰუმუსი ნიადაგის მთელ პროფილში თითქმის

თანაბრადაა განაწილებული). ხირხატიანია და კარგად გაკორდებული. დიდი

ნაწილი გამოყენებულია საძოვრებად. გაკორდების მაღალი ხარისხის გამო ეს

ნიადაგები ეროზიის მიმართ მდგრადია, მაგრამ ძოვების ნორმების დარღვევის

შემთხვევაში მათი ჩამორეცხვა გარდაუვალია.

ნეშომპალა-კარბონატული ნიადაგები ძირითადად კარბონატების შემცველი ქანებით

აგებულ გორაკ-ბორცვიან-სერებიანი რელიეფის ტყით შემოსილ დახრილ

ფერდობებზეა განვითარებული. ამ ტიპის ნიადაგები ძირითადად ერთიანი

შავჰუმუსიანი ჰორიზონტისაგან შედგება, ჰუმუსით მდიდარია, აქვს კაკლოვან-

კოშტოვანი სტრუქტურა, ხასიათდება დრენაჟის მაღალი უნარით. ამ ნიადაგების ის

ნაწილი, რომელიც გამოთავისუფლებულია ტყიდან, გამოყენებულია სასოფლო-

სამეურნეო მიწათმოქმედებაში. ტყეების გაჩეხვის შემთხვევაში ნეშომპალა-

კარბონატული ნიადაგები ადვილად ექვემდებარება ეროზიას.

ალუვიური ნიადაგები ფრაგმენტულად არის გავრცელებული მდინარეთა ხეობების

ძირის ცალკეულ უბნებზე. ეს ნიადაგები კარბონატულია, შრეობრივი აგებულებით

გამოირჩევა, ხირხატიანია და ათვისებულია სასოფლო-სამეურნეო კულტურების

ქვეშ.

პრიმიტიული ნიადაგები უმნიშვნელო ფართობებზე გვხვდება ზ.დ. 2,300 მ მაღლა,

დიდი დაქანების ფერდობებზე, გაშიშვლებულ კლდეებს შორის. ნიადაგის სიღრმე არ

აღემატება 10 სმ-ს. იგი დაფარულია ლიქენებით და ხავსით. პრიმიტიული

ნიადაგების გავრცელების ზონას ახასიათებს ტემპერატურის რყევის დიდი

ამპლიტუდა, ინტენსიური ფიზიკური გამოფიტვა, რის გამოც ასეთი ტიპის ნიადაგი

მხოლოდ წარმოქმნის დაწყებით საფეხურზეა წარმოდგენილი.

დმანისის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ნიადაგები გავრცელების მნიშვნელოვან

ნაწილზე სხვადასხვა ინტენსივობით განიცდის დეგრადაციას. ეს ვლინდება მათი

ფიზიკურ-მექანიკური, ქიმიური და მიკრობიოლოგიური თვისებების გაუარესებაში

და შესაბამისად, მათი ნაყოფიერების დაქვეითებაში. ნიადაგის დეგრადაციის

გამომწვევი ძირითადი მეზეზები არის ანთროპოგენული ზემოქმედება.




12

1.5 ტყის რესურსები

დმანისის მუნიციპალიტეტში არსებული 23,936 ჰა ტყის ფართობიდან, 5,500 ჰა ფიჭვს

უჭირავს, 20 ჰა - კაკალს, საფარლოში 0,5 ჰა-ზე წაბლის ხეებია, გომარეთში 5 ჰა-ზე

მოცვის ბუჩქები. ტყეებში ყველაზე მაღალი მაჩვენებლით წიფლის ხეები გამოირჩევა,

მას მოსდევს რცხილა, ხოლო შედარებით ნაკლები რაოდენობითაა იფნის, მუხის და

სხვა ხეები. მრავლადაა ასკილი და სხვადასხვა კენკროვანი მცენარე.

ტყის რესურსებს, ძირითადად, შეშის დასამზადებლად იყენებენ, რადგან წლების

მანძილზე მუნიციპალიტეტში მოსახლეობის გათბობის ერთ-ერთი ძირითადი

საშუალება შეშაა.

გარდა აღნიშნულისა, ტყეებს რეკრეაციული დანიშნულებაც აქვს. მუნიციპალიტეტის

ტერიტორიაზე არსებობს როგორც ბუნებრივი, ასევე, გაშენებული ტყეები. ერთ-ერთი

ასეთია პანტიანის ტბის გარშემო გაშენებული ტყე, რომელიც მთელი ზაფხულის

განმავლობაში დამსვენებელთა სიმრავლით გამოირჩევა.

1.6 მცენარეული საფარი

ზ. დ. 700-900 მ სიმაღლემდე, სადაც რელიეფი სუსტად ან საშუალოდ დახრილ

კალთებიანი გორაკ-ბორცვებით, სერებით და ვაკე ტაფობებით არის წარმოდგენილი,

ტერიტორიის 80%-ზე მეტი აგროკულტურულ ლანდშაფტს უჭირავს. აქ ბუნებრივი

მცენარეულობის მხოლოდ ძლიერ ტრანსფორმირებული ფრაგმენტებია

შემორჩენილი - მეორადი სტეპის, მდელო-სტეპის და მეორადი შიბლიაკის

დაჯგუფებების სახით (ძეძვi - Paliurus spina-christi, ქართული მუხა - Quercus iberica და

ჯაგრცხილა - Carpinus orientalis და სხვა) უროს - Bothriochloa ischaemum, წივანას - Festuca

valesiaca, F.ovina, ვაციწვერას - Stipa pulcherrima და ზოგიერთი ნაირბალახების -

Filipendula vulgaris, Medicago hemiccla, Thymus caucasicus, Potentilla recta, Polygala anatolica და

სხვა. ბუნებრივი საფარი ვეღარ უზრუნველყოფს ნიადაგის დაცვას, რის გამოც ზოგან

მისი დეგრადაციის შეუქცევადი პროცესია დაწყებული.

მთისწინეთის და წინამთების ზონაში ზ.დ. 800-1,200 მ სიმაღლეზე გავრცელებულია

მეორადი ჯაგრცხილნარ-მუხნარი ტყე (Quercus iberica-Carpinus orientalis), რომელშიც ხე-

მცენარეებიდან მონაწილეობს: მინდვრის ნეკერჩხალი (Acer campestre), პანტა (Pyrus

caucasica), იფანი (Fraxinus excelsior), პატარა თელადუმა (Ulmus minor), აკაკი (Celtis

caucasica), რცხილა (Carpinus caucasica), ბუჩქებიდან - კვრინჩხი (Prunus spinosa), შავჯაგა

(Rhamnus pallasii), გრაკალი (Spiraea hypericifolia) და სხვა. ამ ტყეს დარღვეული აქვს

სტრუქტურული წყობა და მისი რეგენერაცია, ძლიერი ანთროპოგენური

ზემოქმედების გამო, თითქმის არ მიმდინარეობს. ვერგიკალური პროფილის ზედა

საფეხურზე (ზ.დ. 1,000-1,200 მ). ამ ტყეს ჯერ კიდევ აქვს შერჩენილი წყვეტილი

ზოლის სახით წყვეტილი ბუნებრივი სტრუქტურული დიფერენციაცია. უფრო მაღლა

ზ.დ. 1,200-1,600 მ გავრცელებულია მუხნარ-რცხილნარი (Quercus iberica+Carpinus

caucasica) ტყის ფორმაცია, წიფლის (Fagus orientalis), ქორაფის (Acer laetum), იშვიათად

მაღლამთის მუხის (Quercus macranthera), დეკას (Acer platanoides) მონაწილეობით;

მუხნარ-რცხილნარ ტყეს შენარჩუნებული აქვს სტრუქტურული წყობა და




13

ეკოსისტემური მთლიანობა, თუმცა ანთროპოგენური ზემოქმედების კვალი აქაც

შეიმჩნევა - სუსტად მიმდინარეობს ტყის რეგენერაცია.

მთის შუა და ზედა სარტყლის ტყეები შერეულფოთლოვანი (Silvaemixtae frondosa) და

წიფლნარის (Fageta) ფორმაციებით არის წარმოდგენილი (ჯავახეთის ქედის

ჩრდილოეთ ფერდობები, კვირიკეთის და შინდლარის მთიანი მასივები).

შერეულფოთლოვან ტყეებს ქმნის: რცხილა, ქართული მუხა, მაღალმთის მუხა,

წიფელი, ცაცხვი (Tilia cordata), იფანი და მეჭეჭიანი არწყ (Betula pendula). ქვეტყის

შექმნაში მონაწილეობს - თხილი (Corylus avellana), ზღმარტლი (Mespilus germanica),

კუნელი, ჭანჭყატი, ხეშავი და სხვა.

ამ ტყეების წარმადობა საშუალოა, ანთროპოგენური წნეხის მიუხედავად დღემდე

საკმაოდ კარგად აქვს შენარჩუნებული ბუნებრივი სტრუქტურა და ფუნქცია.

წიფლნარ ტყეებს (Fagetum nudum) დმანისის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე

საკმაოდ დიდი ფართობები უჭირავს და ბუნებრივთან ახლომდგომია. თუმცა, მათი

უკონტროლო ჭრა ჯერ კიდევ მიმდინარეობს, რაც ეროზიული პროცესების დაწყების

წინა საფეხურია.

დმანისის მუნიციპალიტეტის საზღვრებში ზ.დ. 1,800-2,000 მ სიმაღლეზე მთის ზედა

სარტყლის ტყეები თანდათან გადადის სუბალპურ ტყეებში, რასაც ქმნის არყი (Betula

pendula, B. litwinowii), მდგნალი (Salix carpea), წიფელი (Fagus orientalis), მაღლამთის მუხა

(Quercus macranthera), მაღალმთის ბოკვი (Acer trautvetteri) და ცირცელი (Sorbus aucuparia).

თანამედროვე პირობებში სუბალპური ტყეების ბუნებრივი სტრუქტურა

დარღვეულია და, უმეტეს შემთხვევაში, ეს ტყეები ძლიერ გამეჩხერებული

დერივატების სახით არის წარმოდგენილი.

მთის სტეპები. ჯავახეთის ქედის თხემურ ნაწილში მის აღმოსავლეთ ფერდობზე

ჭოჭიანის, გომარეთის და დმანისის ვულკანურ პლატოებზე და მათ მომიჯნავე

კვირიკეთის, შორშოლეთის და შინდლარის მთიან მასივებზე ბუნებრივი

მცენარეულობა საუკუნოვანი ანთროპოგენური ზემოქმედების გამო მთლიანად

მეორადი მთის სტეპებით არის შეცვლილი. მათი მნიშვნელოვანი ნაწილი

გადახნულია, მეორადი სტეპების უბნებზე განმსაზღვრელი მნიშვნელობა აქვს: Bothriochloa ischaemum, Festuca valesiaca, F. ovina, Stipa pulcherrima, S. stenophylla, Phleum phleoides, Koeleria cristata, Thymus caucasicus, Filipendula vulgaris, Medicago hemicycla, Filago

arvensis და სხვა.

მდელოს მცენარეულობა ასევე მეორადი წარმოშობისაა და ძირითადად ნატყევარ

ადგილებზეა განვითარებული.

ძირითადად გაბატონებულია პოლიდომინანტური მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი

მდელოს ცენოზები, სადაც განმსაზღვრელი მნიშვნელობა აქვს: მარცვლოვნებიდან -Agrostis planifolia, variegate, Calamagrostis arundinacea, Brachypodium sylvaticum, Dactylis glomerata;

ნაირბალახებიდან: Alchemilla arythopoda, Centaurea salicifolia, Gentiana gelida, Geranium

sylvaticum, Zeontodon hispidus, Zotus caucasicus, Ranunculus caucasicus, Trifolium ambiguum, T.

canescens, Scabiosa caucasica და სხვა. მდელოს მცენარეულობის სუქცესიური ცვლა

ხანგრძლივი ანთროპოგენური ზემოქმედებით არის გამოწვეული და

ქსეროფიტიზაციის მიმართულებით ვითარდება.

არიდული ნათელი ტყე ძლიერ დეგრადირებული ფრაგმენტების სახით

გავრცელებულია მდინარეთა ტერასებზე და მიმდებარე გორაკ-ბორცვიანი სერების




14

ქვედა ზოლში - ჰემიქსეროფილური ბუჩქნარები კომპლექსში და სტეპური

მცენარეულობის ლანდშაფტში.

ამ ტყის შემორჩენილი დერივატების მიხედვით აქ წარსულში გავრცელებული იყო:

აკაკი (Celtis caucasica), ქართული ნეკერჩხალი (Acer ibericum), საკმევლის ხე (Pistacia

mutica) და ბერყენა (Pyrus).

ჭალის ტყე მდინარეთა (ხრამი, ყარაბულახი, მაშავერა) ხეობების ძირზე ძლიერ

დეგრადირებული ფრაგმენტების სახით არის წარმოდგენილი, რასაც უმეტესად

მურყანი (Alnus barbata), წნორი (Salix alba) და შავი ვერხვი (Populus nigra) ქმნის.

1.7.ბიომრავალფეროვნება და დაცული ტერიტორიები

1.7.1. ფლორა

ზღვის დონიდან 2000-იდან 2500 მ-მდე სუბალპური მდელოებია სტეპის

ელემენტებით, სადაც ფართოდაა გავრცელებული სოსანი, ჩაღანდრი, კეწეწურა, მთის

ტიმოთელა, მთის ბაია, მთის ბარისპირა, ოქროშვრია და სხვ. 2500 მ ზემოთ

სუბალპურ მდელოებს ცვლის ალპური მდელოები, რომლებზეც იზრდება ცხვრის

წივანა, ისლურა, ისლი, ესპარცეტი და სხვ. ტბისპირებთან ძირითადად

ჩამოყალიბებულია წყლის მცენარეულობა (ძირითადად ლერწმიანები).

დმანისის პლატოზე ჭარბობს მთის სტეპები. კანიონებში კი შემორჩენილია

წიფლნარი და მუხნარ-რცხილნარი. გომარეთის პლატოს ზედაპირი უტყეოა და

ათვისებულია სასოფლო-სამეურნეო კულტურებისათვის.

1.7.2. ფაუნა

დმანისის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ფაუნა უხვადაა წარმოდგენილი.

ძუძუმწოვრებიდან აღსანიშნავია მგელი, მელა, კურდღელი, ტყის კატა, გარეული

ღორი, შველი, მურა დათვი, ციყვი და სხვ. ორნითოფაუნას ქმნიან მწყერი, ტყის

ქათამი, გნოლი, კაკაბი, ღამურა, ბუ, ხოხობი და ა.შ.

მღრღნელებიდან აღსანიშნავია დედოფალა, თეთრკბილა ბრუცა, მემინდვრია, ტყის

თაგვი და სხვ. ქვეწარმავლებიდან გვხვდება ხვლიკები, გველები; არის ასევე კუ და

სხვ.

მდინარეებსა და ტბებში მოიპოვება გოჭალა, მურწა, კალმახი, სარკისებრი კობრი,

თეთრი ამური და სხვ.

1.8. ძირითადი ლანდშაფტები

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ჩამოყალიბებულია ლანდშაფტის შემდეგი

სახეები:

1. ტყის ყომრალი ნიადაგები მუხნარითა და წიფლნარით;

2. ლავური პლატოები სტეპის მცენარეულობით მთის შავმიწა ნიადაგებზე;

3. მთის მდელოები (გასტეპებული) მთის შავმიწისებრი ნიადაგით;

4. კორდიან-ტორფიანი ნიადაგები ალპური მდელოებით;




15

5. კანიონისებრი ხეობები კლდის ქსეროფიტული მცენარეულობით.

2. დმანისის მუნიციპალიტეტის სოციო-ეკონომიკური

დახასიათება

2.1. დემოგრაფია

დმანისის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის რაოდენობა მოძიებული ინფორმაციის

მიხედვით შეადგენს 29,647 ადამიანს. აქედან 14,644 (49%) კაცია, ხოლო 15,003 (51%)

ქალი (ცხრილი 1). მუნიციპალიტეტში მოსახლეობის უმეტესი ნაწილი

აზერბაიჯანელია (65,37%), ქართველები შეადგენენ მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის

- 32,16%, ხოლო დანარჩენი მოსახლეობა არის: სომეხი, რუსი, ბერძენი და სხვა

ეროვნების - 2,47% (ცხრილი 2).

დმანისის მუნიციპალიტეტში შედის: ქალაქი დმანისი და 15 ტერიტორიული

ერთეული: დიდი დმანისი, ამამლო, ოროზმანი, განთიადი, იფნარი, სარკინეთი,

გომარეთი, დმანისი, მაშავერა, კარაბულახი, კამარლო, კიზილქილისა, გუგუთი,

საკირე და ირგანჩაი; რომლებშიც 55 სოფელია გაერთიანებული.

მუნიციპალიტეტის მოსახლეობა ასაკის მიხედვით შემდეგნაირად არის

გადანაწილებული: 0-5 წწ. – 4,86%; 6-18 წწ - 12%; 19-60 წწ - 66,58%; 60 წლის ზემოთ -

16,56%. სარწმუნოების მიხედვით დმანისის მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი

მაჰმადიანია, შემდეგ მოდის მართლმადიდებელი ქრისტიანი, ხოლო დანარჩენი

მოსახლეობა არის სომხურ-გრიგორიანელი.

2.2. სოფლის მეურნეობა

დმანისის მუნიციპალიტეტის სოფლის მეურნეობის განვითარების სამსახურის მიერ

მოწოდებული მონაცემებით, მუნიციპალიტეტში სასოფლო-სამეურნეო

სავარგულების მთლიანი ფართობი შეადგენს 85,947 ჰა. სახნავი ფართობი არის

12,072.1 ჰა; სათიბი - 13,330 ჰა; საძოვრები - 59,583 ჰა (ცხრილი 3); მრავალწლიან

ნარგავებს უჭირავს - 962 ჰა. მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არის 43 ჰა სახნავი,

რომელიც საბჭოთა პერიოდის დროს ეკუთვნოდა სპეციალური მიმართულების

მეურნეობებსა და ჯიშთა გამოცდის სადგურებს; 134.56 ჰა სათიბი - ეკუთვნოდა

სანაშენე მეურნეობებს და 29,474 ჰა მთის საზაფხულო საძოვარი და 12,426,43 ჰა

საძოვარი, აგრეთვე ყოფილი მეურნეობების და სხვა რაიონების სარგებლობაში იყო

გადაცემული. ეს მიწის ფართობები ამ ეტაპზე სახელმწიფო საკუთრებაშია.

დმანისის მუნიციპალიტეტის სოფლის მეურნეობის ძირითადი მაპროფილებელი

დარგებია მეცხოველოება (მსხვილფეხა და წვრილფეხა) და მემინდვრეობა.

მეცხოველეობა გამოირჩევა რძისა და რძის ნაწარმის წარმოებით, მატყლის

დამზადებით. ერთ ფურზე მოწველილი რძის წლიური რაოდენობა საშუალოდ 1,200

კგ-ია. სწორად მოვლისა და კვების პირობებში შესაძლებელია მისი 2,500 კგ-მდე




16

გაზრდა. ბუნებრივი პირობები: ალპური და სუბალპური საძოვრები იძლევა

შვეიცარული ყველის წარმოების საშუალებას. მუნიციპალიტეტში კარგად არის

აგრეთვე განვითარებული მეცხვარეობა. 2010 წლის 1 იანვრის მდგომარეობით

მუნიციპალიტეტში აღრიცხულია 29,509 წვრილფეხა საქონელი (ცხვარი და თხა).

სულადობის 96% თავმოყრილია მოსახლეობის კერძო საკუთრებაში. მატყლის

წარმოება ერთ სულზე 2-2.5 კგ-ია.

მუნიციპალიტეტში აღრიცხულია 49,730 ფრთა ფრინველი (ქათამი, ბატი, იხვი).

უკანასკნელ პერიოდში ფართო განვითარება ჰპოვა მეფუტკრეობამ. ალპურ და

სუბალპურ ზონაში დამზადებული თაფლი ხარისხით და შემადგენლობით

უნიკალურია. ამჟამად აღრიცხულია 1,939 ფუტკრის ოჯახი.

მემინდვრეობაში უპირატესად განვითარებულია კარტოფილის და მარცვლოვანი

კულტურების წარმოება. აგრეთვე, ბაღჩეული და ბოსტნეული კულტურების მოყვანა.

კარტოფილის საჰექტრო მოსავლიანობა საშუალოდ 10,000-15,500 კგ-ია. ხორბლის

მოსავლიანობა 1 ჰა-ზე საშუალოდ 2,500-2,700 კგ.

აღსანიშნავია, რომ ზაფხულის პერიოდში დმანისის მუნიციპალიტეტის საძოვრები

გადატვირთულია მარნეულის, ბოლნისის, გარდაბნის, საგარეჯოს და თეთრიწყაროს

მუნიციპალიტეტების საკუთრებაში არსებული საქონლით. რაც შესაბამისად ამ

საძოვრების გადატვირთვას, გადაძოვებას და დეგრადაციას იწვევს.

2.2.1. მეურნეობათა კლასიფიკაცია

დმანისის რაიონში, ისევე როგორც მთლიანად საქართველოში, სოფლის მეურნეობის

სექტორში საოჯახო მეურნეობები დომინირებენ. სასოფლო-სამეურნეო საწარმოთა

რიცხვი საკმარისად მცირეა საერთო სურათზე არსებითი ზეგავლენის მოსახდენად,

თუმცა საინტერესოა, რომ საქართველოში 2004 წელს დაფიქსირებულ სასოფლო-

სამეურნეო საწარმოთა დაახლოებით მეხუთედი დმანისის რაიონზე მოდიოდა. და

მესაქონლეობაში გვაფიქრებინებს, რომ აქ უკვე არსებობს კომერციული სოფლის

მეურნეობის კარგი წინამძღვრები.

მეურნეობათა რიცხვი

სასოფლო მეურნეობათა რიცხვი და კლასიფიკაცია

სულ

საოჯახო

მეურნეობები საწარმოები

სხვა ტიპის

მეურნეობები 729542 728247 820 475 საქართველო

7977 7819 152 6 დმანისი წყარო: საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო აღწერა, 2004

2.2.2. სასოფლო მოსახლეობა

დმანისის რაიონში, ისევე როგორც საქართველოს რაიონების უმრავლესობაში,

სოფლის მოსახლეობა მთელი მოსახლეობის უმეტეს ნაწილს შეადგენს. 2004 წლის

სასოფლო-სამეურნეო აღწერის შედეგებით, რაიონის მთელი მოსახლეობის

დაახლოებით 80-85% სოფლად ცხოვრობს.




17

მეურნეობათა კლასიფიკაცია მეპატრონის ასაკის მიხედვით

მეურნეობათა კლასიფიკაცია მეპატრონის ასაკის მიხედვით

<25 25-34 35-44 45-54 55-65 65<

არ არის

მითითებული.

საქართველო 1.02% 6.62% 15.45% 20.87% 18.51% 36.24% 1.29%

დმანისი 0.85% 7.00% 16.02% 19.47% 16.37% 37.81% 2.48% წყარო: საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო აღწერა, 2004

ასაკობრივ ჭრილში რაიონი გამოირჩევა 25-45 წლის და 65 წელზე უხნესი

მოსახლეობის შედარებითი სიჭარბით. საბოლოოდ, დმანისის რაიონი

შრომისუნარიანი მოსახლეობის რაოდენობიტა და წილით საქართველოს საშუალო

მაჩვენებლის მსგავსია.

2.2.3. მიწის ფონდი

დმანისის რაიონი საქართველოს საშუალო მაჩვენებელთან შედარებით მეტადაა

დაჯილდოებული მიწის რესურსით, რაც განპირობებულია რაიონის სიმდიდრით

მთის საძოვრებით, თუმცა შედარებით ნაზკონტურიანი რელიეფით.

სარგებლობაში არსებული მიწის მთელი ფონდი და საშუალოდ ერთ მეურნეობაზე

(ჰა)

ფართობები სულ (ჰა)

ერთ მეურნეობაზე საშუალოდ

(ჰა)

სახნავი მრავალ-

წლოვანი

სათიბ-

საძოვრები

სახნავი მრავალ-

წლოვანი

სათიბ-

საძოვრები

საქართველო 472120 100215 267062 0.65 0.14 0.37

დმანისი 7450 106 20904 0.93 0.01 2.62 წყარო: საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო აღწერა, 2004

დმანისში ერთ მეურნეობაზე დაახლოებით ერთნახევარჯერ მეტი სახნავი და

დაახლოებით შვიდჯერ მეტი სათიბ-საძოვარი მოდის, ვიდრე საშუალოდ

საქართველოში. ამავე დროს, მრავალწლოვანი ნარგავები აქ იშვიათია.

გრაფიკი #1 აჩვენებს, რომ სიღნაღის რაიონში, მთლიანად საქართველოსთან

შედარებით, პროცენტულად დაახლოებით იმდენივეა 2 ჰექტარზე დიდი ნაკვეთების

რაოდენობა. თუმცარა აქ 5-6 ჰექტრიანი ნაკვეთების ერთგვარი სიჭარბე ფიქსირდება.




18

გრაფიკი #1

წყარო: საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო აღწერა, 2004

ფიზიკურად დიდი ნაკვეთების სიჭარბე რაიონში ხელს უწყობს ერთწლოვანი

კულტურების, განსაკუთრებით კი, ხორბლის, კარტოფილის, სიმინდისა და

მზესუმზირის წარმოებას.

მეურნეობების საშუალო ზომა და ფრაგმენტაცია

მეურნეობის საშუალო

ზომა (ჰა)

ნაკვეთების

რაოდენობა

ნაკვეთის საშ.

ზომა (ჰა)

საქართველო 1.22 2.33 0.52

დმანისი 3.61 2.21 1.63 წყარო: საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო აღწერა, 2004

დმანისის რაიონში მეურნეობისა და საშუალო ნაკვეთის ზომა თითქმის სამჯერ

აღემატება საქართველოს საშუალო მაჩვენებლებს, მაგრამ თითო მეურნეობაზე

დაახლოებით იმდენივე ნაკვეთი მოდის, რაც საშუალოდ საქართველოში.

ფრაგმენტაციის ხარისხი საკმაოდ მაღალია, თუმცა მეურნეობების დიდი ზომიდან

გამომდინარე, შედარებით ნაკლებ პრობლემას ქმნის განვითარების თვალსაზრისით.

კერძოდ, მეურნეობათა დიდი ზომა საშუალებას იძლევა შედარებით ნაკლები

დანახარჯებით გაიმართოს ძირითადი სასოფლო-სამეურნეო ინფრასტრუქტურა,

როგორიცაა ნაკვეთებთან მისასვლელი გზები, ირიგაციის სისტემა და სხვა.

2004 წლის სასოფლო-სამეურნეო აღწერით, რაიონში მეურნეობათა სარგებლობაში

სულ დაახლოებით 29 ათასი ჰექტარი სასოფლო-სამეურნეო მიწის ფართობი

მოიპოვებოდა. რაიონი მკვეთრადაა სპეციალიზებული სათიბ-საძოვრების,

შედარებით ნაკლებად კი სახნავი მიწის გამოყენებაზე. ქვემოთმოყვანილ დიაგრამა

#1-ზე მხოლოდ სარგებლობაში გადაცემული მიწებია წარმოდგენილი. იმის

გათვალისწინებით, რომ სახელმწიფომ მიწის რეფორმის შემდეგ სათიბ-საძოვრების




19

უდიდესი ნაწილი შეინარჩუნა, დმანისის რაიონი უმეტესწილად სწორედ

მესაქონლეობაზეა ორიენტირებული. რაიონში ძალზე დაბალია მრავალწლოვანი

ნარგავების კონცენტრაცია და ამ მხრივ რაიონი საქართველოს საშუალო მაჩვენებელს

ძალიან მკვეთრად ჩამორჩება.

დიაგრამა #1. მიწის ფონდის განაწილება დანიშნულების მიხედვით


2.2.4. ერთწლოვანი კულტურები

ქვემოთ მოყვანილ ორ დიაგრამაზე შეპირისპირებულია დმანისის რაიონისა და

საქართველოს სპეციალიზაცია ერთწლოვანი კულტურების ნათესი ფართობების

განაწილების მიხედვით სარგებლობაში არსებული სახნავი მიწის საერთო ფონდში.

დმანისის რაიონში გავრცელებული ერთწლოვანი კულტურების ნათესი ფართობების

განაწილება ცხადყოფს, რომ რაიონი მკვეთრადაა სპეციალიზებული მხოლოდ

კარტოფილის, ხორბლის, სიმინდის, მზესუმზირისა და ბოსტნეულის წარმოებაზე. ამ

მხრივ, დმანისის რაიონი არსებითად განსხვავდება დანარჩენი საქართველოსგან. აქ

კარტოფილი, რომელიც სასურსაათო უსაფრთხოების თვალსაზრისით

საქართველოსთვის ძალიან არსებით როლს თამაშობს, ძალიან მნიშვნელოვნადაა

წარმოდგენილი. სამარცვლე სიმინდისა და ხორბლის წილი ერთწლოვანი

კულტურების ნათეს ფართობებში საშუალო საქართველოს მაჩვენებელზე ბევრად

მცირეა. აქ ოდნავ ნაკლებია ბოსტნეულის კონცენტრაცია, ვიდრე დანარჩენ

საქართველოში.




20

დიაგრამა #2 ერთწლოვანი კულტურების პროცენტული წილი


საინტერესოა, რომ აღწერის შედეგების მიხედვით საკვები კულტურები დმანისში

საერთოდ არაა წარმოდგენილი. ამგვარად, იქმნება სურათი, რომ რაიონი

დიდწილად დამოკიდებულია საძოვრების ექსტენსიურ გამოყენებაზე, რაც შესაძლოა

გადაძოვებისა და საძოვრების დეგრადაციის პრობლემას წარმოქმნის.

დიაგრამა #3 ერთწლოვანი კულტურების პროცენტული წილი


ზემოთმოყვანილი დიაგრამები მიუთითებს იმაზე, რომ რაიონი მეტწილად

დამოკიდებულია ისეთი კულტურების წარმოებაზე, რომლებშიც საქართველოს

სადღეისოდ კონკურენტული უპირატესობა არ გააჩნია, თუ არ ჩავთვლით

კარტოფილს, რომლის დეფიციტის შევსებაც საქართველოს სოფლის მეურნეობას

შეუძლია და ამაში დმანისის რაიონს დიდი როლი ენიჭება. რაიონის




21

სპეციალიზაციის თავისებურებების გათვალისწინებით, დმანისს კარგი პოტენციალი

აქვს რაიონის სასურსათო უზრუნველყოფის პრობლემის გადასაჭრელად.

2.2.5 მრავალწლოვანი კულტურები

დმანისის მუნიციპალიტეტის ბაღების სტრუქტურა ღარიბია. ხილის სახეობების

დიდი ნაწილი აქ წარმოდგენილი საერთოდ არ არის. საყურადღებოა კონცენტრაცია

თხილზე, თუმცა ბაღების ძალიან მცირე ფართობის გამო, ჯერჯერობით ამ

კულტურას დიდი პოტენციალი არ გააჩნია.

დიაგრამა #4 ხეხლის პროცენტული განაწილება ბაღებში


რაიონში თითქმის არაა ბაღები და ხეხილი ცალკე მდგომი ნარგაობებითაა

წარმოდგენილი.

2.2.6. მეცხოველეობა

დმანისის რაიონის სოფლის მეურნეობაში ერთ-ერთ განმსაზღვრელ როლს

მეცხოველეობა ასრულებს. 2004 წლის აღწერით რაიონში იყო დაახლოებით 22,000

სული მსხვილფეხა პირუტყვი და დაახლოებით 30,000 ცხვარი. ამ მხრივ, რაიონი

ხორცის პროდუქტებით უფრო ბევრად უფრო კარგადაა უზრუნველყოფილი, ვიდრე

საქართველოს უმეტესი რაიონები.




22

პირუტყვის სულადობა

მსხვილფეხა პირუტყვის, მ.შ კამეჩის, ცხვრისა და თხის სულადბა

(ყველა მეურნეობა)

მსხვილფეხა

პირუტყვი

მ.შ.

ძროხა კამეჩი

მ.შ.

ფურკამეჩი ცხვარი

დედა

ცხვარი თხა

საქართველო 1157781 670385 29541 17358 648717 377939 97824

დმანისი 22065 13726 32 4 30528 17691 983 წყარო: საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო აღწერა, 2004

ღორის სულადობა სოფლის ერთ სულ მოსახლეზე დმანისში ორჯერ უფრო ნაკლებია,

ვიდრე დანარჩენ საქართველოში. ამავე დროს, დმანისის რაიონის სოფლის

მოსახლეზე ორჯერ მეტი ფუტკრის სკა მოდის, ვიდრე დანარჩენ საქართველოში. ამას

განაპირობებს ალპური მდელოებით რაიონის სიმდიდრე. რაიონში ერთ სულ

მოსახლეზე შედარებით უფრო ნაკლები ფრინველი მოდის, ვიდრე საშუალოდ

საქართველოში.

ღორის სულადობა და ფუტკრის სკების რაოდენობა

სრული სულადობა

სოფლის ერთ

მოსახლეზე

ღორი

ფუტკრის

სკა ღორი ფუტკრის სკა

საქართველო 489936 152364 0.20 0.06

დმანისი 3011 3497 0.11 0.13 წყარო: საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო აღწერა, 2004

2.2.7. მექანიზაცია

რაიონის სოფლის მეურნეობა, მიუხედავად მისი აშკარად გამოკვეთილი

სპეციალიზაციისა ერთწლოვანი კულტურების წარმოებაზე, სასოფლო-სამეურნეო

ტექნიკის ერთგვარ დეფიციტს განიცდის, დანარჩენ საქართველოსთან შედარებით.

მცირეა ტრაქტორების რიცხვი სახნავი ფართობის ყოველ ას ჰექტარზე. კომბაინებით

რაიონი შედარებით მეტად უზრუნველყოფილი ჩანს, თუ საქართველოში საშუალოდ

არსებული კომბაინების სიმჭიდროვე და ხარისხი დამაკმაყოფილებლად ჩაითვლება.

სატვირთო ავტომობილებით რაიონი ასევე არ არის სათანადოდ უზრუნველყოფილი.

საქრთველოს საშუალო მაჩვენებელთან შეპირისპირებით, რაიონში ძალზე ცოტაა

მცირე ზომის ტექნიკა, რაც სხვაგან მებოსტნეობასა და მებაღეობაში ეფექტურად

გამოიყენება.

მეურნეობათა ხელთ არსებული ტექნიკა

სარგებლობაში არსებული ტექნიკა სახნავი მიწის 100 ჰექტარზე

ყველა ტიპის ხელის კომბაინი სატვირთო ნებისმიერი




23

ტრაქტორი

(ბორბლიანი,

მუხლუხიანი,

მინი)

ტრაქტორი ავტომობილი ტიპის

ავტომობილი

საქართველო 3.20 4.35 0.25 3.98 12.99

დმანისი 2.05 0.26 0.28 2.05 7.32 წყარო: საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო აღწერა, 2004

2.2.8. სასურსათო უსაფრთხოება

2004 წლის სასოფლო-სამეურნეო აღწერის შედეგების თვალსაზრისით, დმანისის

რაიონი სურსათით ერთ-ერთი ყველაზე უზრუნველყოფილი რაიონია

საქართველოში. კითხვაზე, ყოფილა თუ არა ბოლო 12 თვის მანძილზე შემთხვევა,

როდესაც შინამეურნეობა არ იყო უზრუნველყოფილი იმ საკვებით, რომელსაც

ჩვეულებრივ მოიხმარს, მხოლოდ მეურნეობათა დაახლოებით 47% გასცა დადებითი

პასუხი, მაშინ როცა საქართველოსთვის ეს მაჩვენებელი დაახლოებით 70%-ია.

მეურნეობათა სურსათით უზრუნველყოფა

კითხვა: ყოფილა თუ არა ბოლო 12 თვის მანძილზე შემთხვევა, როდესაც

შინამეურნეობა არ იყო უზრუნველყოფილი იმ საკვებით, რომელსაც ჩვეულებრივ

მოიხმარს

მეურნეობათა

რიცხვი

კი

არა

პასუხი

არაა

საქართველო 790552 559816 228683 2053

დმანისი 7898 3750 4143 5 წყარო: საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო აღწერა, 2004

ანალოგიურად, კითხვაზე ყოფილა თუ არა ბოლო 12 თვის მანძილზე შემთხვევა,

როდესაც შინამეურნეობას გაუჩნდა შიში, რომ საკმარისი საკვები არ ექნებოდა

დადებითი პასუხი მეურნეობათა დაახლოებით 48%-მა გასცა, მაშინ როცა

საშუალოდ საქართველოში ამ კითხვაზე დადებით პასუხს მოსახლეობის 71%

იძლევა.

მეურნეობათა სურსათით უზრუნველყოფა

კითხვა: ყოფილა თუ არა ბოლო 12 თვის მანძილზე შემთხვევა, როდესაც

შინამეურნეობას გაუჩნდა შიში, რომ საკმარისი საკვები არ ექნებოდა

მეურნეობათა

რიცხვი

კი

არა

პასუხი

არაა

საქართველო 790552 563540 224910 2102

დმანისი 7898 3758 4135 5 წყარო: საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო აღწერა, 2004




24

ერთი შეხედვით იქმნება შთაბეჭდილება, რომ სასურსათო თვალსაზრისით,

დმანისის რაიონი სავსებით უზრუნველყოფილია. ალბათ ამას განაპირობებს მთის

მესაქონლეობა ნოყიერ ალპურ ნიადაგებზე, მიწების სიუხვე, რაც იძლევა

შესაძლებლობას იწარმოოს დიდი რაოდენობით კარტოფილი და მარცვლეული.

რაიონი მდიდარია ხორცითა და რძის პროდუქტებით.

2.3. მრეწველობა

დმანისის მუნიციპალიტეტში რეგისტრირებულია დაახლოებით 115 მცირე და 22

საშუალო სასოფლო-სამეურნეო საწარმო.

მუნიციპალიტეტში არის რამდენიმე რძის შემკრები პუნქტი, ხორბლის

გადამამუშავებელი საწარმო, მექანიზაციის ცენტრები, რომლებიც მოსახლეობას

უწევენ სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკით მომსახურებას (ცხრილი 4).

მუნიციპალიტეტში არის სხვადასხვა სახის საცალო და საბითუმო ვაჭრობის და

მომსახურების ობიექტი. არსებობს მსხვილფეხა რქოსანი საქონლის და ღორების

ფერმები და ფუტკრის მოსაშენებლები.

აქვე ფუნქციონირებს ორი ჰიდროელექტრო სადგური - ხრამჰესი-2 და პანტიანჰესი.

2.4 ჯანდაცვა და განათლება

ქალაქ დმანისში ფუნქციონირებს 1 საავადმყოფო, ორი სტომატოლოგიური კლინიკა

და 1 დიაგნოსტიკური ცენტრი. დიდი დმანისის, გუგუთის და საკირეს თემების

გარდა ყველა თემში არის მინიმუმ 1 ამბულატორია (ცხრილი 5).

მუნიციპალიტეტში ფუნქციონირებს უფასო სასწრაფო-სამედიცინო დახმარების

სამსახური.

დმანისის მუნიციპალიტეტში სულ 36 სკოლაა, მათგან 27 სრული ან საბაზისო

საჯარო სკოლა, ხოლო 9 არის დაწყებითი (4 კლასი). საკირეს თემში არ არის არცერთი

სკოლა, ხოლო სარკინეთის თემში მხოლოდ დაწყებითი სკოლაა, ყველა დანარჩენ

თემში მინიმუმ 1 სრული ან საბაზისო სკოლაა. ქ. დმანისსა და განთიადის თემში 2-2

საბავშვო ბაღია, თითო ბაღია გომარეთი, დიდი დმანისის და მაშავერის თემებში,

დანარჩენ თემებში საბავშვო ბაღი არ არის. ქ. დმანისში არის 1 კოლეჯი პროფესიული

ცოდნის შესაძენად (ცხრილი 6).

ქალაქ დმანისში არის 1 საჯარო ბიბლიოთეკა, რომლის ფილიალები მდებარეობს

სოფლებში: გომარეთი, დიდი დმანისი და ამამლო და აგრეთვე 1 საბავშვო

ბიბლიოთეკა.

2.5. ინფრასტრუქტურა

ქ. დმანისის შიდა გზების 75% მოასფალტებულია. სოფლების მისასვლელი და შიდა

გზები ძირითადად გრუნტისაა, თუმცა, ზოგ შემთხვევაში გვხვდება ძველი ასფალტის

საფარიც, რომელიც მეტწილად რეაბილიტაციას საჭიროებს. ბოლო სამი წლის

განმავლობაში გზების ექსპლუატაციაზე და მათ მოვლაზე დახარჯულია 2,844,900

ლარი.




25

სოფლების: გომარეთი, შინდლარი, კამარლო, შახმარლო და კიზილქილისა შიდა

გზები პერიოდულად იხრეშება, თუმცა ძლიერი წვიმების დროს ხდება მათი

გადარეცხვა და გზის საფარი უმეტესწილად დაზიანებულია.

სოფელ დიდი დმანისიდან სომხეთის საზღვრამდე სოფელ გუგუთის გავლით გზის

საფარი ძლიერ არის დაზიანებული.

დმანისის მუნიციპალიტეტში გადის მხოლოდ შიდა სახელმწიფოებრივი და

ადგილობრივი მნიშვნელობის საავტომობილო გზები. მუნიციპალიტეტის

საავტომობილო გზების მთლიანი სიგრძე 402,62 კმ შეადგენს, საიდანაც

ტერიტორიულ ორგანოებთან დამაკავშირებელი გზების სიგრძრე 192,7 (ცხრილი 7).

მუნიციპალიტეტის ცენტრი - ქალაქი დმანისი თბილისიდან 102 კმ-ითაა

დაშორებული.

ელექტრიფიკაციის კუთხით დმანისის მუნიციპალიტეტი მთლიანად არის

ელექტრიფიცირებული. მხოლოდ სოფელი სოგუთლო და მამიშლარი არ არის

ჩართული ქსელში, რადგან 90-იან წლებში ისე გაიძარცვა გაყვანილობის სისტემა,

რომ აღდგენას აღარ ექვემდებარება. სოფელ მამიშლარისგან განსხვავებით, სოფელ

სოგუთლოში სოფლის განვითარების პროგრამის ფარგლებში მოხდა გენერატორის

შესყიდვა და მოსახლეობას დღის განმავლობაში 5 საათით მიეწოდება ელექტრო

ენერგია.

რაც შეეხება ბუნებრივი აირით მომარაგებას, მუნიციპალიტეტში ამ მხრივ მძიმე

სიტუაციაა, მხოლოდ რამდენიმე თემში არის მიყვანილი ცენტრალური მაგისტრალი,

მაგრამ, უსახსრობის გამო, მხოლოდ უმნიშვნელო რაოდენობას აქვს გაზი ოჯახში

შეყვანილი. ქალაქ დმანისშიც კი ქსელთან მხოლოდ მოსახლეობის 50%-ია

მიერთებული.

სასმელი წყლით პრაქტიკულად უზრუნველყოფილია მთლიანად მუნიციპალიტეტის

ტერიტორია. ზაფხულის პერიოდში გვალვების დროს სასმელი წყლის დეფიციტს

განიცდის ოროზმანისა და დიდი დმანისის თემების მოსახლეობა. ქალად დმანისში

ძლიერი წვიმების დროს ხდება სასმელის წყლის სისტემის დაბინძურება და

გარკვეული პერიოდის განმავლობაში წყალი მოხმარებისათვის უვარგისია.

საკანალიზაციო სისტემა მოწყობილია მხოლოდ ქალაქ დმანისში. მისი საერთო

სიგრძე შეადგენს 16,5 კმ-ს. სისტემა ფუნქციონირებს დამაკმაყოფილებლად.

სისტემაში ჩართულია ქალაქის მოსახლეობის 80%.

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ მუნიციპალიტეტში პრაქტიკულად სრულად

მოიშალა სარწყავი სისტემის ინფრასტრუქტურა.

2.6. კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები

დმანისის რაიონი თავისი ისტორიული წარსულით ქვემო ქართლის ერთ-ერთი

უმნიშვნელოვანესი რეგიონია. ეს ტერიტორია დასახლებულია ადრე ბრინჯაოს

ხანიდან. ყველაზე საინტერესო ნაქალაქარია, სადაც არქეოლოგიური გათხრების

შედეგად ჩვენი ქვეყნის ისტორიისა და წინარე ისტორიის ყველა პერიოდი

გამოვლინდა: გვიანბრინჯაო-ადრერკინის, ანტიკური და შუა საუკუნეების ხანის

ფენები, მდიდარი არქეოლოგიური მასალით.




26

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე კულტურული მემკვიდრეობის 150-ზე მეტი

ძეგლია აღრიცხული (ცხრილი 8).

სოფელ პატარა დმანისის მახლობლად, მდინარეების მაშავერასა და ფინეზაურის

შესართავთან აღმართულ კონცხზე მდებარეობს დმანისის ნაქალაქარი (დმანისის

მუზეუმ-ნაკრძალი), რომელშიც წარმოდგენილია: შუა საუკუნეების ნაქალაქარი,

გვიანბრინჯაო-ადრერკინის ხანის არქეოლოგიური ფენები და დმანისის

ადრეპალეოლითური ძეგლი.

1999 და 2001 წელს დმანისის რეგიონში გათხრების შედეგად ნაპოვნი იქნა

ჰომინიდთა – უძველესი ადამიანების თავის ქალები და ყბის ძვლები, რომელსაც

მოგვიანებით ჰომო გეორგიკუს შეარქვეს. დღესდღეობით უკვე ხუთი თავის ქალაა

აღმოჩენილი. მსოფლიოს არცერთ ძეგლზე ჰომინიდის ამდენი ნაშთი ერთად არ

აღმოჩენილა. მათი თავის ქალები და ქვედა ყბა შემდეგში რეკონსტრუირებული იქნა

და ჩვენ მათ ზეზვასა და მზიას სახელით ვიცნობთ. ამერიკული ჟურნალის Science-ის

მიერ დასახელებულ 2000 წლის ათ საუკეთესო მეცნიერულ მიღწევათა შორის

მსოფლიოში მეცნიერების ყველა დარგში, დმანისური აღმოჩენა პირველ სამეულში

მოხვდა.

მეცნიერების მიერ საბოლოოდ დადგინდა, რომ დმანისელი ადამიანი HOMO

ERECTUS-ების ადრეულ ჯგუფს HOMO ERGASTER-ს განეკუთვნება და თარიღდება

1,8-1,7 მილიონი წლით. აქედან გამომდინარე, მსოფლიოში აფრიკის გარეთ

უძველესი ადამიანი დმანისში აღმოჩნდა. ჩამოყალიბდა გარკვეული აზრი, რომ

დმანისი პირველი ევროპელის სამშობლოა.

საკულტო ნაგებობებიდან აღსანიშნავია VI ს-ის დმანისის სიონი, XIII ს-ის

ორნამენტებითა და წარწერებით შემკული უნიკალური კარიბჭით. ამ პერიოდში

მაშავერასა და ფინეზაურის შესართავთან აღმართულ კონცხზე გაშენებული დმანისი

ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი ქალაქი იყო.

2.7. ტურიზმი

დმანისის მუნიციპალიტეტის ტურისტული ღირსშესანიშნაობებიდან გამორჩეული

ადგილი საქართველოს ეროვნული მუზეუმის დმანისი ნაქალაქარის მუზეუმ-

ნაკრძალს უჭირავს.

მუზეუმ-ნაკრძალში წარმოდგენილია: შუა საუკუნეების ნაქალაქარი, გვიანბრინჯაო-

ადრერკინის ხანის არქეოლოგიური ფენები და დმანისის ადრეპალეოლითური

ძეგლი.

ქალაქ დმანისში ფუნქციონირებს კულტურისა და ხელოვნების არქეოლოგიური

მუზეუმი.

მუნიციპალიტეტი მდიდარია ისტორიული ძეგლებით, რაც ბევრ ადგილობრივ და

უცხოელ ტურისტს იზიდავს. ამჟამად, მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე

აღრიცხულია 160-ზე მეტი კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლი (ცხრილი 8).

2.8. ძირითადი პრობლემები




27

დმანისის მუნიციპალიტეტში ჩატარებული გამოკითხვის შედეგად რამდენიმე

საერთო პრობლემა გამოვლინდა.

მუნიციპალიტეტის მთლიან ტერიტორიაზე არ არსებობს სარწყავი სისტემა, რაც

მნიშვნელოვან ზარალს აყენებს სოფლის მეურნეობის პროდუქციის წარმოებას.

ყველა თემში ადგილი აქვს ნაგვის უკანონო გადაყრას, ძირითადად სოფლის

ტერიტორიაზე არსებულ ხევებში, რომელიც წვიმის დროს ჩაირეცხება ადგილობრივ

მდინარეებში. შესაბამისად ადგილი აქვს ჰაერის, ნიადაგის და წყლის დაბინძურებას.

პრაქტიკულად ყველა სოფლის შიდა გზების ინფრასტრუქტურა სავალალო

მდგომარეობაშია. გზის საფარი მნიშვნელოვანად არის დაზიანებული. მიუხედავად

იმისა, რომ გარკვეული მონაკვეთების მოხრეშვა პერიოდულად მიმდინარეობს,

ძლიერი წვიმების დროს ის ირეცხება და პრობლება გადაუჭრელი რჩება. აღნიშნულ

გზებზე ავტომანქანებით გადაადგილება განსაკუთრებით პრობლემატურია ზამთრის

პერიოდში.

სოფელ გომარეთში დანგრეულია უბნების დამაკავშირებელი ხიდი, რის გამოც

მოსახლეობას უწევს შემოვლითი გზით სარგებლობა, რაც მნიშვნელოვნად აფერხებს

მოსახლეობის კომუნიკაციას.

სოფელ გუგუთის ტერიტორიაზე ადგილი აქვს ხანძრებს წიწვოვანი ტყის

ფართობებზე, რაც ძირითადად გამოწვეულია მოსახლეობის დაუდევრობით. ტყის

საფარის სიხშირის გამო მნიშვნელოვნად რთულდება ხანძრის სალიკვიდაციო

სამუშაოების წარმოება.

სოფელ ირგანჩაიში უხვი ნალექების დროს ადგილი აქვს მდინარის მიერ სასოფლო-

სამეურნეო ფართობების დატბორვას.

სოფლებში: დიდი დმანისი, პატარა დმანისი, საფარლო, ტყისპირი, პანტიანი,

მაშავერა, ზემო კარაბულახი, ქარიანი და საკირე გამავალ საავტომობილო გზებზე

ხშირია ქვათაცვენები და კლდეზვავები, რაც საფრთხეს უქმნის მოსახლეობას

გადაადგილების დროს და აგრეთვე ხშირ შემთხვევაში აზიანებს სასოფლო-

სამეურნეო სავარგულებს.

ადგილობრივი შესაძლებლობების გაზრდა და რეგიონული თანამშრომლობის გაღრმავება კლიმატის ცვლილებასთან ადაპტირებისა და

ბიომრავალფეროვნების დაცვის მიზნით საქართველოსა და სამხრეთ კავკასიაში

28

ცხრილი 1. დმანისის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის განაწილება

# თემი სოფელი

მოსახლეობის განაწილება ასაკის და სქესის მიხედვით

ინვ

ალი

დებ

ი

ლტ

ოლ

ვილ

ები

ეკო

მიგ

რან

ტებ

ი

სიღ

არი

ბი

ს

ზღ

ვარ

ს

ქვემ

ოთ

მყო

ფი

მოსა

ხლ

ეობ

ა

სულ

მოსახლეობა

0-5

წწ.

6-18

წწ.

18-60

წწ.

60-ის

ზემოთ მამრ. მდედ.

1 ქ.დმანისი 4525 267 543 3183 532 2310 2215 75 591 1 876

2 ირგანჩაი ირგანჩაი 2127 287 428 1046 366 1073 1054 32 0 0 835

3 დიდი

დმანისი

დიდი დმანისი 935 23 97 642 173 489 446 38 0 0 130

ვარდისუბანი 420 8 56 272 84 218 202 5 0 0 121

ბოსლები 635 26 57 421 131 349 286 20 0 0 140

პატარა

დმანისი 185 7 15 116 47 94 91 4 0 0 48

4 ამამლო

ამამლო 1583 90 173 1015 305 767 816 41 0 0 232

ანგრევანი 170 4 1 132 33 78 92 4 0 0 13

ბაზაქლო 772 40 100 507 125 386 386 10 0 0 88

მამიშლო 915 25 34 709 147 474 441 11 0 0 83

საფარლო 784 30 85 541 128 372 412 11 0 0 144

ტყისპირი 54 1 7 37 9 28 26 0 0 0 11

5 ოროზმანი

ვაკე 329 11 43 234 41 157 172 4 0 0 76

დალარი 364 25 9 284 46 184 180 3 0 0 31

ზემო

ოროზმანი 932 35 142 617 138 447 485 14 0 0 145

ქვემო

ოროზმანი 636 22 71 429 114 312 324 7 0 0 106

მთისძირი 208 7 40 116 45 103 105 6 0 0 40



29

6 განთიადი

განთიადი 823 30 85 550 158 397 426 20 2 0 136

ჯავახი 685 23 65 450 147 344 341 11 3 0 124

ტნუსი 612 18 52 461 81 274 338 8 0 0 137

7 იფნარი

იფნარი 515 28 30 384 73 250 265 10 0 0 58

ბაღჩალარი 138 7 6 104 21 66 72 3 0 0 49

დაგარახლო 762 43 89 509 121 376 386 14 0 0 132

კიზილაჯლო 335 23 35 200 77 125 210 12 0 0 54

ორმაშენი 126 7 5 75 39 58 68 2 0 0 80

საჯა 31 10 0 11 10 13 18 2 0 0 10

8 სარკინეთი

სარკინეთი 96 4 11 76 5 49 47 1 3 0 7

ველისპირი 60 2 5 41 12 23 37 2 5 0 5

განახლება 48 6 19 13 10 20 28 1 2 0 23

9 გომარეთი

გომარეთი 839 34 130 422 253 387 452 19 0 0 296

მამულო 76 4 12 42 18 37 39 0 0 0 46

ჩათახი 92 12 17 63 0 55 37 0 0 0 17

ქართული

კაკლიანი 3 0 0 3 0 2 1 0 0 0 0

10 დმანისი

შინდლარი 383 14 21 258 90 199 184 9 0 0 43

პანტიანი 526 11 49 401 65 245 281 9 0 0 101

იაღუფლო 536 40 114 287 95 255 281 12 0 0 90

11 მაშავერი მაშავერა 1045 27 93 707 218 494 551 31 0 0 392

უკანგორი 11 0 0 6 5 6 5 3 0 0 3

12 კარაბულახი

ზემო

კარაბულახი 1226 25 180 859 162 624 602 15 0 0 62

ახა 76 0 0 58 18 37 39 0 0 0 4

ქვ.კარაბულახი 417 10 75 268 64 197 220 8 0 0 17

მამიშლარი 77 7 17 39 14 44 33 0 0 0 12

სალამალეიქი 87 6 15 51 15 53 34 1 0 0 0



30

სოგუთლო 28 3 7 12 6 17 11 1 0 0 0

უსეინქენდი 97 7 23 55 12 47 50 2 0 0 7

გოდაგდაგი 445 7 69 311 58 235 210 3 0 0 8

13 კამარლო

კამaრლო 815 8 140 514 153 393 422 14 0 0 120

შახმარლო 397 5 85 241 66 201 196 7 0 0 50

ქარიანი 108 2 33 59 14 46 62 14 0 0 21

14 კიზილქილისა კიზილქილისა 735 17 57 544 117 313 422 16 0 0 61

აზ.კაკლიანი 630 35 52 442 101 337 293 11 0 0 108

15 გუგუთი

გუგუთი 222 12 16 180 14 108 114 2 0 0 32

კამიშლო 489 25 38 359 67 247 242 6 0 0 53

ლოქWანდარი 382 20 13 297 52 182 200 0 0 0 72

16 საკირე საკირე 55 1 0 49 5 26 29 1 8 0 1

გორა 45 0 0 36 9 21 24 0 0 0 15 სულ 29647 1441 3559 19738 4909 14644 15003 555 614 1 5568


ცვლილებასთან ადაპტირებისა და ბიომრავალფეროვნების დაცვის მიზნით საქართველოსა და სამხრეთ

კავკასიაში

31

ცხრილი 2. დმანისის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის განაწილება ეთნიკური ნიშნით


მოსახლეობის განაწილება ეთნიკური ნიშნით

ქართველი აზერბაი-

ჯანელი სომეხი რუსი ბერძენი სხვა

1 ქ.დმანისი 3513 651 147 156 39 19 2 ირგანჩაი ირგანჩაი 0 2127 0 0 0 0

3 დიდი


დიდი დმანისი 919 0 7 3 4 2

ვარდისუბანი 410 0 5 2 0 3

ბოსლები 618 0 12 0 4 1

პატარა დმანისი 185 0 0 0 0 0


ამამლო 1 1577 1 2 2 0

ანგრევანი 0 170 0 0 0 0

ბაზაქლო 0 770 0 0 2 0

მამიშლო 0 914 0 0 1 0

საფარლო 0 784 0 0 0 0

ტყისპირი 1 53 0 0 0 0


ვაკე 2 314 8 0 5 0

დალარი 2 362 0 0 0 0

ზემო ოროზმნი 0 930 0 2 0 0

ქვემო ოროზმანი 1 634 1 0 0 0

მთისძირი 0 202 2 1 3 0


განთიადი 775 0 0 8 40 0

ჯავახი 673 0 2 5 5 0

ტნუსი 0 612 0 0 0 0


იფნარი 1 514 0 0 0 0

ბაღჩალარი 0 138 0 0 0 0

დაგარახლო 0 762 0 0 0 0

კიზილაჯლო 0 334 0 0 0 1

ორმაშენი 0 126 0 0 0 0

საჯა 0 31 0 0 0 0


სარკინეთი 30 0 0 0 66 0

ველისპირი 28 0 0 0 32 0

განახლება 21 0 0 0 27 0


გომარეთი 825 0 4 3 6 1

მამულო 76 0 0 0 0 0

ჩათახი 92 0 0 0 0 0

ქართული 3 0 0 0 0 0




32

კაკლიანი


შინდლარი 0 383 0 0 0 0

პანტიანი 2 524 0 0 0 0

იაღუფლო 0 536 0 0 0 0

11 მაშავერი მაშავერა 1036 0 4 5 0 0

უკანგორი 11 0 0 0 0 0


ზემო

კარაბულახი 0 1226 0 0 0 0

ახა 76 0 0 0 0 0

ქვ.კარაბულახი 0 417 0 0 0 0

მამიშლარი 0 77 0 0 0 0

სალამალეიქი 0 87 0 0 0 0

სოგუთლო 0 28 0 0 0 0

უსეინქენდი 0 97 0 0 0 0

გოდაგდაგი 0 445 0 0 0 0


კამaრლო 0 815 0 0 0 0

შახმარლო 0 397 0 0 0 0

ქარიანი 0 108 0 0 0 0

14 კიზილქილ

ისი

კიზილქილისა 1 733 0 1 0 0

აზ.კაკლიანი 0 630 0 0 0 0


გუგუთი 219 0 2 1 0 0

კამიშლო 0 489 0 0 0 0

ლოქWანდარი 0 382 0 0 0 0

16 საკირე საკირე 10 0 1 0 44 0

გორა 3 2 0 0 40 0

სულ 9534

(32.16%)

19381

(65.37%)

196

(0.66%)

189

(0.64%)

320

(1.08%)

27

(0.09%)




33

ცხრილი 3. დმანისის მუნიციპალიტეტის სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების განაწილება

თემების მიხედვით

# თემი

სასოფლო-სამურნებო მიწის ფართობი

სახნავი (ჰა) სათიბი (ჰა) საძოვარი (ჰა)

1 ქ. დმანისი 542.43 151.32 662.56

2 ირგანჩაი 413.36 904.47 1524.42

3 დიდი დმანისი 849.45 497.08 398.1

4 ამამლო 932.23 717.5 1941.8

5 ოროზმანი 661 1673 994

6 განთიადი 880 697.5 587.8

7 იფნარი 1331.6 1177.41 1799.31

8 სარკინეთი 814.52 888.19 650

9 გომარეთი 2266.87 598.95 1700

10 დმანისი 474.64 837.86 1150

11 მაშავერი 308.42 213.77 0

12 კარაბულახი 750.6 2170.16 3116

13 კამარლო 487.55 1044.11 1030

14 კიზილქილისი 454.46 364 901.7

15 გუგუთი 491.97 569.15 1081.46

16 საკირე 370 690.97 145.32

სულ 12029.1 13195.44 17682.47

ცხრილი 4. სამრეწველო ობიექტები

საწარმოს

დასახელება

მისამართი ეკონომიკური საქმიანობის სახე

მარინე ექიზაშვილი გომარეთი პურის წარმოება; არახანგრძლივი

შენახვის ცომეული საკონდიტრო

ნაწარმის წარმოება

ლევანი

ციხელაშვილი

წმ ნინოს ქ.N3

პურის წარმოება; არახანგრძლივი






34

ნოდარ ჩხეტიანი წმინდა ნინოს ქ.

N32

პურის წარმოება; არახანგრძლივი



თამაზ ოგნაძე დიდი დმანისი ფქვილის წარმოება

სს ”ხრამჰესი - 2” დაბა ხრამჰესი 2 ელექტროენერგიის წარმოება

ჰიდროელექტროსადგურების მიერ

შპს ” გაზეთი-

დმანისი”

წმინდა ნინოს ქ. 12 გაზეთების გამოცემა

შპს "ორი კლდე" ირგანჩაი ხალიჩებისა და ორხოვისებრი ნაწარმის

წარმოება

შპს „მექანიზატორი“ სოფ. ბოსლები სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკით

მომსახურება

ცხრილი 5. დმანისის მუნიციპალიტეტის ჯანდაცვის ობიექტები და მომსახურე

პერსონალი


პოლიკ-

ლინიკა

ამბულა-

ტორია

საავად-

მყოფო ექიმი ფერშალი ექთანი 1 ქ.დმანისი 0 0 1 20 8 18 2 ირგანჩაი ირგანჩაი 0 1 0 1 0 1

3 დიდი


დიდი დმანისი 0 0 0 0 0 0

ვარდისუბანი 0 0 0 0 0 0

ბოსლები 0 0 0 0 0 0

პატარა

დმანისი 0 0 0 0 0 0


ამამლო 0 1 0 1 0 1

ანგრევანი 0 0 0 0 0 0

ბაზაქლო 0 0 0 0 0 0

მამიშლო 0 0 0 0 0 0

საფარლო 0 0 0 0 0 0

ტყისპირი 0 0 0 0 0 0


ვაკე 0 0 0 0 0 0

დალარი 0 0 0 0 0 0

ზემო

ოროზმნი 0 0 0 0 0 0

ქვემო

ოროზმანი 0 1 0 1 0 1




35

მთისძირი 0 0 0 0 0 0


განთიადი 0 1 0 1 0 1

ჯავახი 0 1 0 1 0 1

ტნუსი 0 1 0 1 0 1


იფნარი 0 1 0 0 0 1

ბაღჩალარი 0 0 0 0 0 0

დაგარახლო 0 0 0 0 0 0

კიზილაჯლო 0 0 0 0 0 0

ორმაშენი 0 0 0 0 0 0

საჯა 0 0 0 0 0 0


სარკინეთი 0 1 0 1 0 1

ველისპირი 0 0 0 0 0 0

განახლება 0 0 0 0 0 0


გომარეთი 0 1 0 1 0 1

მამულო 0 0 0 0 0 0

ჩათახი 0 0 0 0 0 0

ქართული

კაკლიანი 0 0 0 0 0 0


შინდლარი 0 1 0 1 0 1

პანტიანი 0 0 0 0 0 0

იაღუფლო 0 0 0 0 0 0

11 მაშავერი მაშავერა 0 1 0 1 0 1

უკანგორი 0 0 0 0 0 0


ზემო

კარაბულახი 0 1 0 1 0 1

ახა 0 0 0 0 0 0

ქვ.კარაბულახი 0 0 0 0 0 0

მამიშლარი 0 0 0 0 0 0

სალამალეიქი 0 0 0 0 0 0

სოგუთლო 0 0 0 0 0 0

უსეინქენდი 0 0 0 0 0 0

გოდაგდაგი 0 0 0 0 0 0


კამaრლო 0 1 0 1 0 1

შახმარლო 0 0 0 0 0 0

ქარიანი 0 0 0 0 0 0

14 კიზილქილისი კიზილქილისა 0 0 0 0 0 0

აზ. კაკლიანი 0 0 0 0 0 0 15 გუგუთი გუგუთი 0 1 0 0 0 1




36

კამიშლო 0 0 0 0 0 0

ლოქWანდარი 0 0 0 0 0 0

16 საკირე საკირე 0 0 0 0 0 0

გორა 0 0 0 0 0 0 სულ 0 14 1 32 8 32

ცხრილი 6. დმანისის მუნიციპალიტეტის განათლების ობიექტები

# თემი სოფელი განათლება

ბაღი სკოლა კოლეჯი უმ. სასწ. 1 ქ. დმანისი 2 3 1 0 2 ირგანჩაი ირგანჩაი 0 1 0 0

3 დიდი


დიდი დმანისი 0 1 0 0

ვარდისუბანი 1 0 0 0

ბოსლები 0 1 0 0

პატარა

დმანისი 0 0 0 0


ამამლო 0 1 0 0

ანგრევანი 0 0 0 0

ბაზაქლო 0 1 0 0

მამიშლო 0 1* 0 0

საფარლო 0 1 0 0

ტყისპირი 0 0 0 0


ვაკე 0 1* 0 0

დალარი 0 0 0 0

ზემო

ოროზმანი 0 1 0 0

ქვ. ოროზმანი 0 1 0 0

მთისძირი 0 0 0 0


განთიადი 1 1 0 0

ჯავახი 1 1 0 0

ტნუსი 0 1 0 0


იფნარი 0 1 0 0

ბაღჩალარი 0 1* 0 0

დაგარახლო 0 1 0 0

კიზილაჯლო 0 1 0 0

ორმაშენი 0 0 0 0

საჯა 0 0 0 0 8 სარკინეთი სარკინეთი 0 0 0 0




37

ველისპირი 0 0 0 0

განახლება 0 1* 0 0


გომარეთი 1 1 0 0

მამულო 0 0 0 0

ჩათახი 0 0 0 0

ქარ. კაკლიანი 0 0 0 0


შინდლარი 0 1* 0 0

პანტიანი 0 1 0 0

იაღუფლო 0 1 0 0

11 მაშავერი მაშავერა 1 1 0 0

უკანგორი 0 0 0 0


ზ. კარაბულახი 0 1 0 0

ახა 0 0 0 0

ქვ.კარაბულახი 0 1* 0 0

მამიშლარი 0 1* 0 0

სალამალეიქი 0 0 0 0

სოგუთლო 0 0 0 0

უსეინქენდი 0 1* 0 0

გოდაგდაგი 0 1* 0 0


კამaრლო 0 1 0 0

შახმარლო 0 0 0 0

ქარიანი 0 0 0 0

14 კიზილქილისი კიზილქილისა 0 1 0 0

აზ.კაკლიანი 0 1 0 0


გუგუთი 0 1 0 0

კამიშლო 0 1 0 0

ლოქWანდარი 0 0 0 0

16 საკირე საკირე 0 0 0 0

გორა 0 0 0 0

სულ 7 27 1 0 შენიშვნა: * აღნიშნულია დაწყებითი (4 კლასი) სკოლები




38

ცხრილი 7. დმანისის მუნიციპალიტეტის საავტომობილო გზები

№ გზის დასახელება და საზღვარი საერთო

სიგრძე (კმ) შიდა სახელმწიფოებრივი გზა

დიდი დმანისი-დმანისი-გომარეთი-ბედიანი

64,2

ადგილობრივი გზები

1 ქ. დმანისი - სოფ. ამამლო 6

2 ქ. დმანისი - სოფ. პანტიანი 7

3 ქ. დმანისი - სოფ. დალარი 3

4 სოფ. დაგარახლო - სოფ. იფნარი 3

5 სოფ. სალამალეიქი - სოფ. მამიშლარი 4

6 სოფ. იფნარი - სოფ. კიზილაჯლო 3

7 სოფ. კიზილაჯლო - სოფ. საჯა 3

8 სოფ. ბახჩალარი - სოფ. ორმაშენი 1,5

9 სოფ. იფნარი - სოფ. ბახჩალარი 2

10 სოფ. მაშავერა - სოფ. უკანგორა 4

11 სოფ. ამამლო - სოფ. მამიშლო 3

12 სოფ. ამამლოს გზიდან - სოფ. ბაზაქლო 3

13 სოფ. მამიშლო - სოფ. საფარლო 4

14 სოფ. ამამლო - სოფ. ტყისპირი 4

15 სოფ. საფარლო - სოფ. ანგრევანი 2

16 სოფ. ტყისპირი - სოფ. ირგანჩაი 5

17 სოფ. ქვემო ოროზმანი - სოფ. ზემო ოროზმანი 1

18 სოფ. ზემო ოროზმანი - სოფ. მთისძირი 2

19 სოფ. ამამლოს გზიდან - სოფ. ვაკე 1

20 სოფ. ორმაშენი - სოფ. კიზილქილისა 5

21 ფანჩატური - ბედიანის გზიდან - სოფ. შინდლარი 3

22 ფანჩატური - ბედიანის გზიდან - სოფ. კამარლო 3

23 ფანჩატური - ბედიანის გზიდან - სოფ. შახმარლო 1

24 ფანჩატური - ბედიანის გზიდან - სოფ. ქვემო კარაბულახი 3

25 ფანჩატური - ბედიანის გზიდან - სოფ. გოდაგტაგი 0,5

26 ფანჩატური - ბედიანის გზიდან - სოფ. სალამალეიქი 7

27 ფანჩატური - ბედიანის გზიდან - სოფ. მამული 1

28 ფანჩატური - ბედიანის გზიდან - სოფ. ჩათახი 2,5

29 ფანჩატური - ბედიანის გზიდან - სოფ. ჯავახი 2

30 ფანჩატური - ბედიანის გზიდან - სოფ. ტნუსი 1,2

31 ფანჩატური - ბედიანის გზიდან - სოფ. კიზილქილისა 3




39

32 ფანჩატური - ბედიანის გზიდან - სოფ. აზკაკლიანი 5

33 ფანჩატური - ბედიანის გზიდან - სოფ. ბოსლები 1,8

34 ფანჩატური - ბედიანის გზიდან - სოფ. დაგარახლო 5

35 ბოლნისი - გუგუთის გზიდან - სოფ. კამიშლო 5,5

36 ბოლნისი - გუგუთის გზიდან - სოფ. ლოქჭანდარი 9

37 ბოლნისი - გუგუთის გზიდან - სოფ. საკირე 2

38 ბოლნისი - გუგუთის გზიდან - სოფ. გორა 2

39 ბოლნისი - გუგუთის გზიდან - სოფ. მაშავერა 2,5

სულ 192,7 კმ

ცხრილი 8. დმანისის მუნიციპალიტეტის კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების

დასახელება, აგების თარიღი და მდებარეობა

№ ძეგლის

ადგილმდებარეობა

ძეგლის დასახელება ძეგლის აშენების

სავარაუდო დრო

1 ამამლო (ვარძაგარა) ეკლესია, სტელა IX-X სს.

2 ამამლო (ვარძაგარა) თამარის ეკლესია XII-XIII სს.

3 ამამლო (ვარძაგარა) ნაეკლესიარი გვიანი შუა საუკუნეები

4 ახა (ძველი ეკლესიის

ადგილზე)

ეკლესია XX ს.

5 სოფელი ახა თეთრი ეკლესია

„ღვთისმშობელი“

გვიანი შუა საუკუნეები

6 სოფელი ახა ბერუაშვილების ეკლესია გვიანი შუა საუკუნეები

7 სოფელი ახა იფნარის ამაღლების

ეკლესია

ადრე შუა საუკუნეები

8 სოფელი ახა ციხე-ქვაბი, კლდეში

ნაკვეთი სიმაგრე და


ადრე შუა საუკუნეები

9 სოფ. ახა (მიდამოები

შავწყალას ხეობა,

მარჯვენა ნაპირი)

გამოქვებული, კომპლექსი I შუა საუკუნეები

10 სოფ. ახა (მიდამოები

შავწყალას ხეობა,

მარჯვენა ნაპირი)

გამოქვებული, კომპლექსი II

შუა საუკუნეები

11 სოფ. ბაღჩალარი ეკლესია XI ს.

12 სოფ. ბოსლები „ქართველების ეკლესია“ გვიანი შუა საუკუნეები

13 სოფ. ბოსლები სამების ეკლესია XII-XIII სს.

14 სოფ. განახლება ამაღლების ეკლესია V-VII სს.

15 სოფ. განახლება ელიაობის ეკლესია XI ს, 1032 წ.




40

16 სოფ. განახლება პანტელეიმონ მკურნალის

ელესია

XIX ს.

17 სოფ. განახლება წმ. დემეტრეს ეკლესია ადრე შუა საუკუნეები

18 სოფ. განახლება ეკლესია შუა საუკუნეები

19 სოფ. განთიადი ნაეკლესიარი გვიანი შუა საუკუნეები

20 სოფ. განთიადი სასაფლაო საყდრის

ეკლესია (სამების)

VII-IX სს.

21 სოფ. განთიადი ყვავის საყდარი

22 სოფ. განთიადი ჯვართამაღლების ეკლესია XIX სს.

23 სოფ. გოდაგდაღი ეკლესია X ს.

24 სოფ. გორა წმინდა გიორგის ეკლესია გვიანი შუა საუკუნეები

25 სოფ. გორა პანათიას ეკლესია XIX სს.

26 სოფ. გუგუთი ნაეკლესიარი შუა საუკუნეები

27 სოფ. დიდი გომარეთი ბექირაანთ ეკლესია ადრე შუა საუკუნეები

28 სოფ. დიდი გომარეთი პეტრიაანთ ეკლესია XI ს.

29 სოფ. დიდი გომარეთი სიხუაანთ ეკლესია XI ს. 1034 წ.

30 სოფ. დიდი გომარეთი

(ძველი ეკლესიის

ადგილზე)

ურუმაანთ ეკლესია

„ღვთისმშობლის“

XX სს.

31 სოფ. გომარეთი

(მიდამოები შოშილეთი)

ეკლესია 1014-1022 წწ.

32 სოფ. გობარეთი (ჩათახი) ლამაზი საყდარი 1189-1209 წწ.

33 სოფ. გომარეთი ღვთისმშობლის კუხის


XI ს.

34 სოფ. გომარეთი (ჩათახი,

ლიპარიტის უბანი)

ეკლესია ოქროს საყდარი I ადრე შუა საუკუნეები

35 სოფ. გომარეთი ეკლესია ოქროს საყდარი II შუა საუკუნეები

36 სოფ. გომარეთი „შიბაშიანთ კვირაცხოველი“

სტელები

VI-VII სს.

37 სოფ. გომარეთი წმ. გიორგის ეკლესია XIII-IX სს.

38 სოფ. გომარეთი ხიზანაანთ კვირაცხოველი XIII-XIV სს.

39 სოფ. გომარეთი წმ. ნიკოლოზის ეკლესია -

40 სოფ. გომარეთი

(ჭოჭიანის ხეობა)

სეიფაანთ საყდარი XIII სს.

41 სოფ. გომარეთი თეთრი საყდარი -

42 სოფ. გომარეთი კაკლიანის ეკლესია

შვერილი აბსიდით

V-VII სს.

43 სოფ. გომარეთი კაკლიანის ეკლესია VIII-IX სს.

44 სოფ. გომარეთი კენჭიყარას ბუჩქების XIX სს.




41

ეკლესია „ღვთისმშობელი“

45 სოფ. გომარეთი ღამის საყდარი XII-XIII სს.

46 სოფ. გომარეთი პატარა საყდარი -

47 სოფ. გომარეთი პანტიანის ციხე შუა საუკუნეები

48 სოფ. გომარეთი სეიფაანთ საყდარი XII-XIII სს.

49 სოფ. გომარეთი ტყემლიანის საყდარი VIII-IX სს.

50 სოფ. გომარეთი ქვაჯვარის საყდარი შუა საუკუნეები

51 სოფ. გომარეთი შავსაყდრების

ღვთისმშობელი

X_XI სს.

52 სოფ. გომარეთი შავსაყდრების

ნათლისმცემელი

X-XI სს.

53 სოფ. გომარეთი შავსაყდრების წმ.

ნიკოლოზი

VIII-IX სს.

54 სოფ. გომარეთი შოშილეთის I ეკლესია გვიანი შუა საუკუნეები

55 სოფ. გომარეთი შოშილეთის II ეკლესია

(ტყეში)


56 სოფ. გომარეთი (მიდ.

ტყემლიანი)

აფთიაქი გვიანი შუა საუკუნეები

57 სოფ. გომარეთი (მიდ.

ჩამძვრალა)

ეკლესია შუა საუკუნეები

58 სოფ. გომარეთი წვერის წმ. გიორგის


შუა საუკენეები, VIII-IX

სს.

59 სოფ. დიდი დმანისი ღვთისმშობლის ეკლესია XIX ს.

60 სოფ. დიდი დმანისი აბლბუქის აბანო გვიანი შუა საუკუნეები

61 სოფ. დიდი დმანისი აბულბუქის ტყის ეკლესია ადრე შუა საუკუნეები

62 სოფ. დიდი დმანისი აბულბუქის ეკლესია XVII ს.

63 სოფ. დიდი დმანისი დიდი კვირაცხოველი

(ნაეკლესიარი)


64 სოფ. დიდი დმანისი კარის ეკლესია ადრე შუა საუკუნეები

65 სოფ. დიდი დმანისი პატარა კვირაცხოველი ადრე შუა საუკუნეები

66 სოფ. დიდი დმანისი აბულბუქის წყარო ადრე შუა საუკუნეები

67 ქ. დმანისი ეკლესია Gგვიანი შუა საუკუნეები

68 ქ. დმანისი სასაფლაოზე ეკლესია გვიანი შუა საუკუნეები

69 სოფ. ვაკე ეკლესია XIII-XIV სს.

70 სოფ. ვარდისუბანი სასაფლაოზე ეკლესია გვიანი შუა საუკუნეები

71 სოფ. ვარდისუბანი მრგვალი ეკლესია IV-V სს.

72 სოფ. ვარდისუბანი ჯერმიჭალის ეკლესია გვიანი შუა საუკუნეები

73 სოფ. ვარდისუბანი შუაჭალის ეკლესია გვიანი შუა საუკუნეები

74 სოფ. ველისპირი ღვთისმშობლის ეკლესია შუა საუკუნეები




42

75 სოფ. ველისპირი წმ. გიორგის ეკლესია XIX ს.

76 სოფ. ველისპირი წმ. დემეტრეს ეკლესია VIII-IX სს.

77 სოფ. ველისპირი ეკლესია „რძის წყარო“ გვიანი შუა საუკუნეები

78 სოფ. ველისპირი ფორცუღლის ეკლესია X ს.

79 სოფ. ზემო ოროზმანი ეკლესია XII-XIII სს.

80 სოფ. ზემო ოროზმანი ციკლოპური ნასახლარი,


XI ს.

81 სოფ. ზემო ოროზმანი ნაეკლესიარი X-XI სს.

82 სოფ. ზემო კარაბულახი ეკლესია XI ს.

83 სოფ. ზემო კარაბულახი ეკლესია „ვარძიის და“ გვიანი შუა საუკუნეები

84 სოფ. ზემო კარაბულახი ეკლესია IX-X სს.

85 სოფ. ირგანჩაი ნაეკლესიარი XIII-XIV სს.

86 იაილა (მიდამოები) ციხე შუა საუკუნეები

87 სოფ. კაკლიანი ეკლესია „ჭეჭეს საყდარი“ VIII-IX სს.

88 სოფ. კაკლიანი ედიშერაანთ საყდარი

„ღვთისმშობელი“

XI ს.

89 სოფ. კამიშლო ეკლესია გვიანი შუა საუკუნეები

90 სოფ. კამიშლო ეკლესია გვიანი შუა საუკუნეები

91 სოფ. კამიშლო ნასოფლარი ადრე შუა საუკუნეები

92 ლენინო (მიდამოები) გატეხილი საყდარი შუა საუკუნეები

93 სოფ. ლოქჭანდარი ეკლესია გვიანი შუა საუკუნეები

94 სოფ. მამიშლო დარეჯანის ეკლესია X ს.

95 სოფ. მამიშლო ეკლესია I VIII-IX სს.

96 სოფ. მამიშლო ეკლესია II VIII-IX სს.

97 მამულა (მიდამოები)

პანტიანი

ეკლესია გვიანი შუა საუკუნეები

98 მამულა (მიდამოები)

პანტიანი

ეკლესია „მსხალნარის

ღვთისმშობელი“

VIII-IX სს.

99 მამულა (ფიჭვების ხევი) ეკლესია VIII-IX სს.

100 მამულა (ფიჭვების ხევი) ეკლესია VIII-IX სს.

101 მამულა (რევაზაშენი) ეკლესია XI ს.

102 მამულა, პანტიანი გამოქვაბული, საფუტკრის

კლდეები


103 მამულა, ტეტუაანთ ჭალა ციკლოპური ნამოსახლარი შუა საუკუნეები

104 მამულა, ტეტუაანთ ჭალა ციხე და ეკლესია გვიანი შუა საუკუნეები

105 მამულა, წვირმლიანჭალა გამოქვაბული „თეთრი

კლდეები“


106 მამულა, პანტიანი ციხე შუა საუკუნეები

107 მამულა (რევაზაშენი) ეკლესია VIII-IX სს.




43

108 მამულა (ფიჭვების ხევი) ციკლოპური ნამოსახლარი შუა საუკუნეები

109 სოფ. მაშავერა წმ. გიორგის ეკლესია XIX ს.

110 სოფ. მაშავერა დამბლუტის ეკლესია გვიანი შუა საუკუნეები

111 სოფ. მაშავერა დარბაზი, მართკუთხა

ნაგებობა


112 სოფ. მაშავერა პატარა ციხე შუა საუკუნეები

113 სოფ. მაშავერა ხიდი მდ. დამბლუტზე გვიანი შუა საუკუნეები

114 სოფ. ორმაშენი ეკლესია X-XI სს.

115 სოფ. ორმაშენი ეკლესია გვიანი შუა საუკუნეები

116 სოფ. პატარა გომარეთი ღვთისმშობლის ეკლესია XI ს.

117 სოფ. პატარა დმანისი აბანო I XIII-XVII სს.

181 სოფ. პატარა დმანისი აბანო II XIII-XVII სს.

119 სოფ. პატარა დმანისი აბანო III XIII-XVII სს.

120 სოფ. პატარა დმანისი წმ. ბარბარეს ეკლესია VIII-IX სს.

121 სოფ. პატარა დმანისი კოშკი და საბაჟო გვიანი შუა საუკუნეები

122 სოფ. პატარა დმანისი

(მიდ. თელეხაშენი)

ნაეკლესიარი გვიანი შუა საუკუნეები


(მიდ. კვირაცხოველი)

ნაეკლესიარი შუა საუკუნეები


(მიდ. კოდალა ველები)

ნაეკლესიარი გვიანი შუა საუკუნეები


(მიდ. მდ. მაშავერაზე)

ხიდის ბურჯები გვიანი შუა საუკუნეები


(მიდ. საყდრისხევი)

ეკლესია XIII ს.

127 სოფ. პატარა დმანისი,

ნაქალაქარი

ღვთისმშობლის მიძინების

ტაძარი

VI-XVIII სს.

128 სოფ. საკირე ეკლესია „კიზილ-ქილისა“ VIII-IX სს.

129 სოფ. საკირე წმ. ილიას ეკლესია XIX სს.

130 სოფ. საკირე წმ. აპალდეიმოსის ეკლესია XIX სს.

131 სოფ. საკირე აიანის ეკლესია XIX სს.

132 სოფ. სალამალეიქი ციკლოპური ნაგებობა ადრეული ხანა

133 სოფ. სალამალეიქი ქარვასლა „ფუნდუკი“ XII-XIII სს.

134 სოფ. სალამალეიქი გატეხილი საყდარი ადრე შუა საუკუნეები

135 სოფ. სარკინეთი ეკლესია შვიდი ძმა გვიანი შუა საუკუნეები

136 სოფ. სარკინეთი წმ. ბარბარეს ეკლესია X-XI სს.

137 სოფ. სარკინეთი წმ. ბასილის ეკლესია VIII-IX სს.

138 სოფ. სარკინეთი ამაღლების ეკლესია V-VII სს.

139 სოფ. საჯა I ეკლესია X ს.




44

140 სოფ. საჯა II ეკლესია XI სს.

141 სოფ. საჯა III ეკლესია XI სს.

142 სოფ. საფარლო ეკლესია VIII-IX სს.

143 სოფ. საფარლო ეკლესია და ნამოსახლარი IX-X სს.

144 სოფ. საფარლო ეკლესია გვიანი შუა საუკუნეები

145 სოფ. ტნუსი ეკლესია VIII-IX სს.

146 სოფ. ტნუსი თეკენების მონასტერი გვიანი შუა საუკუნეები

147 სოფ. ტნუსი გოლგოთას-შველის


XVII სს.

148 სოფ. ტნუსი მალხაზის საყდარი IX-X სს.

149 სოფ. უკანგორი ორკარიანი ეკლესია VIII-IX სს.

150 სოფ. უკანგორი,

კვრინჩხაინი

ეკლესია V-VII სს.

151 სოფ. უკანგორი,

კვრინჩხაინი

ეკლესია გვიანი შუა საუკუნეები

152 სოფ. არიანი მუსის ციხე -

153 ქვემო ოროზმანი ეკლესია IX-X სს.

154 ქვემო კარაბულახი წმ. გიორგის ეკლესია XI ს.

155 ქვემო კარაბულახი ეკლესია IX-X სს.

156 ქვემო კარაბულახი სალომეს ეკლესია XVIII ს.

157 ქვემო კარაბულახი ორბელიანების ეკლესია -

158 სოფ. კიზილქილისა წითელი ეკლესია X-XI სს.

159 სოფ. კიზილქილისა ნაეკლესიარი -

160 სოფ. შინდლარი ეკლესია VII ს.

161 სოფ. შინდლარი ეკლესია „ქოდლაე ქილისა“ ადრე შუა საუკუნეები

162 სოფ. შინდლარი ლუკა მახარობლის ეკლესია ადრე შუა საუკუნეები

163 სოფ. შახმარლო ეკლესია „ქოროღლის

გამოქვაბული“

-

164 სოფ. შახმარლო ეკლესია VII ს.

165 სოფ. შახმარლო ეკლესია XI ს.

166 სოფ. პატარა დმანისი ეროვნული მუზეუმის

დმანისის ნაქალაქარის

მეზეუმ-ნაკრძალი





45

3. კლიმატის მიმდინარე ცვლილება და მომავლის სცენარი

დმანისის მუნიციპალიტეტისათვის

3.1 კლიმატის მიმდინარე ცვლილება დმანისის მუნიციპალიტეტში

3.1.1. მრავალწლიური კლიმატური მახასიათებლები

დმანისის მუნიციპალიტეტის, teritoria miekuTvneba kontinenturi subtropikuli klimatidan zRvis klimatze gardamavali olqis zomierad notio klimatur zonas zomierad civi zamTriTa da Tbili xangrZlivi zafxuliT, naleqis ori maqsimumiT weliwadSi. teritoriis daxasiaTeba moxda dmanisis meteosadguriT. dmanisis meteosadguri mdebareobs zRvis donidan 1256 metr simaRleze. 1936-1960 wlamde arsebul dakvirvebebze dayrdnobiT, am teritoriis saSualo wliuri temperatura 7.80C-ia, yvelaze civi Tvis (ianvari) saSualo _ -2.70C, yvelaze cxeli Tvis (ivlisi) saSualo _ 18.20C absoluturi minimumi minus 280C-ia xolo absoluturi maqsimumi plius 350C. aqtiur temperaturaTa jami (+100C–ze maRla) 2470 gradusia. naleqebis wliuri jami 698 mm-ia, romlis Tviuri jamis maqsimumic, rogorc wesi, mais-ivnisSi TveSi modis da 108-107 mm-s Seadgens, meore maqsimumi seqtember-oqtomberSi daikvirveba (57-59 mm), xolo minimumi _ dekemberSi (24 mm). qaris saSualo wliuri siCqare 2.8 m/wm-s udris. mimdebare teritoriaze, ZiriTadad, gabatonebulia samxreT-dasavleTis mimarTulebis qarebi.

3.1.2. დაკვირვებულ მონაცემთა ბაზა და მიმდინარე ცვლილებების შეფასების

მეთოდოლოგია

dmanisisaTvis dakvirvebis periodi (1961-2010), meteorologiuri elementebi (temperatura, naleqebi, qari) da gamoyenebuli kvlevis meTodi identuria imisa, rac gamoyenebul iqna sxva municipalitetebSi. 1992 wels aq meteorologiuri sadguri daixura. maqsimaluri temperaturisa da naleqebis dakvirvebis rigebSi arsebuli wyveta aRdgenili iqna droiTi rigebis urTierThomogenobis principze dayrdnobiT walkis, xolo minimaluri temperaturis _ bolnisis meteosadgurebis monacemebis gamoyenebiT. es ukanasknelni sxva sadgurebTan SedarebiT SeirCa klimaturi pirobebis msgavsebis safuZvelze. rac Seexeba, qaris siCqaris monacemebs, maTi aRdgena ver moxerxda, ramdenadac ver SeirCa mezobeli sabaziso (e.w. reference) sadguri,




46

sadac am parametrebs Soris korelaciuri kavSirebi iqneboda sakmarisad maRali da droiTi rigebis urTierThomogenoba _ daculi.

3.1.3. მიღებული შედეგების ანალიზი (დმანისი)

qvemoT moyvanil diagramebze nax. 1-5 warmodgenilia ori 25-wliani periodis saSualoebi sxvadasxva klimaturi parametrisaTvis.

nax. 1. ori 25-wliani periodis saSualo temperaturis wliuri da sezonuri

mniSvnelobebi (dmanisi, 0C)

saSualo temperatura. naxazi 1-dan Cans, rom saSualo wliuri temperatura dmanisis municipalitetSi mniSvnelovnad momatebulia (+0.70C), ZiriTadad, zafxulisa da zamTris daTbobis xarjze (+0.8, +0.70C). gardamaval sezonebze daTboba naxevar gradusamdea (ix. danarTi 3.1.4, cxrili 1). unda aRiniSnos, rom daTbobis gamovlenili tendenciebi saimedoa da trendiT dasturdeba zafxulisa da Semodgomis sezonebze, aseve, saSualo wliuri mniSvnelobebisTvis. cvlilebis siCqare maqsimaluria zafxulSi da wliuri sidideebisTvis da Seadgens 0.030C/weliwadSi (ix. cxrili 9). absoluturi maqsimumi: absoluturi maqsimumi momatebulia yvela sezonze, garda gazafxulisa. udidesi sxvaobebi dafiqsirda zamTarSi, rodesac gadaxris sidide 3 graduss aRwevs (ix. danarTi 3.1.4, cxrili 3). aseTi cvlilebebi mdgradia da trendebiT dasturdeba gardamaval sezonebze.

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

zamTar

i

gaz

afxul

i

zaf

xul

i

Semodgoma

wel

i

saSualo temperatura

1961_1985

1986_2010




47

nax. 2. ori 25-wliani periodis temperaturebis absoluturi maqsimumisa da absoluturi minimumis wliuri da sezonuri mniSvnelobebi (dmanisi, 0C)

absoluturi minimumis umniSvnelo gadaWarbebis SemTxveva pirveli periodis minimumTan SedarebiT aRiniSna mxolod Semodgomis sezonze (-0.50C), rac saSiSia wayinvebisaTvis da SesaZloa gavlena moaxdinos vegetaciis periodzec.

danarCen sezonebze gadaxrebi dadebiTia, zamTarSi da gazafxulze meore periodis minimumebi 2-4 gradusiT maRalia, vidre pirvelis (ix. danarTi 3.1.4, cxrili 5). aseTi cvlilebebi aramdgradia da trendebiT ar dasturdeba mxolod zamTarSi da Semodgomaze.

nax. 3. ori 25-wliani periodis saSualo maqsimaluri da saSualo minimaluri temperaturebis wliuri da sezonuri mniSvnelobebi (dmanisi, 0C)

saSualo maqsimumi. nax.3 aCvenebs, rom am parametris wliuri mniSvneloba gazrdilia saSualod 0.70C-iT da es ZiriTadad xdeba zafxulisa da Semodgomis daTbobis xarjze, Tumca zamTari da Semodgomac damTbaria naxevari gradusiT. sxvaobis meTodis mixedviT, maqsimaluria zafxulis dadebiTi gadaxra (+0.90C), xolo Semodgomaze daTboba naxevar graduss aRemateba (ix. danarTi 3.1.4, cxrili 2). zamTris garda daTbobis yvela gamovlenili tendencia saimedoa da dasturdeba trendiT. cvlilebis siCqare maqsimaluria zafxulSi da Seadgens 0.0430C/weliwadSi (ix. cxrili 9).

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

35.0

40.0

45.0

zam

Tar

i

gaz

afxul

i

zaf

xul

i

Semodgoma

wel

i

temperaturis absoluturi maqsimumi

1961_1985

1986_2010

-15.0

-10.0

-5.0

0.0

5.0

10.0

zamTar

i

gaz

afxuli

zaf

xuli

Semodgoma

wel

i

temperaturis absoluturi minimumi

1961_1985

1986_2010

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

zamTar

i

gaz

afxul

i

zaf

xul

i

Semodgoma

wel

i

saSualo maqsimaluri temperatura

1961_1985

1986_2010

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0

14.0

16.0

18.0

20.0

zamTar

i

gaz

afxuli

zaf

xuli

Semodgoma

wel

i

saSualo minimaluri temperatura

1961_1985

1986_2010




48

saSualo minimumi, iseve rogorc sxva temperaturuli maxasiaTeblebi, wliuri mniSvnelobis mixedviT aweulia (+0.40C) da es, ZiriTadad, xdeba zafxulSi da zamTarSi mniSvnelovani daTbobis Sedegad. gadaxrebi or periods Soris Seadgens +0.7 da +0.50C-s, Sesabamisad (ix. danarTi 3.1.4, cxrili 4). zamTarSi daTboba SedarebiT mcire rigisaa, xolo Semodgomaze aRiniSneba am parametris mciredi agrileba (-0.10C). saSualo minimumebisTvis daTbobis tendenciebi saimedoa mxolod zafxulSi, rodesac trendis daxris kuTxea 0.023. temperaturis saSualo dReRamuri amplituda or periods Soris yvela sezonze gazrdilia. udidesi gadaxra aRiniSna Semodgomaze, rac ganpirobebulia temperaturebis zeda zRvris aweviTa da qvedas dadablebiT. danarCen sezonebze gadaxrebi SedarebiT mcirea da 0.1, 0.3 gradusis farglebSia. Sedegad, saSualo wliuri dReRamuri ryevadobis sidide momatebulia 0.30C-iT (ix. danarTi 3.1.4, cxrili 6). am parametrisaTvis trendi gamovlinda yvela sezonze, garda zafxulisa. cvlilebis maqsimaluri siCqare (0.040C/weliwadSi) Semodgomaze miiReba (ix. cxrili 9). jamuri naleqebi wliurad mcire klebas aCvenebs (-6%, 41 mm). am raionSi zafxulsa da gazafxulze sezonuri jamebis Tanabari Semcireba (-12%, 29 mm) gakompensirebulia Semodgomaze da ganskuTrebiT, zamTarSi naleqebis raodenobis matebiT (ix. danarTi 3.1.4 cxrili 7). Sesabamisad, zamTari da Semodgoma SedarebiT naleqiani, xolo zafxuli da gazafxuli ufro mSrali gaxda, Tumca or periods Soris gamovlenili cvlilebebi arasaimedoa da trendebiT ar dasturdeba.

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

zam

Tar

i

gaz

afxuli

zaf

xuli

Semodgoma

wel

i

naleqebis jami

1961_1985

1986_2010

0.0

50.0

100.0

150.0

200.0

250.0

300.0

zamTar

i

gaz

afxuli

zaf

xuli

Sem

odgoma

wel

i

naleqebis dReRamuri maqsimumi

1961_1985

1986_2010

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

80.0

zamTar

i

gaz

afxuli

zaf

xul

i

Sem

odgoma

wel

i

naleqebis saSualo dReRamuri maqsimumi

1961_1985

1986_2010




49

nax. 4. ori 25-wliani periodis naleqebis jami da dRe-RameSi mosuli naleqebis maqsimaluri raodenoba wlisa da sezonebis mixedviT (dmanisi, mm)

rac Seexeba dRe-RameSi mosuli naleqebis maqsimumebs, am parametris saSualo mniSvnelobebi mcirdeba yvela sezonze, yvelaze metad _ zafxulSi (29%, 6mm). or periods Soris saSulo wliuri mniSvnelobebis klebac mniSvnelovania da 20%-s (4mm) aRemateba. meore periodSi dReRamuri maqsimumebis gadaWarbeba aRiniSna zamTris sezonze, rodesac dafiqsirda sakmaod niSvnadi gadaxra (110%, 25mm) (ix. danarTi 3.1.4, cxrili 8-9). aRniSnuli cvlilebebi, naleqebis dReRamuri maqsimumebis rogorc saSualo, ise udidesi mniSvnelobebisTvis mdgradia da trendebiT dasturdeba gardamaval sezonebze, aseve wliuri sidideebisaTvis. trendis daxris kuTxe maqsimaluria wliuri maqsimumebisTvis da -0.263-s Seadgens. qaris saSualo siCqare 1961-92 wlebisaTvis Sedarebulia 1936-1960 w.w. periodis saSualo mravalwliur klimatur sidideebTan. analizi aCvenebs, rom qaris saSualo siCqare Semcirebulia yvela sezonze. klebis sidide daaxloebiT Tanabaria sezonebis mixevdiT da 1m/wm-is farglebSia (ix. danarTi 3.1.4, cxrili 11). 1961-92 w.w. periodisaTvis wrfivi trendi gamovlinda yvela sezonze. wliuri saSualo qarebis cvlilebis siCqare maqsimaluria sezonebs Soris da daaxloebiT -0.1 m/wm-s Seadgens weliwadSi. rac Seexeba maqsimaluri siCqaris qarebs, monacemebi moipoveba mxolod 1970-92 w.w. periodisaTvis. amdenad, sxvaobis meTodis gamoyeneba ver moxerxda. agebuli wrfivi trendebis Tanaxmad, ganxilul periodSi qaris es maxasiaTeblebi cvlilebis raime mdgrad tendencias ar aCveneben.

nax. 5 ori periodis (1936-60, 1961-92w.w.) qaris saSualo siCqare wlisa da sezonebis mixedviT (dmanisi, m/wm)

ganxilul zonaSi zamTari bolo 25 wlis monacemebze dayrdnobiT wina 25 welTan SedarebiT damTbaria da ufro notio da naleqiani gaxda. gazrdilia faqtiurad yvela ganxiluli parametri, daTbobis xarisxi Tanabaria maqsimumebisa da minimumebisTvis da or periods Soris sxvaoba maTi saSualo mniSvnelobebisTvis naxevar graduss Seadgens. aRiniSna absoluturi maqsimumis gadaWarbebac TiTqmis 3 gradusiT. gazrdilia temperaturis dReRamuri ryevadoba (+0.30

C), rac wrfivi trendiTac dasturdeba. sxva

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

zam

Tar

i

gaz

afxul

i

zaf

xuli

Semodgoma

wel

i

qaris saSualo siCqare

1936_1960

1961_1992




50

temperaturli parametrebis cvlilebebi arasaimedoa da am sezonze trendebiT ar dasturdeba. amave dros, eqstremaluri indeqsebidan yinviani Rameebis ricxvi (FD0) gazrdilia saSualod 2 dRiT, rac ZiriTadad ianvris gamkacrebiTaa gamowveuli, xolo yinviani dReebis raodenoba (ID0) SedarebiT mniSvnelovnad (-4.5 dRe, 21%) daklebulia (ix. danarTi 3.1.4, cxrili 13-14). naleqebis TiTqmis yvela maxasiaTebeli or periods Soris gazrdilia. sezonuri jamebi momatebulia 19%-iT, dReRamuri maqsimumi gadaWarbebulia (+25mm, 110%), eqstremaluri indeqsebidan gazrdilia 1 da Tanmimdevrulad 5 dReSi mosuli naleqebis maqsimaluri raodenoba (Rx5day), aseve dReTa ricxvi 20 mm-ze meti naleqiT (R20). Semcirebulia mxolod SedarebiT mcirenaleqian dReTa raodenoba (R10) da aseve naleqis saSualo intensivoba (SDII). miuxedavad amisa, cvlilebebis xasiaTi, ZiriTadad, aramdgradia, uaryofiTi niSnis trendi mxolod naleqis saSualo intensivobisTvis gamovlinda daxris kuTxiT -0.04. cvlilebis mdgradi tendenciiT zamTris sezonze xasiaTdeba qaris saSualo siCqaris mniSvnelobebi. sxvaoba or periods (1936-60, 1961-92w.w.) Soris -1.1 m/wm-s Seadgens, xolo tendencia saimedoa da trendis daxris kuTxe Seadgens -0.09.

cxrili 9. klimaturi parametrebis da eqstremaluri klimaturi indeqsebis cvlilebis sezonuri/wliuri siCqareebi (trendis arsebobis SemTxvevaSi)

parametri

zamTar

i

gaz

afxul

i

zaf

xuli

Semodgoma

wel

i

saSualo temperatura, 0C t.a.* t.a. 0.030 0.024 0.030

saSualo maqsimaluri temperatura, 0C t.a. 0.027 0.043 0.037 0.037

temperaturis absoluturi maqsimumi, 0C t.a. 0.037 t.a. 0.055 t.a.

saSualo minimaluri temperatura, 0C t.a. t.a. 0.023 t.a. t.a.

temperaturis absoluturi minimumi, 0C t.a. 0.090 0.056 t.a. 0.082

temperaturis saSualo dReRamuri amplituda (DTR), 0C 0.024 0.019 t.a. 0.039 0.029

haeris saSualo fardobiTi tenianoba, % t.a. t.a. t.a. t.a. t.a. naleqebis jami, mm t.a. t.a. t.a. t.a. t.a. naleqebis dReRamuri maqsimumi, mm

t.a. -

0.225 t.a.

-0.190

-0.263

naleqebis saSualo dReRamuri maqsimumi, mm t.a.

-0.183

t.a. -

0.125 -0.125

qaris saSualo siCqare, m/wm -0.087

-0.083

-0.093

-0.093

-0.096

qaris maqsimaluri siCqare, m/wm t.a. t.a. t.a. t.a. t.a. qaris saSualo maqsimaluri siCqare, m/wm t.a. t.a. t.a. t.a. t.a. yinviani Rameebis (Tmin<0°C) raodenoba (FD0) t.a. -0.153 t.a. t.a. t.a.




51

yinviani dReebis (Tmax<0°C) raodenoba (ID0) t.a.

-0.042

t.a. t.a. -0.299

cxel dReTa (Tmax>25°C) raodenoba (SU25) t.a. t.a. 0.380 0.079 0.449

cxel dReTa (Tmax>30°C) raodenoba (SU30) t.a. t.a. t.a. t.a. t.a.

tropikuli Rameebis (Tmin>20°C) raodenoba (TR20) t.a. t.a. t.a. t.a. t.a.

dReTa ricxvi, rodesac naleqebis raodenoba≥10 mm (R10)

t.a. -

0.077 -

0.074 t.a. -0.218


t.a. -

0.037 t.a.

-0.021

-0.071


t.a. t.a. t.a. t.a. t.a.


t.a. t.a. t.a. t.a. t.a.

naleqis saSualo intensivoba, mm/dRe (SDII) -0.040

-0.071

-0.063

-0.061

-0.062

Tanmimdevrulad 5 dReSi mosuli naleqebis maqsimumi, mm (Rx5day)

t.a. -

0.344 t.a.

-0.312

-0.518

zrdis sezonis xangrZlivoba (GSL, p.x. **) _ _ _ _ t.a.

Tbili periodebis xangrZlivobis indikatori (WSDI,

p.x.) _ _ _ _ 0.365

civi periodebis xangrZlivobis indikatori (CSDI, p.x.) _ _ _ _ t.a.

Tanmimdevrulad mSrali dReebis raodenoba (CDD, p.x.) _ _ _ _ -0.382

Tanmimdevrulad naleqiani dReebis raodenoba (CWD,

p.x.) _ _ _ _ 0.092

*t.a. _ trendi ar aris; ** p.x. _ periodis xangrZlivoba.

gazafxulze saSualo temperatura or periods Soris momatebulia (+0.50

C), ufroa metad maqsimumebis awevis xarjze, xolo saSualo minimumi umniSvnelodaa aweuli (+0.20

C). Sedegad gansxvaveba dReRamis ganmavlobaSi dakvirvebul temperaturis maqsimumsa da minimums Soris aseve gazrdilia (+0.30

C). eqstremumebis gadafarva am sezonze ar dakvirvebula. iklebs wayinvebis saSiSroeba, rasac adasturebs yinviani Rameebisa da dReebis ricxvis (dReRamis minimumi Tmin<0°C, dReRamis maqsimumi Tmax<0°C) kleba weliwadSi saSualod 3.1 da 2.4 dRiT wina periodTan SedarebiT. amave dros, meore periodSi TiTqmis 3-jer (weliwadSi saSualod 0.4 dRiT) gazrdilia 25 gradusze cxeli dReebis ricxvi. gazafxulis daTbobis suraTi umravlesoba temperaturuli parametrebis mixedviT saimedoa da saSualo da saSualo minimaluri temperaturis garda trendebiT dasturdeba. maT Soris yvelaze niSvnadia absoluturi minimumebis awevis tendencia (+0.090

C/weliwadSi), rasac Tan axlavs yinviani Rameebis kleba cvlilebis siCqariT 15 dRe/100 weliwadSi.




52

gazafxulze klebas aCvenebs naleqis yvela maxasiaTebeli. kerZod, sezonuri jami mcirdeba 12%-iT (-29mm), dRe-RameSi mosuli naleqebis maqsimaluri raodenoba daaxloebiT 45%-iT (-29mm), xolo maTi saSulo mniSvnelobebi 30%-iT (-6mm). eqstremaluri indeqsebic (R10, R20, R50) mdgardi trendiT mcirdeba, xolo or periods Soris sxvaoba Seadgens Sesabamisad, 40, 60 da 100%-s (ix. danarTi 3.1.1, cxrili 3.18-20). cvlilebis tendenciebi saimedoa da trendebi gamovlinda dReRamuri maqsimaluri naleqebis saSualo da udidesi raodenobebis, Tanmimdevrulad 5 dReSi mosuli naleqebis maqsimumumebisa da naleqis saSualo intensivobisaTvis. anu, gazafxuli xdeba ufro Tbili da mSrali, Tumca 4 dRiT iklebs savegetacio periodis xangrZlivoba (<50

C; >50C).

cvlilebis mdgradi tendenciebiT iseve, rogorc sxva sezonebze, xasiaTdeba qaris saSualo siCqaris mniSvnelobebi. sxvaoba or periods (1936-60, 1961-92w.w.) Soris, iseve rogorc zamTarSi, -1.1 m/wm-s Seadgens, xolo tendencia saimedoa da trendis daxris kuTxe Seadgens -0.09. zafxulis saSualo temperatura minimumebisa da maqsimumebis TiTqmis Tanabrad awevis xarjze momatebulia TiTqmis erTi gradusiT (+0.80

C). zafxulis cxeli dReebis raodenoba (indeqsi SU25/30), aseve, tropikuli Rameebis ricxvi mniSvnelovnadaa gazrdili. sxvaobis meTodiT gamovlenili daTbobis tendenciebi saimedoa da TiTqmis yvela temperaturuli parametrisTvis, absoluturi maqsimumebis garda, trendebiT dasturdeba (ix. cxrili 9). naleqebis raodenobis maxasiaTeblebi or periods Soris, iseve, rogorc gazafxulze, Semcirebze miuTiTebs. kerZod, sezonuri jami mcirdeba 12%-iT (-29mm), dRe-RameSi mosuli naleqebis saSualo maqsimaluri raodenoba daaxloebiT 20%-iT (-4mm). eqstremaluri indeqsebic (R10, R20) mcirdeba, or periods Soris sxvaoba Seadgens Sesabamisad, 30 da 40%-s, dReTa ricxvi 50 mm-ze meti naleqiT ucvlelia da orive periodSi or-orjer daikvirva (ix. danarTi 3.1.4, cxrili 18-20). cvlilebis tendenciebi saimedoa da trendebi gamovlinda SedarebiT mcirenaleqin dReTa ricxvisa (R10) da naleqis saSualo intensivobisaTvis. cvlilebis mdgradi tendenciebiT, iseve, rogorc sxva sezonebze, xasiaTdeba qaris saSualo siCqaris mniSvnelobebi. sxvaoba or periods (1936-60, 1961-92w.w.) Soris -0.9 m/wm-s Seadgens, xolo tendencia saimedoa trendis daxris kuTxiT -0.09. anu, zafxuli dmanisSi gaxda ufro mSrali da cxeli, rasac adasturebs Tbili talRebis xdomilebis albaTobis gaxSirebac. or periods Soris sxvaobaa 9.2, xolo trendi dadebiTia da misi daxris kuTxea 0.365 (ix. cxrili 10). Semodgoma, iseve rogorc sxva sezonebi damTbaria, Tumca naklebad intensiurad. saSualo temperaturis zrda naxevar gradusamdea da rogorc Cans, maqsimumebis aweviTaa ganpirobebuli. saSualo maqsimaluri temperaturis nazrdi am sezonze 0.70

C-s Seadgens, xolo minimaluri umniSvnelo agrilebas aCvenebs (-0.10

C). aRsaniSnavia, rom temperaturis saSualo sidideebisaTvis es aris erTaderTi uaryofiTi niSnis gadaxra. temperaturis orive eqstremumi gadafarulia: absoluturi maqsimumi +0.60

C-iT, xolo minimumi -0.50C–iT.

saimedod imatebs cxeli dReebis ricxvi (SU25), Tumca amave dros, orjer gazrdilia yinvian dReTa raodenobac (oqtomber-noembris xarjze). minimumebis




53

dawevis Sedegad yinviani Rameebis ricxvic gazrdilia saSualod 3 SemTxveviT weliwadSi (ix. danarTi 3.1.4, cxrili 13), rac Semodgomis wayinvebis saSiSroebas zrdis. trendebiT dasturdeba maqsimalur temperaturasTan dakavSirebuli maxasiaTeblebis cvlilebebi (ix. cxrili 9). am fonze sezonebs Soris yvelaze metad imatebs temperaturis dReRamuri ryevadobis sidide. saSualo dReRamuri amplitudis nazrdi sxvaobis meTodiT 0.70

C–s aRwevs, xolo aRmavali tendencia saimedoa da cvlilebis siCqare, romelic aseve udidesia sezonebs Soris, 0.040

C-s Seadgens weliwadSi. naleqebis sezonuri jamebi or periods Soris TiTqmis ar icvleba, Tumca amave dros, mdgradad mcirdeba naleqebis dReRamuri maqsimumebi da naleqebTan dakavSirebuli TiTqmis yvela eqstremaluri klimaturi indeqsi (R10, R20, R50, Rx5day, SDII). es niSnavs, rom imatebs mcirenaleqian dReTa raodenoba da Tanmimdevrulad naleqiani periodebis xangrZlivoba (CWD). cvlilebis mdgradi tendenciebiT, iseve, rogorc sxva sezonebze, xasiaTdeba qaris saSualo siCqaris mniSvnelobebi. sxvaoba or periods (1936-60, 1961-92w.w.) Soris -0.9 m/wm-s Seadgens, xolo tendencia saimedoa da trendis daxris kuTxe Seadgens -0.09. anu, Semodgoma dmanisSi gaxda ufro Tbili, gaxSirebuli mcirenaleqiani dReebiT.

3.1.4 ექსტრემალური მოვლენები

Rvarcofi da mewyersaSiSi procesebi: dmanisis municiaplitetis teritoria mewyeruli procesebis ganviTarebiT dabali riskis kategorias ganekuTvneba da Sesabamisad, mewyerebis mier sasoflo-sameurneo savargulebisaTvis da niadagsafarisaTvis miyenebuli ziani umniSvneloa. Tumca, municipalitetis calkeul ubnebze aRiniSneba ramodenime mewyeruli sxeulis moqmedeba. Rvarcofebis SemTxvevebs adgili aqvs rig adgilebSi periodulad moqmed xevebSi. wyaldidobebs da mis Tanmdev procesebs yovelwliurad aqvs adgili. naleqebis indeqsebi gviCvenebs, rom 1 da TanmimdevrobiT 5 dRis ganmavlobaSi gamoyofili naleqis maqsimaluri raodenoba (rx5day), iseve rogorc dReTa ricxvi, roca naleqebis dRiuri jami metia 10, 20, da 50 mm-ze mcirdeba, amave dros, izrdeba uwyvetad naleqiani periodebi (CWD). eqstremaluri indeqsis (SDII) kleba aCvenebs, rom intensivoba (naleqebis wliuri jamis Sefardeba 0.1 mm-ze met naleqian dReTa ricxvTan wlis ganmavlobaSi), anu saSualod erT dReze mosuli naleqis raodenoba Semcirebulia, rac am SemTxvevaSi orive parametris cvlilebiTaa gamowveuli. kerZod, naleqebis wliuri jamebis SemcirebiTa da naleqian dReTa raodenobis zrdiT. es regioni klimaturad ar aris uxvnaleqiani, dRis ganmavlobaSi 90mm da meti naleqi saerTod ar dakvirvebula. rac Seexeba RvarcofsaSiS dReebs, 50 mm-ze meti naleqis mqone dReebis raodenoba mTeli ganxiluli 50 wlis ganmavlobaSi daikvirva 6-jer, 4-jer pirvel, xolo 2-jer meore 25-wlian periodSi. uaryofiTi niSnis trendebi gamovlinda dReRamur maqsimalur naleqebTan dakavSirebuli indeqsebisa (Rx1day, Rx5day) da naleqebis saSualo intensivobisaTvis (SDII).




54

cxrili 10. Rvarcofisa da mewyerisaTvis saSiSi naleqebis raodenobis cvlileba

Rvarcof da mewyersaSiSi procesebi

dReRamurad mosuli

naleqebis jami > 50 mm-ze

dReRamurad mosuli


naleqebis wliuri jamis 200

da meti mm-iT gadaWarbebis SemTxvevebi

SemTxvevaTa ricxvis

cvlileba -2 0 0

aqve aRvniSnavT, rom ucvlelia naleqTa wliuri jamis 200 mm da metiT gadametebis SemTxvevebi, rac mewyersaSiSi procesebis kriteriumia. orive ganxilul periodSi aseTi SemTxvevebi mxolod TiTo-TiTojer aRiniSna. es metyvelebs imaze, rom dmanisis municipalitetis zonaSi Rvarcofebisa da mewyrebis riskebi kvalv dabali rCeba. gvalva iseve, rogorc sxva regionebisaTvis Sefasda, naleqebis standartizirebuli indeqsiT (SPI). cxrilSi moyvanilia mkacri da eqstremaluri gvalvebis ganmeorebadobaTa ricxvis cvlileba or periods Soris.

cxrili 11. sxvadasxva periodis mkacri gvalvebis saSualo raodenoba periodebis mixedviT

mkacri gvalva (SPI<-1.5)

1 Tviani 3 Tviani 6 Tviani 9 Tviani 12

Tviani

1961-1985 15 16 11 13 10

1986-2010 16 15 9 17 21

sxvaoba 1 -1 -2 4 11

cxrili 12. sxvadasxva periodis eqstremaluri gvalvebis saSualo raodenoba periodebis mixedviT

eqstremaluri gvalva (SPI<-2.0)

1 Tviani

3 Tviani

6 Tviani

9 Tviani

12 Tviani

1961-1985 12 7 4 3 5

1986-2010 5 4 4 1 1 sxvaoba -7 -3 0 -2 -4

rogorc cxrilebidan Cans, gazrdilia mxolod xangrZlivi droiTi masStabis mkacri gvalvebis ricxvi. danarCen SemTxvevebSi gvalvebis sixSire iklebs, gansakuTrebiT Semcirebulia eqstremaluri gvalvebis xdomilebis albaToba.




55

zemoT aRniSnuli naleqebis klebis fonze eqstremaluri gvalvebis aseTi Semcirebis aixsneba imiT, rom naleqebis mniSvnelovani deficitis TiTqmis yvela SemTxveva aRiniSna, ZiriTadad, pirvel 25-wlian periodSi da miekuTvneba 2 gvalvian periods, romlebic daikvirva 1961-1963 da 1978-1979 wlebSi. sakuTriv gvalvis indeqsi mTeli ganxiluli periodis ganmavlobaSi, ZiriTadad, 6-, 9- da 12-Tviani droiTi bijis mixedviT xasiaTdeba Semcirebis tendenciebiT, rac naleqebis deficitis zrdaze miuTiTebs da bunebrivia naleqebis klebis situaciaSi. amasTan, es raioni SedarebiT mSral klimatur zonaSia da soflis meurneobisTvis gvalvebis problema aq mwvaved dgas.

3.1.4 დანართი, დმანისის კლიმატური პარამეტრების მნიშვნელობები

cxrili 1. saSualo temperatura, 0C

periodi zamTari gazafxuli zafxuli Semodgoma weli 1961-85w.w. -0.5 7.3 17.5 9.7 8.5

1986-2010 0.1 7.8 18.3 10.1 9.1 sxvaoba 0.7 0.5 0.8 0.4 0.7

cxrili 2. saSualo maqsimaluri temperatura, 0C

periodi zamTari gazafxuli zafxuli Semodgoma weli 1961-85w.w. 4.1 12.3 22.2 14.6 13.2

1986-2010 4.6 12.8 23.1 15.2 14.0 sxvaoba 0.5 0.5 0.9 0.7 0.7

cxrili 3. temperaturis absoluturi maqsimumi, 0C


1986-2010 21.9 27.5 33.7 30.2 33.7 sxvaoba 2.9 -2.1 0.4 0.6 0.4

cxrili 4. saSualo minimaluri temperatura, 0C


1986-2010 -3.4 3.8 14.2 6.1 5.3 sxvaoba 0.5 0.2 0.7 -0.1 0.4




56

cxrili 5. temperaturis absoluturi minimumi, 0C

periodi zamTari gazafxuli zafxuli Semodgoma weli 1961-85w.w. -19.7 -14.4 2.7 -7.5 -19.7

1986-2010 -16.2 -12.6 3.1 -8.0 -16.2 sxvaoba 3.5 1.8 0.4 -0.5 3.5

cxrili 6. temperaturis saSualo dReRamuri amplituda, 0C


1986-2010 8.2 9.0 8.9 9.0 8.7 sxvaoba 0.3 0.3 0.1 0.7 0.3

cxrili 7. naleqebis jami, mm


1986-2010 73.1 202.1 220.1 129.3 624.4 sxvaoba 11.9 -28.5 -29.3 3.7 -40.7

cxrili 8. naleqebis dReRamuri maqsimumi, mm


1986-2010 48.0 35.3 52.0 32.3 52.0 sxvaoba 25.1 -28.9 -0.1 -17.8 -12.2

cxrili 9. naleqebis saSualo dReRamuri maqsimumebi, mm


1986-2010 7.2 14.1 18.0 10.9 12.6 sxvaoba -0.2 -5.7 -4.1 -3.7 -3.5

cxrili 10. qaris saSualo siCqare, m/wm

periodi zamTari gazafxuli zafxuli Semodgoma weli 1936- 3.4 2.9 2.3 2.5 2.8




57

60w.w. 1961-1992 2.4 1.8 1.4 1.6 1.8 sxvaoba -1.1 -1.1 -0.9 -0.9 -0.9

cxrili 11. qaris maqsimaluri siCqare, m/wm

periodi zamTari gazafxuli zafxuli Semodgoma weli 1970-92w.w. 42 38 28 36 42

cxrili 12. qaris saSualo maqsimaluri siCqare, m/wm


cxrili 13. yinviani Rameebis (dReRamis minimumi Tmin<0°C) saSualo raodenoba

(FD0)


1986-2010 73.2 19.5 0.0 12.9 105.1 sxvaoba 1.7 -3.1 0.0 3.1 1.3

cxrili 14. yinviani dReebis (dReRamis maqsimumi Tmax<0°C) saSualo raodenoba

(ID0)


1986-2010 16.8 1.4 0.0 0.8 18.8 sxvaoba -4.5 -2.4 0.0 0.4 -6.7

cxrili 15. cxel dReTa (dReRamis maqsimumi Tmax>25°C) saSualo raodenoba

(SU25)


1986-2010 0.0 0.7 27.6 4.2 32.4 sxvaoba 0.0 0.4 6.7 2.0 9.1




58


(SU30)


1986-2010 0.0 0.0 1.6 0.1 1.7 sxvaoba 0.0 0.0 0.8 0.1 0.8

cxrili 17. tropikuli Rameebis (dReRamis minimumi Tmin>20°C) saSualo raodenoba (TR20)


1986-2010 0.0 0.0 0.3 0.0 0.3 sxvaoba 0.0 0.0 0.1 0.0 0.1

cxrili 18. naleqian dReTa saSualo raodenoba periodSi, rodesac naleqebis

raodenoba≥10 mm (R10)


1986-2010 0.8 4.4 5.5 2.3 13.0 sxvaoba -0.1 -2.8 -2.4 -1.2 -6.6

cxrili 19. Tavsxma naleqian dReTa saSualo raodenoba periodSi, rodesac

naleqebis raodenoba≥20 mm (R20)


1986-2010 0.12 0.8 1.3 0.4 2.6 sxvaoba 0.04 -1.0 -0.9 -0.6 -2.4




1986-2010 0.0 0.0 0.1 0.0 0.1




59

sxvaoba 0.0 -0.04 0.0 -0.04 -0.1




1986-2010 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 sxvaoba 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

cxrili 22. naleqis saSualo intensivoba periodSi (naleqebis jamis Sefardeba 1 mm-ze met naleqian dReTa ricxvTan), mm/dRe (SDII)


1986-2010 3.6 5.1 5.7 4.5 4.9 sxvaoba -0.7 -1.8 -2.0 -1.6 -1.8

cxrili 23. Tanmimdevrulad 5 dReSi mosuli naleqebis maqsimaluri raodenoba, mm (Rx5day)


1986-2010 79.9 71.1 85.6 79.9 85.6 sxvaoba 31.7 -30.1 -4.3 -23.6 -17.9

cxrili 24. zrdis sezonis xangrZlivoba (GSL)

periodi zamTari gazafxuli zafxuli Semodgoma weli 1961-85w.w.

_ _ _ _ 249.0

1986-2010 _ _ _ _ 244.8 sxvaoba _ _ _ _ -4.2

cxrili 25. Tbili periodebis xangrZlivobis indikatori (WSDI)


_ _ _ _ 1.9

1986-2010 _ _ _ _ 11.1




60

sxvaoba _ _ _ _ 9.2

cxrili 26. civi periodebis xangrZlivobis indikatori (CSDI)


_ _ _ _ 4.3

1986-2010 _ _ _ _ 1.6 sxvaoba _ _ _ _ -2.7

cxrili 27. Tanmimdevrulad mSrali dReebis raodenoba (CDD)


_ _ _ _ 31.0

1986-2010 _ _ _ _ 21.4 sxvaoba _ _ _ _ -9.6

cxrili 28. Tanmimdevrulad naleqiani dReebis raodenoba (CWD)


_ _ _ _ 7.3

1986-2010 _ _ _ _ 9.5 sxvaoba _ _ _ _ 2.2

* _ sezonebis mixedviT indeqsi ar gamoiTvleba.

3.2. კლიმატის ცვლილების სამომავლო სცენარები მარნეულის

მუნიციპალიტეტში 2020–2050 წწ.

3.2.1. კლიმატური პარამეტრების ცვლილება

am TavSi mocemulia klimatis cvlilebis scenari dmanisis raionisaTvis.

scenarSi Sefasebulia klimaturi parametrebis cvlileba 2020-2050 wlebis

periodisaTvis. Mklimatis cvlilebis momavali scenari Sefasda regionaluri

PRECIS modeliT (danarTi 2), romelmac gamoyena ECHAM4 globaluri modeli

da msoflios sicialur-ekonomikuri ganviTarebis ori (A2, B2) scenari (ix.

danarTi 4).

modelis dakalibreba moxda dmanisis meteosadguris realuri dakvirvebebis

monacemebiT. dakalibrebis meTodologia ixileT danarT 3 (meTodologia).




61

naxaz 6. warmodgenilia saSualo temperaturebisa da naleqebis jamebis 30

wliani dakvirvebis saSualo mniSvnelobebi TviToeuli TvisaTvis da igive

parametrebis mniSvnelobebi gamoTvlili ECHAM4 da HADCM3 modelebiT.

nax. 6. saSualo temperaturebisa da naleqebis jamebisis 30 wliani saSualo

mniSvnelobebi (dmanisi, 0C, mm)

dmanisis meteosadguris dakvirvebebisa da modelis mier gamoTvlili igive

klimaturi patametrebis Sedarebisas Cans, rom orive modeliT daTvlili

zamTris Tveebis saSualo temperaturebi naklebia dakvirvebulze, xolo

ivlissa da agvistoSi ECHAM modeliT daTvlili temperaturebi naklebia

dakvirvebaze. ECHAM modeliT daTvlili naleqebi zafxulis TveebSi

mniSvnelovnad aWarbebs dakvirvebebs, xolo HADCM modeliT 4-15 TveebSi,

xolo zafxulSi igi mniSvnelovnad amcirebs, naleqebis raodenobas.

cxrili 13-Si mocemulia 1961-1990 periodSi igive klimaturi parametrebis

sezonuri da wliuri trendebi (man-kendali) dakvirvebis da ori globaluri

modelis simulaciebSi

cxrili 13. naleqebis sezonuri da wliuri jamebis 1961-1990 periodis trendebi

(man-kendali) dakvirvebis da ori globaluri modelis simulaciebSi

zamTari gazafxuli zafxuli Semodgoma weli

dakvirveba (T) t/a t/a 0.145 t/a t/a

ECHAM4 (T) t/a t/a t/a t/a t/a

HADCM3 (T) -0.198 -0.132 t/a t/a t/a

dakvirveba (P) t/a t/a t/a t/a t/a

ECHAM4 (P) t/a t/a t/a t/a t/a

HADCM3 (P) t/a t/a t/a t/a t/a

modelis Sedegebis kalibraciis mizniT moxda saSualo 30 wliani Tviuri

mniSvnelbebis empiriul/statistikuri koreqcia. temperaturisaTvis sxvaobis

meTodiT, xolo naleqebisaTvis fardobis (ix. danarTi 2). dakalibrebis




62

Sedegebis validurobis Semowmebis mizniT arsebuli 30 wlani periodi

gayofili iqna or 15 wlian periodebad, maTgan pirvelSi moxda koreqciis

koeficientebis dadgena, romelic Semowmda meore periodis damoukidebel

monacemebze. am ukanasknelis Sedegebi mocemulia cxrilSi 14.

cxrili 14. naleqebis sezonuri da wliuri jamebis saSualo mniSvnelobebis

validaciis Sedegebi ori globaluri modelis simulaciebSi

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

ECHAM4

(T0)

-1.1 -1.0 1.5 -0.4 1.2 0.6 -0.3 -0.8 -1.2 -0.2 1.2 0.8

HADCM3

(T0)

-2.1 -2.1 -0.9 -2.2 0.4 -0.3 0.3 -0.8 -0.8 1.0 1.4 -0.3

ECHAM4

(P,%) -35.2 45.7 1.1 -26.4 7.6 4.1 -12.3 -7.7 -19.3 22.8 -10.9 -18.1

HADCM3

(P,%) -25.8 42.5 -8.6 -4.1 -0.5 -19.7 17.4 -8.8 5.7 16.3 -6.6 -13.3

rogorc cxrilidan Cans temperaturis dakalibrebisas es xerxi sakmaod karg

Sedeges iZleva, ras Seexeba naleqebs, calkeuli TveebisaTvis gadaxrebi

sakmaod didia maT Soris orive modelisaTvis maRalia cdomileba TebervalSi.

aucilebelia aRiniSnos, rom 15 wlian periodSi SerCeuli parametrebis

sizuste cxadia ufro dabalia vidre 30 wlianze, magram SezRuduli varT

arsebuli monacebis periodiT.

qvemoT ganxilulia dmanisis raionisaTvis modelirebuli (ECHAM4, A2,B2 da

HadCM A2) klimaturi parametrebis cvlilebis scenarebi.

nax. 7. garafikze warmodgenilia temperaturis saSualo sezonuri da

wliuri faqtiuri mniSvnelobebi 1961-85 ww., 1986-2010 da 2020-50 ww periodisaTvis ori sxvadasxva scenariT miRebuli mniSvnelobebi (dmanisi, 0

C)




63

saSualo temperatura. naxazi 7-dan Cans, rom saSualo wliuri temperatura dmanisis raionSi (orive scenarisTvis izrdeba yvela sezonze. daTbobas ufro mwvave xasiaTi aqvs, TiTqmis yvela sezonze, ras ori scenriT prognozirebul saSualo wliur temperaturebs Soris gansxvavebas 0.6 0

C-iT zrdis gansakuTrebiT aRsaniSnavia mateba zamTris sezonze B2 scenariT (≈30C), sxva sezonebze saSualo temperatura daaxloebiT 20

C-is farglebSi imatebs. A2 scenariT zamTari 1 gradusiT naklebad Tbeba, vidre meore scenariT, Semodgomasa da zafxulSi es gansxvavba 0.50C-ia, xolo gazafxulis prognozi orive scenariT tolia (ix. danarTi 3.2.4, cxrili 1.). saSualo maqsimumi. nax. 8. aCvenebs, rom am parametris mniSvneloba izrdeba orive scenaris Tanaxmad yovel sezonsa da Sesabamisad wliuradac. iseve, rogorc saSualo temperaturis SemTxvevaSi B2 scenariT es parametri ufro metad imatebs. sezonebs Sorisac udidesi nazrdi zamTarSia (daaxloebiT 3 gradusi), danarCen sezonebze daaxloebiT 1.6 gradusi. saSualo maqsimaluri temperaturis wliuri nazrdi am scenariT 2.50C-ia. A2 scenariT zafxulSi daTboba ufro naklebad intensiuri iqneba, sadac ukanaskneli periodis monacemebiT saSualo maqsimaluri temperatura 0.8 gradusiT gaizarda, scenariT mxolod 0.70C-iT daTbeba. gardamaval sezonebze ki dakvirvebuli mciredi daTboba mniSvnelovan (1.5-2.50C) matebas ganagrZobs (ix. danarTi 3..2.4, cxrili 2).

nax. 8. garafikze warmodgenilia saSualo maqsimaluri temperaturis

sezonuri da wliuri faqtiuri mniSvnelobebi 1961-85 ww., 1986-2010 da 2020-50 ww periodisaTvis ori sxvadasxva scenariT miRebuli mniSvnelobebi (dmanisi, 0

C)




64

nax. 9. garafikze warmodgenilia saSualo minimaluri temperaturis sezonuri da wliuri faqtiuri mniSvnelobebi 1961-85 ww., 1986-2010 da 2020-50 ww periodisaTvis ori sxvadasxva scenariT miRebuli mniSvnelobebi (dmanisi, 0

C)

saSualo minimumis wliuri da sezonuri mniSvnelobebi TiTqmis imeoreben maqsimumebis cvlilebis xasiaTs. B2 scenariT es parametri ufro metad imatebs, vidre A2-iT. yvelaze metad am SemTxvevaSic zamTari da zafxuli Tbeba. A2-iT es daTboba daaxloebiT 0.5 gradusiT ufro mcirea yvela sezonze, wliurad minimumi am scenariT 2.1 gradusiT imatebs. (ix. danarTi 3.2.4, cxrili 3).

nax. 10. garafikze warmodgenilia naleqebis sezonuri da wliuri jamebis

faqtiuri mniSvnelobebi 1961-85 ww., 1986-2010 da 2020-50 ww periodisaTvis ori

sxvadasxva scenariT miRebuli mniSvnelobebi (dmanisi,mm)

naleqebis wliuri jami, romelic dakvirvebis or periods Soris Semcirda 6%-iT, orive A2 scenaris Tanaxmad 3%-iT gaizrdeba. xolo B2 scenariT 4%-iT mcirdeba. orive scenariT yvelaze metad zamTris naleqebi imatebs 20-29%-iT, sadac or periods Sorisac matebaa dakvirebulia. gazafxulzec orive scenariT klebaa prognozirebuli (7-17%-iT) da aqac Tanxvdeba ukanaskneli periodis cvlilebis tendencias. naleqebis jami zafxulSic imatebs B2

scenariT 6%-iT, xolo A2-iT 2-jer naklebad. roca dakvirvebis monacemebiT aq sakmaod didi kleba ganicada naleqebma. Semodgomaze Tanxvdeba dakvirvebisa da A2 scenariT prognozirebuli naleqebis cvlilebis trendi, igi izrdeba 6%-iT. xolo B2 scenariT naleqebis sezonuri jamebi 5%-iT mcirdeba. es ikanaskneli iwvevs gansxvavebas wliuri jamis prognozSic.




65

nax. 11. dRe-Ramis ganmavlobaSi mosuli maqsimaluri naleqebis sezonuri da

wliuri faqtiuri mniSvnelobebi 1956-1980, 1981-2005ww periodebisaTvis da A2

scenariT daTvlili mniSvnelobebi 2020-50 ww periodisaTvis (dmanisi, mm). A(am

parametris gamosaTvlelad saWiroa naleqebis dღiuri mniSvnelobebi,

romlebic gamoTvlilia mxolod A2 scenariT)

rac Seexeba dRe-RameSi mosuli naleqebis maqsimalur mniSvnelobas, igi scenariT 1.3 mm-iT gaizrdeba. dakvirvebis meore periodSi maqsimumi Semcirda da gazafxulidan zafxulSi gadmoinacvla, scenariT ki igi kvlav gazafxulze iqneba mosalodneli. (nax. 11). sezonebis mixedviT naleqebis dRiuri maqsimumebi mxolod zafxulSi mcirdeba da dakvirvebul cvlilebis trends agrZelebs. sxva sezonebze es parametri izrdeba ukanasknel periodSi Semcirebis Semdeg. (ix. danarTi 3.2.4, cxrili 5). naleqebis dRe-Rameuri maqsimumebis saSualo mniSvneloba, iseve, rogorc TviT maqsimumi, scenaris Tanaxmad mxolod zafxulis sezonze gagrZelebs dakvirvebis periodSi gamovlenil Semcirebas. dakvirvebis pirveli periodis mimarT es parametri mxolod zamTarSi gaizrdeba. xolo gardamaval sezonebze naleqebis dRe-Rameuri maqsimumebis saSualo mniSvneloba Semcirdeba, oRond yvela am sezonze cvlilebis trendi Sebrundeba. (nax. 12) (ix. danarTi 3.2.4, cxrili 6)

nax. 12. dRe-Ramuri maqsimaluri naleqebis saSualo sezonuri da wliuri

faqtiuri mniSvnelobebi 1956-1980, 1981-2005ww periodebisaTvis da A2 scenariT




66

miRebuli mniSvnelobebi 2020-50 ww periodisaTvis (dmanisi, mm) (am parametris

gamosaTvlelad saWiroa naleqebis dRiuri mniSvnelobebi, romlebic

gamoTvlilia mxolod A2 scenariT)

nax. 13 garafikze warmodgenilia qaris siCqaris saSualo sezonuri da

wliuri faqtiuri mniSvnelobebi 1961-85 ww., 1986-2010 da 2020-50 ww

periodebisaTvis ori sxvadasxva scenariT miRebuli mniSvnelobebi (dmanisi,

m/wm)

scenaris mixedviT dmanisiSi qaris saSualo siCqare dakvirvebis meore periodSi gamovlenili mniSvnelovani klebis Semdeg TiTqmis ucvleli darCeba. sezonebs Soris yvelaze maRali siCqare isev zamTarSi eqneba da swored am sezonze moimatebs igi 0.3 m/wm-iT meore periodTan SedarebiT. yvela sxva sezonsa da wliuradac qaris siCqare orive scenaris Tanaxmad daaxloebiT 1 m/wm-iT ufro dabali iqneba, vidre es dakvirvebis pirvel periodSi iyo. momavlis scenarebis analizi ZiriTadad eyrdnoba A2 scenaris Sedegebs, radgan am scenarisTvis daTvlilia eqstremaluri indeqsebic, romlebic kidev ufro azusteben cvlilebebis xasiaTs. eqstremaluri indeqsebis daTvla ver moxerxda B2 scenarisaTvis, radgan Cven xelT ara gvaqvs regionaluri modelis mier am scenarisaTvis gamoTvlili yoveldRiuri eqstremumebi. orive scenaris mixedviT dmanisis municipalitetSi yvelaze metad daTboba zamTaris sezonze aris mosalodneli. B2 scenariT temperaturis samive parametri 3 gradusiT izrdeba, xolo A2-iT SedarebiT mcired 2° C—iT. dReTa ricxvi, roca dRis minimaluri temperatura uaryofiTia Tmin<0° C (FD0) saSualod 13.6 dRiT Semcirdeba. aqve aRsaniSnavia, rom dakvirvebis ukanasknel periodSi es parametri mcired imatebda, scenariT ki 19%-iT moiklebs. xolo im dReTa ricxvi roca dRis maqsimumia uaryofiTi Tmax<0°C (ID0) Semcirdeba 2.4 dRiT (45%), gaagrZelebs ukanakneli periodis cvlilebis trends. naleqebis sezonuri jami imatebs A2 scenaris mixedviT 20%-iT, xolo B2 mixedviT ki 29%-iT. naleqebis dReRamuri maqsimumi, romelic dakvirvebis bolo periodSi TiTqmis gaormagda, scenariT igi mcired moiklebs (3%) meore periodTan SedarebiT, Tumca pirveli periodis mniSvnelobaze gacilebiT maRali iqneba.




67

naleqebis dReRamuri maqsimumebis saSualoc am sezonze mniSvnelovnad (30%) imatebs. naleqian dReTa ricxvi 10 da 20 mm-ze meti raodenobis naleqiT imatebs. dReebi 50 da 90 mm-ze meti raodenobis naleqiT arc dakvirvebula da arc scenari uSvebs maT albaTobas. qaris saSulo siCqare am sezonze gaizrdeba ukanaskneli periodis Semcirebis Semdeg, Tumca naklebi iqneba pirveli periodis saSualos. Sedegad zamTari ganxiluli teritoriisTvis ufro Tbili iqneba, nakleb yinviani dReebiTa da Tbili RameebiT, Tumca gazrdili jamuri da intensiuri (10 da 20 mm-ze meti) naleqebis raodenobiT da qaris siCqariT. gazafxulze saSulo temperatura dakvirvebis periodSic yvelaze naklebad gaizarda da scenariTac igi am sezonze yvelaze naklebad Tbeba. A2 da B2 scenarebis mixedviT igi 1.6-1.7 gradusiT daTbeba. saSualo maqsimaluri da minimaluric daaxloebiT amdeniTve moimatebs. iseve rogorc zamTarSi temperaturis samive parametris daTboba B2 scenaris mixedviT ufro intensiuria vidre A2-iT. yinvian RameTa ricvxvi ukanaskneli periodis klibas gaagrZelebs da 21%-iT mcirdeba, iseve rogorc yinviani dReebi, romlebic 47%-iT Semcirdeba. mniSvnelovn matebas aCvenebs cxel dReTa (SU25) ricxvi, igi saSualod 3.4 dRiT, magram 16-jer izrdeba. minimumebis 20 gradusze gadametebis SemTxvevebi (TR20) dakvirvebis mTel periodze ar dafiqsirebula da arc scenariT aris mosalodneli. naleqebis sezonuri jami orive scenariT mcirdeba, B2 ufro itensiur klebas aCvenebs (17%), vidre A2 7%. aRsaniSnavia, rom naleqebi dakvirvebis periodebs Sorisac iklebda. momavalSi gaizrdeba dRe-RameSi mosuli naleqebis maqsimaluri raodenoba da naleqebis dReRamuri maqsimumebis saSualoc. aq cvlilebis mimarTuleba dakvirvebis dros gamovlenili tendenciis sapirispiroa. naleqian dReTa ricxvi 10 da 20 daaxloebiT 43-50%-iT mcirdeba. mcired izrdeba mxolod 50 mm-ze met naleqian dReTa raodenoba. qaris saSualo siCqare ukanskneli periodis sidideze 0.1m/wm-iT meti iqneba, Tumca dakvirvebis pirvel periodze naklebi darCeba. gazafxuli dmanisis municipalitetSi iqneba ufro Tbili da eqstremalurad naleqiani. zafxulis saSualo temperatura 2-2.70

C-iT moimatebs A2 da B2 scenarebis Sesabamisad. saSualosa da saSualo maqsimumze metad imatebs saSulo minimumi, rasac eqsremaluri indeqsebic adasturebs. zafxulis cxeli dReebis (SU25) raodenoba mniSvnelovnad imatebs (94%), iseve, rogorc dakvirvebis periodSi. xolo tropikuli Rameebis (TR20) ricxvi ki TiTqmis 7 dRiT izrdeba (34.5-jer). naleqebis sezonuri jami ufro naklebad imatebs B2 scenariT (3%), vidre B2 scenariT (6%). naleqian dReTa ricxvi 10, 20 da 50 mm-ze meti dReebiT mcirdeba. amaTgan yvelaze metad 20 mm-ze met naleqian dReTa rixvi mcirdeba (94%), 50 mm-ze meti naleqini dReebis ricxvis erTeuli SemTxvevebi daikvirveboda pirvel periodSi. scenariT ki aseTi SemTxvevebi zafxulSi aRar iqneba mosalodneli. sezonis ganmavlobaSi erT dReSi mosuli maqsimaluri naleqebis raodenoba 36%-iT mcirdeba, xolo dReRameSi mosuli naleqebis saSulo Semcirebulia daaxloebiT 41%-iT. amdenad zafxulis sezonze naleqebis jamis zrda da eqstremalurad naleqian dReTa




68

kleba gvafiqrebinebs, rom am sezonze naleqebis intensivoba Semcirdeba da gaizrdeba mcirenaleqian dReTa ricxvi. qaris saSualo siCqare orive scenaris mixedviT mcirdeba dakvirvebis orive periodTan SedarebiT. amdenad zafxuli bolnisSi gacilebiT cxeli da naleqiani iqneba. riskis faqtors Seicavs temperaturis gazrdili eqstremumebi, rac adamianis janmrTelobasa da soflis meurneobis seqtorze iqoniebs zemoqmedebas. TvalsazrisiT ufroa saxifaTo, vidre sasoflo sameurneo dargisaTvis, Semodgomaze saSualo temperatura 1.9-2.5 gradusiT imatebs A2 da B2 scenaris Sesabamisad. am sezonzec maqsimaluri temperaturebi odnav naklebad imatebs, vidre minimalurebi. eqstremaluri temperaturuli indeqsebi aCvenebs, rom savaraudod cxel dReTa (SU25) ricxvi gaizrdeba saSualod 6,3 dRiT (4-jer) sezonze. iseve rogorc dakvirvebis periodebs Soris es sidide 2-jer gaizarda, xolo scenariT kidev 2-jer. xolo tropikul RameTa (TR20) ricxvi ki 0.1 SemTxveviT sezonze. yinvian dReTa SemTxveva am meteosadgurze dakvirvebis meore periodSi gaizarda, magram scenariT Semcirdeba imaze metad vidre pirvel periodSi iyo. dakvirvebis pirvel periodTan SedarebiT, naleqebis sezonuri jami A2 scenariT 6%-iT imatebs da B2 scenaris Sesabamisad ki 5%-iT iklebs. Tumca izrdeba bolo periodis sididesTan SedarebiT. dRe-RameSi mosuli maqsimaluri naleqebis raodenoba izrdeba, xolo am parametris gasaSualoebuli sidide mcirdeba. orive parametri icvleba dakvirvebis tendenciebis sapirispirod. mcirdeba im dReTa ricxvic, roca dRiuri naleqi 10, 20 da 50mm-ze metia Sedegad, naleqebis yvela monacemiT Semodgomaze Tavsxma naleqebis riski aRar arsebobs. A2 scenaris Sesabamisad naleqebis gazrdili sezonuri jami gadanawideba gaxSirebul mcirenaleqian dReebze. Semodgoma gacilebiT Tbili iqneba Semcirebuli wayinvis da eqstremaluri naleqebis riskiT.

3.2.2 ექსტრემალური ინდექსები

naleqebis jamisa da maqsimaluri da minimaluri temperaturis yoveldRiuri monacemebiT gamoTvlili iqna eqstremaluri klimaturi indeqsebi 2020-50ww periodisaTvis. indeqsebis aRwera da maTi gamoTvlis meTodologia identuria faqtiuri monacemebiT Catarebuli estremaluri indeqsebis gamoTvlisa (ix. danarTi 3). cxrilSi 15. mocemulia eqstremaluri indeqsebis saSualo 30 wliuri mniSvnelobebis cvlileba sabaziso (1960-90ww) da saprognozo (2020-50ww) periodebs Soris.

cxrili 15. eqstremaluri klimaturi indeqsebis cvlileba (trendi agebulia dakvirvebis mTeli periodisaTvis), sxvaoba aRebulia or 30 wlian periods Soris (1960-90 da 2020-50ww)




69

* dR. r. _ dReTa ricxvi ** p.x _ periodis xangrZlivoba *** -wiTeli feriT aRniRnulia mdgradi trendebi

3.2.3 ექსტრემალური მოვლენები

Rvarcofi da mewyersaSiSi procesebi: naleqebis indeqsebi gviCvenebs, rom erT dResa (rx1day) da TanmimdevrobiT 5 dRis ganmavlobaSi gamoyofili naleqis maqsimaluri raodenoba (rx5day) Semcirdeba, iseve rogorc yvela naleqebis indeqsebi TanmimdevrobiT naleqiani periodis garda. aRsaniSnavia, rom am indeqsis wrfivi treni mdgradia. mdgradia agreTve, im indeqsebis trendebic rogorocaa: dReTa ricxvi, roca naleqebis dRiuri jami metia 10 da 20 mm-ze da naleqebis intensivoba (naleqebis wliuri jamis Sefardeba naleqian dReTa ricxvTan wlis ganmavlobaSi). SDII indeqsis klebas ufro metad ganapirobebs naleqian dReTa raodenobis zrda vidre naleqebis wliuri jamisa. saSualod erT dReze mosuli naleqebis raodenoba Semcirebulia. es regioni klimaturad isedac mcirenaleqiania, dRis ganmavlobaSi dakvirvebulia 90mm da meti naleqi saerTod ar aRiniSnula da arc scenaris mixedviT iqneba mosalodneli, xolo RvarcofsaSiSi dReebis raodenoba, 50 mm-ze meti naleqiT TiTqmis ucvleli rCeba. (danarTi 3.2.4, cxrilebi 12-15).

cxrili 16. Rvarcofisa da mewyerisaTvis saSiSi naleqebis raodenobis cvlileba 2020-50 ww periodSi

Rvarcof da mewyersaSiSi procesebi

dReRamurad mosuli


dReRamurad mosuli


naleqebis wliuri jamis 200

da meti mm-iT gadaWarbebis SemTxvevebi

SemTxvevaTa ricxvis

0 0 -1

eqstremaluri indeqsi

trendis koeficienti

cvlileba eqstremaluri

indeqsi

trendis koeficient

i cvlileba

tr20 (dR. r.)* 0.116 6.6 rx1day (mm) -0.107 -7.5

su25 (dR. r.) 0.479 28.9 rx5day (mm) -0.104 -6.7

fd0 (dR. r.) -0.378 -22.9 sdii (mm/dRe) -0.028 -1.9

id0 (dR. r.) -0.187 -12.5 r10mm (dR. r.) -0.089 -5.8

gsl (p.x)** 0.576 34.9 r20mm (dR. r.) -0.043 -2.9

wsdi (p.x) 0.458 29.1 R50mm (dR. r.) -0.001 -0.1

csdi (p.x) -0.04 -2.1 cdd (p.x) -0.079 -5.3

dtr (0C) -0.001 0 cwd (p.x) 0.089 5.7




70

cvlileba

cxrili 16 da danarTi 3.2.4-is cxrili 14 aCvenebs, rom Rvarcofis riski dmanisis municipalitetSi ar icvleba. aqve aRvniSnavT, rom naleqTa wliuri jamis 200 mm da metiT gadametebis SemTxvevebi, rac mewyersaSiSi procesebis kriteriumia, meore periodSi Semcirebulia 1 SemTxveviT. gvalva iseve, rogorc sxva regionebisaTvis Sefasda, naleqebis standartizirebuli indeqsiT (SPI) (danarTi 4). cxrilSi moyvanilia mkacri da eqstremaluri gvalvebis ganmeorebadobaTa ricxvi ganxiluli samive periods Soris.

cxrili 17. sxvadasxva xangrZlivobis “mkacri gvalvebis” ganmeorebadobis saSualo raodenoba ganxilul periodSi

mkacri gvalva (SPI<-1.5)


Tviani

1961-85w.w. 15 16 11 13 10 1986-2010 16 15 9 17 21

2020-2050 A2 23 21 21 20 20

2020-2050 B2 12 21 16 11 20

cxrili 18. sxvadasxva xangrZlivobis “eqstremaluri gvalvebis” ganmeorebadobis saSualo raodenoba ganxilul periodSi

eqstremaluri gvalva (SPI<-2.0)


Tviani

1961-85w.w. 12 7 4 3 5 1986-2010 5 4 4 1 1

2020-2050 A2 4 9 11 11 10

2020-2050 B2 11 8 8 11 7

cxrilebis Tanaxmad naleqebis mkacri deficiti A2 scenariT TiTqmis yvela xangrZlivobis gvalvebisaTvis gaizrdeba, agreTve moimatebs 6-12 Tviani deficitis raodenobac. zogadad B2 scenariT prognozirebuli naleqebis deficitis SemTxvevebis raodenoba ufro naklebia, vidre A2 scenariT.

3.2.4. დანართი: დმანისის კლიმატური პარამეტრების ფაქტიური და

პროგნოზირებული მნიშვნელობები

cxrili 1. saSualo temperatura, 0C




71

periodi zamTari gazafxuli zafxuli Semodgoma weli 1961-85w.w. -0.5 7.3 17.5 9.7 8.5 1986-2010 0.1 7.8 18.3 10.1 9.1 2021-50

A2 1.4 8.9 19.5 11.6 10.4 2021-50

B2 2.6 9.0 20.2 12.2 11.0

cxrili 2. saSualo maqsimaluri temperatura, 0C


1986-2010 4.6 12.8 23.1 15.2 14.0 2021-50

A2 6.0 13.8 23.8 16.3 15.0 2021-50

B2 7.3 14.1 24.7 16.9 15.7

cxrili 3. saSualo minimaluri temperatura, 0C


1986-2010 -3.4 3.8 14.2 6.1 5.3 2021-50

A2 -1.1 4.9 15.6 8.3 6.9 2021-50

B2 -0.7 5.2 16.3 8.8 7.4

cxrili 4. naleqebis jami, mm


1986-2010 73.1 202.1 220.1 129.3 624.4 2021-50

A2 73.5 214.0 266.0 133.3 685.7 2021-50

B2 79.0 189.9 256.6 119.1 637.5

cxrili 5. naleqebis dReRamuri maqsimumi, mm

periodi zamTari gazafxuli zafxuli Semodgoma weli




72

1961-85w.w. 22.9 64.2 52.1 50.1 64.2

1986-2010 48.0 35.3 52.0 32.3 52.0 2021-50

A2 43.6 65.5 33.3 58.1 65.5

cxrili 6. naleqebis saSualo dReRamuri maqsimumebi, mm


1986-2010 7.2 14.1 18.0 10.9 12.6 2021-50

A2 9.4 15.0 13.0 12.2 12.4

cxrili 7. qaris saSualo siCqare, m/wm


1961-1992 2.4 1.8 1.4 1.6 1.8 2021-50

A2 2.7 1.9 1.3 1.7 1.9 2021-50

B2 2.7 1.9 1.3 1.7 1.9

cxrili 8. yinviani Rameebis (dReRamis minimumi Tmin<0°C) saSualo raodenoba

(FD0)


1986-2010 73.2 19.5 0.0 12.9 105.1 2021-50

A2 57.9 17.9 0.0 7.2 82.7

cxrili 9. yinviani dReebis (dReRamis maqsimumi Tmax<0°C) saSualo raodenoba

(ID0)


1986-2010 16.8 1.4 0.0 0.8 18.8 2021-50 11.6 2.0 0.0 0.3 13.7




73

A2


(SU25)


1986-2010 0.0 0.7 27.6 4.2 32.4 2021-50

A2 0.0 3.4 40.4 8.5 52.3

cxrili 11. tropikuli Rameebis (dReRamis minimumi Tmin>20°C) saSualo raodenoba (TR20)


1986-2010 0.0 0.0 0.3 0.0 0.3 2021-50

A2 0.0 0.0 7.1 0.1 7.2

cxrili 12. naleqian dReTa saSualo raodenoba periodSi, rodesac naleqebis

raodenoba≥10 mm (R10)


1986-2010 0.8 4.4 5.5 2.3 13.0 2021-50

A2 1.7 4.1 4.8 2.5 13.0




1986-2010 0.12 0.8 1.3 0.4 2.6 2021-50

A2 0.4 0.9 0.3 0.5 2.1






74


1986-2010 0.0 0.0 0.1 0.0 0.1 2021-50

A2 0.0 0.1 0.0 0.0 0.1




1986-2010 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 2021-50

A2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

4. დანართები

დანართი 1. წრფივი ტრენდის მდგრადობის კრიტერიუმი

ექსტრემალური კლიმატური ინდექსებისათვის გამოითვლება წრფივი ტრენდები (წრფივი

რეგრესიის კოეფიციენტები). მათი სტატისტიკური საიმედოობა შეფასებულია „კენდალ

ტაუ“ ტესტის გამოყენებით.

ტრენდების დასახასიათებლად გამოთვლილ იქნა შემდეგი პარამეტრები:

ტრენდის დახრის კოეფიციენტი

b=Rσy/σx;

სადაც R დეტერმინისტული კოეფიციენტია, ხოლო საშუალო კვადრატული გადახრა

= 22 )(xx

ტრენდებისათვის აღებულია 5% - იანი ნიშნადობის დონე, როცა გამოთვლილი Z –ის

ალბათობა P=Pr {Z Z/2} მეტია 95%-ზე.




75

დანართი 2. კლიმატის ცვლილების ექსტრემალური ინდექსები

გამოთვლილი იქნა შემდეგი ინდექსები:

1. FD0 – ყინვიან დღეთა რიცხვი წელიწადში: იმ დღეთა რიცხვი წელიწადში, როცა დღის

მინიმუმი TNij<0°C;

2. SU25 - ზაფხულის დღეები: იმ დღეთა რიცხვი წელიწადში, როცა დღის მაქსიმუმი TXij>25°C;

3. ID0 – ყინვიან დღეთა რიცხვი: იმ დღეთა რიცხვი წელიწადში, როცა დღის მაქსიმუმი

TXij<0°C;

4. TR20 - ტროპიკული ღამეები: იმ დღეთა რიცხვი წელიწადში, როცა დღის მინიმუმი

TNij>20°C;

5. GSL –სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობა Tj>5°C ;Tj<5°C ;

6. WSDI - წელიწადში იმ დღეთა რიცხვი, როცა მინიმუმ 6 დღის განმავლობაში

თანმიმდევრობით Txij>Txin90; (სითბური ტალღის მსგავსი)

7. CSDI - წელიწადში იმ დღეთა რიცხვი,)როცა მინიმუმ 6 დღის განმავლობაში

თანმიმდევრობით Tnij<Tnin10;

8. DTR - დღიური ტემპერატურის დიაპაზონია. თუ Txij დღის მაქსიმალური და Tnij დღის

მინიმალური ტემპერატურაა i დღესა და j პერიოდში, მაშინ DTRj=I

TnTx ij

I

i

ij )(1

;

9. RX1day - ნალექის რაოდენობის 1 დღიანი მაქსიმუმი, RX1i=max(RRij);

10. RX5day - ნალექის რაოდენობის 5 დღიანი მაქსიმუმი RX5i=max(RRij);

11. SDII - მარტივი დღიური ინტენსივობის ინდექსი, ნალექების წლიური ჯამის

შეფარდება ნალექეიან დღეთა რიცხვთან წელიწადში. SDIIi =W

RRW

w

wj1 ;

12. R10 - თავსხმა ნალექების რიცხვი წელიწადში, RRij 10 მმ; 13. R20 - თქეში ნალექების რიცხვი წელიწადში, RRij 20 მმ;

14. R50 - იმ დღეთა რიცხვი წელიწადში, როცა RRij 50 მმ; 15. R99p

16. CDD - მშრალ დღეთა რივხვი: იმ დღეთა მაქსიმალური რაოდენობა, როცა

თანმიმდევრობით დღიური ნალექების რაოდენობა RRij<1მმ;

17. CWD - ნალექიან დღეთა რიცხვი: იმ დღეთა მაქსიმალური რაოდენობა, როცა

თანმიმდევრობით დღიური ნალექების რაოდენობა RRij1მმ.

დანართი 3. გვალვის შეფასების ინდექსი (SPI)

გვალვა არის ეკოსისტემის მდგომარეობა, რომელიც ხასიათდება დროის გარკვეული

პერიოდის განმავლობაში ნალექების სიმცირით გამოწვეული ტენის ნაკლებობით.




76

გვალვის იდენტიფიცირებისა და დახასიათების სირთულეები, ძირითადად,

დაკავშირებულია დროის პერიოდის განსაზღვრასთან, რომლის განმავლობაშიც

აკუმულირდება ნალექების დეფიციტის შედეგები. აგრეთვე რთულია ნალექებისა და

წყლის გამოყენებადი რესურსების დეფიციტს შორის ურთიერთზეგავლენისა და მათი

თანმხლები შედეგების დადგენაც.

წყლის გამოყენებადი რესურსები მოიცავს: ნიადაგის ტენს, გრუნტის წყლებს, თოვლის

საფარს, ჩამონადენსა და წყალსაცავებში დაგროვილ წყალს. გვალვა თავს იჩენს, როდესაც

წყალზე მოთხოვნილება აჭარბებს წყლის გამოყენებადი რესურსებით შექმნილ მარაგას.

წყლის გამოყენებადი რესურსების სხვადასხვა სახეების შექმნას ატმოსფერული

ნალექებიდან დროის სხვადასხვა პერიოდი სჭირდება. წყლის გამოყენებასაც აქვს თავისი

მახასიათებელი დროითი მასშტაბები. დროში ნალექების დეფიციტი აკუმულირების

თვალსაზრისით გამოყოფენ გვალვის ფუნქციონალურად განსხვავებულ ტიპებს.

ნახ.13-დან ჩანს ნალექების დეფიციტით გამოწვეული სხვადასხვა ტიპის გვალვების

თანმიმდევრობა: თვადაპირველად, გვალვა მოქმედებს სასოფლო-სამეურნეო სექტორზე,

რომელიც ყველაზე მეტადაა დამოკიდებული ნიადაგში ტენის შემცველობაზე, ხოლო

დაახლოებით 6-9 თვის შემდეგ მოქმედებს იმ სექტორებზე, რომლებიც დამოკიდებულია

ზედაპირულ და გრუნტის წყლებზე.

ნახ.13. ნალექების დეფიციტის გავლენა სხვადასხვა სახის წყლის რესურსებზე




77

ნალექების სტანდარტიზებული ინდექსი არის ნალექების გადახრა არჩეული დროის

პერიოდის საშუალოდან, შეფარდებული საშუალო კვადრატულ გადახრასთან (), სადაც

საშუალო და საშუალო კვადრატული გადახრა განსაზღვრულია 1955-2006 წწ.

პერიოდისათვის და სხვადასხვა დროითი i (i=1, 3, 6, 9, 12 თვე) ბიჯისათვის.

ჩვენს მიერ არჩეული დროითი ბიჯები (i=1, 3, 6, 9, 12 თვე) ახასიათებს ნალექების

დეფიციტის ზემოქმედებას წყლის გამოყენებადი რესურსების ხუთივე ტიპზე. ნალექების

სტანდარტიზებული ინდექსი პროპორციულია ნალექების დეფიციტისა და იძლევა

გვალვის ხდომილების ალბათობის, საშუალოს პროცენტული წილის და ჯამური

ნალექების დეფიციტის განსაზღვრის საშუალებას.

დროის i პერიოდისათვის (ბიჯისათვის) გვალვა მაშინ დგება, როცა SPI–ის მნიშვნელობა

უწყვეტად ნულს ქვემოთ ეცემა და ნაკლებია -1-ზე. გვალვა იწყება მისი პირველი

უარყოფითი მნიშვნელობიდან და მთვრდება დადებითი მნიშვნელობის დადგომისთანავე.

SPI–ის მნიშვნელობების მიხედვით განისაზღვრება გვალვის ინტენსივობის კატეგორიები,

რომლებიც მოცემულია ცხრილში 19.

ცხრილი 19. გვალვის ინტენსივობის კატეგორიები

SPI გვალვის ინტენსივობის კატეგორიები

-0.99>SPI>0.99 ნორმის მახლობელი

-1.00> SPI>-1.49 ზომიერი

-1.50>SPI>-1.99 მკაცრი

-2.00> SPI ექსტრემალურად მკაცრი

დანართი 4. კლიმატის ცვლილების სცენარების აგების მეთოდოლოგია

სავარაუდოა, რომ 21-ე საუკუნის კლიმატი საკმაოდ განსხვავებული იქნება მე-20 საუკუნის

კლიმატისგან ადამიანის სამეურნეო საქმიანობის ზემოქმედების გამო. ასევე სავარაუდოა,

რომ ცვლილებები მნიშვნელოვანწილად შეეხება ექსტრემალური მოვლენების სიმკაცრესა

და სიხშირეს, ვიდრე კლიმატური პარამეტრების საშუალო მნიშვნელობებს.

მოსალოდნელია, რომ კლიმატის ცვლილება ზეგავლენას მოახდენს ექსტრემალური

მოვლენების სიხშირესა და მაგნიტუდაზე, რისი ვარაუდის საფუძველსაც იძლევა




78

ინტესიფიცირებული ჰიდროლოგიური ციკლი (სტოკერი და სხვ. 2001). კლიმატის

ცვლილების მიმართ საზოგადოების მგრძნობელობა უმთავრესად განისაზღვრება

ექსტრემალური მოვლენების სიხშირისა და სიმკაცრის მიხედვით, რადგან ექსტრემალურ

კლიმატურ მოვლენებს სერიოზული მატერიალური ზარალისა და მსხვრეპლის მოტანა

შეუძლიათ.

კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული მოსალოდნელი საფრთხის შესაფასებლად და

რისკების სამართავად საჭიროა შეიქმნას საიმედო, მაღალი გარჩევის უნარის მქონე

მოდელები, რომლებიც შეძლებენ კლიმატის ცვლილების სცენარების აგებას მაღალი

სიზუსტით. როგორც ზემოთ ითქვა, კლიმატის ცვლილების პროცესში განსაკუთრებით

მნიშვნელოვანია ექსტრემალური მოვლენების (როგორიცაა უხვი ნალექები და მათი

თანმდევი წყალდიდობები და მაღალი ტემპერატურები) სიხშირისა და ინტენსიურობის

მოსალოდნელი ცვლილებების წინასწარ შეფასება. კლიმატის ცვლილების სცენარები და

განსაკუთრებით ექსტრემალური მოვლენების სიხშირისა და ინტენსიურობის

პროგნოზირება აუცილებელია მომავალი დაგეგმარების ყველა ასპექტისათვის (მაგ., წყლის

რესურსები, სოფლის მეურნეობა, ირიგაცია და მიწის დრენაჟი, გზა, რკინიგზა და

სამშენებლო დიზაინი და სხვა სექტორები, როგორიცაა ტურიზმი), იქ სადაც ამინდი და

კლიმატი წარმოადგენენ ყოველდღიური ცხოვრების განმსაზღვრელ ელემენტებს.

გადაწყვეტილების მიმღებნი, ეკონომიკის დარგების ხელმძღვანელები, არასამთავრობო

ორგანიზაციები და მოსახლეობის ფართო ფენები საჭიროებენ საიმედო ინფორმაციას

მომავალი კლიმატის შესახებ, რათა დროულად იქნას შეფასებული კლიმატის ცვლილებით

გამოწვეული რისკები.

იმისათვის, რომ შევაფასოთ კლიმატის მომავალი ცვლილება, პირველ რიგში,

აუცილებელია პროგნოზირებული იქნას, თუ როგორ შეიცვლება მომავალში

ანთროპოგენური საქმიანობით გამოწვეული სათბურის გაზების (და ატმოსფეროს სხვა

შემადგენლების) ემისია ატმოსფეროში. IPCC (ganmarte) სპეციალურ მოხსენებაში ემისიის

სცენარების (SRES) შესახებ დამუშავებული იქნა რიგი ემისიის სცენარებისა, რომლებიც

დაფუძნებულია მსოფლიოს სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების სცენარებზე (A1, A2,

B1, B2). მსოფლიოს სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების სცენარები დაფუძნებულია

მოსახლეობის ზრდის, ეკონომიკური ზრდის, ენერგიის გამოყენების ინტენსივობისა და

სუფთა ტექნოლოგიების დანერგვის სიჩქარეზე.

იმ ეფექტის შესაფასებლად, რომლის გამოწვევაც შეუძლია სათბურის გაზების ემისიების

ზრდას გლობალურ კლიმატზე, იყენებენ გლობალურ ცირკულაციურ მოდელებს (GCMs).

ეს მოდელები წარმოადგენენ დეტალურ მათემატიკურ აღწერას იმ მნიშვნელოვანი

ფიზიკური ელემენტებისა და ატმოსფეროში, ოკეანესა და ხმელეთის ზედაპირზე

მიმდინარე პროცესებისა (ქარები და ოკეანური დინებები, ღრუბლები, ნალექები,

ნიადაგები), რომლებიც ქმნიან კლიმატურ სისტემას. ისინი კარგად აღწერენ თანამედროვე

კლიმატის ჩამოყალიბების ზოგად თვისებებს და შეუძლიათ, ახლო წარსულისათვის,

საკმაო სიზუსტით შეაფასონ კლიმატის ცვლილებები დიდ მასშტაბებზე (ნახევარსფერო,

კონტინენტები და ა.შ). ამდენად, გარკვეული საიმედოობით ეს მოდელები შესაძლოა

გამოყენებულ იქნან ადამიანის საქმიანობაზე კლიმატური სისტემის რეაქციის




79

შესაფასებლად. მაგრამ, ლოკალურ დონეზე მიმდინარე პროცესების აღსაწერად ეს

გლობალური ცირკულაციური მოდელები არასაიმედოა და ამიტომ ხდება ამ მოდელების

რეგიონალიზაცია (რეგიონალურ, ლოკალურ) დონეზე დაყვანა.

გლობალური ცირკულაციური მოდელებით სხვადასხვა რეგიონისათვის უკვე აგებულია

კლიმატის ცვლილების მოსალოდნელი სცენარები, მაგრამ ეს პროგნოზი შედარებით უხეში

მასშტაბისაა (რამდენიმე ასეული კილომეტრი), იმისათვის, რომ იგი გამოყენებულ იქნას

კლიმატის ცვლილების გავლენის შესასწავლად რეგიონულ და ლოკალურ დონეზე.

ლოკალურ დონეზე კლიმატის ცვლილების გავლენის შესაფასებლად საჭიროა

პროგნოზირება მოხდეს გაცილებით მაღალი (50 კმ-მდე) გარჩევის უნარის მქონე

მოდელებით. გლობალური მოდელების გარჩევისუნარიანობის გასაუმჯობესებლად

რეგიონალურ დონეზე, შეიქმნა ლოკალური არის მოდელები, რომლებიც იყენებენ

გლობალური მოდელებით მიღებულ ინფორციას.

ერთ-ერთი ასეთი რეგიონალური მოდელი PRECIS (), რომელიც გამოყენებულია ამ

ნაშრომში, შექმნილია ჰადლეის ცენტრში. Iგი იყენებს ინფორმაციას სხვადასხვა

გლობალური მოდელებიდან, მაგრამ საქართველოს შემთხვევაში გამოყენებულ იქნა ორი

გლობალური მოდელით (HadAM3P და ECHAM4) მიღებულ ინფორმაცია. PRECIS

გამოყენებულ იქნა საქართველოს სხვადასხვა რეგიონებისათვის ლოკალური კლიმატური

ცვლილების სცენარების ასაგებად. Aამ რეგიონულ მოდელს შეუძლია გაითვალისწინოს 50

კმ და ნაკლები მასშტაბის ლოკალური თავისებურებები.

რეგიონული კლიმატური მოდელი ”PRECIS” (რკმ), ლოკალური არის მოდელია, ე.ი.

დედამიწის სფეროს ნებისმიერი ლოკალური ტერიტორიისათვის შეუძლია კლიმატური

სურათის მოცემა 25 - კილომეტრიანი ინტერვალით. რკმ დამყარებულია მათემატიკური

განტოლებების სახით წარმოდგენილ ფიზიკურ კანონზომიერებაზე, რომელიც

სამგანზომილებიანი ბადის გამოყენებით ამოიხსნება. იგი ითვალისწინებს კლიმატური

სისტემის, ატმოსფეროსა და ხმელეთის ზედაპირის კომპონენტებს და ამ სისტემაში

მიმდინარე ყველა მნიშვნელოვან ფიზიკურ პროცესებს (ღრუბლები, რადიაცია, ნალექები,

ნიადაგის ჰიდროლოგია).

PRECIS მოდელის სათვლელი არე მოცავს (25x25კმ) ზომის 110X96 უჯრას ცენტრის

კოორდინატებით 41043’, 42067’ სოციალურ ეკონომიკური განვითარების სხვდასხვა

სცენარებისა და სხვადასხვა გლობალური ცირკულაციური მოდელების გამოყენებით

PRECIS-ი გაშვებულ იქნა სამხრეთ კავკასიის რამდენიმე ქვეყანაში. საქართველოს მიერ

განხორციელდა ორი გაშვება: ერთი საბაზისო პერიოდის (1961-1990) შეფასება ERA401-ს

მონაცემთა ბაზის გამოყენებით და მეორე 2020-2050 წლების სცენარის აგება ECHAM4

გლობალური მოდელის და B2 სცენარის (იხ.დანართი 5) გამოყენებით. აზერბაიჯანში

გშვებულ იქნა PRECIS მოდელის სამი ვარიანტი ECHAM4 მოდელის გამოყენებით და

მსოფლიოს სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების A2 სცენარისათვის: 1961-1990

წლების საბაზისო პერიოდისათვის, რომელიც გამოიყენება მომავლის პროგნოზის

1 ERA40-ევროპის ამინდის საშუალოვადიანი პროგნოზების ცენტრის დაკვირვების მონაცემებისა და ამავე ცენტრის გლობალური

მოდელის მიერ გამოთვლილი პარამეტრების ანალიზის (შეჯერების) შედეგად მიღებული არქივი.




80

კორექტირებისათვის; 2020-2050 წლებისათვის და 2070-2100 წლებისათვის. ჰადლეის

ცენტრთან თანამშრომლობით სომხეთს PRECIS-ით გაშვებული აქვს HadAM3P

გლობალური მოდელის ორი ვერსია: საბაზისო პერიოდისათვის 1961-1990 და მომავალი

2070-2100 წლებისათვის. მიღებულ სცენარებზე დაყრდნობით, საქართველოს რიგი

შერჩეული რეგიონებისათვის, შეფასებულ იქნა ძირითადი კლიმატური პარამეტრების

მომავალი ცვლილებების ხასიათი და ამ ცვლილების გავლენა ბუნებრივ რესურსებსა და

სოციალურ-ეკონომიკურ სისტემებზე.

საპროგნოზო პერიოდისათვის PRECIS მოდელით გამოითვლება კლიმატური

პარამეტრების დაახლოებით 128 მახასიათებელი ყოველ 1 საათში ერთხელ. ეს

პარამეტრები გაოითვლება ხმელეთის ზედაპირსა და ატმოსფეროს 50 ვერტიკალურ

დონესა და ნიადაგის 4 ფენისათვის. ამ პარამეტრებს შორის შეიძლება აღინიშნოს

რადიაციული პარამერები: ხმელეთის ზედაპირზე მოსული რადიაცია, გაბნეული და

არეკლილი რადიაცია, ატმოსფეროს და ნიადაგის ტემპერატურები, წნევა, ტენიანობა,

ნიადაგის ტენშემცველობა, ქარი, ნალექები და სხვა.

კლიმატის ცვლილების სცენარი

როგორც წესი, რეგიონული მოდელების საშუალებით გამოითვლება კლიმატური

პარამეტრების საშუალო მრავალწლიური (30-წლიანი) მონაცემები ორი სხვადასხვა

დროითი პერიოდისათვის. საქართველოსათვის ამ ეტაპზე განიხილება 1960-1990 წწ..

როგორც საბაზისო

პერიოდი და 2020-2050/2070-2100 პერიოდები მომავლის კლიმატის სცენარისათვის.

კლიმატის ცვლილების მომავალი პატამეტრების დადგენა ხდება სათბურის გაზებისა და

აეროზოლების გაფრქვევის რომელიმე სცენარის შესაბამისად.

თითოეული მოდელის დასაკალიბრებლად საჭიროა მისი გაშვება საბაზისო

პერიოდისათვის და მოდელით გენერირებული შედეგების შედარება იგივე პერიოდის

რეალურ დაკვირვებებთან. დაკალიბრების შედეგები გამოიყენება მოდელით

გენერირებული მომავალი სცენარების დასაკორექტირებლად. კავკასიის რეგიონის

შემთხვევაში საბაზისო პერიოდისათვის მოხდა PRECIS გაშვება ორი გლობალური

HadAM3P და ECHAM4 მოდელისათვის და ERA40 გამოყენება. შედეგები შედარდა

საქართველოში არსებულ საბაზისო პერიოდის (1960-1990 წწ.) დაკვირვების მონაცემებს.

სამივე ეს საკონტროლო გაშვება ქმნის ანსამბლს, რომელიც რეგიონული კლიმატური

მოდელის სრულყოფილი დაკალიბრების საშუალებას იძლევა.

დანართი 5 მოდელების დაკალიბრების მეთოდოლოგია

კონკრეტული ლოკალური არისათვის საუკეთესო მოდელის შესარჩევად მოხდა თითოეული

მათგანის ტესტირება რეალურ დაკვირვებათა მასივებზე. ტესტირების პროცესი თავის

თავში შეიცავს მოდელის დაკალიბრების პროცესს, რომლისთვისაც სხვადასხვა მეთოდი

შეიძლება იქნას ჩატრებული. ამიტომ საჭიროა მოცემული ლოკალური არისათვის ყველაზე




81

კარგი მეთოდის შერცევა. ამ შემთხვევაში დაკალიბრების საუკეთესო მეთოდის შერჩევა

მოხდა შემდეგი სამი მეთოდიდან: ფარდობითობის; კორელაციური და სხვაობითი.

თითოეულ მეთოდს წინ უძღვის სამი ეტაპი, რომელიც საერთოა სამივე ამ მეთოდისათვის.

პირველ ეტაპზე საბაზისო პერიოდის (1961-90წწ.) თვითოეული თვისათვის გამოთვლება 30-

წლიანი საშუალო მნიშვნელობა და საშუალო სტანდარტული გადახრა როგორც რეალური

დაკვირვებებისთვის, ასევე HadAM3P და ECHAM4 მოდელებით გამოთვლილი

შედეგებისთვის. მეორე ეტაპზე, საბაზისო პერიოდისათვის გამოთვლილი საშუალო და

საშუალო კვადრატული გადახრები დარდება დაკვირვებების მონაცემებით გამოთვლილ

იგივე პარამეტრებს. ამ პარამეტრებზე დაყრდნობით მოდელის მიერ სიმულირებულ

მონაცემებსა და რეალურ დაკვირვებებს შორის დგინდება ურთიერთკავშირი, რომელიც

შემდეგ მომავლის კლიმატის სცენარის დასაკორექტირებლად იქნება გამოყენებული. მესამე

ეტაპზე ერთ-ერთი მეთოდით (ფარდობითი, კორელაციური, სხვაობითი) ხელოვნურად

აგებული მასივი კვლავ დარდება საბაზისო პერიოდის რეალურ დაკვირვებებს და

გამოითვლება საშუალო მიშვნელობა, სტანდარტული და მაქსიმალური ცდომილება. ამ

კრიტერიუმებზე დაყრდნობით შერცეული იქნება დაკალიბრების ის მეთოდი, რომელსაც

მინიმალური ცდომილება ექნება.

რაც შეეხება დაკვირვებათა მასივის და მოდელით 1960-1990 საბაზისო პერიოდისათვის

სიმულირებული მასივების ერთმანეთთან შესადარებლად გამოყენებულ მეთოდებს ისინი

შემდეგში მდგომარებს:

ფარდობითი მეთოდი: გამოითვლება ფარდობა მოდელის მიერ გამოთვლილ ყოველი თვის

30-წლიან საშუალო მნიშვნელობებსა და დაკვირვებების შესაბამის სიდიდეს შორის.

მოდელის მიერ საბაზისო პერიოდისათვის სიმულირებული მნიშვნელობის (ყოველი

წლის, ყოველი თვის მნიშვნელობა 30-წლიანი პერიოდისათვის) გამოთვლილ ფარდობაზე

გამრავლებით მოხდა კლიმატური პარამეტრების (ტემპერატურის საშუალო, საშუალო

მაქსიმალური და მინიმალური და ნალექების ჯამი) 30-წლიანი მასივის აგება, ისევ

საბაზისო პერიოდისათვის, თითოეული პარამეტრის, ყოველი წლისა და ყოველი

თვისათვის. ხელოვნურად შექმნილი მასივი დარდება რეალურ დაკვირვებათა მასივს

ზემოთ მოცემული კრიტერიუმების გამოყენებით.

კორელაციური მეთოდი: დგინდება კორელაციური კავშირი მოდელის მიერ გამოთვლილ

ყოველი წლის ყოველი თვის მნიშვნელობებსა (საშუალო ან ჯამი) და დაკვირვებების

შესაბამის სიდიდეს შორის. მოდელის მიერ საბაზისო პერიოდისათვის სიმულირებული

მნიშვნელობების (ყოველი წლის, ყოველი თვის მნიშვნელობა) წრფივ რეგრესიის

განტოლებაში ჩასმით აიგება კლიმატური პარამეტრების (ტემპერატურის საშუალო,

საშუალო მაქსიმალური და მინიმალური და ნალექების ჯამი) 30-წლიანი მასივი, ისევ




სხვაობითი მეთოდი: გამოითვლება სხვაობა მოდელის მიერ სიმულირებულ ყოველი თვის

30-წლიან საშუალო მნიშვნელობებსა და დაკვირვებების შესაბამის სიდიდეს შორის.




82

მოდელის მიერ საბაზისო პერიოდისათვის სიმულირებულ მნიშვნელობაზე (ყოველი

წლის, ყოველი თვის მნიშვნელობა 30-წლიანი პერიოდისათვის) გამოთვლილი სხვაობის

დამატებით მოხდა კლიმატური პარამეტრების (ტემპერატურის საშუალო, საშუალო

მაქსიმალური და მინიმალური და ნალექების ჯამი) 30-წლიანი მასივის აგება, ისევ




აღნიშნული სამივე მეთოდით შედარებული და დაკლიბრებული იქნა მიწისპირა

ტემპერატურის საშუალო, საშუალო მაქსიმალური და მინიმალური ტემპერატურისა და

ნელექების ჯამის თვიური მნიშვნელობები. თითოეული ლოკალური არისათვის მოდელის

დაკალიბრების შედეგები იხილეთ შესაბამის თავში.

5. შეფასება და დასკვნები

5.1. დმანისის მუნიციპალიტეტის გეოლოგიური შეფასება კლიმატის

მოსალოდნელი ცვლილების პირბებში

დმანისის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის გეოლოგიური აგებულების განმასხვავებელი

ნიშან-თვისება არის ის, რომ აქ ძირითადად ეფუზიური ვულკანიზმის და ვულკანოგენურ-

დანალექი ფორმაციის ქანები არის გავრცელებული. სახელდობრ, ეფუზიური

წარმონაქმნებიდან მდ. მაშავერას დინების ზემო წელში ფართოდაა წარმოდგენილი ზედა

პლიოცენ - ქვედა მეოთხეულის სუბაერალური ანდეზიტ-ბაზალტები და ანდეზიტები.

ვულკანოგენურ-დანალექი ფორმაცია აგებულია შუა ეოცენის ბაზალური კონგლო-

მერატებით, ლავური განფენებით, მასიური ვულკანური ბრექჩიებით, ბაზალტებით,

ანდეზიტებით და დაციტებით. გარდა აღნიშნულისა, მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე

საკმაოდ ფართო გავრცელებისაა ზედა ცარცის ტურონული, კონიაკური და სანტონური

სართულების პიროკლასტოლითები, რომლებიც ლითოლოგიურად წარმოდგენილია

ბაზალტებით, ანდეზიტებით, დაციტებით და რიოლითებით.

მუნიციპალიტეტის ხშირი ჰიდროგრაფიული ქსელის როგორც მთავარი მდინარეების

(მაშავერა, ხრამი, სარფდერე და სხვ.), ასევე მათი მრავალრიცხოვანი, შედარებით მცირე

შენაკადების ხეობები უმთავრესად აღნიშნული ფორმაციების ქანებში არის

გამომუშავებული. მდინარეული ეროზიისადმი და გამოფიტვის პროცესებისადმი ამ

ქანების მაღალი მდგრადობის გამო, ხეობათა ფერდობები კლდოვანი ქანებით აგებული

კარნიზისებურია. ეს გარემოება განაპირობებს მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე,

კლიმატის ცვლილებისგან დამოუკიდებლად, ღვარცოფული პროცესების წარმოქმნის

მინიმალურ რისკს, უფრო კონკრეტულად, განსახილველ რაიონში ღვარცოფის წარმოქმნის

არავითარი წინაპირობა პრაქტიკულად არ არსებობს.




83

გეოლოგიური აგებულების მეორე დამახასიათებელ ნიშან-თვისება იმაში მდგომარეობს,

რომ ტერიტორიის მეტ ფართობზე ძირითადი ქანები უშუალოდ შიშვლდება დედამიწის

ზედაპირზე ან გადაფარულია ძალზე მცირე სიმძლავრის (<5 მ) დელუვიური თიხნარი

საფარით. ეს გარემოება, ღვარცოფის მსგავსად, თითქმის გამორიცხავს მეწყრების

წარმოქმნის შესაძლებლობას, გარდა ცალკეული მცირე მასშტაბის შემთხვევებისა. სხვათა

შორის, ამ ფაქტზე მითითებულია წინამდებარე დოკუმენტის გეოლოგიური აღწერილობის

ნაწილში, სადაც ნათქვამია, რომ „გომარეთის პლატოს კიდეები იმეწყრება, რაც

გამოწვეულია ლავური განფენების ქვეშ ჩაფენილი ტბიური ნალექების გამორეცხვით“. ეს

მოსაზრება რეალობას სრულად შეესაბამება, მაგრამ, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ამგგვარი

უბნების გავრცელება შეზღუდულია და დასახლებულ პუნქტებს ან სასოფლო-სამეურნეო

სავარგულებს ამ მხრივ საშიშროება არ ემუქრება.

კლიმატის პროგნოზის ნაწილში საყურადღებოა ის ფაქტი, რომ პროგნოზის მიხედვით

ატმოსფერული ნალექების რაოდენობა მომდევნო 30-წლიან პერიოდში (2020 – 2050 წ.წ.)

მნიშვნელოვნად აჭარბებს დმანისის მეტეოროლოგიური სადგურის ანალოგიურ

მონაცემებს, რომლებიც შეეხება 1961 – 2010 წლების პერიოდს. ჰიდროგეოლოგიური

თვალსაზრისით ეს გარემოება ხელსაყრელია, რამდენადაც ატმოსფერული ნალექების

მატების შემთხვევაში, შესაბამისად, მატულობს ინფილტრაციის მაჩვენებელი და აქედან

გამომდინარე, კიდევ უფრო მოიმატებს განსახილველი ტერიტორიის მიწისქვეშა წყლების

ისედაც მდიდარი ბუნებრივი რესურსები. თუ ამ რესურსების სიდიდე გადააჭარბებს

მუნიციპალიტეტის ადგილობრივ მოთხოვნილებას (და სადღეისოდ ეს რეალურია),

რესურსის ნაჭარბი წარმატებით შეიძლება იქნას გამოყენებული სხვა, მიწისქვეშა წყლებით

უფრო ღარიბი, მომიჯნავე მუნიციპალიტეტების დასახლებული პუნქტების

წყალმომარაგებისთვის. ამის ნათელი მაგალითია დაბა კაზრეთის სასმელი

წყალმომარაგება, რომელიც დმანისის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არსებული

ყარაბულახის ეკოლოგიურად სუფთა და უხვდებიტიანი წყაროების ბაზაზე ხდება.

5.2 დმანისის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არსებული მდინარეების

მოკლე ჰიდროლოგიური შეფასება კლიმატის მოსალოდნელი ცვლილების

პირობებში

დმანისის მუნიციპალიტეტის კლიმატის მიმდინარე ცვლილებისა და მომავლის სცენარის

მიხედვით, აღნიშნული მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე, მეტსადგურ დმანისის

მონაცემების მიხედვით, 2021-2050 წლებში ნალექების წლიური ჯამი A2 სცენარის

მიხედვით იზრდება, B2 სცენარის მიხედვით კი კლებულობს. ორივე სცენარით ნალექების

რაოდენობა იზრდება ზაფხულის პერიოდში, რაც ჩვენი აზრით გაზრდის იმ მდინარეების

ჩამონადენს, რომლებიც სათავეს იღებენ დმანისის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე,

მაგრამ არა მდ. ქცია-ხრამის ჩამონადენის რაოდენობრივ მახასიათებლებს.




84

გაზაფხულზე (A2 სცენარით) და ზაფხულში მოსული ნალექების გაზრდილი რაოდენობა

დადებითად იმოქმედებს ტერიტორიაზე არსებული ირიგაციული წყალსაცავების

შევსებაზე და მდინარეთა ჩამონადენის ფორმირებაზე, რომლებსაც ზაფხულის პერიოდში

წყალმცირობა ახასიათებთ და რაც ნეგატიურად აისახება ბოლნისის მუნიციპალიტეტის

სარწყავი ფართობების წყლით უზრუნველყოფაზე და ხრამჰესი II-ის დამატებით კვებაზე.

გაზაფხულისა და ზაფხულის პერიოდში ნალექების გაზრდილი რაოდენობა შეავსებს

წყლის დეფიციტს, რაც ადრე იფარებოდა წყალსაცავების მეშვეობით და ხელს შეუწყობს

წყალსაცავებში წყლის გარკვეული რაოდენობის შენარჩუნებას.

ნალექების დღე-ღამური მაქსიმუმები, რომლებიც წარმოადგენენ მაქსიმალური ხარჯების

მაფორმირებელ ძირითად ფაქტორს, 2021-2050 წლების სცენარით იზრდება გაზაფხულზე

და შემოდგომაზე, რაც ნალექების, ცხელ დღეთა რაოდენობის ზრდისა და ყინვიან დღეთა

რაოდენობის შემცირების ფონზე, გამოიწვევენ თოვლის ინტენსიურ დნობას და

შესაბამისად წყალმოვარდნების დონეების გაზრდას.

დმანისის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არსებული, ტრანზიტული მდ. ქცია-ხრამის

ჩამონადენის მოსალოდნელი ცვლილებების დადგენა ერთი მეტეროლოგიური სადგურის

მონაცემების მიხედვით, შეუძლებელია, რადგან აღნიშნული მდინარე სათავეს იღებს

საკმაოდ შორი მანძილიდან და მისი წყლიანობის რეჟიმი მუნიციპალიტეტის

ტერიტორიაზე დამოკიდებულია ხრამის (წალკის) წყალსაცავის ფუნქციონირების

რეჟიმზე. ამასთან, საქართველოში მდინარეთა ჩამონადენზე დაკვირვებები აღარ

მიმდინარეობს გასული საუკუნის 90 წლების შემდეგ, რის გამო შეუძლებელია დმანისის

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არსებული მდინარეების ბოლო პერიოდის

ჩამონადენის შედარება სხვა პერიოდებთან ჩამონადენის ცვლილებების დასადგენად.

5.3. ბიომრავალფეროვნება და კლიმატის მიმდინარე ცვლილება და

მომავლის სცენარი დმანისის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიისათვის

კლიმატური ფაქტორები(მზის სხივური ენერგია, ტემპერატურა, შეფარდებითი ტენიანობა,

ნალექები და ქარი), განსაკუთრებით კი თერმული,ახდენს პირდაპირ ზეგავლენას

ხმელეთის ეკოსისტემებზე, ბიოტების გეოგრაფიულ განაწილებაზე, მათ სეზონურ

ცვლილებებზე , ეკოსისტემის სახეობრივ შემადგენლობაზე , ბიომრავალფეროვნებაზე და

პროდუქტიულობაზე. ბიოლოგიურ სისტემებზე კლიმატის ზემოქმედების გამოვლინება

ხდება გეოფიზიკური და გეოქიმიური ფაქტორების კომპლექსის ცვლილების

გზით,რომელიც ექვემდებარება კლიმატურ ცვალებადობას.

როგორც ზემოთ აღინიშნა ტემპერატურა არის ერთ ერთი მნიშვნელოვანი ეკოლოგიუერი

ფაქტორი ეკოსისტემაში შემავალი ცოცხალი კომპონენტებისათვის. ის სხვა კლიმატურ

ფაქტორებთან ერთად განაპირობებს ორგანიზმის ცხოველქმედებას, ზრდა-განვითარებას

და განაწილებას.

ცოცხალ ორგანიზმებს ევოლუციის პროცესში გამოუმუშავდათ ტემპერატურის მიმართ

გარკვეული დამოკიდებულება. მათ განვითარებისთვის სჭირდებათ სითბოს




85

განსაზღვრული რაოდენობა. ცოცხალ ორგანიზმებს ტემპერატურის განსაზღვრული

მინიმუმის დროს შეუძლიათ განვითარების დაწყება , რომელსაც „სასიცოცხლო ნული“

ეწოდება. იგი სხვადასხვა ორგანიზმისთვის სხვადასხვაა და დამოკიდებულია ამ

ორგანიზმის მემკვიდრულ თვისებებზე და იმ საარსებო პირობებზე, რომელშიც

ევოლუციურად ჩამოყალიბდა სახეობა. სიცივის გამძლე მცენარეებისთვის „სასიცოცხლო

ტემპერატურის ნული“ დაახლოებით +50C უდრის, ზომიერი სარტყლის მცენარეებისთვის

+100C, ხოლო სითბოს მოყვარულთათვის +150C და მეტსაც. რაც შეეხება ტემპერატურის

ოპტიმუმს, როდესაც ორგანიზმი საუკეთესო ზრდით ხასიათდება იგი სხვადასხვაა

მცენარებისა და ცხოველების სხვადასხვა ჯგუფებისთვის. მცენარეებისთვის იგი მერყეობს

25-300-ს შორის. ტემპერატურის მაქსიმუმი, როდესაც მცენარე წყვეტს ზრდას დაახლოებით

40-500-ის ფარგლებში მერყეობს.

ბიოლოგიურმა სახეობებმა ევოლუციისა და კოევოლუციის პროცესში შეიძინეს

ადაპტაციის მექანიზმები კლიმატური ფაქტორების თანდათანობით და ხანგრძლივად

მიმდინარე ცვლილებების მიმართ.

მცენარეებს მაღალი და დაბალი ტემპერატურისაგან თავის დასაცავად გამოუმუშავდათ

სხვადასხვა ადაპტაციები: ანატომიურ-მორფოლოგიური, ფიზიოლოგიური და

ეკოლოგიური.

რაც შეეხება ცხოველებს,მათი აქტიური ცხოვრება შესაძლებელია ტემპერატურის მხოლოდ

ვიწრო დიაპაზონში 00-დან დაახლოებით 500C-მდე. ცხოველებისთვის ტემპერატურული

ადაპტაციის მექანიზმები განსხვავებულია პოიკილოთერმულ და ჰომოიოთერმულ

ორგანიზმებში. ცხოველების არახელსაყრელი ტემპერატურისადმი შეგუება გამოიხატება

მორფოლოგიურ, ფიზიოლოგიურ და ეთოლოგიურ ადაპტაციებში.

გარდა ცალკეული ორგანიზმებისა კლიმატური ფაქტორების და განსაკუთრებით

ტემპერატურის მიმართ მგრძნობელობას იჩენს თვით ეკოსისტემა და მასში

გაერთიანებული მრავალი თანასაზოგადოება. ასე რომ ეკოსისტემის მგრძნობელობის

ხარისხი კლიმატური ცვლილებების მიმართ დამოკიდებულია მის ბიოტურ და აბიოტურ

კომპონენტებს შორის სტრუქტურულ და ფუნქციონალურ ურთიერთზემოქმედებაზე

ეკოსისტემის შიგნით.

ცოცხალი ორგანიზმების მსგავსად ცალკეული ბიოსისტემებისთვისაც დამახასიათებელია

ცვალებადობა როგორც დღე-ღამის, ისე სეზონისა და წლების განმავლობაში.

რაც შეეხება დმანისის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არსებულ ეკოსისტემებსა და

მასში არსებულ ბიომრავალფეროვნებას, ისინიც სხვა ბიოსისტემების მსგავსად განიცდიან

მიმდინარე კლიმატის ცვლილების ზეგავლენას. ბოლო წლების მანძილზე დმანისის

რაიონში არსებულმა ეკოსისტემებმა და მისმა ბიომრავალფეროვნებამ გარკვეული

ცვლილებები განიცადეს.დმანისის ტერიტორიის 18% ტყითაა დაფარული, ნაწილი

სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებსა და საძოვრებს უკავია. პირველადი ბუნებრივი

მცენარეულობა ზოგან შემონახულია.ამ ტერიტორიებზე ნაკლებადაა განვითარებული

ენდემური სახეობები.

იმისათვის რომ დადგინდეს კლიმატის ცვლილება ახდენს თუ არა რაიმე მნიშვნელოვან

ზეგავლენას აქ არსებულ ბუნებრივ ეკოსისტემებზე და მის ბიომრავალფეროვნებაზე




86

ამისათვის საჭიროა ვიცოდეთ მისი მცენარეული კომპონენტების ფენოლოგიური რითმის

მრავალწლიანი დინამიკა, რისთვისაც საჭიროა სისტემატიური და დეტალური დაკვირვება

მცენარეების ფენოფაზებზე. ვინაიდან მხოლოდ ამ შემთხვევაშია შესაძლებელი იმის

დადგენა თუ რა გავლენას ახდენს კლიმატის ცვლილება სახეობის განვითარებაზე და

ბიომრავალფეროვნების მდგომარეობაზე. მსგავსი კვლევები ამ რეგიონში და ზოგადად

საქართველოში ბოლო პერიოდში არ ჩატარებულა. ამიტომ შეგვიძლია თეორიული

დასკვნების გაკეთება ზოგადი ანალიზის საფუძველზე.

დმანისის რაიონში დაცული ტერიტორიების სისტემა არ არის განვითარებულ, არ

არსებობს არცერთი ტიპის დაცული ტერიტორია.

მიუხედავად იმისა რომ კლიმატის ცვლილების ბოლო 25 წლის მონაცემებით

საქართველოში და კერძოდ დმანისის რაიონში წინა 25 წელთან შედარებით ოდნავ

დამთბარია და შეინიშნება სხვა კლიმატური პარამეტრების ცვლილებებიც, ბუნებრივი

ეკოსისტემები და მცენარეთა სავეგეტაციო პერიოდი არ შეცვლილა. ამის მიზეზი

შეიძლება იყოს მკაცრი კლიმატური ზონის მცენარეებში ტემპერატურული ცვლილებების

მიმართ არსებული ტოლერანტულობის ფართო დიაპაზონი. ან ის რომ მცენარეები

რეაგირებენ არა კლიმატის საშუალო პარამეტრების ცვლილებაზე არამედ მათთვის უფრო

მნიშვნელოვანია დღე-ღამური კლიმატური პარამეტრების წლიური მიმდინარეობის

ცვლილების ხასიათი და ზოგ შემთხვევაში ექსტრემალური კლიმატური პარამეტრები,

რომელმაც შეიძლება მკვეთრად შეცვალოს ეკოსისტემის ბიომრავალფეროვნება.

დმანისში არის მაგალითები ექსტრემალური ტემპერატურული ცვლილებები(მაგ.

გვალვები) არაპირდაპირ როგორ ცვლის ცენოზს. განსაკუთრებით ყველაზე დიდი

ცვლილებები განიცადა ტყის მცენარეულობამ.შორეულ წარსულში ტყეების გაჩეხვამ

გამოიწვია მაღალმთის სტეპების ჩამოყალიბება. სტეპის უდიდესი ფართობები

გადახნულია და მემინდვრეობითაა დაკავებული, ნაწილი საძოვრებია,რომელიც

გადატვირთულია და ხდება ჭარბი ძოვება. ცხვრის ჭარბი ძოვების შედეგად სტეპის

ეკოსიტემების დიდი ნაწილის მცენარეული საფარი გათქერილია და დეგრადირებულია,

რამაც გამოიწვია გვალვების ზეგავლენით მრავალი სახეობის განდევნა საძოვრიდან და

სარეველებისა და გვალვაგამძლე სახეობების, გაბატონება. ეს რათქმაუნდა არ არის

კლიმატის ცვლილების პირდაპირი ზემოქმედების შედეგი, რადგან აქ მთავარი სტრესული

ფაქტორი გახლავთ ანთროპოგენული ზემოქმედება, მაგრამ გვალვების ზეგავლენა

მნიშვნელოვანია. გადაჭარბებული ძოვების შედეგად დასარევლინებულია სუბალპური და

ალპური მდელოებიც.

გვალვები მკვეთრად ცვლიან მაღალმთის სტეპის მცენარეულობის ზოგიერთი სახეობის

სეზონურ რითმიკას, ისინი ძლიერი სიმშრალისა და მაღალი ტემპერატურის პირობებში

(ივლისი-აგვისტო) სვენების პერიოდში გადადიან.

გრძელვადიან პერსპექტივაში კლიმატი წარმოადგენს ძირითად ფაქტორს ეკოსისტემისა

და მისი მრავალფეროვნების ფორმირებისათვის,ის განსაზღვრავს მის სახეობრივ

შემადგენლობას და ეკოსისტემაში ნივთიერებათა და ენერგიის ცვლის შეთანხმებულ




87

მუშაობას. ბიოლოგიური სისტემების რეაქციას კლიმატის ცვლილებაზე მნიშვნელოვნად

განსაზღვრავს დროის მასშტაბი.

ათეული წლების განმავლობაში და დროის უფრო დიდ პერიოდებში კლიმატის

პარამეტრების ცვლილებამ შესაძლებელია გამოიწვიოს ბუნებრივი ეკოსისტემების

სახეობრივი სტრუქტურის(ბიომრავალფეროვნების) და ეკოსისტემაში ამა თუ იმ სახეობის

დომინირების თანამიმდევრობის ცვლილება.თავდაპირველად კლიმატოგენური

ცვლილებები ბუნებრივი ეკოსისტემის სტრუქტურაზე მოცემულ წერტილში მოხდება

ინდივიდებისა და პოპულაციების დონეზე, რომელიც შემდგომ აისახება ეკოსისტემის

სახეობრივ შემადგენლობაზე, პოპულაციის რიცხოვნებაზე და ეკოსისტემაში სახეობის

დომინირებაზე. ამიტომ, ვინაიდან სხვადასხვა სახეობებს სხვადასხვა გენერაციის

ხანგრძლივობა ახასიათებთ და აქვთ ადაპტაციის არაერთგვაროვანი უნარი, არსებობს

ალბათობა სახეობათაშორის ურთიერთობის დარღვევის,რომელიც კოევოლუციის

პროცესში გამოუმუშავდათ. ამის შედეგად დაიწყება მიგრაციული პროცესები, რომელთაც

შეიძლება ჰქონდეთ როგორც აქტიური ადაპტაციური ხასიათი ასევე პასიური-

ინდივიდები,რომლებიც უცხო ეკოსისტემაში მოხვედრისას იღუპებოდნენ, ვერ უწევდნენ

კონკურენციას ადგილობრივ სახეობებს, შეცვლილი კლიმატის პირობებში წარმატებულად

იწყებენ დამკვიდრებას. ამის შედეგად , იწყება კლიმატოგენური გადაადგილებები

ბიომების საზღვრების ასწლიანი და შემდგომი მასშტაბით. ამ პროცესების მიმდინარეობის

კვალდაკვალ შესაძლოა სახეობები, რომელთაც აქვთ ადაპტაციის შეზღუდული

შესაძლებლობები გადაშენდნენ, ისეთები როგორიცაა იშვიათი, ენდემური და

არაკლიმატური(ანთროპოგენული და სხვ.) ფაქტორების პრესის ქვეშ მყოფი სახეობეები.

საქართველოს მომავალი 30 წლიანი კლიმატური ცვლილების სცენარის მიხედვით 2020-

50წწ პერიოდისათვის მოსალოდნელია კლიმატის მნიშვნელოვანი ცვლილება, საშუალო

წლიური ტემპერატურა მოიმატებს 2,5-30C-ით, ნალექები კი მოიმატებს 6%-ით.

ეკოსისტემის კომპონენტების, მათ შორის ბიომრავალფეროვნების მდგომარეობის

სამომავლო ცვლილებების შეფასებისა და გრძელვადიანი პროგნოზისათვის

სპეციალისტები გამოიყენებენ პალეოანალოგიის მეთოდს. პალეოანალოგიისთვის

გამოიყენებენ ჰოლოცენის ოპტიმალურ პერიოდს(5,5 ათასი წელი თანამედროვე ეპოქამდე),

როდესაც საშუალო გლობალური ტემპერატურა თანამედროვესთან შედარებით იყო 0,7- 10-

ით მეტი, და მიკულინურ(ვიურმულ) გამყინვარებათაშორის ხანას(125 ათასი წლის

წინანდელი პერიოდი), როდესაც საშუალო გლობალური ტემპერატურა თანამედროვესთან

შედარებით იყო 1,7-1,80-ით მაღალი. საშუალოგლობალური ტემპერატურების ეს

დიაპაზონი ძალიან ახლოს არის 30-50 წლის შემდგომ მოსალოდნელ ტემპერატურებთან.

ჰოლოცენის პერიოდში დაახლოებით 9-6 ათასი წლის წინათ დედამიწაზე ჰავა

ახლანდელზე უფრო თბილი იყო. მყინვარებს ნაკლები მოცულობა ჰქონდა, ოკეანის დონე

თანამედროვეზე 4-5 მეტრით მაღლა იყო.

შავი ზღვის აუზში ფლანდრიული ტრანსგრესიის პარალელურად ხმელთაშუაზღვიდან

შემოჭრილმა მარილიანმა წყალმა მიაღწია კარანგატულის შემდგომ მაქსიმუმს 4-5 მეტრს,

რის შემდეგაც შავი ზღვის დონე ისევ დადაბლდა. კავკასიონის მყინვარები იმ დროს

მკვეთრად შემცირდნენ, ხოლო ანტიკავკასიონის გამყინვარება სავსებით გაქრა. ტყის ზედა




88

საზღვარი თანამედროვესთან შედარებით 200-300 მეტრით მაღლა მდებარეობდა. 5700-5600

წლის წინათ გამოვლინდა კოსმოგენური აცივების უკანასკნელი(მეშვიდე) ფაზა, რომელმაც

რამდენიმე მეტრით დაადაბლა, ახლანდელთან შედარებით ოკეანისა და შავი ზღვის დონე,

გამოიწვია მკვეთრი გადაჯგუფებები მცენარეულ საფარში. 5000 ათასი წლის წინათ

კავკასიაში დამყარდა დღევანდელის მსგავსი პირობები. მე-19 საუკუნის ბოლოდან ისევ

დაიწყო დათბობა, ხეობურმა ყინვარებმა დაიხიეს(1-1,5 კმ-ით), მთელი რიგი ყინვარები

დაიყო შემადგენელ ნაწილებად, ბევრი მცირე ყინვარი სრულად აღიგავა პირისაგან მიწისა.

კლიმატის სამომავლო ცვლილების შეფასება, რომელიც მიღებულია გლობალურ

კლიმატზე ანთროპოგენული ზემოქმედების სხვადსხვა სცენარების გათვალისწინებითა და

სხვადასხვა კლიმატური მოდელების დახმარებით, მიუთითებენ იმაზე რომ 21-ე საუკუნის

შუა პერიოდში საქართველოში მოსალოდნელია როგორც არიდული ასევე ჰუმიდური

დათბობა. შავი ზღვის სანაპირო ზოლში მოსალოდნელია ხმელეთის დატბორვა და

მტკნარი წყლის დაბინძურება, საქართველოს აღმოსავლეთ რეგიონებში კი მოიმატებს

გვალვიანობის ინტენსივობა და გაძლიერდება გაუდაბნოების პროცესები.

დმანისის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ეკოსისტემებისა და მისი

ბიომრავალფეროვნების მოსალოდნელ შესაძლო ცვლილებებზე კლიმატთან მიმართებაში,

კვლევების არარსებობის გამო, შესაძლოა მიახლოებული და ზოგადი პროგნოზის

გაკეთება.

დმანისის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის დასავლეთ და აღმოსავლეთ ნაწილში

გლობალური კლიმატის ცვლილების ფონზე შესაძლოა განსხვავებულად წარიმართოს

ეკოსისტემების განვითარების პროცესი. დმანისის დასავლეთ ნაწილში ჯავახეთის ქედზე

სადაც უფრო მკაცრი კლიმატია ვიდრე აღმოსავლეთ ნაწილში, შესაძლოა გლობალური

დათბობის შემდეგ ,ზაფხულის მომატებული ნალექების ფონზე მაღალმთის სტეპის

ცენოზში შემოვიდეს მეზოფილური ტყის სახეობები და ნატყევარ ადგილებში კვლავ

დაიწყოს ტყის ფიტოცენოზმა აღდგენა, თუ რასაკვირველია არ ექნება ადგილი

გადაჭარბებულ ძოვებას. ხოლო აღმოსავლეთ ნაწილში მუხნარ-რცხილნარი ტყის ჭარბი

ექსპლუატაციის შედეგად კლიმატის ცვლილების ფონზე დაიწყოს ქსეროფილური

ელემენტების შემოსვლა და მივიღოთ ჯაგეკლიანი სტეპი ტყის ელემენტებით.

ადგილობრივი ეკოსისტემები მეტად მგრძნობიარენი არიან კლიმატის მოსალოდნელი

ცვლილების მიმართ, მითუმეტეს დღეის მდგომარეობით ისინი დეგრადირებულნი არიან

ძლიერი ანთროპოგენული პრესის შედეგად.

მოსალოდნელი ცვლილებები სქემატურადაა გამოხატული შემდეგ ცხრილში 20:

1 მთის

ფიჭვნარები:Pinus

sosnowskyi, Fagus

orientalis, Quercus

iberica,Q.macranthera

არ არის დაცულია

ანთროპოგენული

ზემოქმედებისაგან.

მოსალოდნელია

კლიმატოგენური

სუქცესია

ფართოფოთლოვანი

სახეობები

გაფართოვდებიან და

გაიზრდება მათი

ბიომრავალფეროვნება

გაიზრდება, მოიმატებს

თერმოფილური

მცენარეულობა.




89

ფართობი.

2 წიფლნარი ტყის

ეკოსისტემა,

რომელსაც ქმნის:

Fagus orientalis.

ძირითადად

დაუცველია, ხდება

გადაჭარბებული

ექსპლუატაცია.

კლიმატური ცვლილების

შედეგად


ზემოქმედების ფონზე

შესაძლოა წიფლნარის

ფართობი შემცირდეს და

მის ნაალაგარზე

განვითარდეს მეორადი

სუბალპური მდელო.


შემცირდება და

გაღარიბდება, ტყის

ცხოველებისა და

ფრინველების

შემცირების ხარჯზე.

3 მუხნარ-რცხილნარი

ტყეები

Quercus

iberica,Carpinus

caucacaucasica,

C.orientalis.

არ არის დაცული,

განიცდის

ანთროპოგენულ

პრესს.

კლიმატოგენური

სუქცესიისა და


ზემოქმედების შედეგად

ტყის ეკოსისტემა

შეიცვლება

ქსეროფიტული

ფიტოცენოზით(ჯაგეკლ

იანი ფორმაციით)


გაღარიბდება. ტყის

ზოგიერთი

მცენარეული

სახეობები გაქრება,

ტყის ცხოველებიც

შემცირდება.

4 მაღალმთის სტეპები

ქმნიან-Festuka

valesiaca,F.ovina,

Stipa tirsa,

St.capilata,Falcaria

vulgaris, Filipendula

hexapetala და სხვ.

განვითარებულია

ნატყევარ

ადგილებზე. უმეტეს

ფართობებზე

განვითარებულია

მემინდვრეობა;

სტეპები დეგრესიას

განიცდიან.

სტეპის ფიტოცენოზები

შემცირდება.შესაძლოა

ზაფხულის მომატებული

ნალექების შედეგად

მოიმატოს

მეზოფილურმა

მცენარეებმა.

სახეობრივი

მრავალფეროვნება

გაიზრდება

5 აღმოსავლეთ

საქართველოს

სუბალპური ტყეები:

Betula litwinowii,

B.raddeana,Quercus

macranthera და სხვ.


ანთროპოგენულ

პრესს, სუბალპური

ტყე განიცდის

დეგრესიას.

სუბალპური ტყის

ფართობები შემცირდება.


გაღარიბდება.

6 სუბალპური

მდელოები სტეპის

ელემენტებით:

Festuca ovina,F.varia,

Bromopsis

variegata,Stipa

stenophilla და სხვ.


ანთროპოგნულ

წნეხს,ხდება


ძოვება

მოხდება საძოვრების

დასარევლიანება და

ფორმაციის შეცვლა

გვალვაგამძლე

სახეობებით.


გაღარიბდება

7 აღმოსავლეთ

საქართველოს

სუბალპური

მდელოები: Festuca

ovina, F.varia,

Bromopsis variegata,

ხდება


ძოვება და

მდელოები

დასარევლიანებული

ა.

კლიმატურ

ცვლილებების შედეგად


პრესის ფონზე მოხდება

ცენოზებში სახეობრივი

ფორმაციების

ცვლილება.


გაღაიბდება.




90

8 ალპური მდელოები

Festuca ovina,Poa

alpine,Carex

tristris,Campanula

tridentate და სხვ.

მონაწილეობით

მცირე ფართობები

უკავია და განიცდის

დეგრესიას


ძოვების შედეგად.


პრესის შედეგად

გლობალური კლიმატის

ცვლილების ფონზე მათი

ფართობები შემცირდება.

შემოვა თერმოფილური

სახეობები და

სახეობრივი

შემადგენლობა

შეიცვლება.



9 ტბის ეკოსისტემა რამოდენიმე პატარა

ტბაა,

ოროზმანის,სარკინე

თ გომარეთისა და

კამარლოს

მიდამოების ტბები,

რომლებიც

ევტროფიკაციას

განიცდიან.

შესაძლოა გლობალური

კლიმატის ცვლილებისა

და ანთროპოგენული

პრესის ფონზე

დაჭაობდეს და დაშრეს.



რეკომენდაციები

კლიმატის გლობალური ცვლილების ეპოქაში და საქართველოში მოსალოდნელი

კლიმატური ცვლილებასთან ადაპტაციის მიზნით საჭიროა განხორციელდეს რიგი

ღონისძიებებისა.

1.დმანისში დაცული ტერიტორიის არარსებობა ხელს არ უწყობს დაიწყოს ბუნებრივი

ეკოსისტემების კლიმატოგენურ სუქცესიებზე მონიტორინგი ამიტომ საჭიროა ამ

მუნიციპალიტეტში შეიქმნას დაკვირვებისთვის საჭირო მობილური ჯგუფები,რომლებიც

დაიწყებენ კვლევებს , რაც მოგვცემს შესაძლებლობას ზუსტად განვსაზღვროთ

ბიომრავალფეროვნების მოსალოდნელი ცვლილებები.

2.დმანისის მდელოების უმეტესი ნაწილი გამოყენებულია სათიბ-საძოვრებად და

მემინდვრეობისთვის, მარცვლოვანი კულტურების მოსაყვანად, ბაღ-ვენახებისთვის.

საძოვრების დეგრადაციის ხარისხი მაღალია არამდგრადი ძოვების გამო. კლიმატის

ცვლილების კვალდაკვალ,მომატებული ტემპერატურა კიდევ უფრო მეტად დააზიანებს

ისედაც დეგრადირებულ ტერიტორიების ფიტოცენოზს, ამიტომ საჭიროა

ანთროპოგენული სუქცესიების შემცირების მიზნით დაწესდეს საძოვართ მორიგეობის

სისტემა. კარგი იქნება თუ საძოვრებს დავასვენებთ რამოდენიმე წლით და

განვახორციელებთ სარეაბილიტაციო სამუშაოებს. შევაგროვებთ ადგილობრივი

ფიტოცენოზის მარცვლოვნების თესლებს და მოვახდენთ გაზაფხულზე მათ შეთესვას

საძოვრებზე. ამით აღდგება ამ ჰაბიტატებისთვის დამახასიათებელი მცენარეულობა, ხოლო

ინვაზიური სახეობების გამრავლება შემცირდება.




91

3. აუცილებელია დადგინდეს წვრილფეხა და მსხვილფეხა პირუტყვის ის საშუალო

რაოდენობა რომელიც ამ რაიონში ძოვს და ამის შემდეგ შემუშავდეს ძოვების რეჟიმი და

განისაზღვროს ის ტერიტორიები, სადაც შესაძლებელი იქნება წინასწარ დადგენილი

რაოდენობის პირუტყვის ძოვება.

4. უნდა მოხდესდმანისის ტერიტორიაზე არებული ეკოსისტემების მდგრადი მართვის

გეგმების შემუშავება და ბუნებრივი ტყეებისა აღდგენისა და ადგილობრივი ჯიშებით

ხელოვნური ტყეების გაშენების პროცესების გააქტიურება, რაც ხელს შეუწყობს

ადგილობრივი ბიომრავალფეროვნების შენარჩუნებასა და გაზრდას და რაც მთავარია

ტემპერატურის ზრდის შემცირებას.

5.4 დმანისის მუნიციპალიტეტის სოციო-ეკონომიური სიტუაციის შეფასება

კლიმატის მოსალოდნელი ცვლილების პირობებში

5.4.1. მეთოდოლოგიური განმარტება

დმანისის რაიონის სოციალურ-ეკონომიკური სიტუაციის ანალიზისას ვეყრდნობით

გარკვეულ დაშვებებს ხელმისაწვდომი ინფორმაციის დამუშავებისას. დაშვებულია, რომ

სოციალურ-ეკონომიკური სიტუაციის ანალიზისას უპრიანია უმსხვილესი დამსაქმებელი

სფეროების პოტენციალის ანალიზი, გარდა სახელმწიფო სექტორისა, რომელიც

საქართველოს რაიონებში არსებითად ერთმანეთის მსგავსია და შედარების კარგ

შესაძლებლობას არ იძლევა. სამწუხაროდ, რაიონებში არსებული ფორმალური და

არაფორმალური დასაქმების ზუსტი რაოდენობრივი და ხარისხობრივი დახასიათება

შეუძლებელია იმის გათვალისწინებით, რომ ეროვნული სტატისტიკური სააგენტოს

დონეზე ასეთი ინფორმაცია ამჟამად არ მოიპოვება. მდგომარეობას ისიც ართულებს, რომ

იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ამა თუ იმ რაიონში მოქმედებს მსხვილი საწარმო, აუცილებელი

არაა, რომ მისი დასაქმებულების უმრავლესობა რაიონის მკვიდრი იყოს, ან ამ საწარმოს

შემოსავლები რაიონის შემოსავლებზე პირდაპირ და უშუალოდ აისახებოდეს. გარდა ამისა,

საქართველოში 2002 წლიდან არ ჩატარებული მოსახლეობის აღწერა და მისი

რიცხოვნობის, მიგრაციული პროცესების მასშტაბის, ხარისხისა და ხასიათის დადგენა

უკიდურესად გაძნელებულია. ამის გათვალისწინებით, საქართველოს თითქმის ყველა

რაიონისათვის, თუკი მას არ გააჩნია მსხვილი ადმინისტრაციული ცენტრი, სოციალურ-

ეკონომიკური ფონის განმსაზღვრელი ძირითადი ფაქტორი სოფლის მეურნეობაში

არსებული პოტენციალი, კერძოდ მიწის ფონდი, ძირითადი სასოფლო-სამეურნეო

კულტურების ფართობები, პირუტყვის სულადობა, საძოვრების ხელმისაწვდომობა და

სხვა ფაქტორები მოიაზრება. საქართველოს რაიონების აბსოლუტური უმრავლესობა

სასოფლო-სამეურნეო პროფილის რაიონებია და მათ ეკონომიკაში არასასოფლო-

სამეურნეო სექტორი შედარებით უმნიშვნელო როლს თამაშობს. მიუხედავად ამისა, ჩვენ

მოკლედ მიმოვიხილავთ არასასოფლო-სამეურნეო სექტორების იმ ნაწილს, რომელიც




92

მოსახლეობის შედარებით მნიშვნელოვან რაოდენობას ასაქმებს და სპეციფიკურია

კონკრეტული რაიონისათვის. ამ ლოგიკით, სოციალური, ჯანდაცვის, განათლებისა და

სახელმწიფო მართვის სფეროები განხილული არაა, რადგანაც ამ სფეროების ხასიათი

ქვეყნის ყველა რაიონისავის ერთგვაროვანია. გარდა ამისა, კლიმატის გლობალური

ცვლილება პირდაპირ და ცალსახად ყველაზე მეტად სოფლის მეურნეობაზე აისახება. მისი

პოზიტიური თუ ნეგატიური ზეგავლენის დადგენა ეკონომიკის სხვა სფეროებზე, ამ

ზეგავლენის არაპირდაპირი და უფრო რთული ხასიათის, აგრეთვე შესაძლო

უკუკავშირების რთული ბუნების გამო, ძალზე პრობლემატურია. ამგვარად, წარმოდგენილ

მასალაში სოფლის მეურნეობა განხილულია როგორც სფერო, რომელიც პირდაპირ და

უშუალოდ განიცდის კლიმატის ყველაზე მეტ ზეგავლენას და უმნიშვნელოვანესია

კლიმატის გლობალური ცვლილების კონტექსტში.

დმანისის რაიონის ეკონომიკის მდგომარეობის, უპირატესად სოფლის მეურნეობის

სექტორის დღევანდელი მდგომარეობისა და პოტენციალის ანალიზისას გამოყენებულია

საქართველოს სოფლის მეურნეობის 2004 წლის აღწერის შედეგები, ასევე 2010 წლის

საქართველოს სოფლის მეურნეობის წელიწდეულის მასალები, საქართველოს მთავრობის

მიერ 2007 წელს მომზადებული ქვემო ქართლის რეგიონის პასპორტი. აღსანიშნავია, რომ

2005 წლის შემდეგ სტატისტიკის ეროვნული სამსახური აღარ მოიპოვებს ინფორმაციას

რაიონების დონეზე, ფაქტობრივად შეუძლებელია რაიონების დონეზე სოფლის

მეურნეობაში მიმდინარე პროცესების დინამიკაში განხილვა. იმ გარემოების

გათვალისწინებით, რომ წინამდებარე მასალა განკუთვნილია დმანისის რაიონის

კლიმატის შესაძლო ცვლილებისათვის ადაპტაციის გრძელვადიანი სტრატეგიის

შემუშავების ამოცანის შესასრულებლად, დავალების კონტექსტიდან გამომდინარე,

მივიჩნიეთ რომ 2004 წელს ჩატარებული სასოფლო-სამეურნეო აღწერის მასალების

ანალიზი ამ მიზნისათვის სავსებით საკმარისია შემდეგი გარემოებებიდან გამომდინარე: 1)

2004 წლის სასოფლო-სამეურნეო აღწერის შედეგები ყველაზე სრულყოფილ და დეტალურ

ინფორმაციას იძლევა საქართველოს სოფლის მეურნეობაზე რაიონების დონეზე და

სოფლის მეურნეობის ძირითად დარგებზე. 2) საქართველოს სოფლის მეურნეობაში უკვე

დიდი ხანია შეინიშნება ხანგრძლივი სტაგნაციის პროცესი. ინფორმაცია დარგში შრომისა

და კაპიტალის ნაყოფიერების, ასევე ეფექტიანობის სხვა მაჩვენებლების შესახებ

დინამიკაში და თანაც რაიონების დონეზე, უბრალოდ, არ მოიპოვება. ამიტომაც მიგვაჩნია,

რომ 2004 წელს დაფიქსირებული ინფორმაცია, რაიონების კლიმატის ცვლილებებთან

ადაპტაციის კონტექსტში დამაკმაყოფილებელია. 3) საქართველოს სოფლის მეურნეობა

რეგიონებისა და დარგების მიხედვით არ განიცდის ისეთ კარდინალურ ცვლილებებს,

რომლებიც დროთა განმავლობაში ამა თუ იმ რეგიონისა თუ დარგის პერსპექტივას

მკვეთრად გამოხატავდა. ამგვარად, ამა თუ იმ რაიონის რესურსული ბაზისა და

განვითარების პოტენციალის გააზრება ქვეყნის საერთო კონტექსტში მეთოდოლოგიურად

გამართლებულია. 4) ანალიზისათვის სოფლის მეურნეობის ცალკეული სფეროები

სიღნაღის რაიონისათვის შეპირისპირებულია დანარჩენი საქართველოს ანალოგიურ

სფეროებთან რათა უფრო ნათლად გამოიკვეთოს რაიონის კონტექსტი, პრობლემები უფრო




93

კონტრასტულად გამოჩნდეს და უფრო ადვილად შემუშავდეს შესაბამისი ადაპტაციის

ღონისძიებები.

5.4.2. ზოგადი აღწერილობა

დმანისის რაიონის ეკონომიკაში სოფლის მეურნეობა წამყვან როლს ასრულებს. რაიონში

მოიპოვება სამრეწველო და მომსახურების სექტორის ცალკეული საწარმოები, თუმცა მათი

როლი რაიონის ეკონომიკაში შედარებით უმნიშვნელოა, თუ არ ჩავთვლით ორ

ჰიდროელექტროსადგურს (ხრამჰესი და პანტიანჰესი). მეტ ნაკლებად განვითარებულია

პურის, ფქვილის და რძის პროდუქტების წარმოება, ასევე ვაჭრობა. ტურისტული

ობიექტებიდან აღსანიშნავია დმანისის ნაქალაქარი. რაიონში არის მრავალი ეკლესია და

საფორთიფიკაციო ნაგებობა, რაც ასევე საინტერესოა ტურიზმის თვალსაზრისით, თუმცა

ზოგადად, რაიონის ტურისტული პოტენციალი დიდი არ არის. აქედან გამომდინარე,

წარმოდგენილი მასალა კონცენტრირებულია სოფლის მეურნეობის სექტორის, როგორც

მოსახლეობის დასაქმებისა და შემოსავლის მომტანი ძირითადი სფეროს რესურსული

ბაზისა და პოტენციალის ანალიზზე. ამასთან, ძალზე მოკლედაა მიმოხილული დასაქმების

სხვა სფეროებიც.

5.4.3. ეკონომიკის ზოგადი მომოხილვა

დმანისი რაიონის ეკონომიკა დასაქმების ძირითადი სფეროების მიხედვით საქართველოს

მთის რაიონების მსგავსია. იმის გამო, რაიონულ დონეზე დეტალური ინფორმაცია

ეკონომიკის სფეროების მიხედვით საქართველოში ამჟამად არ იღირიცხება, ვფიქრობთ,

რომ 2007 წელს საქართველოს მთავრობის მიერ მომზადებული ქვემო ქართლის რეგიონის

პასპორტი დმანისის რაიონის ზოგადი ეკონომიკური სტრუქტურის კარგ მიახლოებას

იძლევა. ამ დოკუმენტის მიხედვით, ქვემო ქართლის მოსახლეობის 60% სამუშაო ძალას

შეადგენს, საიდანაც დაახლოებით 68% დასაქმებულად ითვლება. დასაქმებულთაგან 67%

სოფლის მეურნეობაშია ჩაბმული, დაახლოებით 11% სამეწარმეო სფეროში, ხოლო

დანარჩენი დასაქმებულები სხავადსხვა სფეროებზე ნაწილდებიან. დმანისის რაიონში,

სოფლის მეურნეობა დასაქმებისა და შემოსავლების თვალსაზრისით, იმაზე მეტ როლს

თამაშობს, ვიდრე ზოგადად ქვემო ქართლისათვის, დასაქმებულთა 78% სოფლის

მეურნეობაზე მოდის აღსანიშნავია, რომ დასაქმებულთა უმრავლესობა დმანისის რაიონში,

დაახლოებით 74% თვითდასაქმებულად აღირიცხება, რაც არაფორმალური, ან არასრული

დასაქმების ერთგვარი ფორმაა. ამათგან, მთელი საქართველოს, მათ შორის ცხადია ქვემო

ქართლისა და დმანისისათვის 90-95% სოფლის მეურნეობაში დასაქმებულად აღირიცხება.

2007 წლის ქვემო ქართლის რეგიონის პასპორტის მიხედვით, რეგიონში საშუალო ხელფასი

სახელმწიფო სექტორში აშშ დოლარზე გადაანგარიშებით 176 დოლარს შეადგენს, ხოლო

კერძო სექტორში 117 დოლარს. საშუალო წლიური შემოსავალი ერთ მოსახლეზე

გადაანგარიშებით 360 დოლარია, რაც საქართველოს საშუალო მაჩვენებელს თითქმის

ოთხჯერ ჩამორჩება.




94

5.4.4. დასკვნა, კლიმატის ცვლილების ზეგავლენის შეფასება

გამომდინარე იქედან, რომ დმანისის სოციალურ-ეკონომიკურ მდგომარეობას ძირითადად

აგრარული სექტორი განსაზღვრავს, განვიხილავთ კლიმატის ცვლილების ზეგავლენას

რაიონის სოფლის მეურნეობაზე. შესაბამისი ანალიზისათვის მიზანშეწონილია

აგროკლიმატური ზონირების გათვალისწინება. სოფლის მეურნეობის სხვადასხვა დარგის

რაციონალურ განლაგებას და მათ განვითარებას განსაზღვრავს აგროკლიმატური

რესურსები. კლიმატის ცვლილება თავის მხრივ განაპირობებს აგროკლიმატური

რესურსების სტრუქტურის ცვლილებას ცალკეული რაიონებისათვის. ზემოაღნიშნულიდან

გამომდინარე შედგენილია ქვემო ქართლის აგროკლიმატური ზონების რუკა (იხ. სურათი

#1 ქვემოთ).

სურათი #1. ქვემო ქართლის აგროკლიმატური ზონები

წყარო: გ.მელაძე, მ.მელაძე - საქართველოს აღმოსავლეთ რეგიონების აგროკლიმატური რესურსები. გამომც.

“უნივერსალი”, 2010

საშუალო დღეღამური ტემპერატურების ჯამების მიხედვით (+10°-ზე მეტი) გამოყოფილია

5 ზონა. ზონებში იზოჰიეტებით მითითებულია ატმოსფერული ნალექების ჯამი თბილ

პერიოდში, რაც საშუალებას იძლევა შევაფასოთ მოცემულ ზონაში სასოფლო-სამეურნეო

კულტურების წარმოების პირობები, ტენით უზრუნველყოფისას.




95

აქტიური ტემპერატურების (+10°-ზე მეტი) ჯამი აგროგლიმატური ზონების მიხედვით

აგროკლიმატური ზონა

მაქსიმალური სიმაღლე ზღვის დონიდან

(მ)

საშუალო დღეღამური +10°-ზე მეტი

ჰაერის ტემპერატურის ჯამი

I 400მ. 4000°

II 1000მ. 3000°

III 1400მ. 2000°

IV 1500მ. 1000°

V 2000მ. 700° წყარო: გ.მელაძე, მ.მელაძე - საქართველოს აღმოსავლეთ რეგიონების აგროკლიმატური რესურსები. გამომც.

“უნივერსალი”, 2010

დმანისის მუნიციპალიტეტის ჩრდილოეთ და ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილი მდებარეობს

III აგროკლიმატურ ზონაში. აღნიშნული ზონა ვრცელდება ზღვის დონიდან 1000მ.-დან

1400მ.-მდე. აქტიურ ტემპერატურათა ჯამია 2000°-3000°. ატმოსფერული ნალექების

საშუალო მრავალწლიური შეადგენს 600-700მმ. თბილ პერიოდში 500-600მმ. ბოლო

წაყინვები დაიკვირვება 15/04 – 20/04 პერიოდში. პირველი წაყინვები - 22/10 – 01/11.

უყინვო პერიოდის ხანგრძლივობა 199-184 დღეა.

მოცემული ზონაში კლიმატური პირობები არ არის ხელსაყრელი სითბოს მოყვარული

მრავალწლიანი კულტურების გავრცელებისათვის. პირობები მისაღებია მარცვლეული და

ბოსტნეული კულტურებისთვის, სათიბ-საძოვრებისათვის, ზოგიერთი

ხეხილოვნებისათვის (ვაშლი, მსხალი)

დმანისის მუნიციპალიტეტის სამხრეთი და სამხრეთ-დასავლეთი ნაწილი მდებარეობს IV

აგროკლიმატურ ზონაში. აღნიშნული ზონა ვრცელდება ზღვის დონიდან 1500მ.-მდე.

აქტიურ ტემპერატურათა ჯამია 1000°-2000°. ატმოსფერული ნალექების საშუალო

მრავალწლიური შეადგენს 800მმ-მდეა. თბილ პერიოდში 550-600მმ. ბოლო წაყინვები

დაიკვირვება 20/04 – 02/05 პერიოდში. პირველი წაყინვები - 10/10 – 22/11. უყინვო

პერიოდის ხანგრძლივობა 174-162 დღეა.

მოცემული ზონაში შესაძლებელია, მარცვლეული, ზოგიერთი საადრეო ხეხილოვნების და

ბოსტნეულის წარმოება. ზონა პერსპექტიულია საკვები კულტურებისა და სათიბ-

საძოვრების განვითავრებისათვის. ამგვარად, კლიმატის გლობალურ ცვლილებას,

ზოგადად შესაძლოა დმანისის რაიონისათვის დადებითი შედეგი ჰქონდეს.

გამოყენებული წყაროები და ლიტერატურა

1. დმანისის მუნიციპალიტეტის გამგეობა




96

2. დმანისის მუნიციპალიტეტის საკრებულო

3. დმანისის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიული ორგანოების რწმუნებულები

4. დმანისის მუნიციპალიტეტის სოფლის მეურნეობის განვითარების სამსახური

5. საქართველოს სტატისტიკის სამსახური

6. კ.თავართქილაძე - ჰავის ცვლილების თავისებურებანი საქართველოში.

ვ.ბაგრატიონის გეოგრაფიის ინსტიტუტის შრომები, #2(81), 2008

7. გ.მელაძე - სუბტროპიკული ტექნიკური კულტურების აგროკლიმატური

პირობები და პროგნოზები. თბ., 1971 8. Агроклиматические ресурсы Грузинской ССР. Под. ред. Т.И.Турманидзе.

Гидрометеоиздат, Л., 1978

9. გ.მელაძე, მ.თუთარაშვილი, მ.მელაძე - კლიმატის გლობალური დათბობის

გავლენა აგროკლიმატური ზონების ცვლილებაზე. «კლიმატი, ბუნებრივი

რესურსები, სტიქიური კატასტროფები სამხრეთ კავკასიაში”. საერთაშორისო

კონფერენციის მასალები. ჰმი-ის შრომები, ტ.#115, 2008

10. გ.მელაძე, მ.მელაძე - საქართველოს აღმოსავლეთ რეგიონების

აგროკლიმატური რესურსები. გამომც. “უნივერსალი”, 2010

11. საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო აღწერა, საქსტატი, თბილისი 2004

12. საქართველოს მოსახლეობის საყოველთაო აღწერა, საქსტატი, თბილისი 2002

13. საქართველოს სოფლის მეურნეობა, საქსტატი, თბილისი, 2010

14. მეწარმეობა საქართველოში, საქსტატი, თბილისი, 2011

15. გ.მელაძე, მ.მელაძე - საქართველოს აღმოსავლეთ რეგიონების

აგროკლიმატური რესურსები. გამომც. “უნივერსალი”, 2010

16. კლიმატის გლობალური დათბობის გავლენა აგროკლიმატური ზონების

ცვლილებაზე. მელაძე გ., თუთარაშვილი მ., მელაძე მ.,

ჰიდრომეტეოროლოგიური ინსტიტუტის შრომები, ტომი #115.

17. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია

18. დმანისის მუნიციპალიტეტის საბაზისო კვლევა, ადგილობრივი

შესაძლებლობების გაზრდა და რეგიონული თანამშრომლობის გაღრმავება

კლიმატის ცვლილებასთან ადაპტირებისა და ბიომრავალფეროვნების დაცვის

მიზნით საქართველოსა და სამხრეთ კავკასიაში, EU, Mercy Corps, CENN

19. Georgia’s Second National Communication to the UNFCCC, თბილისი, 2009

20. Геология СССР, т.X, Грузинская ССР, редактор акад. П. Гамкрелидзе, изд.

«Недра», Москва, 1964

21. Гидрогеология СССР, т.X, Грузинская ССР, редактор проф. И. Буачидзе, изд.

«Недра», Москва, 1970

22. Атлас Грузинской ССР. Академия наук Грузинской ССР институт географии

им. Вахушти

23. საქართველოს ტერიტორიისთვის დამახასიათებელი ბუნებრივი სტიქიური

მოვლენების საფრთხეებისა და რისკების ატლასი. CENN/ITC, თბილისი, 2012




97

24. Долидзе М.А., Махниашвили У.В. Отчёт по «Коплексной гидрогеологической и

инженерно-геологической сьемке м-ба 1:50 000 массивов оошения бассейна р.

Храми для целей мелиорации» по работам 1978 – 1982 г.г.. Фонды

Госдепартамента Геологии Грузии, 1983

25. Цхварадзе В.М. Отчёт коиплексной гидрогеологической и инженерно-

геологической сьёмки масштаба 1 : 50 000 равниной и предгорной частей

Джавахетского нагорья с целью мелиорации (по работам 1971 – 1975 г.г.).

Фонды Госдепартамента Геологии Грузии, 1976 26. ,,Ресурсы поверхностных вод СССР, том 9, Закавказье и Дагестан, выпуск 1,

западное Закавказье " Под ред. Г.Н. Хмаладзе и В.Ш. Цомая - изд.

,,гидрометеоиздат", Ленинград. 1972 г. 27. საქართველოს ფლორა. თბილისი.1970-2003.ტ.I-XIV. „მეცნიერება“ თბილისი

28. რ. გაგნიძე, მ. დავითაძე. 2000.“ადგილობრივი ფლორა“.გამომცემლობა აჭარა

29. ლ.მარუაშვილი.1970. „საქართველოს ფიზიკური გეოგრაია“. თსუ

გამომცემლობა, თბილისი.

30. ლ.მარუაშვილი. «კავკასიის ფიზიკური გეოგრაფია“. თბილისი.

31. ნ.კეცხოველი.1960.“საქართველოს მცენარეული საფარი“.საქართველოს

მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა, თბილისი.

32. საქართველოს წითელი ნუსხა, 2006 წ.

33. გურიელიძე ზ. 1996. საშუალო და მსხვილი ძუძუმწოვრები. წიგნში:

“საქართველოს ბიომრავალფეროვნების პროგრამის მასალები”. თბილისი: 74-

82.

34. საქართველოს მეორე ეროვნული შეტყობინება კლიმატის ცვლილების ჩარჩო

კონვენციისთვის, თბილისი, 2009 35. Biodiversity, Climate Change and Adaptation. Nature-Based Solutions from

36. the World Bank Portfolio

37. FOREST ECOSYSTEMS IN THE CONDITIONS OF CLIMATE CHANGE: BIOLOGICAL PRODUCTIVITY,

MONITORING AND TECHNOLOGIES FOR ADAPTATION

38. 11 Ю.Одум. Основы экологии. 1986ю

39. Р.Дажо. Основы экологии.

40. Горищина Т.К. Экология растении.

41. Работнов Т.А. Фитоценология. 1992.

42. http://www.dmanisi.com.ge

43. http://dmanisi.com.ge/downloads/dmanisis_municipalitetis_infrastruqturis_ganviTarebis_programa_2010w(axali).pdf

44. http://ka.wikipedia.org

45. http://www.dzeglebi.ge/dzeglebi/d/dmanisi.html

46. www.fao.org




98

წინამდებარე პუბლიკაციის შინაარსზე სრული პასუხისმგებლობა ეკისრება მერსი ქორფსს

და სენს, და იგი არავითარ შემთხვევაში არ გამოხატავს ევროკავშირის მოსაზრებებსა და

შეხედულებებს.

Documents

დმანისის მუნიციპალიტეტის ...w3.cenn.org/CENN_Projects/MC_CCA/Baseline Survey Reports...ადგილობრივი შესაძლებლობების