FISCAOECONOMIA INTERNATIONAL CONGRESS ON SOCIAL … · 5. William Röpke’de Kriz Kavramı – Hülya Derya Paralel Sessions (13.15-14.45) Session IV – Economic Policy Head of

FSCONGRESS 2018

FISCAOECONOMIA INTERNATIONAL CONGRESS ON SOCIAL SCIENCES

14 SEPTEMBER 2018

ANKARA, TURKEY

PROCEEDINGS BOOK

QUO VADIS SOCIAL SCIENCES

Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

1

FS CONGRESS 2018 QUO VADIS SOCIAL

SCIENCES

EDITOR

Ahmet Arif Eren

14 September 2018

Ankara/Turkey


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

2

ISBN : 978-605-82582-5-9

Publisher : Fsecon

Tel: +90 5325699278

Place and Date of Print : Ankara / Turkey, 24.12.2018

©2018


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

3

List of Contributers (Name/Country)

Abdul-Hamid AHMED (Ghana)

Anıl Kumar Kanungo (India)

Carmen Leticia Jiménez Reynoso (Mexico)

Fahad IDDRISU (Ghana)

Heinz D. Kurz (Austria)

Immanuel NESS (USA)

João D. MONTEIRO (Portugal)

Joeddin Niño D. OLAYVAR (Philippines)

Jose L. Miralles QUİROS (Spain)

José R. Pires MANSO (Portugal)

Mubarik IBRAHIM (Ghana)

Rabia QUSIEN (Pakistan)

Victor GABRİEL (Portugal)

Ahmet Arif EREN (Turkey)

Ahmet KAMACI (Turkey)

Altuğ M. KÖKTAŞ (Turkey)

Arzum BÜYÜKKEKLİK (Turkey)

Bahadır NUROL (Turkey)

Betül ERGÜN (Turkey)

Bige KÜÇÜKEFE (Turkey)

Buket ÖZOĞLU (Turkey)

Celal TAŞDOĞAN (Turkey)

Cengiz EKİZ (Turkey)

Cumali BOZPINAR (Turkey)

Çağaçan DEĞER (Turkey)

Çağatay Edgücan ŞAHİN (Turkey)

Çağdaş Erkan AKYÜREK (Turkey)


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

4

Çiğdem TOLUN (Turkey)

Elif ERER (Turkey)

Emrah TÜRK (Turkey)

Emre Güneşer BOZDAĞ (Turkey)

Fatih Hakan DİKMEN (Turkey)

Gülbiye YENİMAHALLELİ YAŞAR (Turkey)

Hacı Ahmet KARADAŞ (Turkey)

Hacı Bayram IŞIK (Turkey)

Halis KARADEMİR (Turkey)

Hande ÖZOLGUN (Turkey)

Hatice Elanur KAPLAN (Turkey)

Hülya DERYA (Turkey)

Hüsnü Bilir (Turkey)

Ilkben AKANSEL (Turkey)

Işıl Şirin SELÇUK (Turkey)

İbrahim BAŞARAN (Turkey)

İbrahim SAKİN (Turkey)

Kerem GÖKTEN (Turkey)

L. Gizem EREN (Turkey)

M. Said CEYHAN (Turkey)

Mehmet Akif PEÇE (Turkey)

Murat BERBEROĞLU (Turkey)

Mustafa Alpin GÜLŞEN (Turkey)

Mustafa Cem OĞUZ (Turkey)

Mustafa Kemal DOĞRU (Turkey)

Müslüme NARİN (Turkey)

Osman Kürşat ACAR (Turkey)

Özal ÇİÇEK (Turkey)

Pınar GÜROL (Turkey)


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

5

Rabia EFEOĞLU (Turkey)

Recep KAHRAMAN (Turkey)

Samet EVCİ (Turkey)

Şeyda GÜDEK GÖLÇEK (Turkey)

Şükrü APAYDIN (Turkey)

Talat ÇİFTÇİ (Turkey)

Uğur UZUN (Turkey)

Utku ALTUNÖZ (Turkey)

Yavuz YAYLA (Turkey)

Zeki DOĞAN (Turkey)

Zeynep TÜRK (Turkey)


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

6


FISCAOECONOMIA INTERNATIONAL CONGRESS ON SOCIAL SCIENCES

14-15 September 2018

Demora Hotel Congress Center

PRESIDENT OF THE CONGRESS

Ahmet Arif Eren (Niğde Ömer Halisdemir University, Turkey)

EXECUTIVE COMMITTEE

Ahmet Arif EREN (Niğde Ömer Halisdemir University, Turkey)

Emek YILDIRIM (Artvin Çoruh University, Turkey)

Emre ATSAN (Niğde Ömer Halisdemir University, Turkey)

Fatih Hakan DİKMEN (Gazi University, Turkey)

L. Gizem EREN (Hitit University, Turkey)

İlkben AKANSEL (Bartın University, Turkey)

Mert ŞAKI (Artvin Çoruh University, Turkey)

Orhan ŞİMŞEK (Artvin Çoruh University, Turkey)

Recep KAHRAMAN (Niğde Ömer Halisdemir University, Turkey)

Sevilay SARICA (Çankırı Karatekin University, Turkey)

Zafer ADALI (Artvin Çoruh University, Turkey)

SECRETARIAT

Tolga ÇELİK

Barış ÇETİNKAYA

Ersel ERTÜRK


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

7

SCIENTIFIC BOARD

Aleksandra GÓRECKA (Warsaw University of Life Sciences, Poland)

Elshan BAGIRZADEH (Azerbaijan State University of Economics, Azerbaijan)

Enzo MINGIONE (Universita Milano Bicocca, Italy)

Heinz KURZ (Karl Franzens Universitat, Austria)

Immanuel NESS (Brooklyn College of City University, USA)

Jose R Pires MANSO (University of Beira Interior, Portugal)

Luiz Carlos BRESSER-PEREİRA (Brazil)

Mubariz HASANOV (Okan University, Turkey)

Qerkin BERISHA (University of Prishtina, Kosovo)

Romar CORREA (University of Mumbai, India)

Ahmet Arif EREN (Niğde Ömer Halisdemir University, Turkey)

Ahmet ÖZALP (Hitit University, Turkey)

Ali Gökhan GÖLÇEK (Niğde Ömer Halisdemir University, Turkey)

Arzum BÜYÜKKEKLİK (Niğde Ömer Halisdemir University, Turkey)

Aslı Ceren SARAL (Ankara University, Turkey)

Asu ÇIRPICI (Yıldız Technical University, Turkey)

Aziz KONUKMAN (Gazi University, Turkey)

Bahadır AYDIN (Bolu Abant İzzet Baysal University, Turkey)

Barış ALPASLAN (Ankara Sosyal Bilimler University, Turkey)

Bilal GÖDE (Pamukkale University, Turkey)

Buket ÖZOĞLU (Niğde Ömer Halisdemir University, Turkey)

Bülent GÜLOĞLU (İstanbul Technical University, Turkey)

Cem AKIN (Ankara University, Turkey)


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

8

Çağatay Edgücan ŞAHİN (Ordu University, Turkey)

Çağdaş Erkan AKYÜREK (Ankara University, Turkey)

Deniz ABUKAN (Ahi Evran University, Turkey)

Dilek ÇETİN (Suleyman Demirel University, Turkey)

Eray ESER (Artvin Çoruh University, Turkey)

Eren ÇAŞKURLU (Gazi University, Turkey)

Ergin KALA (Ukshin Hoti Prizren University, Kosovo)

Erkan ERDİL (Middle East Technical University, Turkey)

Fatih Hakan DİKMEN (Gazi University, Turkey)

Fevzi ENGİN (Bolu Abant İzzet Baysal University, Turkey)

Gizem ŞİMŞEK (Siirt University, Turkey)

Gülçin TAŞKIRAN (Gaziosmanpaşa University, Turkey)

Habib AKDOĞAN (Hitit University, Turkey)

Hüseyin ÖZEL (Hacettepe University, Turkey)

Işıl Şirin SELÇUK (Bolu Abant İzzet Baysal University, Turkey)

İlkben AKANSEL (Bartın University, Turkey)

İşaya ÜŞÜR (Gazi University, Turkey)

Kerem GÖKTEN (Niğde Ömer Halisdemir University, Turkey)

Levent AYDIN (Ankara Social Sciences University, Turkey)

Levent ORALLI (Gazi University, Turkey)

M. Kemal AYDIN (Sakarya University, Turkey)

M. Cem OĞUZ (Niğde Ömer Halisdemir University, Turkey)

Mehmet BAŞ (Gazi University, Turkey)

Metin SARFATİ (Marmara University, Turkey)

Muammer KAYMAK (Hacettepe University, Turkey)


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

9

Murad TİRYAKİOĞLU (Afyon Kocatepe University, TURKEY)

Murat BERBEROĞLU (Artvin Çoruh University, Turkey)

Mustafa DURMUŞ (Gazi University, Turkey)

Müslüme NARİN (Gazi University, Turkey)

Orhan ŞİMŞEK (Artvin Çoruh University, Turkey)

Ozan ERUYGUR (Gazi University, Turkey)

Özgür BOR (Atılım University, Turkey)

Polat ALPMAN (Yalova University, Turkey)

Ragıp EGE (Université de Strasbourg, France)

Saadet AYDIN (Bolu Abant İzzet Baysal University, Turkey)

Sadık ÇUKUR (Bolu Abant İzzet Baysal University, Turkey)

Serdal BAHÇE (Ankara University, Turkey)

Şükrü Anıl TOYGAR (Selçuk University, Turkey)

Taha Bahadır SARAÇ (Hitit University, Turkey)

Taha Emre ÇİFTÇİ (Necmettin Erbakan University, Turkey)

Ufuk SERDAROĞLU (Gazi University, Turkey)

Uğur ESER (Bolu Abant İzzet Baysal University, Turkey)

Yavuz YAYLA (19 Mayıs University, Turkey)

Yavuz YILDIRIM (Niğde Ömer Halisdemir University, Turkey)

Yeliz SARIÖZ GÖKTEN (Niğde Ömer Halisdemir University, Turkey)

Zeynep AĞDEMİR (Ahi Evran University, Turkey)


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

10

PROGRAMME

OPENING (9.00 – 10.30)

Keynote Speakers

1. İşaya Üşür

2. Heinz Kurz

3. Immanuel Ness

4. Aziz Konukman

Paralel Sessions (10.45-12.15)

Session I – International Political Economy

Head of Chair (Aziz Konukman)

1. Hindistan’ın “Bir Kuşak, Bir Yol” Girişimine Ekonomik ve Stratejik Yaklaşımı

Üzerine-Kerem Gökten

2. Bir Uluslararası Bütünleşme Modeli Olarak Kuşak ve Yol Projesi ve Türkiye’nin

Konumu-Orhan Şimşek

3. Kapitalizmin Altın Çağından Günümüze Emeğin Serüveni-Yeliz Sarıöz Gökten

4. 177 Yıllık İktisadi Kalkınma Stratejisi: Ulusal Yenilik Sistemleri – Eray Eser

5. China’s Emphasis on Mixed Ownership – Nergis Ataçay

6. Changing Dimensions of India’s Foreign Policy- Mohammed Viquaruddin

Session II – Crisis In Turkey and the World

Head of Chair (Serdal Bahçe)

1. Küresel Krize Giden Yol: Artan İktisadi Eşitsizlikler ve Küresel Dengesizlikler –

Deniz Abukan & Aslı Ceren Saral

2. Kriz ve Sosyal Politikada Dönüşüm- Pelin Vildan Kokcu

3. Avrupa Finansal Krizi ve Özelleştirme – Zeynep Ağdemir

4. 1861 Osmanlı Finansal Krizi ve Finansman Arayışları – Deniz Abukan, Cem Akın

5. Ekonomik Krizden Siyasal Krize – Burak İyiekici


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

11

Session III – History of Economic Thought

Head of Chair (Metin Sarfati)

1. Behavioral Economics Versus Neoclassical Economics- İlkben Akansel

2. 19. Yüzyıl Ütopyalarında Yönetim Düşüncesinin Gelişimi – Cengiz Ekiz

3. Jean-Jacques Rousseau: Bir Pastoral Senfoni-O. İnan Şenses

4. “Klasik-Karşıtı” İktisat: Yeni İsimlendirme Arayışı – Hüsnü Bilir

5. William Röpke’de Kriz Kavramı – Hülya Derya


Session IV – Economic Policy

Head of Chair (İşaya Üşür)

1. Gıda Rejimi Teorisi ve Türkiye Tarımsal Dış Ticareti-Tolga Çelik

2. Rethinking Cooperative Model in Turkey’s Tea Production: An Analysis of Potentials

and Threads-Betül Ergün & Çağatay Edgücan Şahin

3. İmtiyazlı Yabancı Sermayeden Kamu Özel İş birliği Projelerine – Bahadır Aydın, M.

Mustafa Aydın

4. The Polıcıes For Increasıng Effıcıency Of Publıc Sugar Factorıes After Privatization –

Emre Güneşer Bozdağ, Fatih Hakan Dikmen

5. Privatization of Turkey’s Sugar Mill’s and Its Reflections on Employee Sector- Özal

Çiçek, Osman Kürşat Acar

6. Türkiye’nin Çin İle Olan Dış Ticaretinin 1990-2017 Yılları Arasında İnclenmesi –

Rabia Efeoğlu & Kerem Gökten

Session V – Management and Labour Economics

Head of Chair (Bige Küçükefe)

1. Yeni Bir Emek Formu: Dijital Emeğin Doğuşu – Ali Bakın

2. Evaluation Of Turkey Based On Logistic Performance Index Of Other Countries

Exporting Goods And Services To Major Export Countries Of Turkey -Bige

Küçükefe, Pınar Gürol


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

12

3. Tarım Kredi Koooperatifleri, Muhasebede Kullanılan Fişler Ve Marmara Ereğlisi

Tarım Kredi Kooperatifinin Çeşitli Muhasebe Kayıtları – Hande Özolgun

4. Tarım Kredi Kooperatiflerinde Dönem Sonu İşlemleri – Hande Özolgun

5. The Role Of Electronic Opinion Leader On Purchasing Decision Of New Products –

Merabet Amina, Sayeh Fatima & Benhabıb Abderrezzak.

6. Online Tüketici Davranışı: Birleştirilmiş Teknoloji Kabul Ve Kullanım Teorisi

Perspektifinden İncelenmesi – Hatice Elanur Kaplan

Session VI – Poverty, Social Services and Justice

Head of Chair (İlkben Akansel)

1. İktisatta Kıtlık Sorunu Ve Adalet Üzerine Bir Analiz- Hülya Derya, Elif Kaya &

Kazım Sarıçoban

2. Analyzing Misogyny in Social Media Trolls-Shanza Maqsood, Khansa Tarar

3. Moral Economy of Contemporary Victimhood – Bahadır Nurol

4. Measuring Poverty – Does Social Security Coverage Matter? – Çağaçan Değer & Elif

Erer

5. Yoksulluğu Çocuğun Dünyası Üzerinden Anlamak: Elâzığ İli Merkez Örneği – Pelin

Budak

6. Turkey’s Migration Policy over the Past Decade: Main Actors and Changing

Perspectives in Globalized World-Tuğba Aydın Azalov

7. Effects and Coping Strategies of Cyber Bullying in Pakistan; A Gender Response-

Rabia Qusien


Session VII – Growth Economics

Head of Chair (Orhan Şimşek)

1. Regional Integration in Services in South Asia: Opportunities & Constraints – Anil

Kumar Kanungo

2. Seçilmiş OECD Ülkelerinde Beşerî Sermayenin Ekonomik Büyüme Üzerindeki

Etkisi: Bir Nedensellik ve Eş bütünleşme Analizi-Mehmet Akif Peçe, M. Said Ceyhan

& Ahmet Kamacı


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

13

3. Elektrik Tüketimi İle Ekonomik Büyüme Arasindaki İlişki: G7 Ülkeleri İçin Panel

Veri Analizi

4. Toplam Faktör Verimliliğinin Ekonomik Büyüme Üzerine Etkisi: Seçilmiş OECD

Ülkeleri İçin Panel Veri Analizi – Ahmet Kamacı, Mehmet Akif Peçe, M. Said

Ceyhan

5. Ekonomik Büyüme Ve Dış Borçların Cari İşlemler Üzerindeki Etkisinin Farklı Bir

Perspektiften Analizi-Emrah Türk

6. Enflasyon ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkinin Türkiye İçin Analizi- Ahmet

Şengönül & Şerife Merve Koşaroğlu

Session VIII – Transportation, Profitability and Unemployment

Head of Chair: Bahadır Nurol

1. Türkiye’de Yeşil Büyüme: OECD Göstergeleri ile İstatistiksel Bir Karşılaştırma-Hacı

Ahmet Karadaş, Hacı Bayram Işık

2. The Impact of Liquidity Structure on Firm’s Profitability of Listed Companies on

BIST Manufacturing Index- Zeynep Türk, Samet Evci &İbrahim Sakin

3. Türkiye’de İşsizlik Histerisinin Birim Kök Analizi ile Sınanması: Yüksekokul veya

Fakülte Mezunu Kadın ve Erkekler Üzerine Bir Uygulama-Gülşah Sedefoğlu, Burak

Güriş

4. The Contribution of Foreign Banks to the Development of Transportation by Road; A

Case Study of Stanbic and Intercontinental Bank in the Tamale Metropolis in the

Northern Region of Ghana – Ahmed Abdul-Hamid, Ibrahim Mubarik And Iddrisu

Fahad

5. İşletmelerin Lojistik Performans Değerlendirmesi ve Ülkelerin Lojistik Sektöründeki

Durumuna Etkisi-Arzum Büyükkeklik, Buket Özoğlu

Session IX – Economy Policy II

Head of Chair: Müslüme Narin

1. Türkiye’de Turizm Sektörünün Ödemeler Dengesi Bilançosuna Katkıları Ve Döviz

Kurunun Sektör Üzerindeki Etkileri-Emir Kaan Cengiz

2. Türkiye’de Uygulanan Enerji Politikalarının Cari Açık Üzerine Etkileri-Talat Çiftçi,

Müslüme Narin


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

14

3. Philips Eğrisi Ve Sınır Testi Sınaması: Türkiye Örneği- Utku Altunöz

4. The evolution of intra-household transfer and bequest in the economy – Nhung Luu

and Dalal Moosa

5. Türkiye’de Ekonomik Büyümenin Yapısal ve Konjonktürel İşsizlik Üzerindeki

Etkileri – Şükrü Apaydın & Celal Taşdoğan

6. An Economic Inquiry About Flat-Plate Solar Collectors (FPSCs) for Eskisehir,

Turkey-M. Celalettin Baykul and Hakan Acaroğlu


Session X – Political Economy II

Head of Chair: A. Arif Eren

1. Business Competitiveness, a Vision from Economic Theory-Mtra. Carmen Leticia

Jiménez Reynoso

2. Türkiye’de Yaratıcı Endüstriler Ve Yaratıcı Emek Politikalarının Gelişimi-Dr. Yavuz

Yayla

3. Duterte and Feudalism in the Neo-liberal Philippines- J. Nino Olayvar

4. Financialisation İn The Periphery: The Case Of Turkey From A Class-Based

Perspective- Mehmet Erman Erol

5. Türkiye’de Vergi Harcamalarının Gelişimi: 2007-2017 – Fevzi Engin

6. Vergi Hukukunda Ödeme Gücüne Göre Vergilendirme ve Mali Güç Sorunsalı – Emre

Atsan

7. Boş Zamanın İktisadi kalkınma ve Büyüme Üzerine Etkisi – A. Arif Eren, L. Gizem

Eren

8. Liberalizm Ve Krizler – Hülya Derya

Session XI – Health Economics & Environment Economics

Head of Chair (Altuğ M. Köktaş)

1. Türkiye’de İlaç Fiyatlandırma Politikaları – Çiğdem Tolun, Çağdaş Erkan Akyürek &

Gülbiye Yaşar

2. Türkiye’de İlaç Piyasası ve En Çok Kullanılan İlaçlar Üzerinden Bir Değerlendirme –

J. Canberk Aydın & Deniz Tugay Arslan


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

15

3. Ankara’da Faaliyet Gösteren Özel Hastanelerin Sosyal Medya Kullanımının İçerik

Analizi ile İncelenmesi – Elif Erbay

4. Türkiye’de Sigara Tüketimi: Hanehalki Üzerine Bir İnceleme– Işıl Şirin Selçuk & A.

Murat Köktaş

Session XII – Political Economy III

Head of Chair (Nihat Dağıstan)

1. Global and Globalizing Cities From The Global South: Multiple Realities And

Pathways To Form A New Order – Parsa Arbab

2. İttifakların Sosyolojisi: Haziran 2018 Milletvekili Genel Seçimleri Adaylarının

Karşılaştırmalı Bir Analizi-Mehmet Arı & Ender Akyol

3. Türkiye Kapitalizminin “Üst Aklı”: Yatırım Ortamını İyileştirme Koordinasyon

Kurulu (YOİKK) – Mustafa Kemal Doğru

4. “Mentality” Problematic: An Evaluation In The Context Of Ottoman Economic

Mentality-Cumali Bozpınar

5. Halkçılık Fikrinin Cumhuriyet Öncesi Temelleri – Mustafa Cem Oğuz

6. Yayılmacı Kriz: Eğitim -Öğretim Yoluyla Oluşturulan Sosyal Mesafe – Faruk Bartan

Sessions (18.30-20.00)

Session XIII – Economy Policy III

Head of Chair (Altuğ M. Köktaş)

1. Rekabetçi Devlet Modelinin Maliye Politikasına İlişkin Teorik Değerlendirmesi –

Mustafa Alpin Gülşen & Ali Gökhan Gölçek

2. Amerı̇ka Bı̇rleşı̇k Devletlerı̇ İktı̇dar Partı̇lerı̇nı̇n Latı̇n Amerı̇ka Müdahalelerı̇

Üzerı̇ndekı̇ Etkı̇sı ̇– Şeyda Güdek Gölçek

3. Genel İşlem Koşullarının Tacirler Bakımından Uygulanması ve İçerik Denetimi –

Halis Karademir

4. AB’nı̇n Geleceğı̇: Brexı̇t Sonrası Avrupa Şüphecı̇lı̇ğı̇nı̇n Yükselı̇şı̇ Ve Muhtemel

Etkı̇lerı̇ – Şeyda Güdek Gölçek & Ali Gökhan Gölçek

5. Fully Abled Nation: Inclusion of the Differently Abled Person in the Philippine

Society-Franz Joshua E. Merida


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

16

6. Görevi Kötüye Kullanma Suçunun Tamamlayıcı Suç Olması Sorunu – Recep

Kahraman

7. Enflasyon Ve Faiz Oranı Arasındaki Nedensellik İlişkisi Üzerine Bir İnceleme –

Şükrü Apaydın, İbrahim Başaran

8. Katılım Bankacılığı ve Türk Ekonomisine Katkısı - Zübeyir Turan, Merve Levent

Session XIV – Economy Policy IV

Head of Chair (A. Arif Eren)

1. Do Intra-Industry Trade and Import Dependency Affect the Exchange Rate Sensitivity

of Trade Balance: Evidence from Emerging Economies with Persistent Trade Deficits-

Mehmet Demiral

2. Modern Büyüme Teorilerinin Tarihsel Kökleri-A. Arif Eren, Leyla Gizem Eren

3. Finansal Gelişme, Ticari Açıklık ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Örneği-

Fındık Özlem Alper

4. Türkiye – Avrupa Birliği Ticaret Dengesi: J Eğrisi Etkisinin Asimetrik Analizi-Ali

Eren Alper

5. Türkiye’de Yerel Yönetimlerin Mali Durumu Üzerine Bir Değerlendirme- Altuğ

Murat Köktaş, Zeki Doğan, Ali Gökhan Gölçek

6. Türk Borçlar Kanunu’na Göre Kiracının Güvence Verme Borcuna İlişkin Hükmün

Değerlendirilmesi- Halis Karademir

7. Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartı Çerçevesinde Mali Özerkliğin Türkiye İçin

Uygulanabilirliği –Ali Gökhan Gölçek, Altuğ Murat Köktaş, Işıl Şirin Selçuk

8. Banking Risk in Financial Crises Environment - A Wide - Ranging Literature Review-

Jose Pires Manso, Joao Monteiro


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

17

CONTENTS

Programme………………………………………………………………………………………………………………………………………10

AT THE THRESHOLD OF THE "FOURTH INDUSTRIAL REVOLUTION", Heinz D. Kurz ……………………………20

GLOBAL WORKING-CLASS SOLIDARITY AND IMPERIAL PRIVILEGE, Immanuel Ness…………………………..33

HİNDİSTAN’IN “BİR KUŞAK, BİR YOL” GİRİŞİMİNE EKONOMİK VE STRATEJİK YAKLAŞIMI ÜZERİNE,

Kerem Gökten…………………………………………………………………………………………………………………………………..38

BEHAVIORAL ECONOMICS VERSUS NEOCLASSICAL ECONOMICS, İlkben Akansel………………………………44

19. YÜZYIL ÜTOPYALARINDA YÖNETİM DÜŞÜNCESİNİN GELİŞİMİ, Cengiz Ekiz …………………………………52

“KLASİK-KARŞITI” İKTİSAT: YENİ İSİMLENDİRME ARAYIŞI, Hüsnü Bilir………………………………………………..66

WILLIAM RÖPKE’DE KRİZ KAVRAMI, Hülya Derya………………………………………………………………………………77

RETHINKING COOPERATIVE MODEL IN TURKEY’S TEA PRODUCTION: AN ANALYSIS OF POTENTIALS

AND THREADS, Betül Ergün and Çağatay Edgücan Şahin…………………………………………………………………..85

THE POLICIES FOR INCREASING EFFICIENCY OF PUBLIC SUGAR FACTORIES AFTER PRIVATIZATION

Emre Güneşer Bozdağ and Fatih Hakan Dikmen……………………………………………………………………………….97

PRIVATIZATION OF TURKEY’S SUGAR MILL’S AND ITS REFLECTIONS ON EMPLOYEE SECTOR, Özal Çiçek

and Osman Kürşat Acar…………………………………………………………………………………………………………………..110

TÜRKİYE’NİN ÇİN İLE OLAN DIŞ TİCARETİNİN 1990-2017 YILLARI ARASINDA İNCELENMESİ, Rabia

Efeoğlu and Kerem Gökten……………………………………………………………………………………………………………..121

EVALUATION OF TURKEY BASED ON LOGISTIC PERFORMANCE INDEX OF OTHER COUNTRIES

EXPORTING GOODS AND SERVICES TO MAJOR EXPORT COUNTRIES OF TURKEY, Bige Küçükefe and

Pınar Gürol……………………………………………………………………………………………………………………………………..133

ONLINE TÜKETİCİ DAVRANIŞI: BİRLEŞTİRİLMİŞ TEKNOLOJİ KABUL VE KULLANIM TEORİSİ

PERSPEKTİFİNDEN İNCELENMESİ, Hatice Elanur Kaplan………………………………………………………………….139

MORAL ECONOMY OF CONTEMPORARY VICTIMHOOD, Bahadır Nurol…………………………………………..147

MEASURING POVERTY – DOES SOCIAL SECURITY COVERAGE MATTER? Çağaçan Değer and Elif Erer

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….157

EFFECTS AND COPING STRATEGIES OF CYBER BULLYING IN PAKISTAN; A GENDER RESPONSE, Rabia

Qusien…………………………………………………………………………………………………………………………………………….167

MOBİL BANKACILIĞIN TİCARİ BANKA PERFORMANSI ÜZERİNE ETKİSİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ, Murat

Berberoğlu and Uğur Uzun……………………………………………………………………………………………………………..179


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

18

REGIONAL INTEGRATION IN SERVICES IN SOUTH ASIA: OPPORTUNITIES & CONSTRAINTS, Anil Kumar

Kanungo…………………………………………………………………………………………………………………………………………193

ELEKTRİK TÜKETİMİ İLE EKONOMİK BÜYÜME ARASINDAKİ İLİŞKİ: G7 ÜLKELERİ İÇİN PANEL VERİ

ANALİZİ, Ahmet Kamacı………………………………………………………………………………………………………………….217

TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİNİN EKONOMİK BÜYÜME ÜZERİNE ETKİSİ: SEÇİLMİŞ OECD ÜLKELERİ

İÇİN PANEL VERİ ANALİZİ, Ahmet Kamacı, Mehmet Akif Peçe and M. Said Ceyhan…………………………226

A DIFFERENT PERSPECTIVE ANALYSIS OF THE EFFECTS OF ECONOMIC GROWTH AND EXTERNAL DEBT

ON THE CURRENT ACCOUNT, Emrah Türk………………………………………………………………………………………236

TÜRKİYE'DE YEŞİL BÜYÜME: OECD GÖSTERGELERİ İLE İSTATİSTİKSEL BİR KARŞILAŞTIRMA, Hacı Ahmet

Karadaş, Hacı Bayram Işık………………………………………………………………………………………………………………250

THE IMPACT OF LIQUIDITY STRUCTURE ON FIRM’S PROFITABILITY OF LISTED COMPANIES ON BIST

MANUFACTURING INDEX, Zeynep Türk, Samet Evci and İbrahim Sakin………………………………………….287

THE CONTRIBUTION OF FOREIGN BANKS TO THE DEVELOPMENT OF TRANSPORTATION BY ROAD; A

CASE STUDY OF STANBIC AND INTERCONTINENTAL BANK IN THE TAMALE METROPOLIS IN THE

NORTHERN REGION OF GHANA, Ahmed Abdul-Hamid, Ibrahim Mubarik and Iddrisu Fahad…………..300

İŞLETMELERİN LOJİSTİK PERFORMANS DEĞERLENDİRMESİ VE ÜLKELERİN LOJİSTİK SEKTÖRÜNDEKİ

DURUMUNA ETKİSİ, Arzum Büyükkeklik, Buket Özoğlu…………………………………………………………………..323

TÜRKİYE'DE UYGULANAN ENERJİ POLİTİKALARININ CARİ AÇIK ÜZERİNE ETKİLERİ, Talat Çiftçi, Müslüme

Narin………………………………………………………………………………………………………………………………………………331

PHILIPS CURVE AND EXAMINING BY BOUND TEST: TURKEY CASE, Utku Altınöz………………………………362

TÜRKİYE’DE EKONOMİK BÜYÜMENİN YAPISAL VE KONJONKTÜREL İŞSİZLİK ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ,

Şükrü Apaydın, Celal Taşdoğan……………………………………………………………………………………………………….375

BUSINESS COMPETITIVENESS, A VISION FROM ECONOMIC THEORY, Mtra. Carmen Leticia Jiménez

Reynoso………………………………………………………………………………………………………………………………………….383

TÜRKİYE’DE YARATICI ENDÜSTRİLER VE YARATICI EMEK POLİTİKALARININ GELİŞİMİ, Yavuz Yayla….393

DUTERTE AND FEUDALISM IN THE NEO-LIBERAL PHILIPPINES, J. Nino Olayvar……………………………….405

LEISURE EFFECT ON ECONOMIC DEVELOPMENT AND GROWTH, Arif Eren and L. Gizem Eren………..414

LİBERALİZM VE KRİZLER, Hülya Derya……………………………………………………………………………………………..421

TÜRKİYE’DE İLAÇ FİYATLANDIRMA POLİTİKALARI, Çiğdem Tolun, Çağdaş Erkan Akyürek and Gülbiye

Yenimahalleli Yaşar…………………………………………………………………………………………………………………………431

TÜRKİYE’DE SİGARA TÜKETİMİ: HANEHALKI ÜZERİNE BİR İNCELEME, Işıl Şirin Selçuk and Altuğ Murat

Köktaş…………………………………………………………………………………………………………………………………………….446


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

19

TÜRKİYE KAPİTALİZMİNİN “ÜST AKLI”: YATIRIM ORTAMINI İYİLEŞTİRME KOORDİNASYON KURULU

(YOİKK), Mustafa Kemal Doğru……………………………………………………………………………………………………….457

“ZİHNİYET” MESELESİ: OSMANLI İKTİSADİ ZİHNİYETİ BAĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRME, Cumali

Bozpinar…………………………………………………………………………………………………………………………………………465

HALKÇILIK FİKRİNİN CUMHURİYET ÖNCESİ TEMELLERİ, Mustafa Cem Oğuz……………………………………477

REKABETÇİ DEVLET MODELİNİN MALİYE POLİTİKASINA İLİŞKİN TEORİK DEĞERLENDİRMESİ, Mustafa

Alpin Gülşen and Ali Gökhan Gölçek……………………………………………………………………………………………….492

AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ İKTİDAR PARTİLERİNİN LATİN AMERİKA MÜDAHALELERİ ÜZERİNDEKİ

ETKİSİ, Şeyda Güdek Gölçek……………………………………………………………………………………………………………497

GENEL İŞLEM KOŞULLARININ TACİRLER BAKIMINDAN UYGULANMASI VE İÇERİK DENETİMİ, Halis

Karademir……………………………………………………………………………………………………………………………………….509

AB’NİN GELECEĞİ: BREXIT SONRASI AVRUPA ŞÜPHECİLİĞİNİN YÜKSELİŞİ VE MUHTEMEL ETKİLERİ,

Şeyda Güdek Gölçek, Ali Gökhan Gölçek…………………………………………………………………………………………516

GÖREVİ KÖTÜYE KULLANMA SUÇUNUN TAMAMLAYICI SUÇ OLMASI SORUNU, Recep Kahraman….522

ENFLASYON VE FAİZ ORANI ARASINDAKİ NEDENSELLİK İLİŞKİSİ ÜZERİNE BİR İNCELEME, Şükrü

Apaydın, İbrahim Başaran……………………………………………………………………………………………………………….528

THE HISTORICAL ROOTS OF THE MODERN GROWTH THEORIES, A. Arif Eren, L. Gizem Eren…………..533

TÜRKİYE’DE YEREL YÖNETİMLERİN MALİ DURUMU ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME, Altuğ Murat

Köktaş, Zeki Doğan and Ali Gökhan Gölçek……………………………………………………………………………………..537

AVRUPA YEREL YÖNETİMLER ÖZERKLİK ŞARTI ÇERÇEVESİNDE MALİ ÖZERKLİĞİN TÜRKİYE İÇİN

UYGULANABİLİRLİĞİ, Ali Gökhan Gölçek, Altuğ Murat Köktaş and Işıl Şirin Selçuk…………………………..545

BANKING RISK IN A FINANCIAL CRISIS ENVIRONMENT – A WIDE-RANGING LITERATURE REVIEW, Jose

R. Pires Manso, Jose L. Miralles Quiros, Joao Monteiro and Victor Gabriel……………………………………..551

TARIM KREDİ KOOPERATİFLERİNDE DÖNEM SONU İŞLEMLERİ – Hande Özolgun……………………………572

TARIM KREDİ KOOPERATİFLERİ, MUHASEBEDE KULLANILAN FİŞLER VE MARMARA EREĞLİSİ TARIM

KREDİ KOOPERATİFİNİN ÇEŞİTLİ MUHASEBE KAYITLARI – Hande Özolgun………………………………………585


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

20

AT THE THRESHOLD OF THE "FOURTH INDUSTRIAL REVOLUTION"

Heinz D. Kurz1

[Preliminary and uncorrected (!) draft. Not to be quoted without the permission of the author.

The following text is a modified English version of the paper by the author “Auf der Schwelle

zur ‘Vierten Industriellen Revolution”, published in Wirtschaftsdienst. Zeitschrift für

Wirtschaftspolitik, 97(11), November 2017, pp. 785-792.]

Abstract: The paper discusses some of the probable effects of what is sometimes called the

“Fourth Industrial Revolution”, based on cyber-physical systems, the internet of things and

artificial intelligence. The attention focuses on their impact on the volume and composition of

employment and the distribution of income. Some measures to be taken to ward off or at least

mitigate the socially detrimental effects of the new waves of technological change are

discussed.

Prof. Dr. Heinz D. Kurz is Professor em. of economics at the Karl-Franzens-University of

Graz and Fellow of the Graz Schumpeter Center. Presently he directs a project financed by

the Austrian Research Foundation (FWF) on "How 'Smart' Machines Transform the Austrian

Economy. A Systemic Approach to the Economic Opportunities and Risks of New

Technologies ".

1. New technologies and their effects

A specter is going around - the specter of huge and persistent "technological unemployment".

The reason is what is occasionally called the "Fourth Industrial Revolution" (henceforth 4IR),

"Industry 4.0", "Cyber-Physical Systems" (CPS), "Internet of Things" etc. And the forms of

technical progress they represent. (Others consider digitalization as the continuation of

computerization and count it as belonging to the Third Industrial Revolution.) What will be

the impact on employment and income distribution? Can economic and social policy

measures be suggested that promote the desired effects and avert the undesired ones?

Before we turn to these questions, there are two observations to be made.

First, the constant and thorough revolutionizing of technology, organization of the work

process, the world of goods and living conditions is a child of modern times. It has its roots

in Europe and is closely related to the (First) Industrial Revolution that took off in the

second half of the eighteenth century. In fact, this revolutionizing is not at all a self-evident

process,

1 Professor em. Dr. Heinz D. Kurz, University of Graz, Graz Schumpeter Center, RESOWI Center EF, 8010

Graz. Email: [email protected].


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

21

because there are two considerable obstacles hampering the generation and application of new

useful knowledge. There is, first, the opposition of the owners of old knowledge, whose

economic and political power is threatened by new knowledge. Their monopoly position

allows them to reap monopoly rents that are endangered by new knowledge. There is,

secondly, the fact that the use of new knowledge (such as the Bessemer method in steel

production, for example) by one company is not incompatible with its use by other

companies. Moreover, in the long run, new knowledge cannot be kept secret, that is, it cannot

be monopolized. So what is the incentive to create new knowledge, if one has to bear all the

costs but receives hardly any benefits from doing so? Knowledge is therefore also called a

"quasi-public good" and involves the wellknown problem of market failure.

The second observation concerns the question of why the Industrial Revolution took place

in Europe and not China, although China towards the end of the Northern Song-dynasty

and during the Ming dynasty was in many fields technologically equal or even superior to

Europe. The answer of the economic historian Joel Mokyr is that in the seventeenth and

eighteenth centuries in Europe Institutions developed as an unintentional and unplanned

consequence of human action that brought about a "Culture of Growth".1 A happy

coincidence of events overcame both obstacles to the production and employment of useful

knowledge that typically prevent them from being realised. Several countries of Europe

then went on a path of sustained economic development and growth. As time went by, the

phenomenon of a sustained upward trend in real income per capita has created a pull effect,

which since some time extended also to countries like China and more recently India.

Innovations, says Joseph A. Schumpeter (1883-1950), are processes of "creative

destruction".2 They generate new things and destroy old ones. They do not only know

winners, but also losers – companies, jobs, products and whole industries are wiped out and

new ones emerge. Can it be taken for granted that the losers by and large will experience only

short-term disadvantages (loss of job, falling wages), but soon move into the camp of the

winners? Or is this time everything different from what it was in the past?

2. Technological unemployment and income distribution

Questions in this regard have been raised ever since the Industrial Revolution and the

following acceleration of technical and organisational progress.3 The required adjustment to

the new can overwhelm the society. Technical progress throws the system off its current path,

breaks the established division of labor, undermines familiar networks and well-established

work routines – disruptive technological progress can destabilize the entire economy.

Disputes over the blessing and curse of the new were not only fought in verbal terms. To

some observers machines were the biggest enemies of certain groups of workers and their

families. "Destroy what destroys you!", was a battle cry of the Luddites.

Economists could not help dealing with the problem. The Scottish economist John Ramsay

McCulloch developed at the beginning of the 19th century the "theory of automatic

compensation". This does not deny the destruction of jobs and speaks of the "displacement

effect" of technological progress, but points out that high profits of successfully innovating

firms


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

22

and falling commodity prices quickly lead to rising levels of demand for goods. These sooner

or later will offer displaced workers employment again either in the same or in some other

sectors: the so-called "compensation effect" will bring people back into employment. No need

to worry! Is that true?

David Ricardo (1772-1823) in the first edition of his Principles of Political Economy

published some 200 years ago (1817) at first endorsed the theory of automatic compensation.4

He was convinced that the interest of the owners of capital in the highest possible profits

ultimately implied the realization of high levels of employment. But thorough reflections led

him in 1821 in the third edition to a revocation of his original view. He now argued that not

any form of technological progress is beneficial to all members of society alike. Some forms

run counter to the interests of workers. Which form is particularly detrimental to workers?

Ricardo answered: it is the case in which human labour power is replaced by machine power,

with output per worker employed rising substantially together with the fixed capital intensity

of production. In this case, the total profits rise, whereas wages and employment decline. This

Ricardo illustrated in terms of a numerical example. Nobel laureate Paul Samuelson one and a

half centuries later insisted: "Ricardo was right!".5

Is Ricardo's argument still interesting today? About the discussion he has sparked,

Schumpeter wrote in 1954 that it is "dead and buried".6 Schumpeter is wrong. In fact, the

discusssion never was and is alive today as it hardly ever was before. Suffice it to mention

that in 1983 Leontief and Duchin published a study on the effects of automation on workers in

the US and in 1992 Kalmbach and Kurz a study on the effects in the Federal Republic of

Germany.7 The new timeliness of Ricardo's reasoning is that according to numerous observers

the prevailing form of the current wave of technical progress is overall labor-saving and

capital-using, while in industry and several other lines of production it is capital-saving. (This

has to do with the fact that capital goods have become comparatively less and less expensive,

with the consequence that a given investment fund is able to buy more and better capital

goods than in the past. The cheapening of capital goods is one of the reasons for a sluggish

development of investment demand.) As early as 1821, Ricardo spoke about the vanishing

point of a rapidly advancing automation in an almost visionary way: "If machinery could do

all the work that labour now does, there would be no demand for labour. Nobody would be

entitled to consume anything who was not a capitalist, and who could buy or hire a machine."8

While a fully automated economy overcomes drudgery, what do the have-nots do - how can

they secure their upkeep and that of their families?

A look at the European economic history of the last three centuries shows that not only has

the amount of useful knowledge increased incessantly, but so has population. The two

developments seem to be closely related. Would technological progress in the past have led to

sustained unemployment - the population growth in Europe since the Industrial Revolution

could not be explained. In fact, in many countries employment has over long periods of time

not only not shrunk, but has increased because of considerable technical advances. Are

Ricardo's fears unfounded? Were the advocates of the theory of automatic compensation not

optimistic enough?


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

23

Let us have a closer look. An increase in the number of workers employed in the period under

consideration was not accompanied by a parallel expansion of the volume of work performed

to the same extent. The period was rather characterised by a considerable reduction in average

hours worked per person employed. While in England's factories at the beginning of the 19th

century a worker worked for about 10 to 12 hours six days a week, today only half as many

hours are being worked, at substantially higher overall real wages. Ricardo does not deny that

an increase in unemployment in certain periods may in the long term lead to growing

employment. However, he denies that the displacement of workers is always compensated

swiftly, and economic history shows that he was right.

In the case of a quick succession of thorough technical innovations, the compensation can

even permanently lag behind the displacement and create strong social and political tensions.

At high rates of unemployment, mechanisms are endogenously activated that tend to blur any

traces of unemployment more or less effectively. In the 19th and 20th century, for example,

many people who could not make a living in Europe emigrated to the USA and other

countries. A decrease in the participation rate - the proportion of people of working age which

appear on the labor market - reduces the number of unemployed people that are visible.

Finally, if someone is unemployed for a long time, he or she losee his or her skills because he

or she no longer participates in learning processes ("training on the job”), and eventually the

person loses the capacity to work and leaves the labour market. In this way the supply of

labour in the long run adjusts to the demand for labour and extinguishes any signs of

unemployment. A superficial observer might


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

24

therefore erroneously get the impression that the economy is realising continually levels of

employment that are close to full employment.

3. The new forms of technical progress

Technical progress is disruptive when it exhibits the features Ricardo analysed and hits the

entire economic system in a short time with great force. In this case it affects swiftly the

system of production and consumption and may send the economy into a tailspin. Timothy

Bresnahan and Manuel Trajtenberg coined the concept of “General Purpose Technologies”

(GPT)9, meaning technologies that are characterised by essentially three things: a large field

of application, a significant potential for further Improvements, and their compatibility with

other technologies and innovations. The 4IR, so a widespread belief, is characterised by a set

of GPTs that will fundamentally change the economy and society. Like the previous industrial

revolutions (mechanization, electrification and computerization) it will also be disruptive and

profoudly affect the way we work and live.

Technologically, the 4IR is heavily based on Industry 3.0 (microprocessor, computer,

internet) and Technologies like CPS. These are IT networks that allow for the self-regulation

of the production system. The system learns from the past, processes autonomously

information and constantly adapts to changing circumstances. This increases the flexibility in

production and enables individualized mass production ("mass customization "). The 4IR

shows a convergence of different technologies and the interlocking of the physical, the digital

and the biological sphere. The global digital network offers numerous opportunities for

"recombined innovations": new innovations result from the combination of old innovations.

Already Adam Smith in the “Wealth of Nations” (1776)10 and Schumpeter in the “Theory of

Economic Development” (1912) understood new economically useful knowledge essentially

as the result of a recombination of reconfigured particles of received knowledge. Schumpeter

spoke aptly of “new combinations”. Today, the driving innovations include (physically) self-

driving vehicles, 3D printing, robotic technology, new materials, (digital) Internet of Things,

Blockchain, Technology-enabled platforms (e.g. on-demand economy), (biological) gene

technology, neurotechnology and synthetic biology.

The applications of the new devices are typically called "smart". In industry there are "smart"

factories, in the energy sector "smart" distribution networks, in transport "smart" mobility and

logistics, the health system is "smart", and even kitchens, apartments and entire cities are

bcoming smart. Minicomputers implanted under the skin and in our clothes are connected to

the Internet and allow the prediction of acts of purchase and consumption. Each activity

leaves a digital trace and calls forth collectors and hunters seeking to profitably acquire

valauble data they can use themselves or sell. Who in "data economy" has control over its

most important raw material, data, is able to accumulate tremendous economic, political,

cultural or military power. But what about the protection and safety of data and, more

importantly, theirs basic protectability? Current events show us dramatically how much our

civilization is endangered by hacking, cyber warfare in the virtual space, disinformation and

so on. The World Economic Forum published a set of speculations about the penetration of

the world with so much


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

25

"smartness" until the year 2025. The robotization of industrial production, for example, is

accordingly increasing very rapidly.11 Financial capitalism, it is argued, is replaced by a new

mode of production and organisation: “data capitalism”.

In fact, it is undeniable that robots and other systems are already widely used to take over the

activity of humans. This increasingly affects inter alia the service sector. In Singapore, for

example, taxi drivers are replaced by the Delphi and nuTonomy driverless taxi services and

restaurant drop-off services fall victim to self-driving small vehicles of the company

Doordash. Google Home and Amazon Echo Dot partly replace domestic helpers. Many more

examples could be added. However, many of the services that are fundamentally affected are

unlikely to be be completely replaced by machines, although this would be technically

possible as the users do not want to miss personal contact, especially in nursing, teaching and

in medicine.

The amount of digital data generated and processed, expressed in zettabytes (= 10007 bytes =

1 trillion of gigabytes), has long since reached astronomical levels. According to the Berkeley

School of Information mankind has since the use of computers at the beginning of the 1970s

up until recently processed about 85 times as many digital data as in the entire human history

before that analog data. Looked at in this way, almost nothing happened in the history of

mankind before the beginning of the digital age and almost everything after that. “The

Economist” recently wrote that data have replaced oil as the most valuable resource.

4. Technical progress solves problems and creates new ones

Technical progress helps to solve problems, but often creates new ones which often show up

much later. This calls for further technical progress, which cause further problems, and so on

and so forth.

In industry, the efficiency of the use of materials increases, and the amounts of pollutants

per unit of product decrease. At the same time there are higher utilization rates of the

production apparatus which leads to increased emissions in particular in the chemical and

electronic industries.

In agriculture, synthetic biology allows the production of biofuels, drones enable the more

efficient use of water and fertilizers and disaster risk monitoring is improving. Parallel to

this biodiversity is reduced and pesticide resistance increased.

The material sciences discover the useful properties of substances and increase the

reusability of materials (e.g. thermosetting plastics), at the same time we experience an

accelerating growth of waste products.

The use of energy-saving methods in production and consumption does not lead to a

slower exploitation of exhaustible resources (oil, natural gas, minerals), but accelerates it,

as William Stanley Jevons pointed out in 1865 in relation to coal consumption in England

(so-called "Jevons paradox").12 Last but not least, climate change prompts serious scientists

such as the


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

26

late Stephen Hawking to contemplate the case that the earth will become uninhabitable within

the next one hundred years or so.

Necessity is the mother of invention, a saying goes. But will it be productive enough?

Putting on one side the end-time scenario, about which one only more or less daring

speculations can be put forward, we focus attention on the employment and distributional

effects of the current forms of technical change. On the basis of interviews Frey and

Osborne13 assume that up to 47% of the jobs in the United States of America are at risk from

automation. Some of the comparable exercises in European countries came up with even even

higher percentages of job losses. Critics rightly objected to such forecasts that frequently only

certain task within certain jobs or occupations are at risk, but not the entire jobs.14 Estimates

concerning tasks see a smaller percentage of 15-30%. Some tasks are completely eliminated,

others are taken over by machines and new tasks will be added. The task profile of numerous

occupations will change considerably and requires employees to adapt and learn. While with

regard to the extent of the net displacement effects of professions and taks there exist largely

different views, there is broad agreement that especially the low and middle income earners in

services, trade, transport and production who perform routine activities and repetitive jobs are

affected. This will also negatively affect their wages. Occupations that demand creativity and

social intelligence are far less at risk.

The following observations are apposite regarding the employment effects of new

technologies:

1. Since the 4IR is based on a growing and further evolving set of new technologies, the

potential hazards mentioned above can only be snapshots at a moment of time. Over time,

recombined innovations will affect more and more jobs and tasks which initiailly were

resistant to automation. In the long run, hardly any job is safe in its present design. But for

us here and today, what is important is what can be expected in the near future. In trying to

form an opinion in this regard, we must not forget the old Arab proverb that whoever

pretends to be able to forecast the future is a liar, even if the actual course of events

happens to confirm the forecast.

2. The percentage numbers referred to are based on the technical possibilities of new

machinery. But as Ricardo rightly insisted, not everything technically possible is also

profitable. Economically relevant are only those inventions, which, put in Schumpeterian

terms, pass the market test, that is, become innovations and gain economic weight. While

numerous inventions make their way into the patent offices, many of them remain there

forever and don’t find the way out.

3. Competition enforces cost-minimizing behaviour. The considerable increase in the

remuneration of certain qualities of work (so-called "wage dispersion") provides a strong

incentive to save these. Which limits the development of Artificial Intelligence (AI) will

hit, we do not know. However, there is every reason to believe that the direction of

technical progress will not spare the segment of high wages and salaries. Lawyers, medical

doctors and professionals in many branches already experience the impact of digitalization

on their incomes and job security.

4. Figures about how many jobs will be affected in total, are of very limited interest as long

as they do not also specify the temporal profile of the expected job displacements.

However, it is of crucial importance in terms of the social absorption of change, how fast


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

27

displacements occur and how big they are. A fast diffusion of strongly labour-saving

technologies exposes the society and the political system to a significant stress test, which

may result in a legitimacy crisis and an erosion of social cohesiveness. Of importance in

this context is also in which socio-economic environment the displacement effects take

place, which jobs are affected and how good workers can defend their interest. .

5. New technologies do not only destroy jobs and tasks, they also create new ones. While the

production of the tools and equipment needed with the new technologies lead to new jobs

and employment of workers, the displacement of workers in the first place is typically not

made good, that is, more old jobs are lost than new jobs created for the purpose under

consideration. However, in order to form an idea about the overall net effect of

displacement and compensation, one must form an opinion about the expected job-creating

implications of technical progress. What is required is a comparison of the expected time

profiles of the displacement of workers on the one hand and the compensations on the

other. Whoever loses his job today will complain and possibly become politically active.

Who only in the future will get a new job that is not known today cannot therefore be

expected to advocate technical change. This asymmetrical behaviour of today’s losers and

tomorrow’s winners tends to reduce the rate of diffusion of innovations.

Time

6. As regards the compensation effects, it is important to see what is the proportion

between process innovations and product innovations. The former increase labour

productivity in the production of known goods, but spark off hardly any product

innovations. The latter lead to new markets and additional demand as well as employment.

Therefore it matters what is the mix of product and process innovations that comes with

the new waves of technichal progress. According to studies by Simon Kuznets, basically

0

Employment


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

28

all goods exhibit saturation levels. Therefore it is important to have product innovations in

order for economic growth not to be limited by a lack if effectual demand.15 (New products

designed to replace only already known ones, are not meant here, because they barely

create net additional employment.) Can the 4IR be expected to provide sufficient product

innovations? Growth economists such as the American Robert J. Gordon are highly

skeptical in this regard. In his view, robotics etc. bring only insignificant product

innovations and on top of that are associated with only weak increases in labour

productivity. Therefore they will lead only to too small increases in living standards.16 He

therefore expects a continuation of economic stagnation or low growth. Joel Mokyr

vehemently disagrees: While the "culture of growth" knows growth cycles, it does not

know the termination of growth. Given high absolute and relative expenditures on

research, development and innovation (R & D & I) by enterprises and the public, the thesis

that there is a lack of ingenuity and creativity that hamper development and prosperity, as

is being argued by, among others, Edmund Phelps, ought to be received with skepticism or

disbelief.17 However, it is not to be denied that the ratio of process innovations, which tend

to reduce employment, and of product innovation, which tend to increase it, plays a

significant role for ecoonomic growth and employment.

7. What we see is only what we can discern, given the statistical records and the measurement

devices at our disposal. These have been developed in the past and have again and again

been adapted to changing circumstances, but numerous - not all - commentators doubt that

they are able to portray with suifficient accuracy today's reality, not to mention the future

reality. How to measure productivity or consumption in a digitized world? While in a

world of wheat, coal and iron things are relatively easy, they no longer are in an age of bits

and bytes. Because what we see affects our economic and social policy, the kind of

perception of the new reality is of great importance for our economy and society. The

importance of improving our measuring instruments is hard to underestimate, because they

are the basis of diagnostics and the therapy based on them.

8. Since the quality and the task characteristics of the work performed is bound to change

significantly, it is not sufficient to just keep an eye on the development of total

employment – it is of the utmost importance to look also at its composition, which will be

constantly changing. The education system has to be attuned to the requirements defined

by the new jobs and tasks, because if it does not meet those requirements, the work force

will not be able to perform the new tasks and the competitiveness of workers and firms will

dwindle, because the diffusion of new technologies will slow down. This has, as Ricardo

already pointed out, an impact on the competitiveness of some companies and entire

sectors of a country, in the case of a GPT even on large parts of the Economy - and with

several GPTs we are confronted in the 4IR. What is is needed is primarily not a general

"upskilling" of workers - in fact there are

already now many workers who perform simple routine activities and are actually often

highly overqualified for the tasks they perform (the linguist who drives a taxi is proverbial).

Rather, it is about a greater concordance between qualification requirements, one the hand,

and their availability on the other. Because of a substantial increase in the need for digital

competences, all education, training and retraining facilities outside and inside of firms have

to offer adequate opportunities to acquire the requested skills and capabilities.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

29

9. Universities, colleges, other educational institutions and research institutes are not passive

institutions, but influence the width, depth, speed and direction of the current inventions

and their economic processing and absorption. They determine together with the private

sector the reservoir from which innovations can be drawn. One speaks of also directed

technical progress. The developments of the private and the public sector are closely

interlinked. The type of their co-evolution is important. As already Schumpeter and

recently Marina Mazzucato emphasized, entrepreneurship is not only encountered in the

private sector of the economy.18 It is found more or less pronounced also in the public

sector and in politics. Examples like China's project of the "New Silk Road" (One Belt –

One Road) demonstrate this impressively.

5. Challenges to economic policy

Anyone entering a new age would do well to arm themselves against recognizable dangers

and to increase their economic policy instruments as a precautionary measure. A decisive

question will be whether society and politics turn out to be capable of learning and jettison

obsolete views and beliefs. In the following I list some institutional, infrastructure and

innovation policy measures as well as employment and tax policies that might be taken into

consideration in order to cope with the challenges of the digital world.

Although in future also higher-skilled jobs will be affected by automation, it is still true that

"brain, not brawn" is needed for professional success, as Paul Romer, now chief economist of

the World Bank, stressed.19 Since only lifelong learning allows for a continuous acquisition of

the changing digital qualifications, it is learning how to learn and how to solve problems that

matters most and helps in acquiring and developing the social skills needed. Whereas pecific

contents of what is being learned may be subject to swift obsolescence, learning and creativity

and the ability to cooperate, however, are not. A school system that focuses attention on

learning by heart and mere cramming and memorization is probably not capable of meeting

the challenges ahead, whereas one that focuses on the identification and solution of problems

will in all probability perform much better. Motivation, curiosity, ingenuity and ability are to

be fostered and knowledge in mathematics, computer science, natural sciences and technology

can be expected to serve as protective belts against job loss, persistent unemployment and

deacreasing real wages. The education and retraining systems are therefore to be reshaped

accordingly. This is a formidable task and meets with the resistance of the advocates of the

status quo and the monopoly rents they are able to pocket, but it also badly affects the

opportunities of a growing number of people.

The construction and expansion of the digital infrastructure is to be speeded up. This includes

inter alia the provision of broadband Internet access. The investment in the research of

universities and other research institutions should be increased. Interestingly, in the “Wealth

of Nations”, published in 1776, and thus two centuries before the advent of the notion of

“knowledge society”, Adam Smith insisted that the wealth of a country depends crucially

upon the "quantity of science" it applies – and history proved him right.20

The required huge investments cannot be financed only from taxes. However, against

government borrowing and public debt a powerful opposition typically builds up swiftly,

arguing that this involves an unjustified and unjustifiable burden upon future generations.

This mantra is repeated time and again, but does it stand up to close examination. If the loans,

as proposed, used to Improve the digital infrastructure and human capital, this implies an

increase in the social capital of society. The expenditure creates assets (different from the


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

30

costly biles out of banks, which had little or no effect on productivity, but has massively

increased the public debt). The question is only whether the returns on the debt-financed

investments are larger than the costs of the credit, that is, whether the increase in productivity

and thus the social product and taxes is larger than the rate of interest. With the currently very

low interest rates in many countries there are strong arguments that this is indeed the case.

Credit financed Investments in the modernization of the economy and society pay - contrary

the widespread saga of their harmfulness. Who maintains that it is economically advantageous

to refrain from such investments is mistaken, and future generations will rightly ask why their

opportunities are curtailed by an obsolete infrastructure and a reduced competitiveness.

As Ricardo stressed, in a largely automated economy, the question of the distribution of

income assumes paramount importance, because the have-nots have no wherewithal to

finance the lives of themselves and their families. To ward off the danger of a vanishing social

cohesion, measures should be taken quickly. Systems of participation of employees in the

capital and profits of the companies are to be developed develop and promoted. The late Tony

Atkinson, a foremost researcher in the field of income and wealth distribution, has put

forward a whole bunch of measures to fight the threat of further increases in income and

wealth inequality, including the concept of a "basic income" (or a negative income tax).21

A tax on robots ("machine tax") has been suggested by several scholars and business people.

These include, among others, Bill Gates and Robert Shiller from Yale University, who argued

that the collected tax could be used assist those who lose their jobs in terms of re-schooling

and reintegration into the labour process. Such a tax would allow for a more even distribution

of benefits and costs associated with of new technologies and thus reduce the opposition to

their introduction and diffusion. However, in order to avoid significant negative implications

for the competitivenes of firms due to the deceleration of the diffusion of new, productivity

enhancing effects of new technologies, only a moderate tax rate appears to be appropriate. A

reduction in the very high tax burden on labour in relation to capital would work in the same

direction and ought to be promoted.

If abrupt technological change leads quickly to major job losses because its displacement

effects occur immediately, whereas the compensation effects associated with it are retarded or

small, an active stabilization policy has to limit the damage. Trying to realise by all means a

balanced public budget would be detrimental to this and might set in motion a vicious cycle of

displacement, declining effective demand, a further reduction in employment and so forth and

in the end als thwart the goal of a blanced budeget. In such cases active fiscal policy is needed

to fight mass unemployment.

If the diplacement effects dominate over a long period of time, then one has to have recourse

to a probate means which has played a major role in the past: the reduction of average

working hours per person.

6. Conclusion

What the future will bring, depends in no small measure on whether we are able to shape it

judiciously. The Fourth Industrial Revolution offers great opportunities, but also great risks. It

does not only challenge our intelligence, but also our capacity for empathy. It poses anew the

old question of the "good life" and “good society”. Will we be able to take advantage of the


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

31

opportunities and avoid the risks or at least mitigate them? Will we succeed in warding off the

dangers that accompany the new technologies and prevent the further polarization of society?

In his essay "Economic possibilities of our grandchildren", published in 1930, John Maynard

Keynes commented on a problem that concerns us again today: “We are suffering just now

from a bad attack of economic pessimism. It is common to hear people say that the epoch of

enormous economic progress … is over; I believe that this is a wildly mistaken interpretation

of what is happening to us. We are suffering, not from the rheumatics of old age, but from the

growing-pains of over-rapid changes, from the painfulness of readjustment between one

economic period and another".22 If we fail to solve the problem of large and possibly growing

unemployment, then comes the economy is in danger of getting into a tailspin. When many

people don’t find jobs and income any more, this has huge implications. Our self-esteem

depends very much on whether we have the impression of being needed and useful. Who

loses his job, suffers from this loss and is in danger of his place in society. If this happens to

many people, the prosperity of the society as a whole is at stake.

End Notes

1 See J. Mokyr. A Culture of Growth. The Origins of the Modern Economy. The Graz

Schumpeter Lectures, Princeton and Oxford 2017: Princeton University Press.

2 So Schumpeter literally in Capitalism, Socialism and Democracy, Bern 1946: Francke, but

in substance already in Theorie der wirtschaftlichen Entwicklung (Theory of Economic

Development), Berlin 1912: Duncker & Humblot.

3 On the treatment of technical progress and its effects in the classical economists and in

Schumpeter, see Heinz D. Kurz, "Technical progress and the diffusion of innovations:

Classical and Schumpeterian perspectives ", Frontiers of Economics in China, Vol. 12 (3), pp.

418-449.

4 D. Ricardo, On the Principles of Political Economy, and Taxation, London 1817: Murray.

Third Edition 1821 in The Works and Correspondence of David Ricardo, ed. by P. Sraffa with

the collaboration of M.H. Dobb, Vol. I, Cambridge 1951: Cambridge University Press.

5 PA Samuelson, "Ricardo was right!" Scandinavian Journal of Economics, 1989, Vol. 91 (1),

p. 47-62.

6 JA Schumpeter, History of Economic Analysis, London 1954: Allen & Unwin, p. 684.

7 W. Leontief and F. Duchin, The Future Impact of Automation on Workers, Oxford and New

York 1986: Oxford University Press; P. Kalmbach and HD short, Chips & Jobs. On the

employment effects of program-controlled work equipment (in German), Marburg 1992:

Metropolis.

8 So Ricardo in a letter to McCulloch of June 30, 1821; see The Works and Correspondence

of David Ricardo, Vol VIII, pp 399-400.

9 TF Bresnahan and M. Trajtenberg, "General purpose technologies: engines of growth? ",

Journal of Econometrics, 1995, vol. 65 (1), pp 83-108.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

32

10 A. Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, 2 volumes, first

time published in 1776. In RH Campbell and AS Skinner (ed.), The Glasgow Edition of the

Works and Correspondence of Adam Smith, in 1976, Oxford: Oxford University Press.

11 On which foundation the Secretary of the US Treasury, Steven Mnuchin, based his recent

statement that it would take between 50 and 100 years until American jobs will be endangered

by robots and Artificial Intelligence is pretty unclear.

12 WS Jevons, The Coal Question, 1865. reprint of the third, revised edition 1965, New York:

Augustus M. Kelley, p. 140.

13 CB Frey and MA Osborne, The Future of Employment: How Susceptible Are Jobs to

Computerization, Oxford Martin School, University of Oxford, 2013.

14 See. G. Tichy, Austrian Economic Quarterly, 2016, Vol. 89 (12), pp. 853-871.

15 See S. Kuznets, Modern Economic Growth. Rate, Structure, and Spread, New Haven,

Conn., 1966: Yale University Press.

16 See RJ Gordon, The Rise and Fall of American Growth. The US standard of Living Since

the Civil War, Princeton 2016: Princeton University Press.

17 See. E. Phelps, "What is wrong with the West's economies?", New York Review of Books,

August 13, 2015, Vol. 62 (13), reprinted in Homo Economicus, Vol. 27 (3), pp. 3-10, as well

as the present author's comment, "Which economics? Which economies? A comment, ibid.,

pp. 297-310.

18 See. M. Mazzucato, The Entrepreneurial State. Debunking Public vs. private Sector Myths,

London 2014: Anthem Press.

19 . See P. Romer, "The mother of invention", in: The New Age of Discovery , TIME Special

Issue 1997, pp 132 et seq.

20 See. A. Smith, Wealth of Nations , 1976, Vol I, page 22.

21 See. A. Atkinson, Inequality. What Can Be Done? , Cambridge, MA, 2016: Harvard

University Press.

22 JM Keynes, "Economic possibilities of our grandchildren", originally published in Nation

and Athenaeum 1930. reprinted in Vol. IX of the Collected Writings of John Maynard

Keynes, London and Basingstoke 1972: Macmillan, p. 321.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

33

GLOBAL WORKING-CLASS SOLIDARITY AND IMPERIAL PRIVILEGE

Immanuel Ness2

Abstract

Trade unions, the historic preserve and political expression of working class society, have

experienced a sixty-year secular decline in the United States, a country which has a

longstanding opposition to labor organizations. Over this period, labor unions are far less

relevant to the white working class and have limited relevance to precarious workers: women,

minority, and immigrant laborers employed in low-wage jobs in the post-industrial economy.

The subordination of trade unions in the US is a function of a range of factors, most notably,

the erosion of manufacturing and the rise of a consumer society highly dependent on

commodities produced in the Global South.

To begin to overcome this failure of international class solidarity, we must recognize that,

from the origins of capitalism, dominant fractions of the working class have sought to gain

privilege over subordinate workers. This concept is recognized as the rise of a labor

aristocracy, and has been identified by major philosophers, from Karl Marx and Friedrich

Engels to the eminent Third World political economist, Samir Amin, who just passed away in

early August.

The Labor Aristocracy Thesis and the Global Divide

The development of the labor aristocracy is a fundamental component of the origin and

expansion of the working class over the past two centuries; from its origins in England and

expansion on a global scale. Engels first advanced the labor aristocracy thesis to explain the

replacement of class consciousness with trade union consciousness in the aftermath of the

Factory Acts enacted to improve wages and conditions enacted in England from the 1850s to

1880s. These class compromises regulating the capacity of manufacturers to exploit labor in

England improved working conditions for the upper echelon while passing over rural and

Irish workers who were thrust into the urban labor markets. The improvement of labor

conditions was made possible through dividing the working class into “protected” and

“exploited” laborer’s through creation of a vast unemployed reserve army and the application

of technological innovations which forced most workers into mass production. As Engels

observed, the privileged skilled workers were not subjected to labor-saving machinery by

employers as most workers were plunged into a “state of misery and insecurity … an ever-

spreading pool of stagnant misery and desolation, of starvation when out of work, and

degradation, physical and moral when in work…”. Though Engels considered those far more

exploited workers to be the

basis for a new working-class movement, the major development was the strengthening of an

aristocracy of labor.3

2 Professor of Political Science, City University, New York. 3See Friedrich Engels Preface to The Condition of the Working Class in England, Citation Marx and Engels on

the Trade Unions, Edited by Kenneth Lapides; Written: by Engels, March 1, 1885 in “England in 1845 and

1885”; First Published: Condition of the Working Class in England, Progress Publishers 1977 Access date: June

12, 2018, https://www.marxists.org/archive/marx/works/download/pdf/condition-working-class-england.pdf


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

34

From the late 19th century to the present, the buying (bribing) of a privileged fragment of the

working class has been applied by capitalists recurrently in the imperialist countries of Europe

and their settler-colonies to oppose labor solidarity and undermine workers’ agency and

militancy. To comprehend the contemporary rise of populism which predominates in the

United States and Europe today, we must apply the labor aristocracy which was so

indispensable to Marx and Engels in the late nineteenth century.

Lenin on the Labor Aristocracy

Lenin’s Critique of Trade Unionism and the Labor Aristocracy extends the work of Engels

from the nation state to the global system. In 1916, Lenin had identified a crucial

convergence between the bourgeoisie and in the labor aristocracy in imperialist countries in

exploiting the masses on humanity the periphery. In this case, Lenin viewed the left and

social democratic parties as collaborators in the imperialist wars against the rest of the world

to ensure the continued extraction of profits

Yet for Lenin, this political convergence of the bourgeoisie and trade union leaders in

imperialist core countries did not extend to the larger working-class masses. Like Engels,

Lenin predicted that the lower-echelons of the working-class would eventually rise to oppose

the corrupted, bureaucratic and wayward leadership of trade unions and establish a class-

conscious working-class opposition.4

However, according to Eric Hobsbawm, following Lenin, the capacity for the working-class

masses to contest and overthrow the exploitative power bloc unifying the labor aristocracy

with the bourgeoisie is determined by its relations to the means of production. In the early

21st century, Hobsbawm’s formation is highly prescient, as working classes do not engage in

the extensive labor as in the past.

The class of those who own nothing but do not labor either is incapable of

overthrowing the exploiters. Only the proletarian class, which maintains the whole of

society, has the power to bring about a successful social revolution. And now we see

that, as the result of a far-reaching colonial policy the European proletariat has partly

reached a situation where it is not its work that maintains the whole of society but that

of the people of the colonies who are practically enslaved.5

Accordingly, Hobsbawm asserts that as the proletariat in the imperial core is farther removed

from economic activity, it has a material and economic basis in maintaining the system and

has a social susceptibility for social chauvinism toward oppressed peoples in the colonial

world. Absent a principled trade union leadership, the working-class resorts to self-interested

organizational economism that has perilous consequences for working class unity6 In this

4 V.I. Lenin, Imperialism and the Split in Socialism, Sbornik Sotsial-Demokrata No. 2, December 1916.

https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1916/oct/x01.htm 5 Eric Hobsbawm “Lenin and the Aristocracy,” Monthly Review (Dec 1, 2012).

https://monthlyreview.org/2012/12/01/lenin-and-the-aristocracy-of-labor/?v=38dd815e66db (Accessed May 20,

2018) 6 Ibid. Hobsbawm notes: “the more general argument about the dangers of “spontaneity” and “selfish”

economism in the trade-union movement, though illustrated by the historic example of the late nineteenth-

https://monthlyreview.org/2012/12/01/lenin-and-the-aristocracy-of-labor/?v=38dd815e66db


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

35

way, and following Marx, while service sector workers and petit-bourgeois business owners,

who comprise 80 percent of all laborers in the US, are not the main drivers of the global

economy. Rather workers and peasants in Indonesia and throughout the Global South are

directly subjected to the extraction of surplus value.

Privileged Workers in Global North Today

As the dominant imperialist power from 1945 to the present, the US has reaped economic

advantages deriving from its hegemonic economic, military, cultural, and political status. The

abundant literature in political economy has demonstrated that the formation and

consolidation of the financial order in the post-war era has benefited the capitalist class and

supported attendant economic benefits on its working classes. The dominant capitalist

fractions in the US required a strong working class as consumers of its products and services.

Workers also obtained economic advantages from their privileged status in the center of the

global empire.

As US dominance extended from the 1970s to the early 21st century, the relocation of

production from the US to new low-cost sites in the Global South like Indonesia has

transformed the labor market as well-paid jobs in manufacturing were replaced by services,

retail, and finance sectors. Taken together, the reconstitution of the US labor market away

from production has solved the overproduction problem of the 1970s, and a major source of

economic and political instability. The unemployed reserve army was shifted from the US

and other Global North countries, to the Global South. In the post-war era, lower

unemployment was always an indicator of an overheated economy, as capitalist markets

worried that wages would creep up and reduce profitability. When unemployment rates

decline today, markets remain stable, as they indicate that the consumer market remains

vibrant.

Though wages have moderated because of the decline in trade unions, the US relies on a

strong consumer class to purchase goods primarily manufactured overseas. Consequently, the

capitalist markets require a working class that can afford foreign goods. The purchasing

power of the US consumer market is the largest in the world and, based on GDP per capita, is

growing in the modern era, this satiated working class in the US and imperialist core

constitutes a labor aristocracy which benefits directly from the super-exploitation of foreign

labor. Thus, as Lenin noted, today’s US and European workers does not share common

political material interests with

85 percent of the world in the Global South but are in alliance with their national

bourgeoisie.7 A majority of the American and metropolitan working class are members of the

labor aristocracy, predisposed to a common class interest with workers in the Global South

which is articulated through national chauvinism with an unambiguous objective of

maintaining its economic advantage derived through imperialism.

century British labor aristocracy, retains all its force. It is indeed one of the most fundamental and permanently

illuminating contributions of Lenin to Marxism.Eric Hobsbawm, “Lenin and the ‘Aristocracy of Labor’ Monthly

Review, December 1, 2012. Accessed May 20, 2018.

https://monthlyreview.org/2012/12/01/lenin-and-the-aristocracy-of-labor/?v=38dd815e66db 7 See Samir Amin, The Sovereign Popular Project; The Alternative to Liberal Globalization, Journal of Labor

and Society, 20:1, March 2017, pp.7-22.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

36

To understand the nature of populism in America and elsewhere we need to revive the

concept of the labor aristocracy as a prime driver in class consciousness and political action.

The presence of a privileged sector of labor is not an abstraction but allows us to understand

that drawing attention to the fragmentation within the working class disturbing and unsettling.

As labor scholars and socialists, it is far more comfortable to perceive the working class as a

cohesive unified force. It is preferable to fault the decline in working class unity on rapacious

employers controlled by a compliant capitalist state than to gaze at the internal divisions

within the working class. Of course, it is the upper echelons of labor which joins with the

bourgeoisie and capitalist state to advance a mutual set of interests.

As a graduate student recently related, the idea that the world capitalist system is defined by a

labor aristocracy is a bitter pill to swallow. Indeed, it is a challenging normative position to

conceive of workers as divided and compels scholars of the working class to reconsider our

enduring perspectives on the challenges that circumscribe and restrict class unity and

collective action.

Metropolitan Labor Aristocracy in Contemporary Era

Populism is directly implanted in the turbulence of the global divide between and

intensification of the struggle in the imperialist center to preserve its economic privilege

which has not declined but has deepened through the super-exploitation of natural resources

and labor in the Global South. Accordingly, we can begin to delineate the alarming growth of

right-wing populism in the American working class. While populism is also expressed on the

left, the unmistakable erosion and disappearance of trade unions, which had advanced ideas of

justice and social rights on a national basis, though certainly not on a global basis, has left

workers abandoned with no form of organizational representation. Though trade unions in the

US have had a tenuous relationship to their members, once jobs disappear, that connection

completely disappears, and workers are left to fend for themselves.8 Workers are more likely

to join religious institutions that advance social chauvinism. However, as unions decline,

most do not join competing social organizations whatsoever.

Social Movements and the Resurgence of Socialism in America?

Building on the new research on imperialism focusing on the labor aristocracy, we can assess

the general framework of the class structure in the US. Thus, if we follow the reasoning of

Cope, working class in the US is a privileged stratum, which collectively benefits from US

economic, political, and military power through the low cost of commodities which are

derived from imperialist dominance. Thus, the entirety of the American class structure are

beneficiaries from the spoils of US and Western dominance over trade. This privileged labor

force is not a minority of workers, but extends throughout the class structure in the US, who

are all beneficiaries of the post-war American ascendancy as the dominant global imperialist

power.

While the metropolitan countries have experienced wider income inequality, reflected in the

catchphrases, “1 per cent’, ‘precarious labor’, ‘anti-fascism’, and growing interest in

‘socialism’, a close examination of the movements of the left, exposes a reformism that does

8 On the decline in American membership in trade unions and other social organizations, see Robert D. Putnam,

Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community (New York: Simon & Schuster, 2001).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

37

not seek to address questions of global poverty and exploitation, but a redistribution of wealth

within the wealthy countries of the Global North. The social movements and political currents

of the 2010s in the US, notably ‘Occupy Wall Street’ and the dramatic growth of the

Democratic Socialists of America after the election of Donald Trump in 2016, are devoted to

national inequality rather than global inequality.

Quo Vadis, US Labor?

Overcoming the problem of the labor aristocracy in the US will require significant and

concerted struggle. Here are just a few key needs:

A return of an ideological class struggle in the US.

Recognition of the failure of the existing labor unions, which, after decades of

attempts, has failed to transform itself.

Struggle against labor bureaucracies with no interest in advancing interests of

working classes at home or abroad.

Privilege is implanted in the DNA of the petit-bourgeois working class and

many labor unions, seeking to benefit only the most privileged.

To advance solidarity, Global North workers and activists must build unity

against imperialism and national chauvinism and a rejection of the super-

profits generated through exploiting workers in the Global South.

Building a global progressive alliance requires recognition of the global divide

and class divisions across national borders.

If progress is to be made, it is incumbent upon us to recognize our faults. First, how global

inequality debilitates the capacity to build class solidarity. Instead, it produces right-wing

populism and xenophobia in Global North countries. We need to channel populism into

opposing global monopoly finance capitalism and identifies inequality and poverty as the

most fundamental form of exploitation. These are important first steps, which will be revisited

and elaborated in the coming months.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

38

HİNDİSTAN’IN “BİR KUŞAK, BİR YOL” GİRİŞİMİNE EKONOMİK VE

STRATEJİK YAKLAŞIMI ÜZERİNE

Kerem Gökten9

Özet

Çin’in 1978 yılında başlayan “reform ve dışa açıklık” izlencesi içinde bulunduğumuz

dönemde yeni bir aşamaya girmiştir. Ülke artık küresel bir imalat ve ihracat üssü olmanın

ötesine geçmekte, ekonomik yapısını iç pazar odaklı hale dönüştürmeye çalışmaktadır. Uzun

süreceği açık olan yapısal dönüşüm sürecinde, Çin Komünist Partisi (ÇKP) rejimi aşırı

kapasite sorununu aşmanın yanı sıra mali sermaye fazlasına yeni değerleme alanları

aramaktadır. 2000 yılında başlayan “going out” stratejisi sonucunda ülke dolaysız sermaye

yatırımlarına ev sahipliği yapmakla anılır olmaktan çıkmış, net sermaye ihraç eder hale

gelmiştir. “Bir Kuşak, Bir Yol” girişimi Çin’in dolaysız sermaye ihracı stratejisinin güncel

uğrağıdır. Bu çalışmada Çin’in söz konusu girişimi hakkında jeoekonomik ve jeostratejik bir

değerlendirme yapılacaktır. Ardından, bu dev yatırım hamlesinin ülkenin Güney Asya’daki en

büyük rakibi Hindistan tarafından nasıl karşılandığı üzerine yoğunlaşılacaktır.

Abstract

China’s “reform and openness” program, which began in 1978, has entered into a New phase

in these days. The country now goes beyond being a global manufacturing and export base

and tries to transform its economic structure into domestic market-oriented. In the process of

structural transformation that will last for a long time, the Chinese Communist Party (CCP)

regime seeks New valuation areas for the surplus of the financial capital as well as

overcoming the overcapacity problem. As a result of the “going out” strategy that began in

2000, the country ceased to be mentioned with inward direct investments and became a net

exporter of capital. “One Belt, One Road” initiative is the current stage of China's direct

capital export strategy. In this study, a geoeconomic and geostrategic assessment will be made

about China's current initiative. Next, we will focus on how this huge investment initiative is

handled by India, the country's top rival in South Asia.

Giriş

Çin 40 yıllık reform ve dışa açıklık serüveninin neticesinde iktisadi-sosyal anlamda kabuk

değiştirmiştir. 2000’lerin başına dek ucuz emek ve doğrudan yatırım cenneti olarak öne çıkan

ülke, söz konusu dinamiklerin etkisi ile bir ihracat şampiyonuna dönüşmüştür. Ancak, son on

yılda Çin ekonomisi kişi başı gelir artışları nedeniyle ülkenin ithalatı artmıştır. ÇKP rejiminin

ekonomiyi iç talep doğrultusunda yeniden yapılandırmaya çalışması, yükselen orta sınıflar

ithalatı arttırıcı etki yaratmaktadır. Çalışma açısından daha önemli olan dinamik, Çin’in

dolaysız sermaye yatırımı çekmekten ziyade dolaysız sermaye ihracatçısı haline gelmesidir.

9 Dr. Öğretim Üyesi, Niğde OHÜ, İİBF, UTLY Bölümü.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

39

Çin dolaysız sermaye yatırımlarında birçok alanda olduğu gibi ABD’nin ardından ikinci

sırada gelmektedir. Ayrıca Japonya ile kıyasıya bir yarış halinde gözükmektedir10. Çin’in

dolaysız sermaye ihracatçısına dönüşme sürecinde “Bir Kuşak, Bir Yol” girişimi başat rolü

oynamaktadır. Girişim kapsamında gerçekleştirilecek yatırım tutarına ilişkin 1 ila 8 trilyon

ABD Doları arasında rakamlar verilmektedir (Hillman, 2018). Böylesi bir farklılık, girişimin

henüz yeterince olgunlaşmadığının göstergesi olmanın yanı sıra açık uçlu oluşuna da işaret

etmektedir.

Çin öncülüğünde yürütülen “Bir Kuşak, Bir Yol” girişimi kalkınmanın finansmanında güçlük

çeken bir grup ülke açısından önemli fırsatlar sunmaktadır. Bu nedenle uluslararası siyasetteki

ağırlığı yüksek olmayan ülkeler, yaklaşımlarını önemli ölçüde girişimin sunduğu iktisadi

olanaklar doğrultusunda biçimlendirmektedirler. Ancak başta ABD olmak üzere küresel ve

bölgesel güç konumunda bulunan ülkeler, girişimi jeopolitik ve jeostratejik bağlamları göz

önüne alarak değerlendirmektedirler. Bu çalışma, Güney Asya’nın en önemli güçlerinden biri

olan ve iktisadi bir canlılık konjonktüründe bulunan Hindistan’ın “Bir Kuşak, Bir Yol”

projesine yönelik ekonomik ve stratejik yaklaşımını ele almaktadır.

İkircikli Bir “Politika” Örneği: Hindistan’ın “Bir Kuşak, Bir Yol” Siyaseti

Hindistan “Bir Kuşak, Bir Yol” girişiminin iki ayağından da etkilenen bir konumdadır. Hint

Okyanusuna olan kıyısı ve yaşamsal deniz ticaret rotalarına ev sahipliği yapması nedeniyle

“21. Yüzyıl Deniz İpek Yolu” açısından kritik bir öneme sahiptir. Girişimin karasal ayağında

ise birçok modlu altyapı yatırımı projesi olan Bangladeş-Çin-Hindistan-Myanmar (BCIM)

koridoru öne çıkmaktadır. Bu projenin temelleri 1999 yılında atılmakla birlikte, 2013 yılında

başlayan “Bir Kuşak, Bir Yol” girişiminin ardından daha güçlü bir zeminde ele alınmaya

başlamıştır (Uberoi, 2016: 20; Palit, 2017: 294). Ortada bir tür kazan-kazan durumu olmasına

karşın, iki ülke arasındaki toprak anlaşmazlıklarının ve güvenlik sorunlarının aşılması

BCIM’ın geleceği açısından önem taşımaktadır (Yu, 2017: 366; Bilal, 2017).

Uluslararası ekonomik politik alanında, Hindistan’ın “Bir Kuşak, Bir Yol” girişimine

yaklaşımına yönelik tartışmalar, ülkenin doğrudan etkilendiği projelerden ziyade dolaylı

olarak etkilendiği Çin-Pak ekonomik koridoru üzerinden yürütülmektedir.

“Bir Kuşak, Bir Yol” girişimi çoklu hedeflere sahip olmakla birlikte, bir mekânsal sabite

örneği olarak kendini göstermektedir. Girişimin bölgesel gelişmişlik farklılıklarını azaltma,

Güney ve Orta Asya ile bölgesel üretim zinciri kurma vb. hedefleri, Çin kapitalizminin kriz

erteleme, aşırı sermayeyi eritme stratejisine bağlanmaktadır. Sözü edilen unsurlar kuşkusuz

Çin (ve dünya) kapitalizminin geleceği açısından önem taşımaktadır. Ancak bunun ötesinde

girişimin 65 ülkeyi kapsaması, bu ülkelerin küresel gayri safi yurtiçi hasılanın üçte birini

üretmesi, dünya nüfusunun yüzde 60’ından fazlasını etkileme potansiyelinin olması ortaya

çıkacak iktisadi etkilerin partnerler arasında nasıl paylaşılacağı sorusu gündeme getirmektedir

(The World Bank, 2018a;

Palit, 2017: 297)11. Bir diğer güçlük, aralarında önemli iktisadi gelişmişlik farklıkları bulunan,

farklı doğal kaynak donatımına sahip olan, kültürel ve politik çeşitlilik oluşturan çok sayıda

10 Buradaki değerlendirmeler UNCTAD (2018)’deki veriler ışığında yapılmıştır. 11 Girişimin kapsamına ilişkin olarak farklı oranlar verilmektedir. Örneğin Jae Ho-chung girişimin 60 ülkeyi,

dünya nüfusunun 2/3’ünü kapsadığını ifade eder. Yine aynı yazara göre “Bir Kuşak, Bir Yol” coğrafyası küresel

milli gelirin yüzde 55’ini üretmektedir ve küresel enerji rezervlerinin yüzde 75’ine ev sahipliği yapmaktadır

(Bilal, 2017).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

40

ülkenin girişimin çatısı altında nasıl bir araya getirileceği ve bir arada tutulacağıdır (Palit,

2017: 293).

“Bir Kuşak, Bir Yol”un açık uçlu ve karşılıklı iktisadi kazançları öne çıkaran yapısı, Çin

resmi metinlerinde vurgulansa da girişime yönelik şüpheler -başta ABD akademi ve medya

çevreleri olmak üzere- yaygın biçimde dile getirilmektedir (NDRC, 2015). Günümüze

kadarki süreçte Çin diplomatik çevreleri, ne yapsalar d, 19. yüzyıla kadar hüküm süren “Çin

merkezli haraç-ticaret” sistemini anımsatan “Bir Kuşak, Bir Yol”un bir büyük stratejinin

parçası olduğu yolundaki izlenim ve şüpheleri ortadan kaldıramadı (Yu, 2017: 363).

Uluslararası ticaretin birleştiriciliği tezi (kazan-kazan) yeterince işlenemedi. Soğuk Savaş’tan

kalma teritoryal kaygılar, politik güven eksikliği ve ülkelerin karşılıklı üstünlük güdüsü

girişimin önünde bir engel olarak kendini göstermektedir.

Çin’in modern zamanların en büyük uluslararası yatırım girişimi sonucunda -ister jeopolitik

ister jeoekonomik amaçlar öne çıksın- Güney Asya’daki etkisini arttıracak oluşu, Hindistan ve

Japonya gibi güçlü, bölgesel ağırlığı olan ülkeleri tedirgin ediyor. Çin ile ilişkileri uzun

süredir sorunlu seyreden ve kendisini bölgesel bir güç, dinamik bir ekonomi, liderlik

potansiyeli olan bir ülke olarak gören Hindistan, yatırım fırsatlarının cazibesine tümüyle

kapılmamakta, “Bir Kuşak, Bir Yol”u enine boyuna ele almaktadır (Ploberger, 2017: 299).

Hindistan, girişim açısından Uzak Doğu’yu Batı Avrupa’ya bağlayan 21. Yüzyıl Deniz İpek

Yolu’ndaki konumunun ötesinde bir öneme sahiptir. Hindistan “Bir Kuşak, Bir Yol”a etkin

biçimde katıldığı ölçüde, bu dev yatırım inisiyatifi Çin merkezli görünümünden sıyrılacaktır.

Bölgenin hatırı sayılır iktisadi ve politik gücü Hindistan’ın desteğinin kazanılması, girişimin

uzun dönemli başarısı ve politik kredibilitesi açısından kritik önemdedir. Ancak, Hindistan’ın

şu ana kadarki tutumu stratejik kötümserlik olarak adlandırılabilir (Palit, 2017: 292-294;

Banerjee, 2016). Hindistan girişimin barındırdığı iktisadi potansiyelleri görmekle birlikte,

meselenin ekonomiden ibaret olmadığı kanısına sahiptir. Diğer bir ifade ile, jeostratejik

nedenler ve güvenlik kaygılarıyla girişime mesafeli durmaktadır (Bilal, 2017).

Hindistan’ı bu süreçte rahatsız eden dış politika unsurlarının kökleri geçtiğimiz yüzyıla, 1947

Keşmir sorununa ve 1962 Hint-Çin Savaşı’na uzanmaktadır (Akhtar, 2018: 37). Hindistan,

“Bir Kuşak, Bir Yol”un bugüne değin en iddialı ayağı olan Çin-Pak ekonomik koridorunun

tartışmalı güzergâhı nedeniyle, 2017 İpek Yolu forumuna katılmamıştır. Başbakan Modi,

Keşmir’in Pakistan kontrolünde bulunan kısmına gönderme ile bağlanırlığın (connectivity)

diğer ulusların egemenliğinin altını oyarak yaşama geçirilemeyeceğini vurgulamıştır (Pant,

2017). Hindistan egemenlik haklarının çiğnenmesinin ötesinde, ilişkilerinin kötü olduğu

komşusunun iktisadi anlamda güçlenmesinden ve enerji hatları üzerindeki belirleyiciliğinin

artmasından kaygılanıyor.

Burada Çin’in stratejik bir tercihte bulunduğundan söz etmek gerekmektedir. Çin’in Hindistan

ile olan ticaretinin hacminin, Pakistan ile olan dış ticaret hacminin dört katı olmasına karşın

Çin-Pak koridoru çok öne çıkarılmıştır (NBSC, 2018). Bu dönem Hindistan-Pakistan

ilişkilerinin gergin olduğu konjonktüre denk gelince Hindistan’ın “Bir Kuşak, Bir Yol”a

bakışı olumsuz anlamda değişmiştir. Burada yalnızca Keşmir bölgesinin tartışmalı statüsü

değil, projenin denize açılan kapısı Gwadar limanı da bir sorun alanı olarak öne çıkmaktadır.

Hint okyanusu ile Hürmüz Boğazı arasında bulunan Gwadar’ın kontrolü, Çin’e Doğu Asya’yı

Ortadoğu’ya bağlayan güzergâhta önemli bir avantaj sağlayacaktır. Kar etmediği bilinen bu

limanın Çin savaş gemilerince ziyaret edilmesi, Hint Okyanusu ve batısına yönelik askeri

niyetlerin öne çıktığının göstergesi olarak değerlendirilmektedir (Thorne; Spevack, 2017: 43,

39; Banerjee, 2016; Pant, 2017). Gerek Hindistan gerek ABD, koridoru Hint Okyanusu’nun


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

41

by-pass edilmesi olarak yorumlamaktadır. Çin-Pak ekonomik koridorunun, Çin’in Hint

Okyanusu ve Malakka Boğazı’na bağımlığını azaltıcı ve enerji rotasını 10.000 km kısaltıcı bir

etkisinin olacağı da ileri sürülmektedir (Thorne; Spevack, 2017: 40).

Çin dünya çapında enerji hatları, lojistik merkezleri ve liman genişletme çalışmaları yaparken,

Hindistan’ın bu alanda geri kaldığı gözlemlenmektedir. Günümüz ticaretinde maliyet avantajı

yaratmada lojistik faaliyetlerin kalitesi giderek önem kazanmaktadır. Özellikle limanlarında

lojistik faaliyetlerin niteliğini arttıran, prosedürleri azaltan ülkeler rekabet sürecinde öne

çıkacaklardır. Çin, Kalküta’dan Pire’ye, Pire’den Güney Akdeniz limanlarına ulaşan bir ağda

söz sahibi olurken, Hindistan bu açıdan iç açıcı durumda değildir. Hindistan bu alanda küresel

bir oyuncu olmak bir yana, hükümranlık sahasında yer alan limanlar bile küresel lojistik

performansı indeksinde iyi yerlerde bulunmamaktadır. Hint firmalarının, “girişim” ile ortaya

çıkacak yeni altyapı ağına eklemlenme güçlüğü de bulunmaktadır (Palit, 2017: 297-298; The

World Bank, 2018b). Ayrıca Çin firmalarının Hindistan toprakları üzerinde büyük altyapı

projelerine girişmeleri bir ulusal güvenlik sorunu olarak algılanmaktadır (Yu, 2017: 366). “Bir

Kuşak, Bir Yol”a karşı mesafeli duran Hindistan’ın söz konusu alanlarda kendi imkânları ile

rekabetçi olup olamayacağı, geliştirdiği alt yapı projelerinin kısa vadede kendi firmalarına bu

imkânı sağlayıp sağlamayacağı cevaba muhtaç bir soru olarak durmaktadır.

Hindistan’ın girişime olan yaklaşımını sadece stratejik unsurlar belirlememektedir. Ülkenin

yerleşik bölgesel yapılarla özellikle Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği (ASEAN) ve Güney

Asya Bölgesel İş birliği Örgütü (SAARC) ile olan ticari angajmanlarının “Bir Kuşak, Bir

Yol”dan nasıl etkileneceği önem taşımaktadır. Hindistan, “Bir Kuşak, Bir Yol”un sunduğu

fırsatlar ile ticari angajmanları arasında bir tercih sorunu ile karşı karşıyayken, Çin’in mevcut

bölgesel yapılar ile iş birliğine yönelik vurgusu eksik görünüyor. Bu da Çin’in niyeti

konusunda soru işaretleri yaratmaktadır (Palit, 2017: 298-300).

Politik güven sorunlarına karşın, Hindistan’ın “Bir Kuşak, Bir Yol”un deniz ayağı olan 21.

Yüzyıl Deniz İpek Yolu’nun gelişiminden sağlayacağı yararlar bulunmaktadır. Çin’in 21.

Yüzyıl Deniz İpek Yolu vizyonu ile Hindistan’ın bölgesel ekonomik hedefleri ve denizcilik

sektörü arasında tamamlayıcılık ilişkisi bulunmaktadır. Hindistan’ın doğu ve batı limanlarının

Çin yatırımlarından yararlanma fırsatı bulunmaktadır. Çin’in başta Bangladeş olmak üzere

Hindistan’ın hinterlandına kolay ve düşük maliyetli erişme hedefi ile Modi hükümetinin sözü

geçen coğrafyaya yönelik yatırım planları arasında bir örtüşme bulunmaktadır. Hindistan’ın

en önemli doğu limanı olan Kalküta, Çin hükümetinin açıkladığı vizyon belgesinde adı açıkça

anılan tek liman durumunda. Ancak iki ülke arasındaki iş birliği, Çin’in agresif yatırım

politikaları ve Modi’nin milliyetçi söylemleri nedeniyle bir türlü istenen düzeye gelemiyor.

Çin’in Bengal Körfezi kıyısındaki ulaştırma ve liman alt yapısının güçlendirilmesi yolunda

Hint hükümetinden beklentileri bulunuyor (Palit, 2017: 30-302).

Çin’in altyapı inşa kapasitesi ve yatırım deneyimi, bu ülkenin periferisindeki ülkelerde

etkisini arttırıcı sonuçlar yaratması kaçınılmazdır. Çin diplomatik çevrelerinin ortak çıkar ve

birlikte kalkınmaya yaptıkları vurguya karşın, girişimin ülkenin jeopolitik çıkarlarına hizmet

ettiği açıktır. Ancak bu çıkarların, Hindistan’ın çıkarlarına her zaman aykırılık oluşturacağı

yönündeki bir ön kabul doğru değildir (Palit, 2017: 292). Ekonomik faydalar ve yaratacağı

dışsallıklar Hindistan’ın lehine sonuçlar yaratabilir. Hint hükümeti, Çin ile olan rekabeti ile

iktisadi gelişme gereksinimi arasında orta yol bulma sınavı ile karşı karşıyadır. Jeostratejik

kaygıların gereğinden fazla öne çıkması, bölge ülkeleri için Çin’in vaatlerini her geçen gün

daha cazip hale getirebilir. Bu gerçekleşirse Hindistan kendisini Güney Asya’da izole edilmiş

durumda bulabilir (Palit, 2017: 306; Banerjee, 2016; Ploberger, 2017: 300).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

42

Bölgedeki iktisadi-politik ağırlığı ile Hindistan görmezden gelinebilecek bir güç değildir.

Ülkenin Çin ile olan ilişkilerine üstünlük duygusu ve son zamanlarda kendini gösteren

ölçüsüz bir ulusal gurur kaygısı egemen olursa hem bölgedeki politik tansiyon yükselecek

hem de iktisadi fırsatlar kaçırılmış olacaktır. Bu değerlendirmenin bir benzeri Çin için de

yapılabilir. ÇKP liderliği, Hindistan için Çin’in liderliğini kabul etmenin kolay olmadığının

farkında olarak, bu ülkeye kendisini ciddiye aldığını hissettirerek süreci yürütmelidir

(Banerjee, 2016). Oluşmakta olan çok kutuplu dünyanın yolu, çok kutupluluğun alt kıta

düzleminde de yaşama geçirilmesinden geçmektedir (Madan, 2016). Çin, güçlenme

sürecindeki bir Hindistan’ın girişime katılmasının meşruiyet arttırıcı etkisini göz ardı

etmemelidir.

Hindistan için bir diğer senaryo “Bir Kuşak, Bir Yol”u dengeleyici oluşumlar içindeki rolünü

güçlendirmektir. Bu oluşunlar içinde 2000 yılından beri gündemde olan, Yeni Delhi’yi, İran

ve Azerbaycan üzerinden St. Petersburg’a bağlayacak olan “Kuzey-Güney Ulaştırma

Koridoru”dur12. Bunun dışında İran ve Afganistan’ı birbirine bağlayan Zaranj-Deleram

demiryolu ağı inşasına ve Çabahar limanının genişletilmesine yönelik Hint sermayesinin

yatırımları söz konusudur. Ayrıca Çin-Pak koridorunda baş gösteren finansman yetersizlikleri

ve güvenlik sorunları Hindistan’ın elini güçlendiren, fakat aynı zamanda bu ülkenin “Bir

Kuşak, bir Yol”a katılımını özendiren bir diğer unsur olarak zaman içinde kendini gösterebilir

(Bilal, 2017).

Sonuç

Ulusal güç unsurlarını gözetmek ile iktisadi fırsatlardan yararlanmak arasında kalan Hindistan

hükümetinin “Bir Kuşak, Bir Yol” girişimine yönelik açık, tutarlı bir strateji benimsediğini

söylemek güçtür. Madan’ın (2016) ifadesi ile, Hindistan’ın Çin ile çalışmaya değil, onun iş

yapma biçimine karşı olduğu görülmektedir. Hindistan bir yandan “Bir Kuşak, Bir Yol”a

güçlü bir biçimde katılıp daha hızlı büyümeyi isterken, diğer yandan nüfuz sahasını Çin’e

kaptırmaktan kaygı duymaktadır. Az gelişmiş Kuzeydoğu Hindistan’da ciddi alt yapı

yatırımlarına ihtiyaç duyan hükümet için BCIM koridoru, bu amaca hizmet edecek bir girişim

olmakla birlikte ülkenin yetersiz denizcilik altyapısı nedeniyle projeden beklenen yararların

elde edilememesi, rakiplere kaptırılması riski bulunmaktadır. Hindistan, “Bir Kuşak, Bir Yol”

inisiyatifine olan mesafeli tavrını sürdürecekse bu tercihini sadece Güney Asya değil, Doğu

Asya’ya da uzanan bir alternatif politika ve kurumlar seti ile güçlendirmek zorundadır.

Hindistan’ın artan iktisadi gücüne karşın bu seçenekleri oluşturmak konusunda önünde uzun

bir yol vardır.

İki ülke arasındaki güven sorunu aşılabilir, tarihi mirasın ağırlığı azaltılabilirse ilişkilere iş

birliği damgasını vurabilir. Her iki ülke de ticaret savaşlarının gündemde olduğu bir dönemde

çok taraflı ticaret sistemi ve karşılıklı çıkar ilkelerinin savunucuları olarak öne çıkıyorlar.

Yükselen piyasalar olarak adlandırılan ülkeler grubunun en önemlileri arasında yer alan Çin

ve Hindistan’ın ortaklaşan çıkarları, “Bir Kuşak, Bir Yol” girişiminde daha yoğun bir iş

birliğine girmelerine neden olabilir.

12 2017 yılından itibaren sınırlı da olsa işletilmeye başlanan koridor ile Mumbai ve St. Petersburg arasındaki

7200 km 25-30 gün içerisinde kat edilmiştir. Bu süre Süveyş Kanalı’ndan gerçekleşecek transferlere kıyasla 20

günlük bir zaman avantajı sağlayacaktır. Oluşacak zaman avantajı taşıma maliyetlerinde de yüzde 30’luk bir

tasarrufu beraberinde getirecektir (Sarma; Menezes, 2018).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

43

Kaynakça

Akhtar A.S. (2018) “The China-Pakistan Economic Corridor”, Monthly Review, June, 34-48.

Banerjee D. (2016) “China’s One Belt one Road Initiative-An Indian Perspective”,

Perspective, 14, 31 March.

Bilal S. H. (2017) “India Has Nothing to Fear From China's 'Belt and Road'”, The Diplomat,

Jan 11.

Hillman J.E. (2018) “How Big Is China’s Belt and Road?”, CSIS, April 3.

Madan T. (2016) “What India thinks about China’s One Belt, One Road Initiative (but doesn’t

explicitly say)”, Brookings, March 14.

NBSC (2018) China Statistical Yearbook 2018, Beijing: NBSC.

NDRC (2015) “Vision and Actions on Jointly Building Silk Road Economic Belt and 21st-

Century Maritime Silk Road”, 28 March.

http://en.ndrc.gov.cn/newsrelease/201503/t20150330_669367.html (15.08.2018).

Palit A. (2017) “India’s Economic and Strategic Perceptions of China’s Maritime Silk Road

Initiative”, Geopolitics, 22 (2), 292-309.

Pant H.V. (2017) “India challenges China’s intentions on One Belt, One Road

initiative”, Observer Research Foundation, Jun 22,

https://www.orfonline.org/research/india-challenges-china-intentions-one-belt-one-road-

initiative/ (05.09.2018).

Ploberger C. (2017) “One Belt, One Road – China’s New grand strategy”, Journal of Chinese

Economic and Business Studies, 15 (3), 289-305.

Sarma H. C.; Menezes, D.R. (2018) “The International North-South Transport Corridor

(INSTC): India’s Grand Plan for Northern Connectivity”, The Polar Connection, 06 June.

The World Bank (2018a) “Belt and Road Initiative”, 29 March,

https://www.worldbank.org/en/topic/regional-integration/brief/belt-and-road-initiative

(02.11.2018).

The World Bank (2018b) International LPI, https://lpi.worldbank.org/international/global

(10.11.2018).

Thorne D.; Spevack B. (2017) Harboured Ambitions, Washington: C4ADS.

Uberoi, P. (2016) “Problems and Prospects of the BCIM Economic Corridor”, China Report,

52 (1), 19-44.

UNCTAD (2018) UNCTADSTAT,

http://unctadstat.unctad.org/wds/TableViewer/tableView.aspx?ReportId=96740 (03.11.2018).

Yu H. (2017) “Motivation behind China’s ‘One Belt, One Road’ Initiatives and Establishment

of the Asian Infrastructure Investment Bank”, Journal of Contemporary China, 26 (105), 353-

368.

http://en.ndrc.gov.cn/newsrelease/201503/t20150330_669367.html

https://www.orfonline.org/research/india-challenges-china-intentions-one-belt-one-road-initiative/

https://www.orfonline.org/research/india-challenges-china-intentions-one-belt-one-road-initiative/


https://lpi.worldbank.org/international/global

http://unctadstat.unctad.org/wds/TableViewer/tableView.aspx?ReportId=96740


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

44

BEHAVIORAL ECONOMICS VERSUS NEOCLASSICAL ECONOMICS

İlkben Akansel13

Abstract

Behavioral economics has been long argued for a long time. As a heterodox economics

branch, behavioral economics has an opponent position to neoclassical economics. The main

idea of behavioral economics is to make a combination of economics and psychology.

Neoclassical economics has a psychological way, but it doesn't have a strong idea about

embedding psychology and economics cohesion. On the other hand, behavioral economics

has an idea about consumers are not robots. Economics might able to see people's choices,

behaviors, and reactions both a rational mind and psychology. Thus, economics can be turned

like a real economics. This is the main solution of behavioral economics what it makes.

Keywords: behavioral economics, neoclassical economics, rationality

Özet

Davranışsal iktisat uzun süreden beridir tartışılmaktadır. Bir heterodoks iktisat dalı olarak

davranışsal iktisat, neoklasik iktisada karşıdır. Davranışsal iktisadın temel fikri iktisat ve

psikoloji arasında bir bağıntı kurmaktır. Neoklasik iktisatın psikolojik bir yönü vardır ama bu

yön iktisadın içine gömülü olan iktisat ve psikoloji bağıntısını barındırmaz. Diğer bir deyişle,

davranışsal iktisat tüketicilerin birer robot olmadıkları mantığına dayanır. İktisat insanların

seçeneklerini, davranışlarını ve tepkilerini hem rasyonel mantıkla hem de psikolojiyke

görebilirdi. Bu sebeple, gerçek bir ekonomiyi dönüştürülebilir. Davranışsal iktisadın yapmak

istediği ana sonuç budur.

Anahtar Kelimeler: davranışsal iktisat, neoklasik iktisat, rasyonellik

Introduction

Many people have struggled to understand what economics is. Understanding why it happens

by scientists is not a surprise or not puzzle. The ruling is ruling. It's everything and it's

everywhere, so is in economics. For hundreds of years, economics is looked only one

window: Neoclassical economics. It's the king of the economic hill. Why happened like that?

There are dozens of reasons can be countered. Neoclassical economics imitates physics,

neoclassical economics applies too much mathematics and so on. However, no explanation is

able to understand why economists love neoclassical economics, yet dozens of them hate its

explanations. Generally said that neoclassical economics sees people like a robot. It creates a

world like a fairy tale. But, the real world is not a fairy tale. So, there must be a breaking point

why neoclassical economics is accepted as a prophet of the economics world?

This study aims to make a glance at why neoclassical economics must be criticized? Actually,

there are lots of reasons why one must criticise neoclassical economics. However, the most

important reason for this lies down the rationality problem. A pure rationality makes the

13 Doç. Dr., Bartın Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü, [email protected], [email protected]

mailto:[email protected]



Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

45

economics actors robot. In other words, people want every decision what the market is desired

by them. Nevertheless, this situation cannot proceed directly like that. Not solved entirely

behavior mechanism is the trigger of the desired action. Desiring something is the key

element of being rational. Unless our rationality is affected by a rational mind, behaviors

affect perceiving the economics actions. It means any consumer does not only act by her/his

mind, but she/he also acts her/his behavior. Those behaviors are related to psychology. Put it

differently, behavioral economics is a branch combining of economics and psychology.

So, this study aims to study examining what kind of relationship does economics and

psychology have?

Why Behavioral Economics is objected to Neoclassical Economics?

Behavioral economics is one of the most important heterodox branches of economics. Many

economics schools have to come to the stage in order to tell something against mainstream

economics which is also called neoclassical theory. Some of them aren't called have a

systematic approach to tell directly different to neoclassical theory. They have the sense to

criticize some important notions od neoclassical theory, but behavioral economics comes

from neoclassical's hardcore. It has to say something different. So, have behavioral

economics. The most important reason why behavioral economics has a different approach of

any other heterodox streams to share a common feature with neoclassical economics: a

psychological approach. Both economics streams have a feature to get to understand human

psychology in terms of economics actions. Naturally, they do so in a different way.

What is behavioral economics? Behavioral economics is an economics branch focused on the

decision-making process of human taking into consideration in cognitive, psychological,

cultural and social factors. It especially objects to instrumental rationality. The relationship

between the criticism of rationality put forward by behavioral economics has a sign of there is

a strong connection between economics phenomenon and social phenomenon. Thus, the most

important traces created in behavioral economics can be found by Simon, Kahneman-

Tversky, Thaler (Kırmızıaltın, 2018: 325, 326).

Jevons is one of the most interesting figures to understand behavioral economics. Because, on

the one hand, he was really interested in economics, on the other hand, he was one of the most

important premises of instrumental rationality. For Jevons, only one unit of pain or pleasure

can be imagined hard. But, all-consuming, borrowing, producing etc actions are determined

by these sensations quantity (Savaş, 2007: 530).

Today, the term a human running from her/his pleasure is still used and for Jevons, it is the

most expected way to increase the pleasure. This brings that the same person can be seen

everywhere and every time. The second instrument of Jevons is the mathematics. Because he

believes that economics must be a mathematical science. Jevons insists on mathematics that

the desires can be calculated by mathematics. In that way, all pains and pleasure can be

identified as numbers.

There is a struggle here. Because Jevons wants to be added mathematics into economics, but

he uses a pleasure. ‘Pleasure' is a psychological term. Jevons's economics is a mechanic

psychological economics and all pleasures and pains are calculated by mathematics

(Kırmızıaltın, 2018: 328, 329). If pleasures can be calculated, it also means that people act

like machines. They obey the same rules, same directions etc what their pleasures deserve to

them. Besides, this situation cannot be changed from the time to time, place to place, society

to society. This kind of assumption also means that societies and people are stable. Obviously,


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

46

it is contradictory to human's nature. In here, the dynamic process starts with hıman's

psychology which is embedded the economics actions. Put it differently, psychology is the

trigger of the human's economic actions.

Lastly, for Jevons, there is a methodological individualism. Society is also a ‘union'.

(Kırmızıaltın, 2018: 329). According to what brings Jevons to economics can be gathered as a

mathematical calculation for all pains and desires. As those can be calculated, yet they are

psychological factors. Nevertheless, all make a society as a union. All those factors create a

rationality for Jevons's economics that benefit can be calculated for humans. All humans by

means of their desires are calculated that are rational. This scenario was altered by cardinal

benefit. The rationality has started to put in order. So, rationality has turned ‘rational choices.'

The other step of behavioral economics can be read by Herbert Simon. However, one can

remember that Knight (1921) was the scientist who created the ‘uncertainty' term. For Knight,

individuals are incapable to determine healthy foresight and calculations. Because individuals

are absolutely incapable to see the future. In the uncertainty situation, the decisions will be

correlated with circumstances which can become true the finite numbers. However, in the risk

condition expected values are countable and one can apply traditional decision-making and

choice theories. Thus, Simon believes that under the circumstances of uncertainty and risk

insisting on rational individual brings some theoretical issues and he created bounded

rationality (Şenalp, 2007: 62, 63).

According to Simon, there are two rationality definitions. Substantial rationality and

procedural rationality. Insubstantial rationality defines achieving data target inappropriate

way. Procedural rationality human's cognitive boundaries are emphasized. Human has

incapable to calculate optimality. The capacity of knowledge is only covered by the sum of

the conclusion of environmental variables, the imperfect knowledge of now and future.

Supposedly, a human has the knowledge to get optimalism, she/he hasn't any talent to

calculate to get it optimal. Put it differently, there is the difference between her/his real

perceived world and cognitive ability (Simon, 1959, 272; 1978:8; 1986:211; Kırmızıaltın,

2018: 337).

The difference between mainstream economics and behavioral economics starts at that point.

The former wants to make a human as a genius to choose every decision perfectly; the latter

wants to make human more human. In mainstream economics expected benefit wants to get

maximum, but in behavioral economics, there is no way to do so. Because human's cognitive

ability is limited. There is an example: Suppose to get one have already had two academic job

offers. The first one is in a middling college and it's a great city, cultural scene, amazing

culinary. The second one is a great college, however a small town there is not a lot to do.

What a person make up her/his mind? (Nanay,

https://www.youtube.com/watch?v=HMv2Az9y28I). The normal expectation is beliefs and

desires. The expected benefit maximization in mainstream economics will want to be chosen

whichever choice must be done the benefit maximization, human will choose that option.

Besides, behavioral economics claim that human cannot have the cognitive capacity to choose

which option will be better for the human.

The third step of behavioral economics is Daniel Kahneman-Amos Tversky and Richard H.

Thaler. From Herbert Simon to Kahneman-Tversky and Thaler, there is a difference between

them in terms of looking at behavioral economics. Simon is rejecting to the human in the

center of rational choice of expected benefit theory. Because of Simon believes in humans

have bounded rationality, mainstream economics is nonsense. Unlike Simon, Kahneman and


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

47

Tversky believe that expected benefit theory can be accepted as a normative theory of rational

choice. One distinguishes separation what Kahneman-Tversky brought into economics to

examine the relationship between psychology-economics. They have suggested that

behavioral psychology can eliminate the faults describing human behavior. The most

important significant separation between Simon and Kahneman-Tverksy is the former

believes that the normative theory must be abandoned; the latter believe that the normative

theory must be developed (Kırmızıaltın, 2018: 339).

Neoclassical economics has a psychological way too, but not as much as what behavioral

economics have discussed. Besides, what neoclassical economics is seen when it looks to

psychology make the human's actions rational. In other words, neoclassical economics uses

psychology to make a cover-up to the human's actions to be rational. Naturally, the first

aspect of being rational and having psychological aspect, Smith must be the first philosopher

to look at the first place.

The first footstep of psychological mind economics is found by Adam Smith. Even the

founder of classical economics or economics we are called today, there has been a huge

distance between Smith's mind about psychological and economics combining. In his first

famous book "The Theory of Moral Sentiment" he thinks that the determining phenomenon of

individual's act is "sympathy." It means an individual can understand the others' pleasure and

pain. In that book, Smith discusses why we work and hard work: he explains it that we work

because we wanted to be seen with our, not our pain. He's the most influential piece is

Mandeville's "The Fable of Bees." Mandeville explains the most important impulse of human

is selfishness, on the contrary Smith claims that this incentive is sympathy in “The Theory of

Moral Sentiment." Nevertheless, after seventeen years later he wrote his famous piece "The

Wealth of Nations." On the contrary of his first famous piece, in this New one he claims that

seeking of personal interest and exchange tend are the ways of to understand to each other

person Mainstream economics relies on the hedonistic mind. In that mind, people have only

way to seek pleasure and make it the most expected degree. This kind of psychological

hedonism is the basis of "pursuing her/his own interest" notion. In mainstream economics,

people tend to make their interest the most degree but making their loss in the least degree. In

that way, a society's own interest will get the highest degree. Besides, one's own interest and a

society's own interest and can be a conflict with each other (Ruben &Dumludağ, 2018:37-

40).

Classical economics has familiar with psychology like Adam Smith, David Hume, and

Jeremy Bentham. The most famous work in terms of psychology is Adam Smith's ‘The

Theory of Moral Sentiments'. In that piece, he tells we want to threat how we wanted to be

treated in that very situation unless we have no idea about what others feel in that particular

moments. Unlike Smith, David Hume people are able to understand their sensations by the

mediation of sympathy. Lastly, Jeremy Bentham who was the founder of ‘homo economicus'

believes that the internal happiness of human is calculated superiority of psychology.

(Matsuyama, 2009: 8; Eser & Toigobaeva, 2011: 289).

Behavioral economics is supported by New developments in psychology. The most important

behaviorist psychologists are Edward Lee Thorndike (1874-1949), Edwin Ray Guthrie (1886-

1959), Clark Leonard Hull (1884-1952) and B. F. Skinner (1904-1990). The most important

developers of behavioral economics Tversky and Kahneman who were actually psychologists

started to use economic models as the benchmark in their psychology models

(Cameron&Loewenstein, 2004: 6; Eser &Toigoebeva, 2011: 298).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

48

People might able to reflect their preferences. Standard economics theory tells how the

preferences are chosen to pick a higher benefit good is a better option than the lower benefit

goods. In reality, every consumer face to chosen other circumstances like mark, price,

advertisements, quality etc. but higher benefit (Şentürk & Fındık, 2014: 129). Behavioral

economics must be focused on other options then preferences. Because all goods and services

give many options to consumers. Consumers can make a choice options under the conditions

of preliminary prices, however mostly marks and advertisements. What kind of effects does a

consumer have to choose goods or a service? In here, higher benefit preferences mustn't be

the only option to choose the one or not. People to be affected by their psychology and this

psychology is stimulated by other notions. Promoting ads and different kinds of goods and

services are the star to affect a person's mind. Behavioral economics focuses on these

elements affecting people's mind directly.

Mainstream economics acts all humans are rational and all humans treat appropriately to be

rational (Yıldırım, 2018: 91). Many ordinary people suffer from to understand economics and

its implementations. It is understandable because even some economists have some struggles

to understand economics implementations. Because all human are not rational always and we

do not decide all decisions under Rationalism. We often decide many nonsense things.

Looking at some nonsense decisions seems to irrational, but actually, it isn't. From the side of

mainstream economics, these nonsense decisions are irrational or even non-economical, the

truth is they all are rational. The reason why seemingly nonsense decisions aren't irrational are

the human beings are not only covered mind but also they have sense. Those decisions are

made by both rational mind and sensations, so they can be called rational. Thus, behavioral

economics allows us to understand this complicated path.

So, behavioral economics is substantially an objection to the rigid assumption of the

marginalist revolution (Yıldırım, 2018: 93). The big difference between mainstream

economics and behavioral economics is to look at the decisions on consumption, savings, and

investment. The former looks at those decisions static, the latter on the other hand look at

dynamically as making lab experiments and observations of human psychology.

Behavioral economics has also a sociological sense. Because it reminds scientists that science

comes from society. Talking about economics also talks about society and its rules. All

societies have different rules in the way of treatment of economics events. Put it differently,

all complicated economics and social events how an individual perceive the world and how

her/his treatment can be shaped? Are there any possibilities to be incentives the society and

any individual living in that society? (Önder, 2018: 25). In that and other questions are

scrutinized by behavioral economics. There is no confusing way to understand the behavioral

economics because how biochemistry is arisen by the combination between biology and

chemistry, behavioral economics is the way to understand the combination between

psychology and human's act in economics.

If behavioral economics focuses on a combining with economics and psychology there are

some notions focused on at the same side. The first notion which two disciplines are

commonly focused is "law of decreasing yields" In a standard textbook of economics or even

in the class this low introduces a plate of pasta. For instance, if someone is too hungry, she/he

eats a plate of pasta and it will give a benefit to her/him. If this individual eats the second

plate it will give a benefit too, however less benefit than the first one was given. This situation

continues in the third plate than the second one was given etc. So, the total benefit increases in

a certain degree, however, a certain amount of plates will decrease the total benefit. This is


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

49

obviously valid of every situation of every moment of our lives (Ruben, 2013: 18- 19; Ruben

& Dumludağ, 2018: 34).

The second notions sharing the same way is "opportunity costs." This notion is explained by

a scarce resource problem. The sources are scarce and we are supposed to live a choice among

them. This is also bringing the opportunity cost. Because all we choose is also mean that we

lose the other opportunities. How am I going to live my life? question is directly related with

the notion. The reason why every choice how we are going to live our lives means we will

release the other options. Choosing our spouses, our work, our time etc. The second notion

sharing the same way is "opportunity cost." This notion is explained by a scarce resource

problem. The sources are scarce and we are supposed to live a choice among them. This is

also bringing the opportunity cost. Because all we choose is also mean that we lose the other

opportunities. How am I gonna live my life? question is directly related with the notion. The

reason why every choice how we are going to live our lives means we will release the other

options. Choosing our spouses, our work, our time etc. (Ruben & Dumludağ, 2018: 35).

Seeing as in examples, people are not only faced with economics scarcity, they have a

scarcity problem in other paths of their lives but as well. This scarcity can be caused money

scarcity or scarcity of other psychological circumstances. Someone may think that she

couldn't find any better spouse in her life, so she can choose a man who isn't handsome

enough or rich enough (especially in Turkey), someone may choose a less paid job instead of

waiting some time to get a more paid job or she/he even can think that they aren't well

educated, thus they won't have a well-paid job. Someone can waste her/his time with

nonsense gossips with her/his neighbors, colleagues or friends instead of reading a book. All

those examples are both economic and psychological. Because all comes from our minds and

all have economic consequences for some degree.

Mainstream economics is also called neoclassical economics has a psychological mind too.

However, this cannot be compared with what behavioral economics serves us today. One can

remember that the initial for steps must be looked at the first economics thoughts. In that way,

we are able to understand the different psychological mind between mainstream economics

and behavioral economics.

After the marginalist revolution the most common points of psychology and economics have

been told, but not so much. For example, Pareto and Fisher say how people react in

economics situations. However, the very well-known psychological factors can be found J. M.

Keynes who is the most important opponent of mainstream economics. Even today, tex books

are told implicitly about what kind of consequences can be done under the circumstances on

the market failures.

Of course, every institutionalized social science is based upon a different human model and

economics must have "rational individual." The rational individual is a postformed notion.

Because this notion and has some universalist consequences. Firstly, it is accepted that every

feature of individuals is the same everywhere and every time. Secondly, the theorem is

reductionist. Thirdly, individuals have a permanency like being a brave-being coward. In

reality, any person cannot be a total brave or coward (Tekeli, 2008: 14).

Behavioral economics is the opponent "rational individual" notion with its sense. The first

reason, due to the fact that humanity has not the same rationality and sensation, people cannot

react to the same situations in every time and everywhere. One can remember that human has

different psychological conditions. This situation makes people act different economics

decisions. The second reason, economic conditions cannot be handled reductionist. It means


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

50

any economics conditions have different shapes to be determined. Every reason is shaped of

this economic event. So, economics especially relating to psychological situations cannot be

called as reductionist. The third reason, if we are talking about a human being, this is a

complicated creature. One individual is covered by complicated sensations, she/he cannot be

described by only one sensation. All those circumstances are the matters of why behavioral

economics differs than mainstream economics. Actually, it is possible to say that there are lots

of economics streams which are opponent to mainstream economics. The generous of

behavioral economics is to catch one important point of sharing with mainstream economics:

psychology. Psychology is the matter of mainstream economics has focused on and not to

denied. So, behavioral economics has caught a wise way to reconsider the facts of mainstream

economics. Namely, behavioral economics aims to explain human's behaviors properly which

has not been achieved by mainstream economics. This is allowed by the developments in

behavioral psychology.

The biggest gap between mainstream economics and behavioral economics is to make

experiments. It allows economists to examine all economics events step by step (Ariely, 2013:

72). Neoclassical economics doesn't believe that this kind of experiments. Actually, they

believe that people make their choices with the rational mind and behaviors. These behaviors

do act what the market wants. This way all economics decisions can be seen as a whole.

Nevertheless, behavioral economics can do experiments and it allows to scrutinize the

economics action step by step. So, we can make solutions to change economics actions and

economic notions.

Results

Behavioral economics which is also called a heterodox economics has an idea about making a

combination with economics and psychology and economics. Because neoclassical economics

has an idea to establish an economics imperialism. It suggests that if economics has a rational

mind every individual factor of any country will proceed their economics actions with clearly,

properly and as same as one to another. This situation is the worst assumption and

problematic field of neoclassical economics. The reason is people and their choices are not as

same as one place to another. So, their economics actions cannot resemble to each other.

What might be a solution is?

The solution might see the economics action in terms of looking economics respectively

behavioral economics. Behavioral economics makes a brilliant idea that human is human.

Humans have psychology and all decisions cannot be made by the rational mind. All human

use their minds'and if psychology will be embedded into economics, all market problems will

solve in a better way.

References

Ariely, D. (2010). Akıldışı ama Öngörülebilir. Optimistkitap: İstanbul.

Dumludağ, D. & Ruben, E. (2018). İktisatta Davranışsal Yaklaşımlar. In Dumludağ, D. &

Gökdemir, Ö. & Neyse, L. & Ruben, E. (Eds.) İktisat ve Psikoloji (pp. 33-52). Ankara: İmge

Kitabevi.

Eser, R. & Toigonbaeva, D. (2011). Psikoloji ve İktisadın Birlşeimi Olarak Davranışsa İktisat.

pp. 287-321. 6, (1). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi.

Kırmızıaltı, E. (2018). İktisat Sosyolojisi. In Eren, A. A. & E. Kırmızıaltın (Eds.). Davranışsal

İktisat (pp. 325-376). Ankara: Heretik Yayınları.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

51

Nanay, B. https://www.youtube.com/watch?v=HMv2Az9y28I

Önder, İ., (2018). İktisatta Davranışsal Yaklaşımlar. In Dumludağ, D. & Gökdemir, Ö. &

Neyse, L. & Ruben, E. (Eds.). Başlarken (pp. 25-32). Ankara: İmge Kitabevi.

Şenalp, M. G. (2007). Dünden Bugüne Kurumsal İktisat. In E. Özveren (Ed.), Kurumsal

İktisat (pp. 45-92). Ankara: İmge Kitabevi.

Şentürk, F. &Fındık, H. (2014). Rasyonel Karar Alan Ekonomik Birimin Risk Altında

Verdiği Kararlara Davranışsal Yaklaşım. pp. 127-139. 11, (42), Marmara Üniversitesi Öneri

Dergisi.

Tekeli, İ. (2008). Toplum Bilimlerinin Önünü Açmaya İnsan Modellerini Tartışarak

Başlamak. Sosyal Bilimleri Yeniden Düşünmek. İstanbul: Metis Yayınları.

Yıldırım, S. (2018). İktisadi Tercihlerde Psikolojinin Rolü: Davranışsal İktisat Perspektifinde

Bir Değerlendirme pp. 91-94. 8, (96), İktisat ve Toplum.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

52

19. YÜZYIL ÜTOPYALARINDA YÖNETİM DÜŞÜNCESİNİN GELİŞİMİ

Cengiz Ekiz14

Özet

Ütopyalar, aslında yönetim düşüncesinin bir tür “sınır” modelleridirler. Öyle ki olmayan yer

yani ütopya (eutopya), “iyi” tasavvurunun, erdemli yaşam hedefinin yaratıcısı olarak kabul

edilse de bir yanıyla sınırın öte tarafındaki tüm karşıtlıkları barındırır. Gerçeklikten yalıtılmış,

hayali bir dünyanın temsili gibi görünen tüm yaşam, mutluluk, erdem, refah toplumunun sınır

kavramlarını yeniden tanımlamaya zorlayarak aşındırmaktadır. “Yeni” toplum çağrısı bir

bunalım belirtisi olarak kabul edilirse, toplumu eskisinden yalıtır, [ona] ötekileştirir. Her

toplumsal yenilik ve düzen talebi ütopyacı arzuyu kamçıladığından, bunun gerçekleşeceği

mekân da elbette ilk olarak toplumsal bedende cisimleşecektir. Beden, nüfusun potansiyel

enerjisinin hareket halinde olduğu ve denetim altında tutulduğu bir varlık alanı olarak

müdahaleye açık niteliktedir. Yönetimsellik ise, toplumun bir beden olarak yönetimle içiçe

geçtiği, kontrol altında tutulduğu ve düzenlendiği bir yönetim mekanizması olarak

tanımlanabilir. Öyleyse ütopyaları ve orada tasarlanan toplum modellerini, toplumsal bedene

müdahale araçları ve türleri tanımlayacak bir yöntemle inceleyebiliriz.

Bu çalışmada, söz edilen üç eser çerçevesinde ütopyaların 19. yüzyılda yarattıkları toplumsal,

yönetsel etkiler ele alınacaktır. İncelememizde, ütopyaların toplumsal beden üzerinde zapt

etme ve biçimlendirme mekanizmaları tartışılacaktır. Ütopyaların içsel kontrol modellerine ve

bunu düzenleyen yönetim teknolojilerine sahip oldukları yönler öne çıkarılacaktır.

Anahtar Kavramlar: Ütopyalar, Biyopolitika, Yönetimsellik, Shelley, Morris, Wells

Giriş

Yönetim düşüncesinin ütopyacı kökenleri üzerine tartışamaya gayret edeceğimiz bu

çalışmada, öncelikle ütopyalara ve ütopyacı düşüncelere kaynaklık eden tarihsel unsurları

sıralayarak başlayabiliriz. Bunlar mitolojik kaynaklar, kutsal/dinsel metinler, yerel kültürel

unsurlar ve efsanelere vb. çok çeşitli türlere dayalı malzemelerdir. Kendine özgü

iktidar/yönetim modellerine sahip ütopyaların içinde temsil edilen karakterler, başta

beden/vücut olarak birey, sonrasında ise toplumsal bünyenin bir parçası olan insandır.

Ütopyalardaki birey ve toplum temsilleri, mekânı ve zamanı eleştiren, tanımlayan, reddeden,

onaylayan birer mecazlar olarak düşünülebilir. Bu anlamda ütopyaları genel olarak nasıl

düşünmeliyiz? Bireye, toplumsal alana, üretim/emek sürecine müdahale kapasitesini ifade

eden kurgular olarak mı yoksa insanın doğada bir tür olarak belirişi ve yüzyıllar içinde

geçirdiği değişimin sancısının bir sonucu olarak mı? “İlerleme” fikri, tür olarak insanı aşan bir

yeni bir gerçeklik halinin belirtisi olarak mı değerlendirilmeli? Umut, gelecek tasarısı

(eukronya), “şimdi”nin eleştirisi, “ol(a)mayan yer” (eutopya) tasvirleri, 18. Yüzyıldan itibaren

bir edebi tarz oluşturmaya başlamıştır. 18. yüzyılla birlikte Aydınlanma düşüncesinin etkisiyle 14 Dr. Öğretim Üyesi, BAİBU Üniversitesi, İİBF, Kamu Yönetimi Bölümü.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

53

ortaya çıkan yönetim tasarıları, “yeni” toplum modelleri, iyimser/kötümser gelecek kurguları

(eukronya), mevcut toplumsal, siyasal düzenin eleştirisini, yergisini, hicvini de yaratmıştır.

“Eski düzen”in fikirleriyle hesaplaşma, 19. yüzyılın edebiyatına yansırken, insanın

aydınlanmanın etkisiyle entelektüel kapasitesine duyduğu güven artmış, yeni, “özgür” toplum

ideali, teknik ilerleme fikri ile daha da güç kazanmıştır. Toplumsal alana müdahale fikrinin

mecazı olarak ütopyalar, tam da burada konumlanmış, “olmayan iyi yer”e (eutopya-ütopya)

olan inanç, yerini “gelecekteki iyi yer”e (eukronya) bırakmıştır (Vieira, 2017: 12).15 Bu

yüzden 19. yüzyılı hazırlayan “bilimsel” cüret (sapere aude), 18. yüzyıldaki Aydınlanma

düşüncesi ile dünyevileşen toplumu yönetmenin bilgisine odaklanmaya başlamıştır. Özelikle

geleceğin görkemli, hayali dünyası değil, mevcut toplumsal düzenin koşullarına odaklanan

unsurlar öne çıkmaya başlamıştır. O yüzden de ütopya yazarı, kendi zamanının dışına

çıkmaya ve tasarısını gerçeğe ulaştırmaya çalışan motivasyonun bir parçasıdır. Aydınlanma

yüzyılının sağladığı umut ve iyimserlik havasının etkisiyle kimya, jeoloji ve biyoloji

disiplinlerinde 19. Yüzyılda kat edilen ilerleme düzeyi, geleceğin şaşaalı görkemine,

ulaşılmaz hayaline değil, yaşadığı toplumun maddi unsurlarına, bunların yarattığı sonuçlara

odaklanmayı gerektirmektedir (Vieira, 2017: 13).

Elbette bu unsurlar, bir süre sonra gelecek hayalinden, kâbusa dönüşecek, insanlığın umutlu

geleceğine bir karanlık gibi çökecektir. 19. yüzyılda gittikçe artan teknolojik yenilikler ve

hızlanan kapitalist gelişme, yönetim düşüncesinde belirgin bir kafa karışıklığı (bir

“yönet[eme]me” sorunsalı) yaratmıştır. 19. yüzyılın sonuna doğru, yönetim aslen

“yönetememe halinin yönetilmesi”, ekonominin, nüfusun zapt edilmesi anlamında, toplumsal

bedenin kontrolünü içeren biyopolitik bir sorunsala dönüşür. Bunun sonucu pek iç açıcı

olmamıştır: İyimserliğin ortadan kalkmaya başlaması, 19. Yüzyılda distopik geleneği, 20

yüzyılda biyopolitik felaketleri beslemiştir. 18. Yüzyılın hicivlerle bezeli ütopya dili, ilerleyen

yüzyıllarda toplumsal eleştirinin dozunun artması ve politik-iktisadi sorunsalın öne çıkmasıyla

daha sertleşmiş, yıkıcılaşmıştır. Öyleyse şu sav öne sürülebilir: Muhafazakâr 18. Yüzyıl

entelektüellerinin kuşkuculuğu, distopyanın doğmasına yol açmıştır (Vieira, 2017: :21).

Teknik ve bilimin, özellikle 19. yüzyılda sanayi devriminin etkisiyle gelişmesi toplumsal

düzene etkide bulunmuştur. Thomas More’dan (1516) beri modern dünyaya hamle niteliğinde

sayılan ütopyalar, toplum için hep kısıtlayıcı modeller üretmiştir. Bu anlamda merkezileşme

düşüncesine sahip olmuş olsalar da buna yönelik çok sayıda itiraz da mevcuttur. Hem olumlu

hem de olumsuz anlamda kurgulanmış olan ütopyaları, “yönet(eme)me” sorunsalının

çerçevesinde ele almak, merkezi yönetici unsuru, devleti tartışmayı gerektirecektir. Öncelikle

ütopyaların “zamandan bağımsız”, yetkin toplumsal düzen tasarıları olduğu iddialarının

sorgulanmaya muhtaç görünüyor. Tarih-dışı bir dünyada “iyi yaşam” (politeia) modellerinden

mi yoksa tarihin belirli bir anında, toplumsal ve maddi koşulların etkisindeki tasarılardan mı

söz edilmektedir? Öyle ki antikiteden moderniteye tüm ütopyacı kurgu veya tasarıları, maddi

ve toplumsal unsurlar, doğrudan ve dolaylı olarak belirlemiştir. Bu tasarılarda toplumun

kontrol altında tutulmasına ilişkin bazı belirti ve metaforlar göze çarpmaktadır. Örneğin,

kurguların hem hemen hepsinde arzunun, belirli isteklerin bastırılması ve yönlendirilmesi

15 Yine aynı kaynakta, More ütopyasının Rönesans’ta gerçekleşen keşfin bir sonucu olduğu, “eukronya”nın ise

Aydınlanmanın yeni mantığının ürünü olduğu ifade edilmektedir (Vieira, 2017: 12).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

54

süreci bir mekanizma karşımıza çıkar. Çoğunlukla ütopik tasarımların büyük bölümünde

yönetim modeli olarak “merkeziyet” unsuru baskındır. More’da eşitlikçi, ahlakçı, katı

disipline dayalı, Katolik olmanın etkisiyle aile yanlısı bir bakış açısı varken, bunun karşısında

Platon’da eşitlikçi olmayan bir damar, dünyevi unsurların önceliği ve özellikle “koruyucular”

sınıfı için ailenin kesinlikle kabul edilmediği, mülkiyet karşıtı, koruyucuların ve filozof

yöneticilerin ayrıcalıklı olduğu, seçkinci bir model bulunur. More bir yönüyle komünizan

değildir; ancak, adalet içinde zenginliklerin dağıtımından yanadır. Bunu da Platon’un tersine

aile üzerinden gerçekleştirmek ister. Dinsel inançların ve geleneklerin aşınmaya, eskimeye

başladığı 16. Yüzyılda, modern fikirleri karşılamanın en iyi yolu belki de böylesi ölçülü,

makul, ilkeli ve inançlı bir dünya (ada) tasarlamaktır. Platon ise daha komünizan, seçkinler

nezdinde eşitlikçi, koruyucu ve filozof-yönetici merkezli bir toplum modeli kurar. (Kumar,

2005: 79-83).

Hem âdem-i merkezi birimlerle çatışma hem de bunun bütünlüklü olabilmesinin yegâne

koşulu olarak sunulması bu düşünceyi güçlendirmiştir. Yönetim düşüncesi açısından oldukça

önemli olan bu husus, toplumun kurtuluşu için yeni bir dünya hayal etmenin, umut etmenin

bir koşulu gibi görünmektedir. Ancak merkeziyet düşüncesine gösterilen tepkiler, asıl

özgürleşmenin gücün dağıtılması, mülkiyetin ortadan kaldırılması, üretimin tüm topluma

yayılması (kolektifleşmesi) yoluyla olacağını öne sürmüşlerdir. Bellamy’nin ünlü ütopyası

olan Geçmişe Bakış’ın karşına dikilen Morris’in Hiçbiryer’i, gücün yerelleşmesi, üretimin

kolektifleştirilmesi, tüm toplumun özgürleşmesinin bir modeli olarak ütopyalar tarihinde

yerini almıştır.

Tablo-1- Karşılaştırmalı Bellamy ve Morris Ütopyaları

Bellamy Morris

Yönetim Merkeziyetçi Ademi Merkeziyetçi

Denetim Denetimci/Katı Disiplin Özdenetim/Özyönetim

İş birliği Ölçeği Merkezi Dayanışma Yerel Dayanışma

Süreç Eşitlikçi/Adaletçi/Demokratik Eşitlikçi/Anarşizan

Aygıt Devlet/Kurum Kömün/İş birliği

İnsan Doğası Konservatif/Değişmez Devrimci/Değişir

Üretim Ölçeği Büyük Fabrika Küçük Atölyeler

Kaynak: Bellamy, 2011 ve Morris, 2010 eserlerinden yararlanılarak hazırlanmıştır.

Foucault’un belirttiği gibi, 16. yüzyılda beliren “kendi kendini yönetme sorunu” aslında

“başkalarını nasıl yönetmeli” veya “kim tarafından yönetilmeli” sorununa evrilmiştir.

Machiavelli’nin Prens adlı eserinden beri tartışılan şey temelde “bir hükümranın devlet

üzerindeki hükümranlığın nasıl ve hangi koşullarda korunabileceği” sorunsalına

dayanmaktaydı (Foucault, 2013: 78-79). Prens, prensliğinin içeride ve dışarda tehdit altında

olması nedeniyle, prensliğin kırılgan bir denge üzerinde tutmaktadır. Bu yüzden prensliği

korumak, sürdürmek ve güçlendirmek zorundadır. Bu kırılgan bağ, prensliği yaratan nedenin


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

55

ta kendisidir.16 Burada Foucault’un yönetim sorunsalını açıklamak için politik-iktisadi analize

yöneldiğine tanık olmaktayız. Ekonomiyi yönetmek, ailenin yönetiminde (oikos-nomos)

olduğu gibi, sahip olunan malların çekip çevrilmesi, yani yönetilmesiyle gerçekleşir. Bu da

devletin yönetiminden farklı değildir. Zenginliklerin denetimi, gözetimi devletin varlık nedeni

olarak formüle edilir. “Ekonomi”, yönetimin en önemli temel müdahale alanını oluşturur.17

Öte yandan yönetim, yasalarla kendini inşa etmekte ama taktikler yoluyla hareket etmektedir.

Yani yasalar etkin araçlar olarak değil, taktik araçlar olarak kullanılmaktadır (Foucault, 2013:

89-90).

19. yüzyılda yaşanan politik-iktisadi gelişmeler, 18. Yüzyıldan itibaren şehirlerde nüfusun

artması, yoksulluğun yaygınlaşması, genel sağlık ve asayişe ilişkin endişeleri beslemiştir.

Nüfus artışı, başlı başına 18. Yüzyıldan devralınan politik-iktisadi bir sorunsalı ifade eder.

Nüfusa ilişkin bilgi öylesine değerlidir ki, buna sahip olmak neredeyse toplumu yönetmenin

önündeki kapıları açan anahtar niteliğinde sayılabilir. Şehirlerin, özellikle Paris ve Londra

örneklerinde, gittikçe artan nüfusu, kamusal yaşamın dizginsiz bir biçimde büyümesine yol

açmıştır.18 Şehir, “ateşli bir coşku içinde” kalabalıkların tüketimi, üretimi ve kültürünü

koşullandıran toplumsallaşma unsurlarını inşa etmekteydi. Kamusal alan, “eski toplum”un

değerlerinin aşındığı maddi gelişmeye zemin sağlarken, bireyin artan tedirginliğinin de

şehirlerdeki mecrasıydı. Öyle ki bireysel gelişmenin (kişilik) maddi/iktisadi gelişmeyle (şehir)

yaşadığı çatışmadan birey mağlup çıkmıştı (Sennett, 1996:163-165). Modern anlamda

mahremiyet, eski toplumsal kategorilerini alt üst edecekti. Bireyin kamusal yaşama girmesi

salt kapitalist dünyanın gelişiminin yanında, farklı faktörlerle de açıklanmaya muhtaç

görünüyor. Bireyin 19.yüzyılda kamusal yaşama katılmasının yarattığı sonuçları Sennett dört

başlıkta özetlemiştir: Korku (duyguların ifadesinin gayri-iradiliğinin yarattığı gerilim);

Dayatma (bireyin özel hayallerinin kamusal alana dayatılması); Bastırma (kamusal alanda

duygularını gizleme ihtiyacı); Sessizlik (pasif kalmayı yaşam olarak düşünme) (Sennett, 1996:

167). Şehirlerde nüfusun artması, ticaret hayatının canlanmasına ve kamusal alanın

genişlemesine neden olmuştu olmasına ancak insanların birbirileriyle olan bağlantılarını

oldukça zayıflatmıştı. Kalabalık arttıkça, bireyin içine düştüğü kuyu daha da derinleşiyordu.

Bir yandan da burjuva kamusal alanını, diğer sınıflarla arasında kazdığı hendekle hem

genişletiyor hem de derinleştiriyordu.

19. yüzyılda sermaye bilim ilişkisinin, baskın taraf olan sermayenin lehinde gelişmiştir

(Conner, 2012: 433). Sermayenin hizmetinde bilim o yüzyılın harekete geçiren yeniliklerinin

önünü açmıştır. Demirin ergitilmesi için gerekli enerji kaynağının sağlanması (Kömür) ve

bunun için de madenlerde suyun tahliye edilmesi için pompaya ihtiyaç duyulması yeniliklerin,

16 Özetle yönetme sorunsalı, bir yandan ahlaka bağlı olarak kendi kendini yönetme, diğer yandan ekonomiye

bağlı olarak aileyi yönetmek ve politikaya bağlı olarak devleti “iyi “yönetme bilimine indirgenmiş gibidir.

(Foucault, 2013, 84-85). 17 Burada Foucault “Yönetimsellik” kavramsallaştırması açısından çok önemli tanımlamalar yapar: “Ekonomi

kelimesi 16.Yüzyılda bir yönetim biçimini belirtiyordu, 18. Yüzyılda is, tarihimiz açısından bence temel olan bir

dizi karmaşık süreç üzerinden, yönetim için bir müdahale alanını, bir gerçeklik düzeyini belirtmeye başlar. İşte

yönetmek ve yönetilmek budur” (Foucault, 2013: 86). 18 Londra’nın yayılarak genişlemesi, Paris’in sıkışarak gelişmesi farkı için bkz. Sennett, 1996: 176-177.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

56

icatların temel motivasyon kaynağı olmuştur.19 Hem jeoloji hem de metalürji alanlarının

gelişimi, bir yandan fosil, topoğrafya ve coğrafyayı bilgisi de geliştirmiş, diğer yandan

ticaretin canlanması, taşımacılığın hızlanması ile üretimin makineleşme yoluyla hızla

ilerlemesine neden olmuştur.20 Sermaye bilim ilişkisi bir kez daha karşımıza çıkmaktadır.

Popüler bilimin daha çok emekçi sınıflarda, bilgi üretim alanının ise daha seçkinlere açık

üniversite kürsülerinde olması, bilimden ziyade pratik, teknik bilginin yaygınlaşmasını

sağlamıştır. Fakat ufak çapta da olsa bazı mucitlerin bilimdeki yeniliklere yaptığı olağan üstü

katkılar göz ardı edilemez. Biyoloji, bilimsel yeniliklerin tartışılması konusunda örnek bir

alan olmuştur. “Lamarck”çı soyaçekim tartışmaları akademik çevrelerden ziyade, evrimci

fikirlerin toplumda yayılmasını sağlamıştır. Bilimin yüzyıl ilerledikçe profesyonelleşerek, orta

sınıfın emrine sunulması, akademide tekelleşmesi yerine, sanayi ve toplumun hizmetine

uygun olarak yaygınlaşması, kapitalist modelin başarılı olması için kaçınılmaz bir gereklilikti

(Conner, 2012: 451-453). Yoksulluğun bir tür nüfus kontrol mekanizması olduğu

düşünüldüğü (Malthus) 19. Yüzyıl, soy ıslahından, güçsüz toplumsal kesimlerin ortadan

kaldırılmasına kadar, sosyal Darwinist (Spencer) ve öjenist (Galton) türde birçok ırkçı fikre

yataklık yapmış bir dönem olmuştur (Conner, 2012: 453-457).

Frankensteın: İnsanlığın [İlk Robotu] Dehşet Verici Geleceği

Teknik ve bilimsel gelişmenin sonuçlarının toplumda yarattığı gerilim, Mary Shelley’in

Frankenstein (1818) adlı eserinde, daha 19. yüzyılın başında ortaya konulmuştur. Bu eserde

yer alan yenilmez, güçlü bir tür yaratma isteği, günümüzün robot teknolojisindeki

gelişmelerle metaforik bağlantılar içermektedir. Farklı paradigmatik düzeylerde olsa da 19.

Yüzyılın kendi açısından çok hızlı kat ettiği yolun toplumsal karşılığı kâbustur. Kâbusu

karşılamanın en iyi yolu da bir kurtarıcı yaratmaktır. Yenilmez, güçlü, korkusuz bir kurtarıcı,

(bir modern Prometheus) insanlığa hizmet edebilir. 18. Yüzyıldan gelen romantik ve devrimci

tutkular, 19. Yüzyılda devam etmiş ama zaman zaman korku ve melankoliyi de yaratmıştı. Bu

anlamda Shelley Frankenstein’daki yarattığı canavar, replikant (akıllı kopya) olmak isteyen

bir tür robottur. Onun karşısına çıkan insanlar, dehşete, korkuya kapıldıkça o da korkunç bir

katile dönüşür. Kendisine bir insanmış gibi davranılmasını arzu ettiği insanlardan karşılık

bulamadığı için daha da hırçınlaşır ve dönüşsüz bir yola girer. (Urgan, 2003: 865; Sennett,

2013: 116-117, 272).21

İlk başta Shelley’in kısa bir öykü olarak kaleme aldığı Frankenstein daha sonra fantezi, gizem

ve korku öğelerinin yer aldığı bir tür olan gotik romana dönüştürülerek genişletilmiştir.

Victor’un ikinci kişiliği gibi çalışan yaratık/canavar22, onun tüm kötücül yönlerini yüklenmiş

19 Buhar makinasının 1698’den beri farklı tasarımları bulunmaktadır. Slavery, Newcomen ve sonrada Watt’ın

geliştirdiği buhar makinası, bira üretiminden, madenlerde suyun tahliyesine, ulaşımdan, kanal inşaatlarına kadar

birçok farklı alanda kullanmıştır (Conner, 2012: 440-444). 20 Bu konuda 1823’te İngiltere’de açılan makineci enstitüleri, bilginin toplumsallaşmasını sağlayan birçok

“yararlı bilgi yayma toplulukları” kurarak, ucuz, popüler bilimsel yayınlar yapmaya başlamışlardı (Conner,

2012: 447-448). 21 Urgan’ın buna ilişkin analizi şöyledir: “Robotları ve atom bombası üreten bilim adamlarının sorumluluğunu

düşündükçe, Frankenstein’ın ne denli güncel bir konu işlediğini anlarız… denetim altına alınamayan canavar

üreten çağımızın mitosları arasına girmesinin nedeni budur” (Urgan, 2003: 865). 22 Shelley, Dr. Frakenstein’ın yarattığı canavarı (the monster) tanımlarken kitabının farklı yerlerinde değişik

sıfatlar kullanmıştır: Yaratık, ucube, ifrit, iblis, şeytan, sefil, melun, canavar.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

57

gibidir. Yaşadığı çağın kâbuslarını yansıttığı düşünülebilen bir kurgudur aslında. Ölümün tüm

tansiyonu belirlediği nekro-politik bir metindir karşımızdaki. Beden, yenilmez, erişilmez bir

kudretin sahibi ancak bir o kadar da yıkıcıdır. Bu, insandaki yaratıcı yıkımın erken bir tasviri

gibidir [adeta]. Sırayla aile bireylerini kaybeden “yaratıcı” doktor, şimdi en büyük yıkımla

cezalandırılmış bir mazlumdur. Modernlik büyüsünün yaratacağı sonuçları daha 19. Yüzyılın

başlarında sezinleyen Shelley, yarattığı kahramanı lanetlenmiş Prometheus’a benzetmiştir (?).

Canavar, ceset parçalarıyla, ölülerden yaratılmış bir ucube (zombie), bir vücut

konstrüksiyonudur. Canavarın, yüzünde birçok yüz, her uzvunda farklı insan izleri vardır ki,

eser boyunca karşımıza çıkan yalnızlık, hem bu bulmacadan kaynaklı kişilik çatışması hem de

yeniden yaratıma verilen tepkiyle örülmektedir. Canavar, mucizevi dirilişine hayranlık

besleyen yaratıcısı Dr. Victor Frankenstein tarafından öldürülemeyen bir takıntıya dönüşür.

Artık doktorun tüm hayatı canavarın aile bireylerini, sevdiklerini tek tek öldürerek yarattığı

trajedilerle yüzleşerek geçer. Bir yandan canavar varoluşuna isyan eder ve intikam yemini

ederken diğer yandan Dr. Frankenstein yaşadığı trajedilerin hesabını sormak için intikam

ateşiyle kavrulur. Burada Dr. Frankenstein’in canavarı öldürememesi, onu kendi yansıması

olarak gördüğünün bir kanıtı gibi okunabilir. Yazarın vurgusu, Canavarın insanın yarattığı

kötülüklere dair tiksintiyi ve bundan kaçışı temsil ettiği, tüm bu tertibatın da birdenbire

ortadan kaldırılamayacağının ifadesidir [sanki]. Mary Shelley’in eşi Percy Shelley’in

akademide “galvanizm” üzerinden “hayat elektriği” deneyleri yapmasının bu esere olan etkisi

çok açıktır. Farklı ceset parçalarından etlerin, organların tellerle yapışması ve onlara

elektriksel devrelerin takılması ile can verilmesi senaryosu, 19. Yüzyılın elektrik alanındaki

galvanik deneylerle hızlı gelişiminin bir sonucu olarak görülebilir (Sennett, 2013: 273-274).

Akla gelen sorular şunlardır: Canavar, bir devlet/yönetim/totalite modeli olarak okunabilir

mi? Eğer bir mekân yoksa kötü bir dünya dekoru, aynı zamanda mekânın karakteri gibi

okunabilir mi? Ütopyacı/distopyacı olan kısmı neresidir? Öte yandan ütopya, arzuyu disipline

eden biyopolitik mekanizmaların gerçekleştiği evren, mekân, karakter tasarımı olarak

okunabilir (mi?) (bkz. Foucault, 2013; Jameson, 2009; 2017). Merkeziyet, ütopyaların gerçek

sorunsalı içinde düşünülmeli midir? Yoksa ademi merkezi unsuru, çatışmanın tetik

mekanizması mı oluşturmaktadır? Örneğin Foucault’un merkezi unsurları iktidar modülü

olarak çözümlediği “iktidar teknolojileri ve stratejileri” olarak okunduğunda bunun faili

belirsiz bir hale gelebilmektedir. Pastoralliğin, çobanlığın veya gütmenin bir yönetim mantığı

yarattığı yönündeki düşüncesi, modern iktidar taktiklerinin kökenini oluşturur gibidir.

Buradaki temel düşünce toplumun şekillendirilmesidir. Oysa toplumsal formasyon, toplumun

“dışarıdan bir güç marifetiyle güdülmesi değil onun içsel dinamiklerine hâkim olarak

şekillenmesidir. Ütopyacı düşüncenin böylesi bir pastorallik mantığı içinden okunması

mümkündür: Tüm toplumu yeni, mutlu, müreffeh bir ülke, kıta veya toprak olarak tasarlamak!

Ütopya için: Neresi? Kim için? Nasıl?


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

58

Tablo-2-Merkezi Unsur Karşılaştırması

Teknoloji/Bilim/Gelişme Toplum/Dinamikler İnsan/Tür/Davranış

Yazar Morris; Wells Morris; Shelley Shelley; Wells

Kaynak: Morris, 2010; Shelley, 2017; Wells, 2017 eserlerinden yararlanılarak hazırlanmıştır.

İnsan varoluşunun “dünyalık” hali, onun kontrol edilemez cüreti ile anlatılmaktadır. 19.

Yüzyılın başında bu korkunun ortaya çıkması, geleceğe ilişkin fikirlerin pek de aydınlık

olmadığını göstermektedir. İnsanın yaratma cüreti ve canavarın yaratılma süreci, bilme

kudretinin, “doğa bilimleri”nin sınırlandırılamaz oluşunu temsil etmektedir. Artık kapital

dünyasının ticaret yoluyla sarıp sarmaladığı “yeni” toplum, “eski” düzenin (ancient regime)

artıklarıyla bir bir hesaplaşırken en büyük silahı bilme tutkusu olmuştur. Bu çatışmalı ruh hali,

canavarla yüzleşmekten uzun bir süre kaçan Victor Frankenstein’da vücut bulur ki. Bu

modernleşmenin yarattığı şiddetli sancının bir yansıması olarak okunabilir. Shelley’in

yeniliklere olan mesafeli tutumu roman boyunca sezilmektedir. Canavarı yaratımını ve

yaşantısını derin bir tiksinti ile anlatmaktadır. Herşeyini kaybedip canavarın peşine

düştüğünde bunu kutsal bir, ilahi bir görevmiş (hac) gibi yapar. Modern insan/birey mucizevi

bir günün eşiğindedir ama her şeyini kaybetmeye de hazır olmalıdır!

Hiçbiryer’de Uyanmak

Ütopya literatüründe 18. Yüzyıldan itibaren ama özellikle 19. Yüzyılda daha da yaygınlaşan

“rüya” teması, William Morris Hiçbiryer’den Haberler’in temel kurgusunu oluşturur.

Morris’in ezeli eleştirmeni olduğu Bellamy (Geçmişe Bakış) ve geleceğin felaketlerini tasvir

etmek için kullanan Wells (Efendi Uyanıyor) bu temayı kullandıkları en bilinen örneklerdir.

Ana karakterler kurguya özgü bir vesileyle uykuya dalar ve neredeyse yüzyıllar sonra, yani

gelecekte uyanırlar.

William Morris’in sınai (kapitalistik) gelişme hızına ve bunun yarattığı sonuçlara verdiği

toplumsal tepki, onun yazdığı Hiçbiryer’den Haberler’de (1890) vücut bulmuştur. Morris,

eserde özetle gelişmekte olan fabrika modelini sürdürmek isteyip istemediğimizi sorusuna

yanıt arar. Aslında onun cevabı yeni kıta, Amerika’ya verilmişti. Bellamy’nin 19. Yüzyılda

yaşanan iktisadi gelişmelerin etkisiyle fabrika ve sanayiye övgüler düzen Geçmişe Bakış

(1888) adlı ütopyasına bir tepki, onun eserinin karşısına diktiği bir sütundur (Kumar, 2005;

2006; Urgan, 2003).

Morris’in kurgu dünyasında, herhangi bir kişiye ait mülkiyet hakkı bulunmamaktadır (Morris,

2010: 71-72). Aile toplumsal hayatın içinde yer almakta fakat çocukların ortak mekânlarda

büyümesine fırsat verecek alanların olması gerekmektedir (benzerlik için bkz. Le Guin’in

Mülksüzler adlı eseri). Kadın, toplum nezdinde hem doğuran hem de üreten bir

mekanizmanda anne olarak övülmektedir. O dönemin kadının kurtuluşu hareketlerine yönelik

eleştiriler barındırsa da annelik doğuran bir ünite gibi düşünülüp çocuklar toplumsal varlıklar

olarak tasarlanmaktadır (Morris, 2010: 77-78). Eğitim Morris’ göre, toplumdaki eşitliğin


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

59

sağlanabilmesinin bir koşulu olarak ayrıcalıklı ve zorunlu bir statüde değil, herkes için

ulaşılabilir bir nitelikte olmalıydı: “bilgi herkesin elinin altında hazır, ne zaman heves

ederlerse o zaman alırlar” (Morris, 2010: 82).

Tablo-3- Hiçbiryer’e göre Dünya Düzeni

ESKİ DÜZEN YENİ DÜZEN

Mülkiyet Hakkı Mülkiyet hakkı dokunulmaz Herhangi bir mülkiyet hakkı

bulunmuyor.

Aile, Çocuk Aile ve soy bağları kutsal,

çocuklar ailelerin devamının

garantisi

Aile reddedilmemekle

birlikte çocuklar ortak kültür

içinde büyütülmesi gerekir.

Eğitim Zorunlu, ayrımcı nitelikte

toplumsal sınıflara göre

ayrıcalıklı

Herkese açık, ulaşılabilir,

isteğe bağlı

Nüfus Kalabalıkların yarattığı

sefalet

Komünal özgürlük alanları

yaratarak, kentlerdeki

beden/bireyin kontrolünün

önüne geçilmesi

Sanayi/Fabrika Sefalet içinde üretim İhtiyacı kadar üretim

Bilim/Üniversite Ticari bilgi üretimi Bilgi sanatı

Yönetim Parlamento, mülkiyet

hakkının korunması,

mahkemeler/yargı

Eski düzenin kurumlarının

hiçbiri yok “hiçbiryer”de

Hukuk/Ceza Suça göre ceza verilmesi Suçun nedeni ortadan

kaldırılmış

Seçim Sistemi Temsili mekanizmalarda

çoğunluğun hâkimiyeti

(liberal)

Dostça çoğunluğun fikri

kabul edilir (kolektivist).

Çalışma/Emek Ücret karşılığı çalışma Ücretsiz, gönüllü, zevk veren

çalışma düzeni

Üretim/Ekonomi/Para Üretim-tüketim döngüsünün

kışkırttığı arz ve talep

düzeneği (piyasa)

İhtiyaca göre üretim

mertebesi; mutluluk veren

Kaynak: Morris, 2010 kaynağından yararlanarak yapılmıştır.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

60

Doktor Moreau: Tanrı’ya Soyunmak

Doğa bilimleri ve özellikle biyoloji alanında kat edilen ilerleme, evrim biyolojisi

literatüründeki sert tartışmaların sonuçları, yüzyılın sonuna doğru Herbert G. Wells’in Doktor

Moreau’nun Adası’nda (1896) karşımıza çıkan bir temadır. Türlerin melezlenmesi ile yeni

farklı türler (insansı melez yaratıklar) yaratma istenci, doğaya müdahale gücü, bizleri tıpkı

Frankenstein’da olduğu gibi derin bir sorgulamayla karşı karşıya bırakır. Kurgunun önemli

karakteri Dr. Moreau amacının “canlı bir formu biçimlendirmenin son sınırını bulmak

işitiyordum” şeklinde açıklar (Wells, 2017: 87). Doğaya ve bedene serbestçe müdahale

fikrinin kökleri oldukça eski olsa da modern anlamda özellikle 17. Yüzyıldan sonraki

gelişmelerin bir sonucu olduğu söylenebilir. Yeni bir dünya, ada, kıta, toprak, cennet

arayışının ardında insanın bir tür olarak doğaya hâkim olma istenci gizlidir. Bedenin yeniden

yaratılması, şekillendirilmesi fikri, toplumsal faile müdahale gücünün meşruiyet kaynağı gibi

de okunabilir pekâlâ. Wells, hayvanların insanlaştırma sürecinde, bir tür kontrol toplumu

yaratma mekanizmasını tasvir eder, insanlaştırılan hayvanlar sabit fikirler dikte edilir (Wells,

2017: 96). Belki de “hayvan halkı” modern toplumun bir metaforu olarak düşünülmüştür.

Örneğin romanda kutsal sayılan “yasa” modern topluma benzer bir biçimde gece

çiğnenebilmektedir.

TABLO-4- Wells ve Shelley Karşılaştırması

FRANKENSTEIN (Shelley) DOKTOR MOREAU (Wells)

Yenilmez/Tek/Güçlü/Ucube Zayıf/Çoğul/Ucube

Hayvanlaşan İnsan İnsanlaşan Hayvan

İnsan: Tehlikeli Hayvan: Tehlikeli

Parçadan bütüne inşa süreci Bütünden parçaya inşa süreci

Dışlama/yok sayma Kapatma/sınırlandırma

Bilimsel temeller Bilimsel/ahlaki temeller

Kaynak: Shelley, 2017 ve Wells, 2017 kaynaklarından yararlanarak yapılmıştır.

Sheley’in bilimsel temellere dayandırdığı hikâyesi, aslında onun bu müdahale/cüreti

meşrulaştırma mekanizmasıdır. Canavarın insanlığa kazandırılması amacı, felaketle

sonuçlanacak, en kötü geriye dönüş yaşanacaktır. Mekanizma Wells’tekine tıpatıp benzer ama

tersinden gerçekleşir. İnsan yaratımı, insanın yitirilmesi ve yabanileşmesi (hayvanlaşması) ile

sonuçlanır. Wells ise meşrulaştırma mekanizmasını dinselleştirerek kutsallaştırır ve otoriter

sınırları çok net ortaya koyar. İnsanlaşan hayvanların yeniden hayvani “öz”e dönmeleri,

ondaki değişmez doğa kavrayışının bir sonucudur. Bu anlamda da daha muhafazakâr bir

noktada durur. Kurguda yer alan baskılama mekanizması sanki modern toplumun metaforu

gibidir. Kontrol üç ayrı unsurun dikte edilmesi ile sağlanır (Wells, 2017: 96-98):


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

61

a) Sabit fikirler

b) Yasa

c) Hipnotizma

İnsanlaştırmanın bir parçası olarak “yasa” tek eşliliği emretmekte ama hayvan halkı bunu sık

sık çiğnemektedir (97). Yaban olmaya eğilimli, sürekli kuralları çiğneyen ve kontrol altında

tutulması, kapatılması gereken, insanlaştırılan hayvanlar sıralanırken, ana karakter Prendick,

bu halkın biçimsiz, çirkin, orantısız türlerle dolu olduğundan söz eder.23

Wells, Moreau karakteri ile planını, amacını ve bunu gerçekleştirmek için kullandığı araçları

kaderci ve peygamberce bir tutumla açıklar. Doktor, gizemli adanın dokunulmaz, kutsal

otoritesi, hayvan halkının tanımıyla “yasa”nın babasıdır. Moreau, Prendick’in “hayvanlara acı

vermek için haklı bir nedenin var mı?” sorusuna, hayvanların acıyı insanlar gibi

hissetmedikleri ve bunun için de onlar üzerinde deney yapılabileceğini, onların

insanlaştırılabileceğini öne sürer. Öte yandan insandaki acı fikrinin, inanç ve psikolojik

güdülerden kaynakladığını söyler. Konunun ahlaki unsurlarını hiçe saymakta, insanın doğayı

incelemesinin onu doğa kadar aman tanımaz yaptığını anlatır. Aslında bu, doğaya hâkim olma

fikrinin bir tür özeleştirisi, 17. Yüzyıldan beri doğayı fethetme arzusunun 19. Yüzyıldaki son

görüntüsüdür bu (Wells, 2017: 85- 87).

Nedense hayvanlar, sonradan insanlığa geçtikleri için, kanın kokusunu aldıktan sonra

insanlıklarından çarçabuk uzaklaşıp özlerine dönerler. Burada modern toplumun açmazı, geri

dönüşü olmayan bir kader gibi anlatılır. Hayvan halkı, yönetici elitin hükmedemediği ama

ıslah da edemediği genel nüfusun metaforu gibi okunur/okunabilir [belki]. “Acılar evi”, bir

ıslah, “yasa” ise bir ceza mekanizmasıdır.24

Peki, Ya Sonuç?

Doğaya hâkim olma istenci 19. Yüzyıl boyunca yaşanan bilimsel gelişmelerle insana küstah

bir güç sağlarken, ilerleyen zaman içinde hızla büyüyen sanayinin toplumu ezmesi ve sömürü

mekanizmalarını kurmasına yönelik hem olumlu hem de olumsuz tepkiler oluşmuştur. Ele

aldığımız üç eserde de bu tepkiler olumsuz yönde seyretmektedir. Sadece Morris’in

ütopyasındaki öğeler, olumlu bir durum, mekân ve düzen tasviri olarak ele alınmakta, fakat

geçmişe ait olanların neredeyse hepsi olumsuzlanmaktadır. Bu yönden düşünüldüğünde

Morris ütopyasının iyimser olduğu bile söylenebilir. Öte yandan Wells ve Shalley’de bakış

açısına çağın karamsarlığı bir kâbus gibi çökmüştür. Karamsarlık içindeki insanlığın bunu

aşabilecek gücü bulunmadığından, ütopyacı edebiyat karamsar yükü daha çok taşımış gibidir.

Wells ve Shelley, doğayı, toplumu değiştirmeye çalışan insanlığın akıbetini tasvir ederken,

Morris, bu düzeni aşacak, alternatif bir rüya âlemi yaratır.

Bunlara ilişkin karşılaştırma unsurları çerçevesinde bazı sorular formüle edilebilir:

23 Romanda birçok tür sıralanmaktadır. Bunların çoğu birbiriyle karıştırılmış, melezlenmiş türlerdir. Pars, sırtlan-

domuz karışımı, maymun-keçi karışımı, domuz, kısrak-gergedan karışımı, kurt, ayı-boğa karışımı, maymun,

senbernar, tilki-ayı karışımı melezlenmiş veya viviseksiyon ile insanlaştırılmış türler arasında yer alır (Wells,

2017: 98). 24 “Yasa”daki emirler açıktır: “kim ki yasayı çiğner… kötüdür!”; “yasa uludur”; “kimse kurtulamaz” mottoları

bunun en belirgin ifadeleridir.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

62

1) Her iki ütopya (Shelley ve Wells) da toplumsal bozulma tasviri olarak mı

düşünülmelidir?

2) Canavar/ucube/cani metaforları neyi veya neleri temsil etmektedir (metafor/mecaz)?

3) Bedene hem hayvan hem de insan düzleminde müdahale etme fikri (cüreti), toplumu

değiştirme fikrinin bir metaforu mu? Hem zapt etme hem de disipline ederek hâkim

olma mekanizmaları içinden mi düşünülmelidir?

4) “İnsan” yaratımı, cüretkâr ütopyalar janrı/türü içinde mi yoksa korkutucu distopyalar

içinden mi değerlendirilmelidir?

TABLO-5- Shelley, Morris, Wells Eserlerinin Duygu Mekaniği

Eser Mekân Duygu Farklılıklar/Ortaklıklar

Frankenstein Orman/Dağ *İnziva/Kaçış/İsyan

*Felaketi başlatıyor

Türün vahşi geleceğine

ilişkin kehanet

Hiçbiryer’den

Haberler

Rüya/Uyku *Umut/Refah/

*Kurtuluşa şans tanıyor

Tekniğin, ilerlemenin

felaket yaratmadan da

insanlığın yararına

kullanılabileceği.

Dr. Moreau Ada *Tecrit/Kapatma/Kontrol

*Felakete kapı açıyor

Türlerin karışmasından

ortaya çıkan kaos.

Kaynak: Morris, 2010; Shelley, 2017; Wells, 2017 eserlerinden yararlanılarak hazırlanmıştır.

19. yüzyılın hemen hemen bütününde 20. yüzyıldaki distopyanın köklerini, ipuçlarını bulmak

mümkündür. İnsanın, düzenin ve toplumun değiştirilemezliğine yönelik muhafazakâr

fikirlerin oluşumunda, önceki yüzyılın ve hatta iki yüzyılın toplumsal çalkantılarının rolü

yadsınamaz. Shelley, felaketin kaçınılmazlığını ortaya koyan ilk kadın yazardır. Onun yaratığı

canavar, Viktorya çağının kâbuslarının tasviri olmasa da, sonraki yüzyılın en önemli kâbus

metaforlarından biri olacaktır. Karanlık çağın sis perdesinin dağıtılmasında, doğa felsefesinin

büyüsüne kapılan insanlar, modern toplumun eninde sonunda bir felaketle karşılaşacağını

sezinlemişlerdi. Ütopyalar “sınır modelleri” olarak düşündüğümüzde, yönetim unsurlarının

da bütün bunlardan bağımsız olamayacağı sonucuna ulaşabiliriz.

Toplumun, bir beden olarak iktidar motifleri karşısındaki durumu, fabrika üretim modelinin

yaygınlaşmaya başlamasıyla daha dar bir alana hapsolması anlamına geliyordu. Kentlerdeki

nüfusun artmasının önemli nedenlerinden biri, emek gücünün sanayi ve ticaretin geliştiği

yerlerde yığılmasıydı. Eski toplumsal, geleneksel, tarımsal düzen yerine zenginlik ve refahın

peşinde koşan bir nüfus hareketliliği yaşanmaktaydı. Yeni “sivil/siyasal” toplumun oluşum

sürecinin, ütopyaların tasarımına olan etkisi çok daha somut olarak görülecekti (bkz. Morris).

İktidar araçları değiştikçe, teknik ve bilimsel ilerlemenin de etkisiyle ilerleme toplumun bir

üretim modeli gibi düşünülmesi sonucunu doğuruyordu. Politik-iktisadi tartışmalar,

ütopyalarda metaforik unsurların arkasında, dolaylı olarak mevcuttu. Neredeyse tümünde


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

63

merkezi yönetsel tasarım vardı ve bu da modern toplumda yönetiminin anahtarı

niteliğindeydi. Frankenstein’da canavarın temsil ettiği beden hem tüm toplumu temsil ediyor

hem de topluma yönelik müdahale araçlarını (şiddet) simgeliyordu. Doktor Moreau’nun ada

yönetimindeki “sarsılmaz” otoritesi, hayvan halkı üzerindeki gücü, yine aynı temsiliyetin bir

parçasıydı. Gerçi kendine kaçınılmaz sonu hazırlamıştı ama 11 yıl boyunca bu hükümranlık

devam edebilmişti. Belki de bu örnekler içinde küçük bir istisna olarak Hiçbiryer sayılabilir.

Morris, toplumun özgürleşmesi için ille de geniş ölçekli, çevreye zarar veren sanayi ve fabrika

üretim modeli yerine, daha insancıl, doğaya uyumlu, küçük ölçekli üretim komüniteleri

tasarlamıştır. Hiçbiryer, uygarlığın ve “dünya pazarı” olarak adlandırdığı kapitalist modelin,

tüketimi kışkırtan ve sefaleti arttıran sonuçlarına bir tepkidir. Yine de kazanımlarını, uzun

merkezi örgütler yoluyla sağladığını yadsımaz.

Fabrika bir tür toplumsal bedene, üretici güce müdahale biçimiydi. Hızlı gelişme, toplumsal

ve siyasal alt üst oluşla birlikte, bir “yönetememe sorunu”nu yarattı. 20 yüzyılda klasik

yönetim modeli (Taylorcu) bedeni sürece gömerken, neo-klasik modelde (Davranışçı) beden

süreçle kavranmaya başladı. Burada vücut mekanik bir kavrayıştı; oysa ilişkisel olan davranış,

düşünce ve zihniyet topoğrafyası idi. 19. Yüzyılda ilerlemenin yarattığı dehşet hem iyimser

hem de kötümser tasarılarla aşılmaya çalışılmıştır. Ancak bunu 20. Yüzyıldaki tezahürü

büyük ölçüde kötümser yönlü olmuştur. İyimser olan taraf, bilimsel-teknik ilerlemenin

insanlığa verdiği cesaret, zenginlik, verimlilik unsurlarını öne çıkarırken, kötümser taraf,

bunun toplumsal-siyasal sonuçlarına işaret etmekteydi. Fabrika her açıdan felaketin kaynağı

idi. Emek sürecinde artığın yeniden üretimi için tüm toplumun seferber edilmesi, emekçi

sınıfların rekabetin altında ezilmesinin yarattığı karmaşa tüm kesimleri farklı açılardan tahrip

etmişti. İlerleme sağlandıkça sınıfsal hatlar daha da belirginleşiyordu. Çelişki, hem bir bütün

olarak üretim sürecinde hem de bir beden olarak işçinin kanlı canlı vücudunda yayılan bir

virüstü. Toplumsal beden bir emek gücü olarak kontrol edildikçe, beden stokunun sağlıklı

temini bir yönetim sorunsalına dönüşecekti. Yönetici-seçkin modeli hem sınıfsal (egemen

sınıf) bir tasarım hem de kapitalist devlet kurgusunun (bürokrasi) bir parçası olmak

zorundaydı

Sonuç olarak ütopyaların kuruluşunda kabaca şu dört sorunsalın etkili olduğunu öne

sürebiliriz:

- Bilgi: Bilimsel ve teknik yenilikler, metalaşma süreci, piyasa modeli;

- İktidar: Toplumdaki özgürleşme/kurtuluş istenci, sınıf mücadelesi;

- Korku: Toplumun hızla altüst oluşu karşısında duyulan sistemik ve sistematik endişe,

örgütlü işçi, sendika;

- Üretim: Yeniliklerin sağladığı fabrika, sanayi verimliliği, emek süreci, yeniden

üretim, sömürü modeli;

Kaynaklar

Bellamy, Edward (2011) Geçmişe Bakış: 2000’den 1887’ye, (Çev. Fahri Yaraş) Say

Yayınları,

İstanbul.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

64

Claeys, Gregory (2017) “Distopyanın Kökenleri: Wells, Huxley ve Orwell”, Gregory Claeys

(Ed.), Ütopya Edebiyatı, (Çev. Zeynep Demirsü) Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları,

İstanbul,

s.155-190.

Claeys, Gregory (Ed.) (2017) Ütopya Edebiyatı, (Çev. Zeynep Demirsü) Türkiye İş Bankası

Kültür Yayınları, İstanbul.

Conner, Clifford (2012) Halkın Bilim Tarihi (Çev. Zeynep Çiftçi Kamburoğlu), TÜBİTAK,

Ankara.

Faulkner, Sarah (2016) “Dark Artistry in The Island of Doctor Moreau”, Godfreye, Emelyne

(Ed.) Utopias and Dystopias in the Fiction of H.G.Wells and William Morris, Palgrave

MacMillan, London, s.175-186.

Foucault, Michel (2013) Güvenlik, Toprak ve Nüfus, (Çev. Ferhat Taylan) İstanbul Bilgi

Üniversitesi Yayınları, İstanbul.

Godfrey, Emelyne (Ed.) (2016) Utopias and Dystopias in the Fiction of H.G.Wells and

William

Morris, Palgrave MacMillan, London.

Guerriero, Gianluca (2016) “Punishment, Purgatory, and Paradise”, Godfreye, Emelyne (Ed.)

Utopias and Dystopias in the Fiction of H.G.Wells and William Morris, Palgrave MacMillan,

London, s.189-207.

Kumar, Krishan (2005) Ütopyacılık, (Çev. Ali Somel) İmge Kitabevi, Ankara.

Manuel, Frank E. ve Fritzie P. Manuel (1979) Utopian Thought in the Western World,

Balknap

Press, Cambridge.

Mattelard, Armand (2005) Gezegensel Ütopya Tarihi, (Çev. Şule Çiltaş), Ayrıntı Yayınları,

İstanbul.

Morris, William (2010) Hiçbiryer’den Haberler, 2. Baskı (Çev. Bahadır Sina Şener ve Kerem

Karaerkek), Kaos Yayınları, İstanbul.

Özdemir, Gamze Yücesan (Ed.) (2015), Rüzgara Karşı: Emek Süreçleri ve Karşı Hegemonya

Arayışları, Nota Bene Yayınları, Ankara.

Özoğlu, Burçak (2015) “‘Nasıl Çalışıyoruz Nasıl Çalışabilirdik?’: Bellamy ve Morris’in İki

Benzemez Ütopyası”, (Ed.) Özdemir, Gamze Yücesan, Rüzgara Karşı: Emek Süreçleri ve

Karşı Hegemonya Arayışları, Nota Bene Yayınları, Ankara, s.27-46.

Redmond, James (2010) “William Morris ve Hiçbiryer’den Haberler Üzerine”, William

Morris,

Hiçbiryer’den Haberler, 2. Baskı (Çev. Bahadır Sina Şener ve Kerem Karaerkek), Kaos

Yayınları, İstanbul, s.279-324.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

65

Roemer, Keneth M. (2017) “Dönüştürülmüş Cennet: On Dokuzuncu Yüzyıl Ütopyaları ve

Çeşitleri”, Gregory Claeys (Ed.), Ütopya Edebiyatı, (Çev. Zeynep Demirsü) Türkiye İş

Bankası

Kültür Yayınları, İstanbul, s.113-153.

Ronan, Colin (2003) Bilim Tarihi, (Çev. Ekmeleddin İhsanoğlu ve Feza Günegun),

TÜBİTAK,

Ankara.

Sennet, Richard (1996) Kamusal İnsanın Çöküşü, (Çev. Serap Durak ve Abdullah Yılmaz),

Ayrıntı Yayınları, İstanbul.

Sennet, Richard (2013) Zanaatkâr, (Çev. Melih Pekdemir), 2. Baskı, Ayrıntı Yayınları,

İstanbul.

Shelley, Mary (2017) Frankenstein ya da Modern Prometheus, (Çev. Yiğit Yavuz), Türkiye

İş

Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.

Urgan, Mina (2003) İngiliz Edebiyatı Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.

Vieira, Fatima (2017) “Ütopya Kavramı”, Gregory Claeys (Ed.), Ütopya Edebiyatı, (Çev.

Zeynep Demirsü) Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, s.3-35.

Wells, Herbert G. (2017) Doktor Moreau’nun Adası, (Çev. Celal Üster) Türkiye İş Bankası

Kültür Yayınları, İstanbul.

Williams, Rhys (2016) “Utopias the Thing: An Analysis of Utopian Programme and Impulse

in H.G. Wells’s The Island of Doctor Moreau”, Godfreye, Emelyne (Ed.) Utopias and

Dystopias in the Fiction of H.G.Wells and William Morris, Palgrave MacMillan, London


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

66

“KLASİK-KARŞITI” İKTİSAT: YENİ İSİMLENDİRME ARAYIŞI

Hüsnü Bilir25

Özet

İktisat literatüründe Walras, Jevons ve Marshall’ın çalışmalarıyla özdeşleştirilen düşünce

geleneğini tanımlamak üzere “neoklasik iktisat” terimi kullanılmaktadır. Dolayısıyla bu terim,

ilk bakışta, Walras, Jevons ve Marshall’ın çalışmalarının klasik ekonomi politik –veya klasik

iktisat- ile bir devamlılık arz ettiği izlenimi uyandırmaktadır. Ancak bu terimi ilk kullanan

düşünür olan Veblen, neoklasik iktisat terimini, bilhassa Marshall üzerinden klasik ekonomi

politikle ontolojik kopuşu vurgulamak amacıyla kullanmıştır. Bu bakımdan Marshall

neoklasik olarak nitelendirilebilirken, Walras ve Jevons’ın çalışmaları belli noktalarda

Marshall’dan farklılaşmaktadır. Bu çalışmanın amacı, Walras ve Jevons’ın çalışmalarının

bilhassa değer teorisi bağlamında klasik ekonomi politikten bir kopuşa işaret ettiklerini

göstermek ve bu doğrultuda, Walras ve Jevons’ın çalışmalarını tanımlamak üzere “neoklasik

iktisat”tan ziyade “klasik-olmayan iktisat” hatta “klasik-karşıtı iktisat” teriminin

kullanılmasının daha uygun olacağını vurgulamaktır.

Anahtar Kelimeler: Neoklasik iktisat, Léon Walras, William Stanley Jevons, Alfred Marshall, Klasik-karşıtı

iktisat.

“Anti-Classical” Economics: A Search for New Denotation

Abstract

The term of “neclassical economics” has been used to define the tradition of thought that is

identified with works of Walras, Jevons, Menger and Marshall in economic literature. So at

first glance this term implies that the works of Walras, Jevons and Marshall show continuity

with classical political economy –or economics. However Veblen who introduced this term to

economic literature used it to emphasize the ontological departure from classical political

economy. The works of Walras and Jevons has differed from Marshall in particular points,

while Marshall could be described as neoclassical. The contribution attempted here is to show

that the works of Walras and Jevons point to a departure from classical political economy

especially in the context of theory of value and in this regard to emphasize that it’s proper to

use “non-classical economics” or even “anti-classical economics” rather than “neoclassical

economics” to designate works of Walras and Jevons.

Key Words: Neoclassical economics, Léon Walras, William Stanley Jevons, Alfred Marshall, Anti-classical

economics.

25 Dr. Öğretim Üyesi, Aksaray Üniversitesi, Spor Bilimleri Fakültesi, Spor Yöneticiliği Bölümü,

[email protected].



Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

67

1. Giriş

İktisadi düşünce tarihinde “neoklasik iktisat” terimi, klasik ekonomi politikten keskin bir

kopuşu ifade etmek üzere kullanılmaktadır. Bu çerçevede neoklasik iktisatçılar arasında Léon

Walras, William Stanley Jevons, Carl Menger, Alfred Marshall, Hermann Heinrich Gossen,

Arthur Cecil Pigou, Francis Ysidro Edgeworth, John Bates Clark, Irving Fisher, Vilfredo

Pareto, Friedrich von Wieser, Eugen Böhm von Bawerk ve J. G. Knut Wicksell gibi isimler

zikredilmektedir. Bu isimler arasında ön plana çıkanlar kuşkusuz Walras, Jevons ve

Marshall’dır. Literatürde bu üç düşünür, iktisadi konuların “marjinal analiz” aracılığıyla ele

alınması gerektiğini savundukları gerekçesiyle neoklasik olarak nitelendirilmektedirler.

Ancak söz konusu düşünürlerin çalışmaları incelendiğinde, aralarında önemli farklılıklar

bulunduğu görülmektedir.

Örneğin Walras ve Jevons, klasik ekonomi politiğin tamamen terk edilmesi gerektiğini

savunurken, Marshall klasik ekonomi politikle bir devamlılık arayışındadır. Bu çerçevede

Walras ve Jevons, iktisadı fizik ve mekanik gibi tahayyül etmekte ve doğa bilimi gibi kesin

bir iktisat bilimi inşa etmeyi amaçlamaktadırlar. Bu anlayışın bir sonucu olarak, iktisadi analiz

açısından uygun yöntemin fayda temelli marjinal analiz olduğunu ileri sürmekte ve insanı,

kişisel-çıkarı peşinde koşan ve tek amacı fayda maksimizasyonu olan rasyonel bir birey yani

homo-æconomicus olarak ele almaktadırlar. Diğer yandan Marshall ise iktisadın biyolojiye

benzediğini ileri sürmekte ve iktisadın evrimsel yapısına dikkat çekmektedir. İktisattaki bu

evrimsel yapı da kültürel, tarihsel ve toplumsal unsurları analize dâhil etmekte ve insanın,

yalnızca kişisel-çıkarı peşinde koşan bir “atom” şeklinde ele alınmasını imkânsız kılmaktadır.

Bu üç düşünürün matematiğin iktisattaki rolü konusunda da farklı görüşlere sahip oldukları

görülmektedir. Walras ve Jevons iktisatta matematik kullanımının kaçınılmaz olduğunu

savunurken, Marshall matematiği sadece bir araç olarak ele almakta ve Walras ve Jevons’ta

olduğu gibi iktisadın tamamen matematiksel hale getirilmesine karşı çıkmaktadır.

Bu nedenle Walras, Jevons ve Marshall’ın “neoklasik” olarak nitelendirilmesi belli sorunlar

doğurmaktadır. Öncelikle, bu durumda, neoklasik iktisadın birleştirici özelliğinin ne olduğu

sorusu gündeme gelmektedir. Literatürde geniş ölçüde kabul edildiği gibi, neoklasik iktisadın

temel özellikleri fayda temelli analiz, rasyonel birey anlayışı ve iktisatta matematiğin yoğun

biçimde kullanılması ise, kuşkusuz, Marshall neoklasik olarak nitelendirilemeyecektir. Ancak

neoklasik iktisat terimini ilk kullanan düşünür olan Thorstein B. Veblen (1900), bu terimi,

bilhassa Marshall’ın çalışması üzerinden bir ayrım yapmak üzere kullanmıştır. İktisadı

evrimsel ve evrimsel-olmayan iktisat okulları olmak üzere ikiye ayıran Veblen, bu çerçevede,

neoklasik iktisadı, bir yandan klasik geleneğin devamı niteliğinde ele alırken, diğer yandan da

klasik gelenekten ayrılan bir iktisadı ifade etmek üzere kullanmaktadır. Bu çerçevede

Veblen’e göre “klasik öncüllerin kılavuzluğunda yaratılan en iyi eser olarak Marshall’ın

çalışması örnek gösterilebilir” (Veblen, 2017, s. 169). Zira Marshall, Veblen’e göre, evrimsel

sürecin ve toplulukların iktisadi yapısının ve gelişimin kesintisiz bir süreç olduğunun

farkındadır.

Dolayısıyla Veblen’in neoklasik iktisat terimini kullanımı temel alındığında, söz konusu

terimin Walras, Jevons ve Marshall’ın çalışmalarını aynı kategoride ele almak açısından

uygun olmadığı söylenebilir. Bu çalışmanın amacı da Walras, Jevons ve Marhsall’ın

çalışmaları arasında temel farklar bulunduğunu göstermek ve bu doğrultuda yeni bir isim

önermektir. Bu bağlamda Marshall neoklasik olarak nitelendirilebilirken, Walras ve Jevons’ın

çalışmaları Smith ve Ricardo’nun çalışmalarının yeniden canlanması olarak


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

68

değerlendirilemez. Walras ve Jevons’ın çalışmalarını nitelendirmek açısından “klasik-

olmayan” ya da Dobb (1973), Passinetti (1981) ve Lawson’ın (2016) “klasik-karşıtı”

tanımlaması daha uygundur. Bu doğrultuda, öncelikle, klasik ekonomi politiğin temel

özelliklerine kısaca değinilecek, ardından Walras, Jevons ve Marshall’ın iktisat tahayyülleri

ele alınacaktır.

2. Klasik Ekonomi Politiğin Temel Özellikleri

Klasik ekonomi politik ya da klasik iktisat, bilhassa İngiltere ve Fransa’da on dokuzuncu

yüzyılın ortalarında ortaya çıkan ve yirminci yüzyılın ilk yarısında detaylandırılıp geliştirilen

düşünce geleneğini ifade etmektedir. Klasik ekonomi politik geleneğinin önde gelen isimleri

arasında Adam Smith, David Ricardo, Karl Marx, John Stuart Mill, Thomas Malthus, John

Baptiste Say and Nassau Senior sayılabilir.

Klasik ekonomi politik geleneğine dâhil olan iktisatçıların –kimi zaman ayrıştıkları noktalar

bulunsa da- belli konularda fikir birliğine sahip oldukları söylenebilir. Öncelikle bu

düşünürler toplumu karmaşık ve evrilen bir yapı olarak ele almış ve ekonomiyi de bu geniş

yapının bir parçası olarak tahayyül etmişlerdir. Dolayısıyla iktisadın ayrılmaz bir etik,

toplumsal, felsefi ve tarihsel boyuta sahip olduğunu savunmuş ve iktisadı, toplumdan ayrıksı

bir şekilde ele almamışlardır. Bu doğrultuda araştırmaları, tarih, politika, felsefe, sosyoloji ve

psikoloji gibi diğer disiplinlerle yakından bağlantılıdır. Ayrıca değerin kaynağını emek olarak

gören klasik ekonomi politikçiler, büyüme, bölüşüm, ödemeler bilançosu dengesi ve genel

fiyat düzeyi gibi büyük meseleleri ele almışlardır (Bilir, 2018a, s. 83-84).

Bu bakımdan klasik ekonomi politikte;

Analizin merkezinde ahlâk, tarih ve psikoloji –yani “beşeriyet”- yer almaktadır.

Tarihsel, kültürel, kurumsal, felsefi ve psikolojik unsurlar oldukça önemlidir.

İktisadi sistem, daha geniş politik ve toplumsal sistemlere ayrılmaz biçimde bağlıdır.

Temel analitik kategoriler olarak sınıf ilişkileri, büyüme, bölüşüm, gibi toplumsal ve

kolektif kategorilerdir.

Değerin temel belirleyicisi emektir.

Matematik sınırlı ölçüde kullanılmaktadır.

Kusursuz olmayan ve toplumsal koşullarla çevrili olan ‘insan’ ele alınmaktadır.

2. Walras’ın İktisat Tahayyülü

Walras döneminin hâkim bilimsel anlayışı olan pozitivist anlayışından etkilenmiş ve bu

çerçevede bilim, sanat, etik ayrımına gitmiştir. Bu ayrıma uygun bir biçimde iktisadı da pür

iktisat, uygulamalı iktisat ve sosyal iktisat olmak üzere üçe ayıran Walras, pür iktisadın bilim,

uygulamalı iktisadın sanat, sosyal iktisadın ise etik olduğunu belirtmiştir (Bilir, 2017).

İktisadı bu şekilde üçe ayıran Walras’ın asıl ilgi alanı ise bilim, yani pür iktisattır. Walras’a

(1954, s. 40) göre “pür iktisat, esas itibariyle, hipotetik bir tam serbest rekabet rejimi altında

fiyatların belirlenmesi teorisidir.” Walras bu doğrultuda serbest rekabetin koşullarını ve

karakteristik özelliklerini araştırmış ve serbest rekabet rejimi altında ve sermayenin özel

kişilere ait olduğu bir durumda mübadele ve üretimin gerçekleştiğinin farz edildiği karmaşık

matematiksel modeller tasarlamıştır. Bu bakımdan Walras, pür iktisat bağlamında ideal bir

durumu tasvir etmiş ve analizini bu “ideal durum” üzerine temellendirmiştir. Bu ideal duruma

ulaşmanın yolu da iktisadı doğa bilimlerinin kullandığı yöntem temelinde inşa etmektir; diğer


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

69

bir ifadeyle, sosyal bilimler ile doğa bilimlerinin aynı yöntemi kullanması gerekmektedir. Bu

doğrultuda, Walras kendisinden önceki ekonomi politikçileri –Quesnay’den Turgot’ya,

Smith’e kadar- eleştirmiş ve onları müphem olmakla itham etmiştir (Sarfati, 2011, s. 118).

Walras’a göre, iktisatçı pür bilimsel hakikatler peşinde koşmalı ve asıl olarak pür bilimle ve

dolayısıyla pür iktisat ile iştigal etmelidir.

Walras’ın pür iktisat teorisi, iktisadi toplumu tıpkı doğa bilimleri gibi “gözlemlemekte, tasvir

ve izah etmektedir” ve iktisatçının sahip olduğu değer yargılarının bu noktada hiçbir rolü ve

önemi bulunmamaktadır; dolayısıyla iktisatçı değer yargılarından bağımsız olarak pür hakikat

peşinde koşmalıdır (Bilir, 2017, s. 47-48), zira “bilimin ayırt edici özelliği” Walras’a (1954, s.

52) göre “pür hakikat arayışındayken eriştiği sonuçların iyi mi, yoksa kötü mü olduğuyla hiç

ilgilenmemesidir.” Walras bu doğrultuda amacını şu sözlerle ifade etmektedir:

“Aslında tüm dünya, toplumsal zenginliğin alınıp satıldığı muhtelif özel

piyasalardan oluşan uçsuz bucaksız bir genel piyasa olarak görülebilir. Bizim

vazifemiz de bu alış ve satış işlemlerinin otomatik olarak uyum gösterdiği yasaları

ortaya çıkarmaktır” (Walras, 1954, s. 85).

Bu yasaların ortaya çıkarılmasında da matematiğin çok önemli bir rolü bulunmaktadır.

Walras’ın matematiğe bu denli önemli bir rol atfetmesinde, iktisadın fizik ve astronomi gibi

kesin ve rasyonel bir bilim olması gerektiğini düşünmesi etkili olmuştur. “Şu husus son

derece açıktır ki” Walras için “iktisat, tıpkı astronomi ve mekanik gibi hem empirik hem de

rasyonel bir bilimdir” (Walras, 1954, s. 47). Walras’a göre iktisat miktarlarla ilgilendiğinden

dolayı matematiksel olmalıdır:

“İktisadın bu pür teorisi, her yönden fiziko-matematiksel bilimleri anımsatan bir

bilimdir (…) Eğer iktisadın pür teorisi veya mübadele teorisi ve mübadele değeri

teorisi, yani toplumsal zenginlik teorisi, mekanik ve hidrodinamik gibi fiziko-

matematiksel bir bilimse, iktisatçılar matematik dilini ve matematiksel yöntemleri

kullanmaktan korkmamalıdırlar” (Walras, 1954, s. 70).

Walras iktisadı bu şekilde fiziko-matematiksel bir bilim olarak kurgularken, insanın da bu

kurguya uygun bir şekilde, bir soyutlama olarak ele alınması gerektiğini savunmuştur: homo-

æconomicus. Diğer bir ifadeyle, Walras pür iktisadın kapsamında kalmak ve kendi ifadesiyle

fiziko-matematiksel bir iktisat bilimi inşa edebilmek amacıyla, insan davranışlarını/kararlarını

piyasa mübadelesine indirgemiş ve psikolojik, toplumsal ve diğer koşulları, ikincil önemdeki

parazitler oldukları gerekçesiyle göz ardı ederek, bunun bilimsel bir zorunluluk olduğunu

vurgulamıştır. Böylelikle duygular bilimin sınırlarının dışında bırakıldıktan sonra, iktisadi

bilgi hesaba indirgenmiş ve eylem sebebi, kaçınılmaz olarak, salt kişisel-çıkarda

somutlaşmıştır. Walras’a göre reel insan davranışının önemli veçhesi, bireylerin isteklerin

maksimum tatmini veya maksimum efektif fayda peşinde koşmalarıdır ve pek çok durumda,

reel iktisadi eyleyenler rasyonel olarak hesaplama yapmakta ve bunu nasıl yapacaklarını tam

olarak bilmektedirler (Walker, 2006, s. 133). Dolayısıyla “rasyonel davranış, Walras’ın

analizinin temel postulatlarından biri haline gelmiştir” (Sarfati, 2011, s. 118-119). Walras bu

durumu şu sözlerle izah etmektedir:

“Müteşebbisler açısından hizmet talebi ve tüketim malları ve yeni sermaye malları

arzı, kâr etme ve zarardan kaçınma arzusunca; toprak sahipleri, işçiler ve

kapitalistler açısından ise, hizmetlerin teklif edilmesi ve tüketim ürünleri ve yeni

sermaye malları talebi maksimum tatmin arzusunca yönlendirilmektedir” (Walras,

1954, s. 427).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

70

Kısacası Walras iktisadı tıpkı fizik ve astronomi gibi bir doğa bilimi olarak inşa etmeyi

amaçlamış ve bu doğrultuda ilgisini pür iktisat olarak adlandırdığı genel denge analizine

yönlendirmiştir. Sonsuz sayıdaki piyasadan oluşan bu sistemde, rasyonel oldukları varsayılan

bireyler yalnızca kişisel-çıkar peşinde koşmakta ve faydalarını/tatminlerini maksimize etmeyi

amaçlamaktadırlar. Bu sistemin analiz edilmesi açısından matematiksel yöntem hem kullanışlı

hem de zorunludur. Dolayısıyla Walras, kendisinden önceki klasik ekonomi politikle keskin

bir kopuşa işaret etmektedir.

3. Jevons’ın İktisat Tahayyülü

Jevons da tıpkı Walras gibi, iktisadı doğa bilimleri statüsüne eriştirmeyi amaçlamıştır. Zira

iktisat bir bilim olacaksa, Jevons’a göre, fizik ve mekanik gibi matematiksel bir bilim

olmalıdır. Klasik ekonomi politikçiler ise bu durumu fark edememişlerdir. Bu nedenle Theory

of Political Economy’nin (Ekonomi Politik Teorisi) ikinci baskısının önsözünde, Smith,

Malthus, Ricardo ve Mill gibi klasik ekonomi politik düşünürlerini iktisat bilimini yanlış yola

soktukları gerekçesiyle eleştirmiştir (Jevons, 1879b, s. lvii). Bu doğrultuda, Jevons’ın teorik

analizi, bilhassa da Theory of Political Economy’nin büyük bir kısmındaki argümanları, klasik

ekonomi politikten kopuşu ifade etmektedir. Bu kopuşu yansıtan unsurlardan ilki, iktisadı

fizik ve mekanik gibi doğa bilimleri temelinde kurgulaması, ikincisi insanı fayda

maksimizasyonu peşinde koşan rasyonel birey olarak ele alması, üçüncüsü ise iktisatta

matematiğin yoğun biçimde kullanılması gerektiğini savunmasıdır.

Bu unsurlardan ilkine bakıldığında, Jevons’ın amacı iktisat teorisini doğa bilimleri bilhassa da

fizik ve mekanik temelinde inşa etmekti. Dolayısıyla sosyal bilimler ile doğa bilimleri aynı

güzergâhta yer almalıdır. Jevons bu durumu şu sözlerle ifade etmektedir:

“Nasıl ki doğa bilimlerinde çok sayıdaki bariz fenomenden elde edilen genel ve

sağlam ilkeler söz konusuysa, insanın ve toplumun ele alınması hususunda da,

tüm mevcut tartışmaların ve kısmi savların altında yatan genel ilke ve yasaların

olması gerektiği sizi de etkilemiyor mu?” (Jevons, 1886, s. 116-117).

Dolayısıyla Jevons’a göre “nasıl ki genel bir mekanik bilimi söz konusuysa, genel bir iktisat

teorisine veya bilimine de sahip olmamız gerekir” (Akt: Peart, 2001: 367). Bu doğrultuda

Jevons iktisadın temel “belli genel ilkeler”e dayandığını kabul etmektedir. Jevons’a (1879b, s.

159) göre, bu yasaların belirlenmesi, iktisadı pek çok doğa bilimi kadar kesin bir hale

getirecektir. Böylelikle Jevons iktisadı doğa bilimleri kadar kesin bir hale getirerek, iktisadi

analizini eşitlikler yardımıyla izah etme imkânına kavuşmaktadır. Nitekim niceliksel ilişkileri

ele alan teorik iktisadın muhakkak matematiksel muhakeme yürütmesi gerektiğini belirten

Jevons’ın iktisadi analizinde matematiksel ifade ve eşitlikler mühim bir yer tutmaktadır, zira

“iktisat, eğer bir bilim olacaksa, matematiksel bir bilim olmalıdır (…) Benim iktisat teorim de

tamamen matematiksel karakterdedir (1879b, s. 3-4). Dolayısıyla “tüm iktisatçılar, bilimsel

oldukları ölçüde matematiksel olmalıdır” (1879b, s. xvii-xxii).

Matematiksel yöntemle ele alınabilen bu genel ilkeler, kişisel-çıkar ve fayda mekaniğini

gözler önüne sermektedir. Bu doğrultuda, Jevons iktisadı tıpkı fizik veya mekanik gibi

matematiksel bir bilim olarak tahayyül etmiş ve iktisadın da mekanik bir tabiata sahip

olduğunu ifade etmiştir (Schabas, 1990; Mosselmans, 1998). Theory of Political Economy’nin

amacı da kişisel-çıkar ve fayda mekaniğinin izini sürerek bu genel ilkeleri izah etmektir: “Bu

çalışmanın konusuna gelecek olursak, burada sunulan teori fayda ve kişisel-çıkar mekaniği

olarak tanımlanabilir (Jevons, 1879b, s. 23, italikler Jevons’a aittir).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

71

Bu doğrultuda yanıtlanması gereken iktisadi sorun, “belli bir popülasyonun, veri muhtelif

ihtiyaçlar ve üretim güçleri altında, belli miktarda toprak ve gerekli diğer maddi kaynaklara

sahipken, emeklerini üretimin faydasını maksimize edecek şekilde kullanma biçimidir”

(Jevons, 1879b, s. 289, italikler Jevons’a aittir). Dolayısıyla Jevons’ın analizi

fayda/haz/mutluluk maksimizasyonuna dayanmaktadır ve Jevons için iktisat hesaplamasının

temel amacı da işte bu faydayı veya hazzı maksimize etmektir: “Haz ve elem şüphesiz ki

İktisat Hesaplaması’nın nihai amacıdır. İktisadın sorunu, en az çabayla isteklerimizi en

yüksek derecede tatmin etmek -arzulanmayan şeyin en düşük miktarı pahasına, arzulanan

şeyden en yüksek miktarda temin etmek-, diğer bir ifadeyle, hazzı maksimize etmektir”

(Jevons, 1879b, s. 40, italikler Jevons’a aittir).

Ayrıca Jevons (1879a, s. 535), haz ve elem veya fayda yaratan nesne ve eylemleri ele alırken,

tıpkı Walras gibi, analizinin herhangi bir ahlaki mülahaza içermediğini belirterek, çerçeveyi

daraltmaktadır. Buna göre, Jevons eylemlerin tüm etkilerinin iktisadın konusu olamayacağını,

örneğin ahlâksız veya suç teşkil eden amaçların da bir fayda içerebileceğini ancak nihai

amaçları irdelemenin ahlak bilimlerinin ve sosyal bilimlerin diğer dallarına ait olduğunu ileri

sürmektedir.

Bu bakımdan Jevons’a göre, iktisat haz ve elem hesaplamasına dayanan bir fayda ve kişisel-

çıkar mekaniğidir. Böylece Jevons teorisini “insan faydasının ve kişisel-çıkarının mekaniği”

olarak tasvir edebilmiş ve insanı bir otomat olarak imgeleştirmiştir (Maas, 2005, s. 154-155).

Bu tahayyülünün temel taşı olarak da “insanın esas olarak bencil olduğunu yani her şeyi hazzı

(keyfi) elde etmek ve elemden kaçınmak amacıyla yaptığını” varsaymıştır. Diğer bir ifadeyle,

Jevons, ilkesel olarak, rasyonel (veya onun adlandırdığı şekliyle “bilge”) insanların, iktisadi

bir karar verirken haz ve elem hesabı yaptıklarını düşünmekte ve fayda ilkesinin iktisadi

kararlarda belirleyici olduğunu savunmaktadır (Bilir, 2017, s. 90).

Kısacası iktisadın fizik ve mekanik gibi doğa bilimleri statüsüne erişmesi gerektiğini savunan

Jevons, bu doğrultuda, iktisadın belli genel ilkelere dayandığını savunmuş ve bu ilkeleri

“fayda ve kişisel-çıkar mekaniği” olarak somutlaştırmıştır. Buna göre, kişisel-çıkarı peşinde

koşan bireyin amacı faydasını/hazzını maksimize etmektir; iktisadın amacı da bireyin bu

mekanik davranışını gözler önüne sermektir. Bu bakımdan iktisadi analizde matematiğin

kullanılması gereklidir.

4. Marshall’ın İktisat Tahayyülü

Marshall, tıpkı Walras ve Jevons gibi, iktisadın doğa bilimlerinde kullanılan yöntemleri

kullanması gerektiğini savunmuştur, ancak doğa bilimlerinde kullanılan yöntemler iktisatta

aynı şekilde kullanılamamaktadır. Zira Marshall’a göre etik ve liberal politikten türetilen

değer yargıları iktisadın bir parçasıdır. Nitekim Principles of Economics’in (İktisadın İlkeleri)

son bölümü de ilerleme fikrinin ve etik meselelerin nasıl da iktisadın zaruri temelleri arasında

yer aldığını gözler önüne sermektedir. Dolayısıyla iktisatta ayrılmaz bir politik, toplumsal ve

etik unsurlar bütünü bulunmaktadır.

Bu doğrultuda, Marshall -Walras ve Jevons’ın aksine- iktisadı mekanik bir şekilde ele

almamıştır. Bu durumun en net göstergesi, iktisadın biyolojiye benzediğini öne sürmesi ve

iktisadın evrimsel yapısına dikkat çekmesidir. Principles of Economics, “iktisadi koşullar her

daim değişkendir” ve “iktisat bilimi, yavaş ve kesintisiz bir gelişmedir ve böyle de olmalıdır”

gözlemiyle başlamaktadır (Marshall, 2013, s. xix). Bu bakımdan “iktisatçı için kutsal yer

(mecca), iktisadi dinamiklerden ziyade iktisadi biyolojidir” (Marshall, 2009, s. xx). İktisatçı

için kutsal yerin iktisadi biyoloji olması da iktisadın sosyolojik, tarihsel ve kurumsal


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

72

araştırmalarla desteklenmesini gerektirmektedir. Dolayısıyla Marshall’a göre, bir iktisatçı

kendisini sadece iktisatla sınırlamamalı ve tarih, sosyoloji, kimya, biyoloji gibi diğer

disiplinlerden de yararlanmalıdır.

Bu bakımdan Marshall, klasik ekonomi politikçilerin analiz şekline yaklaşmaktadır. Diğer bir

ifadeyle, Marshall’ın ana dayanak noktasının Mill olduğu, arka planda ise Smith, Ricardo ve

Malthus’un yer aldığı söylenebilir. Bu doğrultuda Marshall ders notlarında Whewell, Kant ve

Mill’den alıntılar yaparak, ekonomi politiğin “mübadele iktisadına indirgenemeyeceğini”

belirtmiştir; zira bu durum, iktisadi hayatın “kişisel yetenekler (faculty)” ve “iş ilişkileri” gibi

hayati önem taşıyan veçhelerini göz ardı etmektedir (Bilir, 2017, s. 96).

Bu doğrultuda Principles of Economics’in önsözünde, hiçbir etik tesir altında bulunmayan ve

uyanık ve enerjik ve aynı zamanda da mekanik ve bencil bir biçimde maddi çıkar peşinde

koşan homo-æconomicus’un eylemleri üzerinden soyut bir bilim oluşturma çabalarının

başarısız olduğunu belirtmektedir (Marshall, 2013, s. xix). Zira Marshall’a (2013, s. 1) göre,

dini düşünceler, aile yaşamı, iş yaşamının dışında kalan alanlar, diğerkâmlık ve iyilik yapma

isteği gibi dürtüler de insan eylemi üzerinde son derece etkilidir. Diğer bir ifadeyle, evrensel

bir teori inşa etmek amacıyla bu ilkenin tüm insan eylemlerini kapsayacak şekilde

genişletilmesini savunan Bentham’ın (ve ayrıca Walras ve Jevons’ın) aksine Marshall,

hedonizmin evrenselleştirilmesi postulatını reddetmiş ve teorisinin geçerliliğini, hedonizm

tarafından teorik olarak değil de fiili olarak belirlenen kararlarla sınırlandırmıştır (Martinoia,

2003).

Dolayısıyla Marshall iktisadi sorunun basitçe veri isteklerin tatmininin maksimizasyonu

olduğu görüşünden memnun değildir. Bu nedenle Marshall bireysel kararın dar ve saf bir

faydacı hesaplamasının erken formülasyonlarından kaçınmış ve Walras ve Jevons’ın bu tür

teşebbüslerine karşı çıkmıştır. Bu bakış açısı da Marshall’ın aşırı bireycilik yaklaşımını terk

etmesine ve bireyler ile toplum arasındaki ilişkiyi dikkate almasına yol açmıştır:

“Daha önceki İngiliz iktisatçılar bireysel eylem güdülerine belki de çok fazla

odaklanmışlardır. Aslında iktisatçılar, tıpkı diğer sosyal bilim öğrencileri gibi,

başlıca olarak toplumsal bir organizmanın üyeleri olan bireylerle ilgilenmektedir.

Nasıl ki bir katedral onu oluşturan taşlardan daha fazlasıysa, bir insan da

düşünceler ve duygular serisinden daha fazlasıdır, dolayısıyla bir toplumun

yaşamı da bireysel üyelerinin yaşamları toplamından daha fazladır. Bir bütünün

eyleminin, onun bileşenlerinin eylemlerinden oluştuğu ve çoğu iktisadi sorun için

en iyi başlangıç noktasının bireyi etkileyen güdüler olduğu doğrudur, ancak bu

birey yalıtılmış bir atom olarak değil, belli bir mesleğin veya endüstriyel grubun

bir üyesi olarak telakki edilmelidir” (Marshall, 2013, s. 20-21).

Dolayısıyla Marshall bireylerin eylemlerini irdelerken, bu eylemleri toplumsal yaşamla

bağlantılı bir şekilde ele almaktadır. Zira toplum, bireysel karakter ile sosyoekonomik çevre

arasındaki birçok karşılıklı ilişkinin olduğu karmaşık evrimsel bir süreçtir. Bu bakımdan

toplum kendisini oluşturan bireylerin toplamından daha fazlasıdır ve toplumu oluşturan

bireyler birbirlerini etkilemektedir; diğer bir ifadeyle bireyler arasında karşılıklı bir ilişki söz

konusudur. Bu bakımdan Marshall, bireysel eyleyenlerin, ekonomide aynı rolü oynayan

homojen atomlar olarak tahayyül edilmesine karşı çıkmaktadır. Zira Marshall insanın

toplumsal bir varlık olduğunu kabul etmiş ve temayüllerin ve alışkanlıkların ahenkli bir yapısı

olarak ele almıştır (Whitaker, 1977).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

73

Dolayısıyla Marshall’a göre faydacı bakış açısı zenginlik incelemesi için yeterli olsa da insan

tahkiki için yeterli değildir. Bu bakış açısına göre, fayda ölçümünün mekaniği iktisat için

sadece bir başlangıç noktasıdır; eğer iktisatçı bunun ötesine geçmek isterse, herkes gibi o da

insanın nihai amaçlarıyla ilgilenmeli ve eylem için eşit ölçüde teşvik edici olan ve dolayısıyla

eşit iktisadi ölçümlere sahip memnuniyetlerin gerçek değerleri arasındaki farkı dikkate

almalıdır (Raffaelli, 2003, s. 98). Zira Marshall’a göre önemli olan, realiteyle bağı

koparmamak ve soyutlamayı aşarak empirik realiteye giderek daha çok yaklaşmaktır (Bilir,

2017, s. 101).

Bu doğrultuda Marshall iktisatta matematiğin kullanılması konusunda da klasik teorisyenlere

geri dönmüş ve iktisadın ana mevzuunun tamamen matematiksel hale getirilmesi konusundaki

ısrara karşı çıkmıştır. Zira Marshall’a göre matematiksel muhakemenin kötü iktisada yol

açması neredeyse kaçınılmazdır ve bunun sebebi de sadece matematiksel olmasından başka

bir şey değildir. 27 Şubat 1906 tarihinde Bowley’e yazdığı mektupta bu durumu şu şekilde

izah etmiştir (Whitaker, 1996, cilt 3, s. 130): “(Matematiksel iktisat konusundaki)

çalışmalarımın sonraki yıllarında şunu gittikçe daha çok fark ettim ki, iktisadi hipotezlerle

ilgili iyi bir matematiksel teoremin iyi iktisat olması çok uzak bir ihtimaldi.” Bu bakımdan,

Marshall’a göre, iktisatta açık ve net düşünce açısından özellikle faydalı olan şey matematiğin

mantığı değil, dilidir.

5. Sonuç Yerine: Walras ve Jevons Neoklasik mi?

İktisadi düşünce tarihinde neoklasik iktisat genellikle Walras, Jevons ve Marshall’ın

çalışmalarıyla özdeşleştirilmektedir. Bu üç ismin neoklasik olarak nitelendirilmesinin sebebi

ise, neoklasik iktisat olarak tanımlanan düşünce geleneğinin temel özelliklerine sahip

olduklarının düşünülmesidir. Bu çerçevede literatürde neoklasik iktisadın temel özellikleri

arasında marjinal analiz yönteminin benimsenmesi, tek amacı fayda maksimizasyonu olan

kişisel-çıkarı peşinde koşan bir rasyonel birey -homo-æconomicus- varsayımının kabul

edilmesi ve iktisadi analizde matematiğin önemli bir yer tutması gösterilmektedir (Bilir,

2018b, s. 665-666).

Bununla birlikte Walras, Jevons ve Marshall’ın çalışmaları incelendiğinde, söz konusu

sınıflandırmanın hatalı olduğu görülmektedir. Örneğin Walras ve Jevons, temel olarak, klasik

ekonomi politikten bir kopuşa işaret ederken, Marshall’ın iktisadi analizi klasik ekonomi

politik ile bir devamlılık arz etmektedir. Bu bakımdan Marshall’ın çalışmasının, Veblen’in

tanımı doğrultusunda, neoklasik iktisat kapsamındaki en iyi çalışma olduğu söylenebilir.

Diğer yandan Walras ve Jevons’ın analizi ile Marshall’ın analizi arasındaki bir diğer fark,

insan anlayışlarından kaynaklanmaktadır. Walras ve Jevons insanı, kişisel-çıkarı peşinde

koşan ve yegâne amacı fayda/haz maksimizasyonu olan rasyonel bir birey olarak kurgularken,

Marshall bu insan anlayışını eleştirmekte ve insan davranışında, bencil güdülerin yanı sıra

diğerkâm güdülerin, alışkanlıkların, temayüllerin, içgüdülerin, dini inançların, aile yaşamının

da etkili olduğunu savunmaktadır. Bu bakımdan, insanı toplumsal bir varlık olarak ele alan

Marshall’ın, klasik ekonomi politikçilerin analizlerine yaklaştığı söylenebilir.

Walras ve Jevons ile Marshall’ın analizleri arasındaki bir diğer fark, iktisatta matematiğe

biçtikleri roldür. Walras ve Jevons iktisadı fizik, astronomi ve mekanik gibi doğa bilimleri

temelinde inşa etmeyi amaçlamış ve bu nedenle matematiğin iktisat açısından elzem olduğunu

savunmuşlardır. Marshall ise iktisadın evrimsel yapısına dikkat çekerek, iktisadı biyolojiye

benzetmiştir. Bu bakımdan matematiğin bu evrimsel yapıyı izah etmek açısından yararlı

olduğunu belirtmiş, ancak matematiksel mantığın yanlış sonuçlara yol açacağını

vurgulamıştır.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

74

Bu bağlamda, Veblen’in neoklasik iktisat terimini kullandığı anlamda, Marshall’ın neoklasik

iktisadın en önemli temsilcisi olduğu söylenebilir. Zira Marshall’ın analizi bir yandan klasik

ekonomi politikle bir devamlılık sergilerken, diğer yandan da klasik gelenekten ayrılan

unsurlar barındırmaktadır. Zira Marshall, Veblen’e göre, - analizlerinde kullanmamış olsa da-

evrimsel sürecin ve toplulukların iktisadi yapısının ve gelişimin kesintisiz bir süreç olduğunun

farkındadır.

Bununla birlikte Walras ve Jevons’ın çalışmaları neoklasik olarak nitelendirilemez. Zira

Walras ve Jevons klasik ekonomi politiğin aksine toplumsal, kültürel ve tarihsel unsurları

dışsal olarak telakki etmiş ve marjinal temelli bir analiz sunmuşlardır. Ayrıca emek-değer

teorisini savunan klasik ekonomi politiğin aksine, Walras ve Jevons değerin kaynağının

(marjinal) fayda olduğunu ileri sürmüşlerdir. Bu doğrultuda Walras ve Jevons’a göre

tüketicilerin karar süreçlerinin temel belirleyicisi de fayda veya kâr hesaplamasıdır. Bu

bakımdan Schumpeter (1954, s. 919) marjinalizm ile neoklasik iktisat özdeşleştirmesini

eleştirmekte ve Jevons, Walras ve Menger’in değer teorisinin neoklasik olduğunu ifade

etmenin, Einstein teorisini neo-Newtoncu olarak nitelendirmekten daha mantıklı olmadığını

ileri sürmektedir. Benzer şekilde, Zafirovski de (1999) bu nitelendirmeye karşı çıkarak, 1870-

1900 arası dönem için “post-klasik iktisat” nitelendirmesini tercih etmektedir.

Dolayısıyla Marshall’ın iktisadı doğrultusunda klasik ekonomi politikle bir devamlılık

anlamında kullanılırsa, “neoklasik” ifadesi doğrudur, ancak Walras ve Jevons’ın çalışmaları

doğrultusunda yani marjinalizmin değer teorisi bağlamında ele alındığında, bu terim uygun

değildir. Bu çalışmanın iddiası, Colander’ın (2000, s. 132) belirttiği üzere, neoklasik iktisat

teriminin ilk anlamını yitirerek Marshall’ın iktisadını tanımlamaktan ziyade, kalkülüsün ve

marjinal verimlilik teorisinin kullanımıyla ve nispi fiyatlara odaklanılmasıyla

ilişkilendirildiğidir. Ancak Walras ve Jevons’ın analizlerinde net biçimde görülen kişisel-

çıkar, fayda maksimizasyonu, rasyonalite ve fayda gibi kavramlar üzerine inşa edilen

marjinalizm klasik ekonomi politikten bir kopuşa işaret etmektedir. Diğer bir ifadeyle, Walras

ve Jevons’ın çalışmaları Smith ve Ricardo’nun çalışmalarının yeniden canlanması olarak

değerlendirilemez. Bu nedenle, Walras ve Jevons’ın çalışmalarını nitelendirmek açısından,

klasik ekonomi politikten keskin kopuşu ifade etmek üzere, “klasik-olmayan” ya da “klasik-

karşıtı” iktisat tanımlaması daha uygundur.

KAYNAKÇA

Bilir, H. (2017). Nöroiktisat: Neoklasik İktisadın Yenilenen Yüzü mü, Eleştirel Bir Yaklaşım

mı?, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Bilir, H. (2018a). Marginalist Revolution: From Political Economy to Neoclassical

Economics. J. R. P. Manso and A. A. Eren (Eds.). Economic Issues in Retrospect and

Prospect I (pp. 83-95) içinde. London: IJOPEC Publication.

Bilir, H. (2018b). Neoklasik İktisadın Tanımlanmasına Yönelik Bir Deneme. İnsan ve Toplum

Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 7(2), ss. 856-670.

Dobb, M. (1973). Theories of Value and Distribution since Adam Smith. Cambridge:

Cambridge University Press.

Jevons, W. S. (1879a). John Stuart Mill’s Philosophy Tested. Contemporary Review, (36), pp.

521-538.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

75

Jevons, W. S. (1879b). Theory of Political Economy (Second Edition). London: MacMillan

and Co.

Jevons, W. S. (1886). Letters and Journal of W. Stanley Jevons. H. A. Jevons (Ed.). London:

Macmillan and Co.

Lawson, T. (2016). What is this “School” Called Neoclassical Economics? J. Morgan (Ed.),

What is Neoclassical Economics? Debating the Origins, Meaning and Significance (pp. 30-

80) içinde. London and New York: Routledge.

Maas, H. (2005). William Stanley Jevons and the Making of Modern Economics. Cambridge:

Cambridge University Press,

Marshall, A. (2009). Principles of Economics (Abridged Edition). New York: Cosimo.

Marshall, A. (2013). Principles of Economics (Eighth Edition). New York: Palgrave

Macmillan.

Martinoia, R. (2003, September). That which is Desired, which Pleases and which Satisfies:

Utility According to Alfred Marshall. Journal of the History of Economic Thought, 25(3), pp.

349-364.

Mosselmans, B. (1998). William Stanley Jevons and the Extent of Meaning in Logic and

Economics. History and Philosophy of Logic, 19(2), pp. 83-99.

Passinetti, L. L. (1981). Structural Change and Economic Growth. Cambridge: Cambridge

University Press.

Peart, S. J. (2001). Theory, Application and the Canon: The case of Mill and Jevons. In E. L.

Forget and S. J. Peart (Eds.). Reflections on the Classical Canon in Economics: Essays in

Honor of Samuel Hollander içinde (pp. 356-377). London: Routledge.

Raffaelli, T. (2003). Marshall’s Evolutionary Economics. London: Routledge.

Sarfati, M. (2011). Spinoza-Smith ve İktisat Teorisine Bir Eleştiri. E. Eren ve M. Sarfati

(Eds). İktisatta Yeni Yaklaşımlar (ss. 105-134). İstanbul: İletişim Yayınları.

Schabas, M. (1990). A World Ruled by Number: William Stanley Jevons and the Rise of

Mathematical Economics. Princeton: Princeton University Press,

Schumpeter, J. (1954). History of Economic Analysis. Taylor&Francis e-Library.

Veblen, T. B. (1900). The Preconceptions of Economic Science III. The Quarterly Journal of

Economics, 14(2), pp. 240-269.

Veblen, T. B. (2017). İktisat Biliminin Ön-Kabulleri III (Çev. H. Bilir). E. Kırmızıaltın (Ed.),

Seçilmiş Makaleler (ss. 149-176) içinde. Ankara: Heretik Basın Yayın.

Walker, D. A. (2006). Walrasian Economics. Cambridge: Cambridge University Press.

Walras, L. (1954). Elements of Pure Economics or the Theory of Social Wealth (Çev. W.

Jaffé). London: George Allen and Unwin Ltd. (Eserin orijinali 1874’te yayımlandı).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

76

Whitaker, J. K. (1977). Some Neglected Aspects of Alfred Marshall’s Economic and Social

Thought. History of Political Economy, 9(1), pp. 161-197.

Whitaker, J. K. (1996). The Correspondence of Alfred Marshall (Three Volumes).

Cambridge: Cambridge University Press.

Zafirovski, M. (1999). How ‘Neo-Classical’ is Neoclassical Economics? With Special

Reference to Value Theory. History of Economics Review, (29), pp. 45- 6


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

77

WILLIAM RÖPKE’DE KRİZ KAVRAMI

Hülya Derya26

Özet

Wilhelm Röpke için kriz, ekonominin hastalanmasıdır. Krizlerin sebebi ise bireyin ekonomin

temeline yerleştirmesi bunun kolektivizme zemin hazırlamasıdır. Yeni bir liberalizm, ancak

Hristiyan değerlere geri dönüşle, kuvvetli çıkar gruplarına karşı nötr bir devletle mümkündür.

Röpke, Anglo Sakson eğilimli liberal bir demokrasi anlayışı benimsemektedir. Kitle-

toplumunun ortaya çıkmasıyla birlikte, liberal ekonomi ve demokrasinin klasik önkoşulları

ortadan kalkmaktadır. Kitleselleşme ile devlet çıkar gruplarının baskısı altında kalarak ahlak

ve maneviyat kaybolmaktadır. Bu çalışmada; Röpke’nin Hristiyan değer yargılarına

yaslanarak ve kitleselleşmenin önlenerek ekonomik krizlerden nasıl uzaklaşacağı tespit

edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Wilhelm Röpke, Kriz, Kitleselleşme

CRISIS CONCEPT IN THE WILLIAM RÖPKE

Abstract

For Wilhelm Röpke, the crisis is the sickening of the economy. The reason for the crisis is

that the individual places the economy on the basis of this, and this is the basis for

collectivism. A New liberalism is only possible with a return to Christian values and a neutral

state against strong interest groups. Röpke adopts a liberal democracy approach with Anglo

Saxon tendency. With the emergence of the mass-society, the classical preconditions of

liberal economy and democracy disappear. Ethics and spirituality are lost by being under the

pressure of mass interest and public interest groups. In this study; It will be tried to determine

how Röpke will move away from the economic crises by leaning on Christian value

judgments and preventing massification.

Keywords: Wilhelm Röpke, Crisis, Massification

1.Giriş

Wilhelm Röpke (1899-1919) Ordoliberallere yakın Alman iktisatçıdır. Röpke rasyonalizm

tanımında; milli bilinci arka plana itmeye çalışan politik güçlere karşı mücadele vermektedir.

Ona göre, rasyonalizmin çocuğu ekonomik liberalizmdir. 19. Yüzyılın rekabet ve iş bölümüne

dayanan piyasa ekonomisi, egoizme yöneldiği için maneviyatı yok eden bir unsura

dönüşmektedir, çünkü piyasa ekonomisi ahlak kurallarını ortadan kaldırmaktadır. Röpke,

bireyin ekonomin temeline yerleştirmesine karşıdır, çünkü bu yaklaşım kolektivizme zemin

hazırlamaktadır. Röpke’nin kişisel anlayışına göre yeni bir liberalizm, ancak Hristiyan

değerlere geri dönüşle mümkündür. Bu dönüşün gerçekleşmemesi krizlere sebep olmaktadır.

Kriz kelimesi Röpke’de iki anlama sahiptir. Birincisi düzenli bir sistemin bozulmasıdır.

26 Dr. Öğretim Üyesi, Kilis 7 Aralık Üniversitesi, İİBF, SBKY Bölümü.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

78

İkinci anlamı ise, tıpkı bir hastanın iyileşip ya da ölmesi gibi, toplumun yeniden başlaması

veya eski alışkanlıklarında takılıp kalmasını ifade etmektedir. Ekonomik krizleriyse toplumun

hastalanması olarak görmektedir. Batı toplumunun çöküş sürecinin kökenleri onda manevi-

ahlaki ve bunların yansımasıysa politik-sosyal-ekonomik boyuttadır. Röpke, iki demokrasi

kavramı arasında ayrıma gitmektedir. Anglo sakson liberal demokrasi ve Jakoben

demokrasidir. Röpke daha ziyade eşitliğe yer veren jakoben demokrasiyi ret etmektedir. Bu

sadece halk egemenliği üzerinden sağlanmaktadır. Bunun karşısında İsviçre- Anglo Sakson

eğilimli liberal bir demokrasi anlayışı geliştirmektedir. Ordoliberallere 27 göre, kitle-

toplumunun ortaya çıkmasıyla birlikte, liberal ekonomi ve demokrasinin klasik önkoşulları

ortadan kalkmaktadır. Yani kitle psikolojisi içerisinde bireyselliğin ortadan kaldırılması ve

yönetilen/yöneten anlayışının lider(führer)/halk topluluğu anlayışına dönüşmesidir.

Ordoliberaller bu bağlamda çoğulculuğun devleti kendi çıkarları için kullanmaya çalıştığını

ifade etmektedir. Grup çıkarlarının karşılanmasını ise, devlet otoritesinin yok olması olarak

tanımlanmaktadır. Çünkü ilk olarak devlet bu durumda tarafsız bir şekilde ortak çıkarları

yürütecek durumda olamamaktadır. İkinci olarak ise, devletin değişen sorumluluk alanı, aynı

zamanda onun egemenliğini ve otoritesini zayıflatmaktadır. Burada devletin grup çıkarlarına

karşı koyamayacağı ve bunların karşında teslim olacağı varsayılmaktadır. Kuvvetli devlet ise

işleyen bir piyasa ekonomisinin taleplerini karşılamaktadır. Ordoliberalizmin devlet

politikalarına yönelik düzenlemeleri, hükümet işleyişini parlamentonun etkisinden kurtarmak

amacıyla yapılmaktadır. Ordoliberaller, geniş kitleler kavramını daha ziyade eğitimsiz,

kültürsüz, ilkel hislere bağlı halk tabakası için kullanmaktadır. Buna göre bu kitle, medeni

dünyada kendini felaketin içerisine atmaktadır. Eucken, Rüstow ve Röpke 1930’lu yıllarda

kitle tanımını kullandıkları zaman, kolektif düşünceyi en şiddetli biçimde aşağılama amacıyla

yapmaktadırlar. Sonuç itibarıyla Röpke’nin tasavvurları aynı şekilde parlamentarizmi

kısıtlamaya yöneliktir. Bu şekilde serbest piyasa ekonomisin işleyişi garanti altına

alınmalıdır. Ordoliberaller arasında geniş bir mutabakat vardı ve buna göre “yeni

liberalizmin” ağırlık noktası olarak, “çoğulculuğun” aşılmasına yönelik çalışmalar tespit

edilmektedir. Bu çalışmada; Röpke’nin rasyonalizm, krizler ve demokrasiye bakışı

incelenmiştir.

2.Rasyonalizm

Röpke, rasyonalizmi üç ayrı formda tanımlamaktadır. Röpke rasyonalizmin ilk formu olan

“dünyayı eleştirel bakışla kökenleri, nedenleri ve motifleri itibarıyla tanımak” anlayışını

benimsemektedir. Çünkü burada hala ekonomik ve sosyal sınırlar muhafaza edilmektedir.

Fakat rasyonalizmin bu tanımından yola çıkarak ideolojilerin egemenlik iddialarını ret

etmektedir. Bu türdeki rasyonalizm, ancak var olan sınırlar korunduğu vakit meşrudur

(Röpke,2002:83). Rasyonalizmin ikinci formu olan sosyal davranışlara bir aklıselim motifi

vermek düşüncesidir. Ekonomi tek yönlü bir şekilde homo oeconomicus tasarımına

bağlanmaktadır. Bu nihayetinde kurgu olarak kalmaktadır. Rasyonalizmin üçüncü formu,

politikanın faaliyetleridir, politikanın aldığı tedbirlerdir. Politika sadece bunların aklıselim

olduklarını iddia etmektedir. Demokratik rasyonalist ise demokrasiyi en saf ve en mutlak

formuyla istemektedir. Ama hedefine ulaştığı zaman ortaya çıkan sonuçtan memnun

kalmamaktadır. Rasyonalizmin bu formu aynı şekilde dış politikada da izini bırakmaktadır.

Rasyonalist bu yüzden her zaman atlas ve cetvele sarılarak, asla milli dil ve kültür

farklılıklarını dikkate almamaktadır. Röpke, rasyonalist şablonları oluşturmak için, milli

bilinci arka plana itmeye çalışan politik güçlere karşı mücadele vermektedir (Röpke,2002:85).

27 Ordoliberaller; ikinci dünya savaşından sonra Almanya ekonomisinin anayasal çerçeveye alınarak Sosyal

Devlet anlayışını getirmişlerdir.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

79

Ona göre rasyonalizmin bir diğer çocuğuysa ekonomik liberalizmdir. Röpke burada da

mutlakıyete doğru bir yanlış yönelim tespit etmektedir. Ekonomik liberalizmi, rasyonalizmin

üçüncü formuna bağlamaktadır. Çünkü bu ekonomiyi şekillendirmek için kendi pozisyonunu

aynı şekilde mutlak ve ölçülmez olarak değerlendirmektedir. Bu esnada manevi-politik-

kurumsal çerçeveyi hiç dikkate almamaktadır (Röpke,2002:85-86). 19. Yüzyılın rekabet ve

iş bölümüne dayanan piyasa ekonomisi, egoizme yöneldiği için maneviyatı yok eden bir

unsura dönüşmektedir, çünkü piyasa ekonomisinin dışında ortaya çıkan ahlak kurallarını

ortadan kaldırmaktadır. Röpke, bireyin ekonomin temeline yerleştirmesine karşıdır, çünkü bu

yaklaşım kolektivizme zemin hazırlamaktadır. Kötü sosyal koşullara rağmen 19. Yüzyıl

liberalleri geleceğe iyimser yaklaşmaktadır ve bu daha sonra düzeltilememektedir. Röpke,

buradan yola çıkarak tüm liberallerde yetersiz bir sosyal vicdan bulunduğu fikrine ulaşarak,

sonuçta onların zamanın sosyal sorununa ehemmiyet vermediklerini vurgulamaktadır.

Rasyonalizm 17. Yüzyılda pozitivist düşünce tipini ortaya çıkarmaktadır. Röpke bu noktada

tüm tecrübesini genel anlamda kontrol edilebilen fen bilimsel gözlemlere dayandıran ve

pozitivist davranışçılık psikolojisine yol açan Auguste Comte’nin pozitivizmiyle, Hume ile

Mill’in bilgilenmeyi kendi öz gözlemine dayandıran psikolojik ampirizmi arasında ayrıma

gitmektedir. Comte’nin düşünce biçimini kesinlikle ret etmektedir. Bunlar insanı nihayetinde

zoolojik kategorilere ve evrimsel ya da ırksal öğretilere itmektedir (Röpke,1944:122). Salt

tanımlama ve sınıflandırma tandansı, özellikle hukukçu ve sosyal bilimde değerlerin göreceli

oluşu anlayışına sürükleyerek, entelektin kendi kendini izlemesi ve korkudan kaçmayı

beraberinde getirmektedir. Röpke’ye göre bilim yapan insanlar iki akıma ayrılmaktadır. İlk

akım Saint Simon tarafından savunulan maddeci-teknikçi yönelimlidir. Analitik-eleştirel

akımsa sosyal bilimler içerisinde Ernest Renan tarafından harekete geçirilmektedir

(Röpke,1944:137). Sosyal bilimlerdeki bilim yapmanın sonuysa, rölativizm, şüphecilik,

kritisizm, değer yargıların çözünmesinden, değer ve bilgilenme nihilizmi üzerinden batı

medeniyetinin mahvedilmesidir. Fen bilimlerinin materyalist-teknikçi pozitivizmi, sosyal

bilimlerin analitik-kritisizm rölativizmiyle el ele vererek, sonunu medeni barbara

bağlamaktadır. Evet, bu medeni barbarın kafası sadece amaca yönelik bilgiyle doludur

(Röpke, 1966:115).

Kilise ise, tüm dönemlerde toplumsal düzen, hak ve ahlak üzerine öğreti oluşturmaktadır.

Öğretileri duyurmak için papalar “Enzyklika” yayınlamaktadır. 14.3.1937 tarihinde Alman

dilinde yayınlanmış “Mit brennender Sorge” bunlardan bir tanesidir (Nell-Breuning,1976:10).

Sonsuz gerçeklik ismiyle baskıya alınan bu yayınlar, Katolik sosyal öğretisinin ana yapısını

oluşturmaktadır. Röpke, Katolik sosyal öğretin bu yayınlarından kendi Hristiyan sosyal

öğretisiyle uyuşan bazı noktalar tespit etmektedir. Röpke’nin kişisel anlayışına göre yeni bir

liberalizm, ancak Hristiyan değerlere geri dönüşle mümkün olabilmektedir. Ama diğer yandan

batı düşüncesi içerisindeki krizin nedenlerini aramaktadır. Buna göre söz konusu kriz, esas

itibarla sekülerleşmiş papazların üzerinden çıkmaktadır. Neticede son değerleri temsil etmekle

yükümlü olanlar, tekrardan seslerini yükseltmelidir. (Röpke,1944:151). Röpke, henüz 1944

yılında Hristiyan sosyal öğretinin mirasının esas itibarla “liberalizmde önemli ve sürekli

geçerli olandan ayrılamayacağı” tespitinde bulunmaktadır (Röpke, 1944/45 :97). Enzyklika,

tehdit olarak gördüğü her yana savaş ilan ederek, birden fazla cephede çarpışır hale

gelmektedir. Birinci cephe bireycilik ve bırakınız yapsınlar anlayışıdır. İkinci cephe ise

kolektivizmdir. Röpke’ye hem neoliberaller hem de kilise şüpheyle bakmaktadır.

Neoliberallerin en keskin eleştirileri Oswald von Nell-Breuning ve Egon Edgar Nawroth

tarafından gelmektedir (Nawroth, 1961:13). Röpke farklı bir anlayış peşindedir. Bunu

neoliberaller ve Katolik kilisesi arasında bulabileceğini bilmektedir. Çünkü her ikisi de

belirgin bir şekilde sosyalizmle arasına mesafe bırakarak piyasa ekonomisinin yeniden


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

80

şekillenmesi yönünde düşünceler üretmektedir. Böylelikle modern endüstri toplumunun inkâr

edilemeyen tehlikelerine karşı onur ve insan değerini, özgürlük ve adaleti, kişi ve aileyi

koruyacaktır (Röpke 27 Mart 162 tarihli Viyana’da yapılan sunum). Bu noktada Katolik

temsilciler, onun kendi milli ekonomik alanının dışına çıktığını düşündüler ve onu “liberal

hümanist insan resminin yerine yeni bir insan resmi ikame etmek, formal özgürlük ve sosyal

kavramın revizyonuyla vs.” suçladılar (Nawroth, 1961:425). Oysa o düşüncesini

değiştirmemektedir. “Bilim asla bizim hükmümüz konusunda bir ölçüt olamaz, çünkü biz

bunu maneviyat-ahlak-din gibi bilim üstü konulardan ediniriz ki burada iyi ve kötü, insani ve

insani olmayan, güzel ve çirkin vs. konularda karar almak durumundayız.” (Röpke: 25 Şubat

1965). Röpke kendini neoliberal olarak görmemektedir. Bu noktada neoliberallerin

nominalizmini konu etmekten kaçınmaktadır, belirli bir argüman ortaya koymadan Katolik

sosyal öğretisinin suçlamalarına karşı savunmaya geçmektedir. Röpke için önemli olan

Hristiyan değer yargısı duruşudur.

3.Kriz Ve Demokrasi

Kriz kelimesi Röpke’de iki anlama sahiptir. Genel dil kullanımda kriz kelimesi, düzenli bir

sistemin bozulması olarak ifade edilebilir. Röpke eğer tüm düzen prensipleri tehdit altındaysa

bu bozulmayı “felaket” boyutuna taşımaktadır. Ayrıca genel kriz kavramını ekonomik krize

dönüştürmektedir. Kriz kavramı Röpke’de farklı bir anlamda daha kullanmaktadır; bir

hekimin oğlu olan Röpke’de “kriz” tıpkı bir hastanın iyileşip ya da ölmesi gibi, toplumun

yeniden başlaması veya eski alışkanlıklarında takılıp kalmasını ifade etmektedir. Bu şekilde

kriz kelimesine iki nitelik kazandırdığı görülmektedir. İlkin ekonomik düzenin geçici

bozulmasıdır. İkinciyse toplumun sürekli çökmesidir. Kriz onun için iki başlı bir konsepti ve

hem geçmişe geri bakan hem de yeni bir başlangıç için temel oluşturan niteliğe sahiptir

(Koselleck,1982:43). Toplumsal çöküş kültürel, ekonomik, politik ve birlikte yaşam

alanlarında gerçekleşebilmektedir. Geçmişteki krizler insanları farklı birlikte yaşam

formlarına evirmektedir. Röpke’ye göre insanlar bu yeni formlarla baş edememektedir.

Düzenler ve geleneksel değer yargısıysa bu iki dünya savaşında ortadan kalkmaktadır.

Ekonomik krizleriyse toplumun hastalanması olarak görmektedir. Batı toplumunun çöküş

sürecinin kökenleri onda “manevi-ahlaki” ve bunların yansımasıysa “politik-sosyal-

ekonomik” boyuttadır (Röpke,2002:16). Buna göre bir krizlerin semptomu, ekonomik kriz

olabilmektedir.

Birinci ve ikinci dünya savaşının çıkışı Röpke için merkezi bir bilimsel konu oluşturmaktadır.

Röpke savaşların nedenlerini, toplumun strüktürü üzerine yapacağı bir araştırmayla ortaya

koymak istemektedir. Toplumun 1914’ten sonraki gevşek yapısı, artık gerekli olan ekonomik,

politik, sosyal değişimlerin gerçekleştirilemeyeceğini ispatlamaktadır (Röpke,2002:12).

Toplum bu süreçte bir dünya savaşından diğerine itilmektedir. Röpke, ekonomi dışındaki

konuşların ele alınmasının baş sorumlusu olarak politikayı görmektedir. Sosyal ve ekonomik

süreçleri nasıl yöneteceğine dair net bir tasavvuru yoktur. Toplumun savaştan sonra tekrar

kriz içerisine yuvarlanmasını engellemek için, arz-talebin ilerisinde kendi değer yargısını

ortaya çıkarmak istemektedir. Avrupa’nın savaştan sonra bir eriyik haline geleceğini ve yeni

devlet şekillerinin ortaya çıkabileceğini varsaymaktadır (Röpke,1976:159). Ona göre

milyonlarca insan hem aşağıya hem yukarıya doğru her türlü izanını kaybetmiş durumdadır

(Skwiercz, 1997:23). Röpke politik devrimin Fransız devrimiyle başladığını düşünmektedir.

Bu süreç demokrasi ve liberalizme uzanan en önemli değişim dalgası olarak görünmektedir.

Bağlılık-kural-norm-süreklilik-otorite-hiyerarşi gibi düzen elementleri yok sayılmaktadır.

Röpke bununla birlikte 18. Yüzyılda bazı toplumsal düzen formlarının aşağılandığını tespit


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

81

etmektedir. Röpke, iki demokrasi kavramı arasında ayrıma gitmektedir. Anglo Sakson liberal

demokrasi ve Jakoben demokrasi. Röpke daha ziyade eşitliğe yer veren jakoben demokrasiyi

ret etmektedir. Bu sadece halk egemenliği üzerinden sağlanmaktadır. Bunun karşısında

İsviçre- Anglo Sakson eğilimli liberal bir demokrasi anlayışı geliştirmektedir

(Röpke,1958:90). Demokrasi için özgürlük kavramı belirleyici olmalıdır. Temsilciler ancak

halkın onayıyla belirli bir zaman dilimi içerisinde yönetimde olabilecektir. Bunun en önemli

elementini ise federalizm oluşturmaktadır. Röpke’ye göre federalizmin bir zamanlar “canlı

kökleri” artık ölmektedir, çünkü totaliter idarenin yakıcı ateşi altında yenilgiyi yaşamaktır.

Röpke’ye göre, kitle toplumu ve jakoben demokrasi arasında çözülmez bir ilişki vardır.

Röpke burada Nietsche’nin bahsettiği sürünün yaptırımından çekinmektedir

(Nietsche,1980:45). İsviçre ve Anglo Sakson demokrasisi arasını istemektedir, çünkü bu

tarihten çıkmış, Hristiyan değerleri özümsemiş ve antik-Hristiyan-germen özgürlük anlayışını

hala barındırmaktadır. Burada oy hakkı olan kişiler, devlet hayatının ve ekonomik anayasanın

yüksek norm ve prensipleri üzerinde anlaşma sağlamalıdır. Bunlar demokratik karar alma

sürecinin dışındadır. Sonuçta demokrasi düşmanlarına karşı kendini korumalıdır. Yoksa süreç

jakoben bir kitle demokrasisine yönelmektedir. Mülkiyet ve ekonomik özgürlük, kimsenin

seçimle dokunamayacağı temel düzenlemelerdir. Bununla birlikte Röpke’nin amacı Anglo

Sakson vatandaşlığı yerleştirmektir. Bu toplum İngiltere’nin 17. Yüzyıldaki devrimci ve

canlandırıcı ikliminde oluşmaktadır.

Röpke Anglo Sakson “sivil hümanizmasını” överek, bununla yeni bir sisteme yönelik politik

tasavvurlarının çekirdeğine ulaşmaktadır. Fransız devrimi jakobenliği ise, feodal şiddete bir

yanıttır ve bunun yanında gerçek toplumsal yapılanmayı yıkmaktadır (Röpke,2002:73).

Devlet despotizmin negatif nitelikleri bunun ardından çok daha kolay yayılabilmektedir.

Röpke Fransız devriminin ilk aşamasını benimsemektedir, fakat jakobenliğin her türlü

formunu ret etmektedir. Ona göre jakobenlik “hiyerarşi olmadan, yani dikey ve yatay

entegrasyon olmadan, bir toplumun var olmasının mümkün olmadığını unutmaktadır;

despotizmi engelleyen sadece toplumsal ve ekonomik sistemin düzen kurallarının özgürce

uygulanması olduğunu görmemektedir.” Röpke’ye göre Fransız devrimi “fazla Voltaire ve

Rousseau, az Montesquuie” yüklüdür. Ona göre Fransız devriminde kuvvetlerin ayrılığına

yeterince yer verilmemektedir. Devrimin ilk fazı demokrasi ve liberalizm yönünde olduğu

için methedilmektedir. Bu noktada Röpke ve Edmund Burke’nin Fransız devrimi konusunda

çok yakın görüşte oldukları dikkat çekicidir. Buna göre Fransız devrimi yeni bir sınıf

oluşturmaktadır; vatandaş sınıfını. Ve işte bu sınıf ona göre kapitalizm olarak tanımlanan “söz

konusu ekonomik gelişimin bir ürünüdür.” (Röpke,2002:74). Röpke devrimin kazanımlarını,

19.Yüzyılda başlayan ekonomik devrimin kazanımlarıyla bağdaştırmaktadır. Bunun ardından

gelen endüstriyel devrim için sadece tecrübe ve tarihsel model noksanlıkları bulunmaktadır.

Röpke her tür bonapartizm örneğini ret etmektedir. Kitleselleşme onun için bir ayrışma

sürecidir. Politik devrim ona göre negatif anlamda kolektivizme, nihilizme ve kitleselleşmeye

yol açmaktadır.

Ordoliberaller, kitle politikalarına bununla birlikte çoğulculuğa yoğun eleştiride

bulunmaktadır. Onlara göre kitle-toplumunun ortaya çıkmasıyla birlikte, liberal ekonomi ve

demokrasinin klasik önkoşulları ortadan kalkmaktadır. Devlet ve ekonomi arasındaki kesin

ayrılık yıkılmaktadır. Kitlelerin demokrasi talep etmeleri, yani devlet ve millet kimliğine

sahip olmaları, toplumsal uygulamada devletin ve halkın daha fazla yakınlaşmasına yol

açmaktadır. Bu gelişim, devleti bir “ekonomi devletine” ve toplumsal grupların bir objesine

indirgedi ki kitleler (işçiler) bu gelişimin baş sorumlusudur (Eucken 1932a:45). Eucken bu

bağlamda ekonomi – politik düşüncelerden yola çıkarak demokratikleşme konusundaki


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

82

olumsuz tasavvurunu ortaya koymaktadır. Ona göre bu durum devlet ve halkın çok daha

yakın olmasına yol açarak, hatta tabiri caizse her ikisinin ortak kimliği haline gelmektedir.

Eucken pek çok çağdaşı gibi demokrasinin sadece kimlik konseptini tanımaktadır, ama

diğerlerinden farklı olarak aynı zamanda bunun tehlikelerini de görmektedir. Yani kitle

psikolojisi içerisinde bireyselliğin ortadan kaldırılması ve yönetilen/yöneten anlayışının

lider(führer)/halk topluluğu anlayışına dönüşmesidir. Eucken’in bu demokrasi modelini

çoğulcu bir demokrasi anlayışı yerine sadece demokratik anlamda zayıf olan bir elit

egemenlik anlayışından yola çıkarak yorumlaması, daha ziyade onun eski liberal tasavvurlara

olan bağlılığından ileri gelmektedir. Aynı düşünce biçimini fikir birliği içerisinde olduğu

Most ve Luther’de de daha 1920’li yılların ortasında bile görmek mümkündür. Eucken henüz

1931 yılında pek çok insanın hayat felsefesini oluştururken büyük bir zevkle liberalizmi ret

ettiğini ve pek çok çağdaşını total bir lider özlemine sürüklediğini fark etmektedir. Kitlesel

toplum eleştirisiyle birlikte, kitlerin politik organizasyonlarına ve çoğulculuğa dönüşen

demokrasiye yönelik eleştirilerde bulunmaktadır. Ordoliberaller bu bağlamda çoğulculuğun

devleti kendi çıkarları için kullanmaya çalıştığını ifade etmektedir. Grup çıkarlarının

karşılanmasını ise, devlet otoritesinin yok olması olarak tanımlanmaktadır. Çünkü ilk olarak

devlet bu durumda tarafsız bir şekilde ortak çıkarları yürütecek durumda olamamaktadır.

İkinci olarak ise, devletin değişen sorumluluk alanı, aynı zamanda onun egemenliğini ve

otoritesini zayıflatmaktadır. Çıkar grupları bir yanda devletin eski yetkilerini devralmaktadır.

Diğer yandansa devletin faaliyet alanın genişlemesine karşı itiraz edilmektedir. Bu noktada

devlete yüklenen gereksiz ve aşırı yükün, onun otoritesini zayıflatacağı ve gerçek anlamda

grup çıkarlarına bağımlı hale geleceği vurgulanmaktadır. Burada devletin grup çıkarlarına

karşı koyamayacağı ve bunların karşında teslim olacağı varsayılmaktadır. Kuvvetli devlet ise

işleyen bir piyasa ekonomisinin taleplerini karşılamaktadır. Bunun için piyasa ekonomisini

tehdit eden müdahaleleri ve sübvansiyonları savuşturmalıdır (Eucken,1932: 210).

Ordoliberalizmin devlet politikalarına yönelik düzenlemeleri, hükümet işleyişini

parlamentonun etkisinden kurtarmak amacıyla yapılmaktadır. Burada hedef, klasik liberal

mantığa bir şekilde, devletin ekonomik faaliyetlerini asgariye düşürmek olmaktadır.

(Eucken,1932:320).

Ordoliberaller “geniş kitleler” kavramını daha ziyade eğitimsiz, kültürsüz, ilkel hislere bağlı

halk tabakası için kullanmaktadır. Buna göre bu kitle, medeni dünyada kendini felaketin

içerisine atmaktadır. Eucken, Rüstow ve Röpke 1930’lu yıllarda kitle tanımını kullandıkları

zaman, kolektif düşünceyi en şiddetli biçimde aşağılama amacıyla yapmaktadırlar. Gerçi

Ordoliberaller demokrasinin metotlarını, diğer sistemlere göre daha barışçıl olarak kabul

etmektedirler. Fakat problem onlara göre çoğunluk kuralında bulunmaktadır. Çoğunluğun

egemenliğinin sınırsız olacağı endişesi taşımaktırlar. Ayrıca çoğunluğun kabul ettiği her şeyin

iyi olarak tasavvur edilmesinden korkmaktadırlar. Bu noktada çoğunluk kararının totaliter bir

karar olacağını düşünmektedirler. Bir demokratın sadece o andaki çoğunluğun düşüncelerini,

kendi hükümet etme şeklinin sınırı olarak kabul ettiğini varsaymaktadırlar. Bu yüzden

hükümet gücünün prensiplerle sınırlandırılmasını ve bunun çoğunluk kararıyla değiştirilemez

olmasını talep etmektedirler (Hayek, 1960: 103). Röpke, liberal prensipleri savunmaktadır.

O bu prensiplerin şuursuzca iktidara gelen geniş kitleler tarafından tehdit edildiğini

düşünmektedir. Ona göre her kitlesel hareket 2000 yıllık batı kültürünün karakteri olan liberal

toplumsal düzene yönelik bir tehdittir. Liberalizmin bu şekilde evrensel tarihe bağlanmasının

ve kültürel boyutunun ortaya çıkarılmasının nedeni, kültürel gelişimin özellikle parçalayıcı

geniş kitlerin tehdidi altında olduğunu göstermektir. Bu anlamda, bahsettiği liberalizmin

negatif özgürlük üzerine oturduğunu açık bir şekilde ortaya çıkararak, liberalizmin ağırlığının

ekonomik özgürlüklerde yattığını belirtmektedir. Röpke liberalizmin geleceği için, öncelikle


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

83

kapitalist bir ekonomik düzenin devamına bağlı olduğunu söylemiş ve liberalizm ile özel

mülkiyetin ayrılmaz bir bütün teşkil ettiğini ifade etmiştir. Liberal düşüncenin diğer

kazanımlarının tamamını, bu ana hedefe bağlamaktadır. Röpke geniş kitlelerin liberal

ekonomik düzene verdikleri zararı ortadan kaldırmak için, iki yöntem belirlemektedir; bir

yanda ekonomik sistem içerisinde bulunan ekonomik ve sosyal özgürlükler alanı

genişletilmeli, mülkiyetin yayılmasıyla proleterleşme ortadan kaldırılmalıdır. Bu şekilde

önlemler alınarak, küçük işletmeler strüktürel olarak idare edilebilir, sermaye ve işgücü

arasındaki tezatlıklar yumuşatılabilmektedir. Bu şekilde kapitalist ekonomik düzen, uzun

süreliğine sağlamlaşabilmektedir. Röpke’nin burada kutuplaşmayı ortadan kaldırmak olarak

bahsettiği olgular, 2. Dünya savaşından sonra sosyal piyasa ekonomisinde karşılığını

bulmaktadır. Ama temel problem olarak hala geniş kitlelerin ilerlemesini görmektedir.

Liberal düşüncenin ilk işi bu ilerlemeyi durmak olmalıdır. Çünkü bu kitleler Avrupa kültür

bahçesini yok edecektir. Hiçbir muhafazakâr asla ve asla kitlenin sadece yıkmadığını, aynı

zamanda yapmasını da bildiğini bir liberale kabul ettirememektedi(Röpke,1933:121-123).

Sonuç itibarıyla Röpke’nin tasavvurları aynı şekilde parlamentarizmi kısıtlamaya yöneliktir.

Bu şekilde serbest piyasa ekonomisin işleyişi garanti altına alınmalıdır. Ordoliberaller

arasında geniş bir mutabakat vardı ve buna göre, yeni liberalizmin ağırlık noktası olarak,

“çoğulculuğun” aşılmasına yönelik çalışmalar tespit edilmektedir. Bu parlamentarizmden

kurtarılmış bir devlet anlamına gelmektedir. Rüstow’a göre, yeni liberalizm kuvvetli bir

devlete ihtiyaç duymaktadır, ekonominin ve çıkarların üzerinde duran bir devlete. Sonuçta

devletin nötr olması tezi, sadece daha önce yapılan hatalar ve yönetim zaaflarına

dayandırılmıştır. Gerçekten de ordoliberaller ideolojik bir çimentoya ihtiyaç duymaktadır.

Bunun için önce mistik batı kültürüne, 1945’ten sonra Hıristiyanlığa yaslanma gereğini

hissetmişlerdi. Tüm bu çalışmalar her zaman “doğal bir düzeni” tesis etmek amacıyla

yapılmıştır ki ordoliberaller tarafından talep edilmiş olan katı teorik-ekonomik programı da bu

çerçevede değerlendirilmelidir. Bu şekilde ekonomik konularda bir hegemonya kurulmak

istenmiş ve hem karar vericiler hem de kamuoyu etkilenmek istenmiştir (Röstow,1962:102).

Tabi bu noktada öncelikli olarak, ordoliberallerin talep ettikleri kuvvetli devletin meşruluğu

hukuk ile mümkün olmuştur.

Sonuç

19. Yüzyılın rekabet ve iş bölümüne dayanan piyasa ekonomisi, egoizme yöneldiği için

maneviyatı yok eden bir unsura dönüşmektedir, çünkü piyasa ekonomisi ahlak kurallarını

ortadan kaldırmaktadır. Röpke, bireyin ekonomin temeline yerleştirmesine karşıdır, çünkü bu

yaklaşım kolektivizme zemin hazırlamaktadır. Ekonomik krizleriyse toplumun hastalanması

olarak görmektedir. Batı toplumunun çöküş sürecinin kökenlerini ahlak ve maneviyatta

aramaktadır. Yeni bir liberalizm, ancak Hristiyan değerlere geri dönüşle mümkündür. Röpke

eşitliğe yer veren jakoben demokrasisi yerine İsviçre- Anglo Sakson eğilimli liberal bir

demokrasi anlayışı geliştirmektedir. Kitle-toplumunun ortaya çıkmasıyla birlikte, liberal

ekonomi ve demokrasinin klasik önkoşulları ortadan kalkmaktadır. Yani kitle psikolojisi

içerisinde bireyselliğin ortadan kaldırılması ve yönetilen/yöneten anlayışının

lider(führer)/halk topluluğu anlayışına dönüşmesidir. Röpke, bu bağlamda çoğulculuğun

devleti kendi çıkarları için kullanmaya çalıştığını ifade etmektedir. Grup çıkarlarının devlete

baskısı ise devlet otoritesinin yok olmasıdır. Devletin krizlere yol açmayacak şekilde

kuvvetli ve çıkar gruplarına nötr olması gerekmektedir. Ayrıca sosyal devlet anlayışı ile

toplumun barışık hale gelmesi gerekmektedir.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

84

KAYNAKÇA

Eucken, W. (1932a). Staatliche Strukturwandlungen und die Krisis des Kapitalismus, in:

Weltwirtschaftliches Archiv, Band 36/2.

Hayek, F. A. (1960/78): The Constitution of Liberty, 2. Auflage, Chicago u.a.

Koselleck R. (1982). Einleitung-Stuttgart.

Marbach, F. (1965). Nationalökonomie und Religion-Transperente Welt. Festschrift zum 60.

Geburtstag von Jean Gebser, Bern/Suttgart.

Nawroth, E. E. (1961). Die Sozial – und Wirtschaftphilosophie des Neoliberalismus,

Heidelberg.

Nell-Breuning Sj, O. (1976). Einführüng, Texte zur katholischen Lehre – cilt1, Kevelaer.

Nietsche, (1980). Jenseits von gut und Böse, München.

Röpke W. (1962). Die Enzyklika “Mare et Magistra” in Marktwirtschaftlicher sicht – 27

Mart 1962 tarihli Viyana’da yapılan sunum.

Röpke W. (1976). Der innere Kompass. Briefe 1934-1966,- yayınlayan Eva Röpke, Zürich.

Röpke, W. (1933/1962): “Epochenwende?”, wiederabgedruckt in: Wirrnis und Wahrheit.

Ausgewählte Aufsätze, Erlenbach-Zürich, Stuttgart.

Röpke, W. (1944). Civitas humana. Grundfragen der Gesellschafts- und Wirtschaftsreform, 4.

Aufl., Bern, Stuttgart.

Röpke, W. Zwischen Romantikern und Futuristen, Neue Züricher Zeitung 25 Şubat 1965.

Röpke, W. (1944/45). Die Enzyklika “Quadragesimo Anno” in der heutigen Diskussion.

Röpke, W. (1958). Jenseits von Angebot und Nachfrage, Rentsch.

Röpke, W. (1966). Torheiten der Zeit, Stellungnahme zur Gegenwart, Nürnberg.

Röpke, W. (2002). Gesellschaftskrisis der Gegenwart, Wirtschaft und Finanzen, Düsseldorf.

Rüstow, A (1962). Diktatur innerhalb der Grenzen der Demokratie.

Skwiercz S. H. (1997). Der Dritte Weg im Denken von Wilhelm Röpke


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

85

RETHINKING COOPERATIVE MODEL IN TURKEY’S TEA PRODUCTION: AN

ANALYSIS OF POTENTIALS AND THREADS28

Betül Ergün29, Çağatay Edgücan Şahin30

Abstract

This study focuses on tea production process in Turkey via “new cooperativism” perspective.

This perspecive, should be understand by a distinction with “old cooperativism”. Thus the limits

of the definitions are also important. This study refers to “old cooperativism” concept as a

mainstream phenomenon, loaded with negative perception (bankruptcies, corruptions etc.) and

limited by only Turkey until 2000’s. In this study, we will analyze: 1- whether new cooperative

approach may overcome the hindrances experienced by mainstream cooperatives and, 2- their

abilities to create an alternative production model which is able to compete with huge tea

companies.

To analyze the phenomena, we did semi structured in-depth interviews in between January-

August 2018. We interviewed with managers of two prominent tea cooperatives (Hopa Çay and

Özçay Cooperatives), one of the biggest tea products company in private sector (Doğuş Çay),

and one and only state-owned company (Çaykur) in the industry. We seek an answer to a basic

but loaded question as follows: is there a way to establish an alternative and sustainable

production model with tea cooperatives which make producers, workers and consumers win in

the same time? According to data obtained from our interviews, there are some clues revealed

about our study’s main problematic. The important determinants are as follows: position of

ministries about cooperatives, indebtedness situation of the cooperatives, cooperatives’

relationships with political parties, cooperatives’ relationships with other cooperatives and other

companies in tea industry, the process of setting the price for per kilogram raw tea, and social

relations developed with their surroundings.

Key Words: New Cooperatism, Tea Cooperatives, Tea Industry, Turkey.

28 This study is based on the data of graduate student Betül Erguns’ ongoing master’s thesis under the supervision of

Assoc. Prof. Çağatay Edgücan Şahin. 29 Graduate Student, Ordu University. 30 PhD., Ordu University, FEAS, Department of Labor Economics and Industrial Relations.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

86

Introduction

Black tea may be one of the few things as a class-free product for Turkey, because it may

consume people from all strata both in and outside the home several times a day. The average

price of a kilogram of black tea is about 30 to 40 Turkish Lira’s (TL), while the net minimum

wage is 1603,12 TL in 2018. Yet, if we focus on the production process of black tea, we see

various capital-labor relations, such as migrant agricultural laborers, the relationship between

small-scale producers and corporations, indebtedness of tea farmers and so on. One major fact

on black tea production in Turkey is the rising costs of the production process.

After 1980, Turkey has implemented neoliberal economic policies, that caused an unsustainable

environment for the whole agricultural sector. Both the agricultural products share in GDP and

the number of people in the agricultural sector decreased year by year, especially with the

Common Agricultural Policy, EU harmonization process. For instance, in 1990 47% of the

workforce in the agricultural sector, while it decreased to 25.5% of the workforce in 2005 (this is

equal to five million people in the agricultural sector). Even though the number of people who in

the agricultural sector raised almost five million six hundred thousand people (in harvest season

in 2018), this is equal to 19.4% of the workforce. The GDP of Turkey by the agricultural sector

was 26% in 1980, 17% in 1990, 14.5% in 1997, and decreased to 6.3% in 2017 (Turkstat, 2018;

OECD, 2008: 5; Tarım ve Orman Bakanlığı, 2018). Because of their inadequate qualifications,

the people who quit agriculture turn into low-wage laborers in the service sector, the construction

sector, and mining31. This may also be valid for some tea producers in the near future who can’t

able to compete with market forces and quit producing.

This study aims to analyze cooperative option for solving current problems in tea production, by

discussing traditional cooperatives, New cooperatives, private companies, and state-owned

enterprise comparatively. Another aim of this study is to discuss the possibility of an alternative

model of production-consumption, beyond free-market. Findings of this study obtained from

face-to-face semi-structured interviews (and a phone interview, Interview No.5. Vayiç, H., dated

23/11/2018) made with managers (also producers) of cooperatives, and state-owned enterprise.

These interviews as follows respectively: Kadıköy Consumer Cooperative (Interview 1, dated

12/01/2018, İstanbul), Hopa Tea Cooperative (Interview 2, dated 20/01/2018, Artvin), Özçay

Cooperative (Interview 3, dated 17/05/2018, Trabzon), and finally state-owned enterprise Çaykur

Inc. (Interview 4, dated 08/08/2018, Rize). All of these interviews are voice recorded. We also

tried to make interviews with one of the biggest private sector companies “Doğuş Çay Inc.” and

“Amber Çay Inc.” in the region, yet these firms repeatedly refused our interview requests.

1. On the Tea Production Process

The story of the commodification of tea is a process which does not include only technical

processes, but also include a story of its production relations (Genç, 2010: 16), and another story

31 We can trace this argument via work accidents. The Soma coal mine, where 301 workers died in May

2014, operated by sub-employers in Manisa-Soma. Some workers were the tobacco farmers in the region before,

who economically forced to quit farming under the conditions of neoliberalism and became the first generation of

coal miners for subsistence (See. Ersoy, 2017).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

87

of various consumer goods of material culture (See. Timur Öğüt, 2009: 344-352). Tea production

in history can trace back to over 2000 years, the people in the Shan States of Burma and Siam

had been using the leaves of the tea plant -at first for medicinal, then as a beverage- for as long

as the Chinese (Weatherstone, 1992: 1-2). As it reached to European markets and globalized with

shipping, tea production became a profitable way for capital accumulation. Trade relations

triggered establishing agricultural industry, productive-capital in time. Thus, we can argue

that the tea product witnessed the phases of the capitalist development process. Today in the

neoliberal era, tea farming and production mostly done by large-scale firms, and the market also

controlled by those firms (Genç, 2016: 258).

The story of tea production in Turkey started in 1924, at the “Tea Research Institute” in Rize.

With a law passed in 1940, both several incentives granted for tea farmers and a guarantee of

purchase declared by the state. Tea production and tea consumption rose together after the year

1940. Raw tea continued to process mostly in various ateliers until 1947. Even though Çaykur

Inc. has established a factory in the region in 1946, clientelistic relationships between the owners

of these ateliers and politicians the factory remained idle for a while (Pabuççuoğlu,

2015: 33). But today, tea farming and tea production are operational in cities of TR90 region:

Trabzon, Rize, Artvin, Ordu, and Giresun (Çaykur, 2017: 16). Tea industry didn't affect market

fluctuations until the late 1980s even though the privatization process in Turkey has already

begun at the early 1980s. In 1985 state monopoly on tea production has revoked and private

companies competed with state-owned company Çaykur Inc.s’ 45 factories in tea products

market. In 1986, right after the Chernobyl Disaster, Çaykur Inc. Has accused by processed and

sold tea products to people, which have exposed to radiation. This accusation created a positive

atmosphere in favor of private companies (Beller-Hann, 2003: 119). Below Table 1 shows that

the number of licensed tea producers and tea farming areas by 2016 based on cities they are in:

Table 1: Tea Producers, Cultivated Area(s) in 2016

Source: Çaykur, 2017: 16. *If a producer has five licenses, counted as five in the

statistics and the number of licenses changes almost every week, because farmers either

quit or engage farming.

City Tea Regions

(Decare)

% Number of

Licenced

Producers (Çaykur

Inc.)

%

Rize 555.125 66,49 132.264 61,76

Trabzon 162.493 19,46 51.600 24,09

Artvin 96.290 11,53 20.398 9,52

Giresun 20.881 2,51 9.877 4,61

Ordu 111 0,01 44 0,02

TOTAL 834.900 100 214.183 100


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

88

Table 2 shows that the numbers and capacities of tea factories both state-owned and private:

Table 2: Capacities of Tea Factories, Çaykur Inc. and Private Sector, 2017

Factories

Cities Çaykur Inc. Private Companies TOTAL

Number Capacity

(ton/day)

Number Capacity

(ton/day)

Number Capacity

(ton/day)

Rize 33 6.595 183 7.955 216 14.035

Trabzon 8 1.515 26 1.225 34 2.735

Artvin 4 870 7 310 11 1.190

Giresun 1 175 12 480 13 660

Ordu - - 1 30 1 30

TOTAL 46 9085 229 10.000 274 19.100

Kaynak: Çaykur, 2017: 21. (Cooperative factories have not counted in these statistics).

Tea harvests three times (May, July, and August), and sometimes four times (September) a year.

Raw tea should have processed as soon as possible right after the harvest while it is still fresh.

There are phases of tea production: harvest, wilt, curl, fermentation, defoliation, and

classification and packaging respectively. All phases except packaging complete right after the

harvest. Packaging phase may continue to a year (Ofçay, 2018). Tea factories produce a

kilogram of black tea from every five kilograms of raw tea (Interview 2, dated 20/01/2018,

Artvin). Every year approximately 270-280 thousands of tons of tea products consumed in

Turkey. Almost 135 thousand tons produced by Çaykur Inc., 125 thousands of tons produced by

private companies (including cooperatives) and 35 thousands of tons of produced by foreign

companies. Foreign tea products mostly consumed especially in the Eastern

Mediterranean, Eastern Anatolia, and Southeast Anatolia regions (Çaykur, 2017: 27).

Agricultural cooperatives or producer cooperatives propose an alternative and more democratic

way of production to protect producers and consumers from losses of the Industrial Revolution

(Çıkın, 2017: 4), which is still operational both in capitalist and socialist-oriented economies.

Producer cooperatives either may act like private companies in a competitive market or promote

not only member producers but also workers in their factories, consumers, and finally people

who live nearby to their factories. As Harnecker points out: “cooperatives must be encouraged to

overcome their narrow focus on the interests of the group that makes up the cooperative. To do

this, it is important to encourage forging links between cooperatives so they relate to each other

in a cooperative not a competitive way, and forging relations between cooperatives and

communities. This is the best way to move away from the private interests of each cooperative

and focus on the interests and needs of people (Harnecker, 2015: 120-121). We may put

cooperatives in crossroads of development with social justice, protecting

economically vulnerable, minimizing agricultural risks taken by small-scale producers (Güven,

1997: 156; Şahin et al, 2013: 21).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

89

Since the 1970s, globalization process and its deregulation politics heavily threatened organized

economic agents like unions and cooperatives all over the world. While old cooperatives try to

survive from this politics and because same economy politics created a more unequal world than

ever, the common losers of this process producers, workers and also consumers needed to

organize as “New” cooperatives again. In the meantime, The United Nations (UN) has declared

the year 2012 as “International Year of Cooperatives” (Çıkın, 2017: 4). After four decades of

neoliberalism, organized working class (some unions) and organized small-scale farmers

(cooperatives) experienced a loss of their collective power. Because there is no such thing as

“social wage” under neoliberalism, that caused the farmers to quit agricultural production who

were trying to exist under the rules of capital accumulation process, and also far from pre-

capitalistic protective social relations (Aydın, 2016: 48). Like the UN declaration in 2012 states

that “the solution is cooperatives”, we can argue that a global level cooperative movement

organized as a survival strategy against financial capitalism for less than a decade. Mainly two

types of cooperatives are emerging: 1- the old formula of worker cooperatives embraces by

various social strata, and 2- New practices are emerging between cooperatives (Çıkın, 2017: 5).

Thus the main question of this study arises: are cooperatives able to solve problems in the tea

industry, in favor of producers, workers, and consumers at the same time?

2- Two Tea Cooperatives in Turkey: Hopa Tea Cooperative and Özçay Cooperative

HOPA Tea Cooperative established in 1959, and under a New management since May 15, 2012.

There are 12000 producers in the region and the Cooperative has 4150 members. Cooperative

also has its own factory, operational for almost the whole year, and has 40 tons of raw tea

process capacity in a day, which is approximately equal to six tons of processed black tea (Hopa

Çay, 2018a). Yet, the Cooperative processed total 675,000 tons of raw tea in 2018 season and

obtained around 110,000 tons of black tea (less than 135,000 tons of black tea), processed less

than 40 tons of raw tea in a day, so the Cooperatives’ factory operated with low capacity

(Interview No. 5, dated 23/11/2018). The motto of the Cooperative is simple and catchy: “People

is producing, so the people shall gain”. Current managers do not get paid by the Cooperative,

they are also tea producers, and work voluntarily at Cooperative. Most of the team members

declare themselves as socialists. Some of them retired teachers and others carry out different

jobs/professions and also manage the cooperative. There are 40-50 workers employ in the

factory, and even though there is not a union organized in the factory, the manager(s) we

interviewed state that: “If the workers want to unionize, so they can” (Hacısalihoğlu and Şahin,

2018: 80).

Indebtedness is a serious problem the Hopa Cooperative have faced. Even though debts of the

Cooperative have decreased in the New management era, some producers may still hesitate to

sell their fresh tea to the Cooperative by short-dated deals, but some not. As the interviewee

stated: “Still both the farmers in the region and also the people trust our Cooperative and this

trust network (emphasizes to the socialist or left-wing management) allows the Cooperative stay

alive!” (Interview No.2, 20/02/2018). When we first interviewed with cooperative managers

back in February 2018, they stated supply problems: “We might sell our products to private

markets but it needs sustainability, I mean enough supply. So, we need to buy tons of fresh tea

from producers, and we need to have more money for doing that. We are a kind of stuck at this


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

90

point because of debts we pay!” (Interview No.2, dated 20/02/2018). The supply problems of

Hopa Cooperative seems overcome by November 2018. Izmir Metropolitan Municipality (one of

the three biggest cities and at the western point of Turkey), bought 30 thousands tons of tea

product from Hopa Tea Cooperative and Özçay Cooperative, to distribute them low-income

families in Izmir (Hurriyet, 2018).

Özçay Cooperative is relatively New to Hopa Tea Cooperative. It established at the district Of in

Trabzon in 1989, and operational since 1990. The Cooperative has 1271 members and there are

total 4500-5000 shares. The Cooperative also has its own factory, operational for the whole year,

and processes 150 tons of raw tea in a day, which is approximately equal to 30 tons of processed

black tea. Özçay Cooperative buys raw tea only from their members, follows the base price

determined by state-owned enterprise Çaykur Inc., and determines a higher price with collective

participation of its members (Interview 3, dated 17/05/2018, Trabzon). There are 130 workers

work at Özçay Cooperative in the harvest season (managers included), and there are 50-60

permanent workers. Those workers unionized at Öz Gıda İş Union before, but the interviewee

stated that: “there is no need a union here in Cooperative. Because, unlike private companies, we

can’t pursue union busting, etc. A cooperative should have to recognize its workers' rights

according to law.” Especially in the season migrant workers needed both for crop collecting in

the fields (from Georgia) and crop processing in the factory (from Hatay city, Turkey). As we

mentioned above, there are hidden costs at crop collecting with migrant workers as Özçay

Cooperative manager stated:

“Migrant labor in the factory is not cheaper than workers in the

region. It is about the working culture we have, our people don’t

want to work at the factory. That is a disadvantage to us. The

situation in the fields is worse. Migrant workers32 are less

careful while collecting, and that leads to damage the crop. It is

something like cutting down a big limb. We may not see its

effects next year, but we will definitely experience its effects for

the following years” (Interview 3, dated 17/05/2018, Trabzon).

Marketing is not a problem for Özçay Cooperative because the Cooperative sells its 70% of

products to agricultural credit cooperatives. Other 30% sells to local administrations such as

İzmir Metropolitan Municipality as mentioned above, other cooperatives (such as Kadıköy

Consumer Cooperative as we will mention below), and schools (Interview 3, dated 17/05/2018,

Trabzon). As an innovation-oriented tea producer, Özçay Cooperative won the “Best Tea” prize

at World Beverage Innovation Awards with “Two Leaves and a Sprout Organic Green Tea”

(Özçay, 2018). To sum up, we can consider Özçay Cooperative as an innovative and competitive

one, its cooperation with other cooperatives and institutions is compatible with our main

question, but its position against unions is not. So, it is still a producer-oriented cooperative only.

32 Ciğerci-Ulukan and Ulukan’s qualitative study analyzes the phenomena of Georgian migrant workers at Turkey’s

tea farming with the concept of “circular migration”. See. Ciğerci-Ulukan and Ulukan, 2018.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

91

3- The Position of State-owned Enterprise in Tea Industry: Çaykur Inc.

To organize tea farming and industry economically and sociologically more efficient, “Çaykur”

activated with Law No. 1497 passed in 1971. The enterprise secured its state monopoly position

until the establishment of Directorate General of Tea Enterprises (Çaykur Inc.) in 1983 as a state-

owned enterprise. In 1984 tea industry and market liberalized with Law No. 3092 (Genç,

2016: 268-269).

Çaykur Inc. has 46 factories, 9100 tons of daily capacity and approximately 11186 workers

(9480 of them are temporary, 1706 of them are permanent), 368 civil servants, 987 contract

employees (Çaykur, 2017: 12). It is the biggest tea producer company, also one of the biggest

employers in the region, and it has its own employment and union policy. Çaykur Inc. Hires

workers with the assistance of the Turkish Employment Agency, yet the company still

experiences difficulties as the interviewee states:

“We experience the same problems with the society we live in.

Educational problems, moral problems, lack of fair work,

etc.… Even though the actors in the private sector pursue to

steal from labor in various ways, but we as state-owned

enterprise respect and protect workers’ rights. There is no such

thing stealing from labor in public enterprises like us, no way! I

don’t believe that. Thus, it is not important to us whether our

workers become unionized.” (Interview 4, dated 08/08/2018,

Rize).

Çaykur Inc. Determines the base price and also the quota regime and that makes it a key agent

for the tea industry. Çaykurs’ manager points out problems arise from producers, high

production costs, and finally the disadvantages of acting in the free-market as a state-owned

enterprise, respectively.

“We can process 9100 tons of raw tea in a day, and we may

operate under full capacity in the season. That makes 273000

tons in a month. Yet, let us say as a traditional or cultural habit,

producers usually wait at first ten days, so we process with full

capacity only second ten days, and there is no raw tea left for

following ten days. Thus, when we reach our daily quota, and

because raw tea product is easily perishable, the producers have

only one option to sell: to private companies, and below the base

price most of the time. We paid 2.5 TL cash for a kilogram of

raw tea, private companies offered 1.7 TL with future payments,

not even cash.” (Interview No. 4, dated 08/08/2018, Rize).

Çaykurs’ base price policy is also important for other players in the tea market, especially for

cooperatives. Both Özçay and Hopa Tea Cooperative’s managers stated that even the producers

in their regions don’t sell their raw tea to cooperatives, the existence of the cooperatives provides

an advantage to these producers (Interview No.2, dated 02/24/2018; Interview 3, dated


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

92

05/17/2018, Trabzon), against private companies who want to buy their product cheaper,

as Çaykurs’ manager stated above. Because we couldn’t get any data which shows indebtedness

situation of tea producers, we may only point out to another possibility, which is producers’

indebtedness may also force them to sell their raw tea earlier to private companies with a lower

amount of cash.

Another dimension is comparatively high production costs than other tea producer countries. The

interviewee states that the price of a kilogram of black tea in various tea markets, Columbia,

Mombasa, Sri Lanka, etc. is between 2.5-4 USD, while in Turkey above 5 USD (in 2018), and

this causes both marketing issues and smuggled tea problem for Turkey.

As a state-owned enterprise, Çaykur has advantages and disadvantages at the same time.

According to the manager we interviewed, Çaykur Inc runs with full capacity, buys raw tea as

much as it can to protect producers, while the private companies run with only 50% of their

capacities or even less. However, Çaykur Inc can’t buy from producers as it wants as private

companies do, it has to act within the terms and conditions of public procurement law. With a

decree of the council of ministers at 24 January 2017 No.2017/9756, all state-owned stakes of

Çaykur Inc were handed over to Turkey Wealth Fund (Wealth Fund, 2018). So, there is a risk

about the privatization of Çaykur in near future. If this risk realized Çaykurs’ quota and base

price policies will revoke and the private companies experience a more advantageous position

than ever. That’s why to establish and sustain powerful cooperatives matters (Hopa Çay, 2018b).

4- Cooperation Between Cooperatives: Kadıköy Consumer Cooperative Case

While cooperatives try to exist in the market system, they face with challenges, especially like

marketing. Thus, producer and consumer cooperatives organize vertically and horizontally,

create common networks, federations, and confederations, to exist in a competitive free-market

(Karalar, 2000: 15). Until now, we tried to focus on cooperative and state-owned enterprise in tea

production, and now we can focus on the relationship between Kadıköy Consumer Cooperative

in Istanbul and Hopa Tea Cooperative and Özçay Cooperative.

Kadıköy Consumer Cooperative established in November 2016. Kadıköy Cooperative based on

voluntary and rotated work schedule: it is open on weekdays from 7pm-9pm and weekends

10am-6pm. There are official Co-partners in the Cooperative and 20-30 voluntary supporters,

mostly white-collar workers, and post-graduate students (Hacısalihoğlu and Şahin, 2018: 83).

Prices determined by the producer cooperatives, plus taxes, and finally the rent of the store. The

principles of the Cooperative are “collective work and share, social solidarity, first-hand contact

with small producers” (Kadıköy Consumer Cooperative, 2018). Cooperative members visit the

small-scale producers in their farms by both informed and uninformed visits. Kadıköy

Cooperative also collaborate with institutions like “Fındık-Sen” (hazelnut producers’ union).

One of the founder members we interviewed with states: “There has been a disconnection

between like-minded institutions in the last years, so overcoming this situation is vital for all

parties” (Interview No. 1, dated 12/01/2018). As one can see in principles, Kadıköy Cooperative

try to develop mechanisms to promote a dialog between producers and consumers (Kadıköy

Consumer Cooperative, 2018). By September 2018 there are more consumer cooperatives

established in various districts of Istanbul: Göztepe, Şişli, and Beşiktaş (Sosyal Ekonomi, 2018).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

93

As a consumer cooperative which sells both tea cooperatives products (and other agricultural

goods from different cooperatives), one of the founder members of Kadıköy Cooperative we

interviewed with states:

“There are various benefits of cooperation between consumer

cooperatives and producer cooperatives: to provide food

security, to provide relatively cheap ecological foods, to

promote agricultural development, to protect the common good,

etc. Especially with the notion of food security, we as a

consumer cooperative fill a gap which led by the state. The

success lies in the producer cooperatives. Unless producer

cooperatives establish their factories to process crops, success

will be a dream” (Interview No. 1, dated 12/01/2018, İstanbul).

As the interviewee stated, there are two vital facts: 1- cooperatives have their own factories such

as Hopa and Özçay, and 2- food security. Food security is a hot topic for Turkey under

neoliberalism. There is a lot of food poisoning incidences on daily news in last years: students,

teachers at public schools from all levels, including colleges, doctors and staff in the health

industry, workers groups in various industries, soldiers on their compulsory military services

affected by these. This phenomenon directly related to sub-contractor firms (catering) which win

public tenders as the lowest bidders (See. Akalın, 2018; Gürcanlı, 2018). There are several

parliamentary questions on this topic since years. We agree with the manager we interviewed of

Kadıköy Consumer Cooperative: the principle of cost minimization paves the way to these cases,

and that makes food security is an issue which may solve with cooperatives, while neoliberal

state withdraws itself such areas.

Conclusions

We searched for answers to our question about an alternative mode of production which focuses

to protect tea producers, tea factory workers and also consumers via cooperatives. Thus we

interviewed with managers of various establishments such as Çaykur Inc., a state-owned

enterprise and the main player of tea industry which determines base price and quotas. We also

interviewed with managers of two tea cooperatives, Hopa Tea Cooperative and Özçay

Cooperative, respectively. Even though we attempted to interviews with managers/authorized

personnel of private companies like Doğuş Tea, and Amber Tea, our attempts had refused

several times. We can evaluate this a fact on its own. It is challenging while the cooperatives and

Çaykur Inc were eager to take part in a social-science study which focuses on tea industry and

seeks an alternative, private companies were not.

Both cooperatives and also Çaykur Inc which determines quota and base price, have their own

factories. To own a factory is essential for processing raw tea and to add value in it, and also to

create an alternative to private companies operate in the tea sector. Based on the limited data on

the relationship between unions and workers, both Çaykur Inc today, and Özçay Cooperative in

the past unionized at Öz Gıda İş Union, one of the founder members of Hak-İş Confederation.

Hak-İş Confederation knowns by its method based on social dialog, rather than class unionism.

In addition, both managers of Özçay Cooperative and Çaykur Inc stated that several hitches at

different phases of the production process arise from the work culture in the region.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

94

Even though its indebtedness (debts from previous management era), Hopa Tea Cooperative is

the closest case to our hypothetical question: producers who also voluntarily working as

managers, managers emphasize on to promote local community rather than promoting only tea

producers such as traditional cooperatives, perspective on unions, developing close marketing

relationships with Kadıköy Consumer Cooperative and Izmir Metropolitan Municipality. If Hopa

Cooperative pays its debts as its plans in near future, this case has a potential to inspire other

producers in the region to form their own cooperatives. Özçay Cooperative has a similar

marketing strategy with Hopa Tea Cooperative: the Cooperative has marketing relationships with

agricultural credit cooperatives and also Kadıköy Consumer Cooperative. Özçay Cooperatives’

main difference from Hopa Tea Cooperative is an overcome problem which stated by Çaykur

Inc.s’ manager: cost disadvantage in international markets. Özçay Cooperative has overcome this

disadvantage by investments on innovation, which awarded with “the best tea prize”. The main

risk for cooperatives in the tea industry is the risk of privatization of Çaykur Inc. Çaykur Inc still

has an important role to establish a balance against private tea companies. Thus, to establish New

cooperatives which value communities first, and to develop existing cooperatives is essential.

Finally, according to limited data obtained from interviews, more research needed to reveal the

work culture in tea farming and tea industry and general indebtedness situation of tea producers.

References

Akalın, A. (2018). “Gıda Zehirlenmelerine Toplumcu Yaklaşım”, İSİG Meclisi (Health and

Safety Labour Watch/Turkey),

http://www.guvenlicalisma.org/19372-gida-zehirlenmelerine-toplumcu-yaklasim-akif-akalin,

04/06/2018, [Accessed Online, 25/11/2018].

Aydın, Z. (2016). “Çağdaş Tarım Sorunu ve Yeni Köylülük”, ODTÜ Gelişme Dergisi, Sayı: 44-

45, ss. 43-63.

Beller-Hann, I. (2003). Doğu Karadeniz’de Devlet, Piyasa, Kimlik, Öztamur, P. (translated to

Turkish by) İletişim Yayınları, İstanbul.

Ciğerci-Ulukan, N. ve Ulukan, U. (2018). “Çay Tarımı ve Göçmen Emeği: Doğu Karadeniz’de

Gürcü İşçiler”, in Current Debates in Labour Economics & Industrial Relations, Vol.22,

London: IJOPEC Publications. pp.101-111.

Çaykur (2017). “2017 Yılı Çay Sektörü Raporu”,

http://www.caykur.gov.tr/Pages/Yayinlar/YayinDetay.aspx?ItemType=5&ItemId=401,

[Accessed Online, 01/11/2018].

Çıkın, A. (2017). Bir Başkadır Kooperatifçilik, 2. Basım, İzmir: S.S. Tariş Zeytin ve

Zeytinyağı Tarım Satış Kooperatifleri Birliği.

Ersoy, A. (2017). “Soma'da madenci olmak: Tütünden, madene; oradan mezara”,

https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-39895102, [Accessed Online, 25/10/2018].

http://www.guvenlicalisma.org/19372-gida-zehirlenmelerine-toplumcu-yaklasim-akif-akalin

http://www.caykur.gov.tr/Pages/Yayinlar/

https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-39895102


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

95

Genç, F. (2016). “Neoliberal Dönüşümün Çay Evresi”, Yıldırım, D., Haspolat, E. (Ed.), Değişen

Karadeniz’i Anlamak, Phoenix Yayınevi, İstanbul, ss. 257-280.

Genç, F. (2010) Türkiye’de Çay Üretimi ve Değişen Sosyal İlişkiler (Yüksek lisans Tezi),

Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.

Gürcanlı, E. (2018). “Bir işçi sağlığı sorunu olarak ucuz yemek zehirlenmeleri!”, İSİG Meclisi

(Health and Safety Labour Watch/Turkey), http://www.guvenlicalisma.org/19379-bir-isci-

sagligi-sorunu-olarak-ucuz-yemek- zehirlenmeleri-emre-gurcanli, 04/06/2018, [Accessed

Online, 25/11/2018].

Güven, S. (1997). Ekonomik Demokrasi ve Servetin Geniş Kitlelere Yayılmasında

Kooperatifçilik Politikası, Ezgi Kitabevi Yayınları, Bursa.

Hacısalihoğlu, E., Şahin Ç. E. (2018). “Looking Closer To The New Cooperativism: Practices Of

Agricultural and Consumer Cooperatives in Turkey”, Özmen, A., Şahin Ç. E. (Ed.), Current

Debates in Labour Economics & Industrial Relations, IJOPEC Publications, London.

pp. 75-88.

Harnecker, M. (2015). A World to Build: New Paths Toward Twenty-First Century

Socialism, (translated by Fred Fuentes), New York: Monthly Review Press.

Hopa Çay (2018a). “Ana Sayfa”, http://www.hopacay.com/, [Accessed Online, 15/11/2018].

Hopa Çay (2018b). “Hakkımızda”. http://www.hopacay.com/sayfa/hakkimizda, [Accessed

Online, 15/11/2018].

Hurriyet (2018). “İzmir Büyükşehir Belediyesi çayı Rize’den alıyor”,

http://www.hurriyet.com.tr/yerel-haberler/izmir/izmir-buyuksehir-belediyesi-cayi- rizeden-

aliyo-41022735, [Accessed Online, 22/11/2018].

Kadıköy Consumer Cooperative (2018). “İlkelerimiz”, http://www.kadikoykoop.org, [Accessed

Online, 22/11/2018].

Karalar, R. (2000). Kooperatifçilik Teknikleri, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.

OECD (2008). “1990’dan günümüze Tarımın Çevre Performansı Raporu”, [Accessed Online,

22/11/2018]. http://www.oecd.org/agriculture/sustainable-agriculture/40808023.pdf,

Ofçay (2018). “Üretim Aşamaları”, http://www.ofcay.com.tr/uretim-asamalari.aspx, [Accessed

Online, 22/11/2018].

Özçay (2018). “World Beverage Innovation Awards Prize”, https://ozcay.com.tr/ [Accessed

Online, 22/11/2018].

Pabuççuoğlu, H. A. (2015). Türkiye Çay Sanayii ve Az Gelişmişlik, Ankara.

http://www.guvenlicalisma.org/19379-bir-isci-sagligi-sorunu-olarak-ucuz-yemek-%09zehirlenmeleri-emre-gurcanli

http://www.guvenlicalisma.org/19379-bir-isci-sagligi-sorunu-olarak-ucuz-yemek-%09zehirlenmeleri-emre-gurcanli

http://www.hopacay.com/

http://www.hopacay.com/sayfa/hakkimizda

http://www.hurriyet.com.tr/yerel-haberler/izmir/izmir-buyuksehir-belediyesi-cayi-

http://www.kadikoykoop.org/

http://www.oecd.org/agriculture/sustainable-agriculture/40808023.pdf

http://www.ofcay.com.tr/uretim-asamalari.aspx

https://ozcay.com.tr/


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

96

Sosyal Ekonomi (2018). “Kadıköy Tüketim Kooperatifi: Yeni Nesil Kooperatifçilik”.

https://sosyalekonomi.org/kadikoy-tuketim-kooperatifi-yeni-nesil-kooperatifcilik/, [Accessed

Online, 22/11/2018].

Şahin, A. et al. (2013). “Türkiye’de Kooperatiflere Ortak Olmada ve Kooperatif Başarısında

Etkili Faktörlerin Analizi”, Akademik Ziraat Dergisi, Sayı 21, ss. 23-34.

Tarım ve Orman Bakanlığı (2018). “Gayrisafi Yurtiçi Hasıla'da Zincirlenmiş Hacim Olarak

Tarım ve Türkiye”, https://www.tarimorman.gov.tr/SGB/Belgeler/Veriler/GSYIH.xlsx,

[Accessed Online, 01/11/2018].

Timur Öğüt, Ş. (2009) “Material Culture of Tea in Turkey: Transformations of Design through

Tradition, Modernity and Identity”, The Design Journal, 12:3, pp. 339-363.

Turkstat (2018). “Economic Activity by Years”.

http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=2263, [Accessed Online, 01/11/2018].

Wealth Fund (2018) “Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü”

http://turkiyevarlikfonu.com.tr/TR/icerik/62/cay-isletmeleri-genel-mudurlugu, [Accessed Online,

01/11/2018].

Weatherstone, J. (1992) Tea: Cultivation to Consumption. Willson, K.C. & Clifford, M.N.

(editors), UK: Springer-Science+Business Media, B.V. pp.1-24.

Interviews

Interview No.1. (2018). Kadıköy Consumer Cooperative, İstanbul, 12/01/2018.

Interview No.2. (2018). Hopa Tea Cooperative, Artvin, 20/01/2018.

Interview No.3. (2018). Özçay Cooperative, Trabzon, 17/05/2018.

Interview No.4. (2018). Çaykur Inc., Rize, 31/08/2018.

Interview No.5. (2018). Vayiç, H. (Phone Interview), 23/11/2018.

https://sosyalekonomi.org/kadikoy-tuketim-kooperatifi-yeni-nesil-kooperatifcilik/

https://www.tarimorman.gov.tr/SGB/Belgeler/Veriler/GSYIH.xlsx

http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=2263

http://turkiyevarlikfonu.com.tr/TR/icerik/62/cay-isletmeleri-genel-mudurlugu


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

97

THE POLICIES FOR INCREASING EFFICIENCY OF PUBLIC SUGAR FACTORIES

AFTER PRIVATIZATION

Emre Güneşer Bozdağ33 & Fatih Hakan Dikmen34

Abstract

The agricultural sector, as a whole, is among the strategic sectors, especially for developing

countries. Sugar production and the sub-products provide very important contribution to the

economy. This study originally composed of two parts. At first stage, we estimated the efficiency

scores of 25 sugar factories by using data envelopment analysis (DEA) and Malmquist Index and

the scores have been compared with each other. At second stage, we performed potential

improvement analysis for these factories between the years 2003 and 2016. In the Congress, the

second phase will be presented after briefly mentioned to the first stage. 6 inputs and 2 outputs

were used to estimate and evaluate efficiency scores. While the inputs are arable beet area,

farmers, factory workers, amount of processed beet, fuel consumption and accumulated

depreciation, outputs are crystal sugar and molasses. Both inputs and outputs have been

normalized by dividing into arable beet area. Therefore, number of inputs in the model seems as

five. According to results, Corum, Eregli, Erzurum and Kars are the most efficient factories

during the related periods. In addition to this, especially after 2012, as a whole, a decline in the

efficiency of the factories is remarkable.

Key Words: Agricultural Sector, Sugar Factories, Data Envelopment Analysis (DEA), Malmquist Index.

Giriş

Son dönemlerde kamuya ait olan Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.’nin (TÜRKŞEKER)

özelleştirilmesi gündemdedir. 2018 yılının ikinci yarısında toplam 25 fabrikanın 13’ünün

özelleştirme ihaleleri gerçekleştirilmiştir. Çalışmaya konu olan 25 fabrikanın 2003 yılından 2016

yılına kadarki dönem içerisinde kendi aralarındaki üretim etkinliklerini incelemektir. Bu

etkinlikler doğrultusunda, Potansiyel İyileştirmeler Analizi çerçevesinde her bir kamu şeker

fabrikasının üretim faktörleri konusunda neler yapabileceği konusunda bir politika çerçevesi

belirlemektir. Yapılan çalışmada öncelikli olarak kamu şeker fabrikalarının etkinlik skorları veri

zarflama analiziyle (VZA) ortaya konmaktadır. Etkin ve etkin olmayan fabrikalar yıllar itibariyle

(2003-2016) belirlenmektedir. Etkin olmayan fabrikaların etkin olan fabrikalara referans vererek

kendilerini nasıl etkin olabilecekleri konusunda stratejik yol tespit edilmektedir. Potansiyel

İyileştirmeler Analizi doğrultusunda buna ulaşılmaktadır. Potansiyel iyileştirmeler analizi

açısından etkin olmayan fabrikaların sahip oldukları üretim faktörlerinde, hedef olarak aynı

33 Ankara Haci Bayram Veli University Faculty of Economics and Administrative Science Department of

Economics, [email protected]. 34 Ankara Haci Bayram Veli University Faculty of Economics and Administrative Science Department of

Economics, [email protected].




Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

98

üretimi (çıktıları) gerçekleştirebilmeleri için, girdilerde ne kadar miktarda bir indirim yapmaları

gerektiği hesaplanmaktadır. Çalışmanın ilk bölümünde şeker sanayiinin Dünya’da ve

Türkiye’deki önemi üzerinde durulmaktır. İkinci bölümde, çalışmanın amacına yönelik olarak

etkinlik analizinde hangi verilerin kullanılacağı ve etkinlik analizi üzerinden iyileştirmeler

analizinin nasıl yapıldığı anlatılmaktadır. Üçüncü bölümde, Türkiye’deki şeker fabrikalarının

etkinlik açısından ne durumda oldukları ve etkin olmayan şeker fabrikalarının fiili ve hedeflenen

durumları incelenmektedir. Sonuç ve değerlendirme bölümünde, özelleştirme sonrası ve

öncesinde var olan tüm kamu şeker fabrikaları için genel bir strateji planlama ortaya

konulmaktadır.

2. Dünya’da ve Türkiye’de Şekerin ve Pancarın Önemi

Tarım sektörü, kalkınma süreçlerinin ilk aşamasını oluşturması anlamında ülke ekonomileri için

stratejik önem taşımaktadır. Sadece ekonomik açıdan değil, sosyal, kültürel ve sağlık açısından

da büyük önem arz etmektedir. Özellikle gelişmekte olan ülkeler açısından istihdamın büyük

bölümü tarım sektörü tarafından karşılanmaktadır. Tarım sektörü diğer sektörlere girdi sağlaması

açısından uzun vadeli kalkınma planlarının yapı taşları arasında yer almaktadır.

Şeker üretiminin de yan ürünleriyle birlikte düşünüldüğünde ekonomiye sağladığı katkı

önemlidir. Gerek Türkiye’de gerekse dünyada şeker, stratejik öneme sahip olan ürünlerin başında

gelmektedir. Sadece temel gıda açısından değil, yan ürünler, istihdam ve ulaşım olmak üzere

birçok alanda katkısı oldukça önemli boyutlardadır.

İngiliz donanmasına karşı, 1793-1815 tarihleri arasında yapılan Napolyon savaşları sırasında,

Napolyon, başta şeker olmak üzere İngiliz sömürge mallarının Avrupa’ya ithalatını önlemek

amacıyla Fransız limanlarını abluka altına almaya çalışmıştır. Bu abluka Avrupa’ya kamıştan

elde edilen şekerin girişini neredeyse durdurma noktasına getirmiştir. Kıta Avrupası kamış

şekerine ulaşamamanın riske girdiği bir duruma alternatif olarak şekerin Kıta Avrupası’nda

üretimine uygun bir hammadde olan pancarın ve pancardan elde edilen şekerin üretimi için bir

fırsat yakalamıştır. Dünya şeker ticaretinde neredeyse tekel konumunda olan İngiltere Krallığı,

bu kamıştan şeker elde etme gücünü devam ettirmeye çalışmıştır. Trafalgar savaşından galip

çıkan İngilizler, ablukayı delip kamış şekerlerini yeniden satmaya ve kurulmuş olan pancar

şekeri fabrikalarını yakmasına rağmen, Avrupa’nın her yerinde pancar şekeri fabrikaları hızla

yaygınlaşmaya başlamıştır (Geerdes 1966: 21; Avcı: 231).

Pancar şekerinin, kamış şekeri karşısında hem ekonomik (maliyet), hem bilimsel (bilinçli tarımın

getirdiği standart şeker ihtivasının gelişmesi) bakımdan 1890 yılında ikame edilebilir bir mal

haline gelmesinde önemli unsurlardan biri, sosyal ve siyasi alanda olduğu gibi ekonomik

alanındaki milliyetçilik akımlarıdır. Milliyetçilik akımları, beraberinde milli ekonomi şuuruyla

birlikte halkın ihtiyaçlarının, halkın azimli üretimiyle sağlanması ilkesini getirmiştir. Bu anlamda

pancar şekeri üretimi pek çok ülkede olduğu gibi 1923’te kurulan Yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin

milli kalkınmasında da önemli bir rol üstlenmiştir (Eştürk 2018: 68).

Yirminci yüzyıla girildiğinde sadece pancar şekerinin değil, kamış şekerinin de özellikle, İkinci

Dünya Savaşı sonrasında bağımsızlığını kazanan ülkelerde köleliği aşıp (köleciliği ilk başlatan

ürünlerin başında Karayip şeker kamışı plantasyonlarının kurulması gelir) milli ekonomiye

hizmet ettiği görülmektedir.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

99

Türkiye’de şeker üretim macerasına Uşak'lı Molla Ömeroğlu Nuri’nin (Şeker) iştiraki ile

19.4.1923 tarihinde 600.000 TL sermaye ile kurulan 'Uşak Terakki Ziraat T.A.Ş.' ile atılmıştır.

Nuri Şeker’in öz verisiyle 6.11.1925 tarihinde ilk Şeker Fabrikasının temelini Alpullu’da (Uşak)

atılmış ve fabrika 17.12.1926 tarihinde işletmeye açılmıştır. 1934 yılından Alpullu ve diğer dört

şeker şirketini bünyesine alan bir devlet kurumu olarak Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.

(TÜRKŞEKER) günümüze kadar üretimini 25 fabrikayla sürdürmüştür. Hem sanayi hem

tarımsal istihdamda, tarımsal kalkınmada, kimya sanayiinin gelişmesinde suni gübre ve ilaç

kullanımında, sulamada, yol yapımı ve nakliyatta, hayvancılıkta, tohumda, her şeyden önemlisi,

modern bir ekonominin gerektirdiği yaşam tarzında ve hatta eğitimde bile şeker üretiminin

önemli bir rolü olmuştur (Dikmen ve Bozdağ 2018: 453-454).

Şeker üretiminde yararlanılan hammadde yaygın olarak şeker pancarı veya şeker kamışıdır. Bu

iki üretim arasında yöntem açısından önemli bir farklılık bulunmamaktadır. Şeker kamışı tropik

bölgelerde yetiştirilebilen ve maliyeti şeker pancarına göre daha düşük olan bir bitki olduğu için

şeker kamışından üretilen şekerin maliyeti daha düşük olmaktadır. Türkiye’de üretilen şeker ise

tamamen şeker pancarından üretilmekte ve bu sebeple üretim maliyetleri dünya ortalamasının

üzerinde kalmaktadır. Bu durum rekabet koşulları çerçevesinde, şeker ithalatını başlatmış ve yurt

içinde şeker stoklarında artış yaratmıştır.

Tablo 1. Dünyada ve Türkiye’de Pancar Şekeri Üretimi: 2003-2016

F.O.Licht’s 2016/2017 International Sugar & Sweeter Report ve

(http://pankobirlik.com.tr/ISTATISTIKLER)’ den aktaran Dikmen ve Bozdağ 2018: 455.

Tablo 1’de görüleceği üzere dünya üretim hacmine göre pancardan üretilen şeker, kamıştan

üretilene göre az miktardadır. İki bitki, birbirlerinden özellikleri açısından farklılık arz ederler.

Pancar bir kök bitkisidir. Şeker kamışı ise buğdaygiller (gramineae) familyasına ait bir bitkidir.

Pancar kök olarak üretimde bir kere kullanılır. Pancardan şeker elde edilmesi sonucu kökünden

fazla bir şey kalmamaktadır. Ama aynı dekarda şeker kamışından şeker pancarından 2 ila 2,5 katı

daha fazla şeker elde edilmektedir. Bunun nedeni şeker, şeker kamışının gövdesinden elde


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

100

edilmektedir. Belli bir seviyede gövdesinden kesilen kamış, bir sonraki sezon yeniden uzamakta

ve bir kamış bitkisinden 2 veya 3 defa hasat gerçekleştirilerek şeker sağlanabilmektedir. Bu da

aynı dekarda şeker kamışının üretimini pancara göre daha fazla arttırmaktadır. Bir anlamda,

şeker üretimi için katlanılan maliyetler, şeker kamışında şeker pancarına göre daha az

olmaktadır. Bu maliyet, özellikle gümrük duvarlarının yüksek olduğu dönemlerde yurtiçi

pancardan şeker üretimini etkilememiştir. 1980’lerden sonra, dünya ekonomisinin liberalleşmesi

ve dış ticarettin daha da küreselleşmesi, gümrük duvarlarının azaltılması kamıştan şeker

üreticilerinin pancardan şeker üretenler karşısındaki maliyet avantajlarını daha belirgin hale

getirmiştir (Er ve Uranbey 2004: 306-309).

Pancar çiftçilerini ve pancardan şeker elde eden üreticileri olumsuz etkileyen bir başka unsur ise

özellikle gıda sektöründe yaygın halde kullanılan nişasta bazlı şekerlerin üretiminin ve ticaretinin

yaygınlaşmasıdır.

Türkiye pancar şekeri üretiminde 2016/2017 kampanyası itibariyle dünya sıralamasında başta

Rusya, Fransa, ABD, ve Almanya’dan sonra ilk beşinci sırada yer almaktadır (Dikmen ve

Bozdağ 2018: 457).

3. Türkiye’de Kamu Şeker Fabrikalarında Etkinlik ve Potansiyel İyileştirmeler Analizi

Bu çalışmanın amacı, Türk Şeker Fabrikaları A.Ş. TÜRKŞEKER bünyesinde faaliyet gösteren

25 şeker fabrikasının 2003-2016 yılları arasındaki üretim etkinliklerini ölçmektir. Etkinlik

ölçümü için, parametrik olmayan yöntemler içerisinden Veri Zarflama Analizi (VZA)

kullanılmıştır.

Bununla birlikte, etkinliğe ulaşmamış yani etkinlik skoru 1’den küçük olan fabrikaların etkinlik

kazanabilmeleri yolunda, gerekli potansiyel iyileştirmeleri ne şekilde gerçekleştirebilecekleri,

Potansiyel İyileştirmeler Analiziyle ortaya konulmaktadır.

Etkinlik analizi iki ayrı dönem itibariyle incelenmiştir. 2003-2011 dönemi ile 2012-2016 dönemi

şeklinde birincisi 9 diğeri de 5 yıllık analizlerdir. Böyle olmasının sebebi, birincisinde hizmet

sağlayan 25 fabrikadan 4 tanesinin ikinci dönemde geçici bir süreliğine TÜRKŞEKER tarafından

kapatılmasıdır. Bu fabrikalar, Ağrı, Alpullu, Çarşamba ve Susurluk’tur. Çalışmamızda “girdiye

yönelik etkinlik ölçümü” ile “ölçeğe göre sabit getiri” varsayımı altında Veri Zarflama Analizi

yapılmaktadır. Etkin olanlar 1 rakamıyla ifade edilirken etkin olmayanlar “0’la 1” arasında

değerlerle tespit edilmektedir.

Etkinlik ölçümü için kullanılan girdiler (5 üretim faktörü) ve çıktılar (2 ürün) aşağıda Tablo 2’de

verildiği şekliyledir. Bütün girdi ve çıktılar her fabrika için, fabrikanın sahip olduğu tabloda

girdilerden ilk sıradaki pancar ekim alanına bölünerek tüm değerler hektar başına göre

normalleştirilmiştir.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

101

Tablo2. Modelde Kullanılan Girdi ve Çıktılar

Gerek etkinlik skorları gerekse de Potansiyel İyileştirmeler Analizi açısından hazırlanan tablolar

iki kısımdan oluşmaktadır. Birincisi 2003-2011 yılları arasındaki değerler iken, diğeri 2012-2016

yılları arasındaki skorları kapsamaktadır. Bunun temel nedeni 2012 yılından itibaren Ağrı,

Alpullu, Çarşamba ve Susurluk şeker fabrikalarının üretimlerinin durdurulmaları sebebiyle veri

setinden çıkarılmalarıdır. Bu anlamda 2012 itibariyle toplam fabrika sayısı 21’e düşmüş ve bu

fabrikalar için etkinlik skorları hesaplanmıştır. Bu fabrikalara ait üretilen pancarlar kendilerine

en yakın olan fabrikalara yönlendirilmiştir. Örneğin, 2016 yılında Alpullu’nun fabrikasının

sahasında üretilen pancarlar Eşkişehir şeker fabrikasına; Ağrı’nınkiler Kars’a; Çarşamba’nınkiler

Çorum’a; Susurluk’unkiler gene Eskişehir’e gönderilmişlerdir.

Türkiye’de şeker fabrikalarının etkinlikleri konusunda VZA kullanılan başlıca çalışmalar,

Demirci (2003), Aslan (2007), Bozdağ (2010), Taşdoğan ve Taşdoğan (2012), Çakır ve Perçin

(2012), Dikmen ve Bozdağ (2018) gibi çalışmalardır. Bu tür çalışmalar parametrik olmayan

çalışmalardır. Bu çalışmaları, Parametrik (ekonometrik) çalışmalardan ayıran özellik, burada

belli kısıtlar altında ve hedef fonksiyonunu yani eldeki girdilerle maksimum çıktı yapabilen ya

da belli bir çıktıyı minimum girdi ile elde eden vektörel uzaklık fonksiyonlar türetmektir. Bir

anlamda istatistiksel olarak anlamlı bir şekilde, bağımsız değişkenlerin (üretim

faktörlerinin/girdilerin) bağımlı tek bir değişken (çıktıyı veya birden fazla çıktı varsa bunları

temsil eden ortak bir çıktı değerini) “nasıl etkilediği” parametrik bir durum analizdir. Parametrik

olmayan lineer programlama ise durum analizinden çok “nasıl olması gerektiği” üzerinde

durmaktadır. Bu, sonuç odaklı bir analizdir. Bu sonuç odaklı yöneylem analizi ilk defa Farrell

(1957), tarafından belli bir çıktı-girdi oranında ele alınarak, ekonomik karar verici birimler

arasında birbirlerine karşı “konumlarının ne olduğu” ortaya konulmaktadır. Charnes ve diğ.

(1978; 1981) ve Banker (1984) bu karşılaştırmaları, Veri Zarflama Analizi (VZA) olarak

adlandırılan metotla belli bir 0 ve 1 arasında değerler alacak şekilde konumları belirlenmektedir.

0 ve 1 arasında değer alan ekonomik karar verici birimler etkin olmayan; 1’e eşit olan ekonomik


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

102

karar verici birimler ise etkin olan birimlerdir. Bu karar verici birimler, iktisadi anlamda olabilir.

Aynı sektörde çalışan, aynı mal ve mal gruplarını üreten ülkeler veya firmalar olabildiği gibi,

aynı firma altında çalışan aynı mal ve hizmetleri üreten farklı şubeler, farklı atölyeler, farklı

fabrikalar da olabilmektedir. Bu analiz iktisadi olmayabilir. Okullar arasında eğitim kalitesi,

hastanelerde sunulan hizmetlerin kalitesi, gibi iktisatla direkt bağlantısı olmayan çalışmalarda da

VZA kullanılmaktadır.

TÜRKŞEKER fabrikalarının etkinlikleri girdi yönelimli (minimum girdi), ölçeğe göre değişken

getirili VZA metoduyla hesaplanmıştır. Sonuçları Tablo 3’te ve Tablo 4’te görülmektedir. İki

ayrı dönemin fabrika sayılarında farklılıkların ortaya çıkmasındaki neden şeker üretiminin

Türkiye’de giderek azalmasıdır. Dünya Ticaret Örgütü’nün aldığı kararlar çerçevesinde

Türkiye’de Şeker üretiminin uluslararası piyasa koşullarına uyması gereği üretimde rekabeti

arttırmak adına devletin üretimden ve çiftçiyi koruyucu önlemlerden çıkmak adımını atması bir

başlangıçtır. Bu anlamda gerekli ayni ve nakdi yardımlar küçülmüştür. Şeker pancarı fiyatları

giderek düşmeye başlamış, bu fiyat düşüşlerine karşın devlet şeker pancarı üretimine miktar

kotası getirmiştir. Bu zamanla şeker pancarı üreticisinin ve şeker pancarı rekoltesinin azalmasına

neden olmuştur. Devlet şeker üreten dört kamu fabrikasını (Ağrı, Alpullu, Çarşamba ve

Susurluk) geçici de olsa üretimden kaldırmıştır. Bu dört fabrikaya ayrı ayrı bağlı bulunan pancar

üretim sahalarından gelen şeker pancarları bu fabrikalara yakın olup faaliyet gösteren diğer

fabrikalarda işleme alınmıştır.

Tablo 3. Kamu TÜRKŞEKER Fabrikasının 2003-2011 Dönemi Etkinlik Skorları


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

103

Tablo 4. Kamu TÜRKŞEKER Fabrikasının 2012-2016 Dönemi Etkinlik Skorları

Örneğin 2016 yılında Ağrı’nın pancarları Kars’a, Alpullu’nun pancarları Eskişehir’e,

Çarşamba’nınkiler Çorum’a ve Susurluk’unkiler gene Eskişehir’e teslim edilmiştir. Tablo 3 ve

4’ten çıkarılacak sonuç, her iki dönem için tüm yıllarda etkin fabrikalar Çorum, Ereğli ve

Kars’tır. Birinci dönemde yüksek bir performans ortalamasına rağmen (0,99) sadece 5 yıl etkin

çıkan Ankara, ikinci dönemde tüm yıllar etkin çıkmıştır. Kırşehir birinci dönemde sadece 3 yıl

etkin olmasına rağmen ikinci dönemin tüm yıllarında etkin bir üretim gerçekleştirmiştir. Her iki

dönemde sadece bir yıl etkin olamamış ama diğer tüm yıllarda etkinliği yakalamış olan fabrikalar

Afyon ve Erzurum’dur. Birinci dönemde bu iki fabrikaya etkinlik konusunda eşlik eden Susurluk

Fabrikası ise ikinci dönem çalıştırılmadığı için kendi alanında yetişen pancarların çoğu Eskişehir

Fabrikası’nda değerlendirilmiştir. Erciş, Bor ve Malatya birinci döneme göre etkinlik sayısında

artışlar gösterirken, Elbistan, Erzincan ve Kastamonu Fabrikaları birinci dönemde etkinlikleri az

olsa da olmasına rağmen, ikinci dönem içerisinde hiç etkinlik göstermemişlerdir. Birinci

dönemde hiç etkinlik göstermeyen Ağrı ise ikinci dönemde yukarıda değinildiği üzere

çalıştırılmamıştır. Diğer şeker fabrikalarının etkinlik skoru yüzdelik dilimlerinde, ikinci dönemde

birinci döneme göre herhangi bir büyük gelişme olmamıştır. Bu fabrikalar genelde aynı skor

yüzdeliklerini korumuşlardır. Örneğin, Ilgın ve Yozgat Fabrikaları’nın etkinlik ortalamaları

birincisinde azalmasına (0,992’den-0,979’e), ikincisinde yükselmesine rağmen (0,986’dan-

0,993’e) aşağı yukarı aynı skor bandında (birinci dönem ilk %40-%50, ikinci dönem ilk %33,3-

%50) kalmışlardır. Çok daha büyük skor bandına yükselme ya da skor bandından düşme bu ve

diğer şeker fabrikaları için olmamıştır.

Potansiyel İyileştirmeler Analizi (PİA), üretim analizinde etkin olmayan fabrikaların etkinliğe

ulaşabilmesi için hangi etkin fabrikaları, ne oranda referans alacağını göstermektedir. Bunun için


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

104

matris formundaki çözümlerde etkin firmaların “lamda” katsayılarına karşılık gelen oranlar,

etkin ülkelerin girdileriyle çarpılır. Böylece etkin olmayan fabrikanın etkin olabilmesi için

gerekli girdi hedef değerleri elde edilmektedir. Hedef değerleri cari değerlerden daha küçük

olmaktadır. Girdilerde yapılacak azalma etkin bir üretim sunacaktır. PİA, fabrikalar için bir

politika rehberidir. Etkin olabilmek için birçok girdiden önemli oranlarda vazgeçmek

gerekmektedir. Vazgeçilen girdilerin nerede ve nasıl değerlendirileceği etkinlik uzmanlarından

çok yöneticilerin, yatırımcıların ve girişimcilerin, görevidir. Girdilerin bir kısmının boşa

çıkmasıyla, bütün girdilerin homojen ve fabrikaların aynı dış şartlara sahip olduğu kabul edildiği

takdirde etkinlik sağlanacaktır.

Aşağıdaki Tablo 5’te görüldüğü üzere her iki dönem için, büyükten küçüğe normal etkinlik skor

sıralaması, PİA için en çok referans gösterilen fabrikaların sıralaması ve süper etkinliklerin

sıralaması görülmektedir. Her iki dönemde etkinlik sıralaması, referans sıralaması ve süper

etkinlik sıralaması arasında fabrika bazında bire bir örtüşme görülmemektedir. Buna rağmen, her

sıralamanın ilk onunda aynı şeker fabrikaları vardır. Kırşehir Fabrikası burada bir istisnadır.

Yukarıda da değinildiği üzere birinci dönemde çoğunlukla etkin olmayan Kırşehir Fabrikası

ikinci dönemde en etkin fabrikalar arasındadır. Tablo 5’te görüldüğü üzere en fazla referans

alınan etkin fabrikalar arasında üçüncü sırada yer almaktadır. Bu konuda Ankara Fabrikası’nda

da birinci döneme göre bir gelişme görülmekte ikinci dönemde en çok referans gösterilen etkin

fabrika, Ankara Fabrikası olmuştur.

Süper etkinlik, etkinler arasında en etkini bulmak açısından önemli fikir vermektedir. Her iki

dönemde de en etkin fabrikalar olan Ereğli, Kars ve Çorum ilk üç sırayı aynı sıralamada

paylaşmaktadırlar. Sonraki sıralamayı ise birinci dönemdeki etkinliklerden çok gerilerde bulunan

Kırşehir ve en son sıralamadaki Malatya’nın ikinci dönemde süper etkinlikte çok ileride olması

önemli bir etkinlik sıralamasını göstermektedir.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

105

Tablo 5. Kamu Şeker Fabrikalarının Etkinilk Referans ve Süper Etkinlik Sıralamaları

Dikmen ve Bozdağ (2018):465-466; Yazarların kendi hesaplamalarıyla buldukları sonuçlar.

Malatya’nın ikinci dönem normal etkinlik skorunda Eskişehir’le aynı sayıya (3) sahip olup,

Eskişehir’den daha yüksek bir süper etkinliğe sahip olmasında TÜRKŞEKER’in içinde

bulunduğu değişimlerin etkili olduğu düşünülebilir. İkinci dönem çalıştırılmayan Alpullu ve

Susurluk Fabrikaları’nın pancar sahalarından elde edilen şekerpancarlarının Eskişehir

Fabrikası’na transferi ve bu fabrikada işlenmesi, Eskişehir Fabrikası’nın kapasitesinden fazla

çalışmasına neden olmuş olabilir. Aşırı kapasite, şeker etkinliğinin düşmesine neden olmaktadır.

Kapanan fabrikaların işletme sermayelerinin diğer fabrikalara aktarılmasının da Kırşehir ve

Malatya Fabrikaları’nın bundan yararlanarak etkin çalışmasına olanak sağlaması ihtimali, gözden

kaçırılmamalıdır.

Potansiyel İyileştirmeler Analizi’nin bir sonucu olarak -her iki dönem için- etkin olan şeker

fabrikalarının ne kadar sıklıkla etkin olmayan fabrikalara rehberlik ettiği ve örnek gösterildiği

yukarıdaki Tablo 5’te referans sütunlarının karşılığı olarak büyükten küçüğe doğru

sıralanmaktadır. En fazla referans alınan etkin fabrikaların isimleri farklı renklerde karalanmıştır.

Birinci ve ikinci dönemde –ikinci dönemde çalıştırılmadığından Susurluk hariç- yüksek referans

alanlar, sıralamaları farklı olmakla birlikte genellikle üst sıralarda yer almaktadır (Tablo 5, ikinci

ve beşinci sütunlar). İkinci dönemde etkin olan Kırşehir’in referans sayısı da yükselmiş (19), en

çok referans gösterilen üçüncü etkin fabrika olmuştur. Eskişehir Fabrikasının etkinliğinin ikinci

dönem birinci döneme göre etkinliğinde meydana gelen azalma (9 yıllık birinci dönemde 6 yıl

etkinlik göstermişken, 5 yıllık ikinci dönemde 3 yıl etkinlik göstermiştir) referansının da çok

düşmesine (3) neden olmuştur. En yüksek referans gösterilen etkin fabrika birinci dönem Çorum

2003-2011 için Etkinlikler, Referans Sayıları ve Süper Etkinlikler 2012-2016 için Etkinlikler, Referans Sayıları ve Süper Etkinlikler

S Etkinlik M. Değer Referans R.S. Süp. Etkinlik Değer Etkinlik M. Değer Referans M. Süp. Etkinlik Değer

1 Çorum 9 1,000 Çorum 52 Ereğli 1,672 Ankara 5 1,000 Ankara 24 Ereğli 1,626

2 Ereğli 9 1,000 Afyon 47 Kars 1,533 Çorum 5 1,000 Ereğli 20 Kars 1,122

3 Kars 9 1,000 Erzurum 40 Çorum 1,133 Ereğli 5 1,000 Kırşehir 19 Çorum 1,101

4 Erzurum 8 1,000 Ereğli 36 Susurluk 1,123 Kars 5 1,000 Kars 16 Kırşehir 1,084

5 Afyon 8 0,997 Kars 24 Eskişehir 1,084 Kırşehir 5 1,000 Afyon 12 Malatya 1,077

6 Susurluk 8 0,992 Ankara 22 Erciş 1,069 Erzurum 4 0,997 Erzurum 11 Ankara 1,068

7 Eskişehir 6 0,990 Eskişehir 20 Afyon 1,040 Afyon 4 0,996 Çorum 9 Afyon 1,060

8 Ankara 5 0,987 Susurluk 19 Erzurum 1,037 Eskişehir 3 0,993 Bor 9 Erciş 1,049

9 Ilgın 5 0,986 Uşak 15 Ankara 1,017 Ilgın 3 0,979 Yozgat 9 Erzurum 1,017

10 Yozgat 5 0,986 Ilgın 14 Uşak 1,016 Yozgat 3 0,979 Erciş 5 Eskişehir 1,007

11 Burdur 4 0,981 Erciş 12 Erzincan 1,015 Malatya 3 0,978 Turhal 5 Yozgat 1,004

12 Uşak 4 0,981 Erzincan 12 Ilgın 1,003 Erciş 3 0,977 Uşak 5 Ilgın 0,998

13 Kırşehir 3 0,980 Yozgat 12 Muş 0,997 Bor 2 0,975 Eskişehir 3 Bor 0,991

14 Erciş 3 0,975 Muş 10 Yozgat 0,996 Uşak 2 0,975 Ilgın 3 Elazığ 0,987

15 Muş 3 0,968 Çarşamba 8 Burdur 0,994 Burdur 2 0,974 Burdur 2 Muş 0,984

16 Turhal 3 0,967 Kırşehir 5 Turhal 0,991 Elazığ 2 0,970 Muş 1 Uşak 0,982

17 Çarşamba 3 0,965 Burdur 5 Kırşehir 0,981 Muş 1 0,966 Elazığ 0 Burdur 0,977

18 Elazığ 3 0,955 Bor 5 Malatya 0,965 Turhal 1 0,957 Elbistan 0 Turhal 0,969

19 Erzincan 2 0,952 Malatya 5 Çarşamba 0,962 Erzincan 0 0,956 Erzincan 0 Erzincan 0,957

20 Bor 2 0,950 Elazığ 3 Bor 0,956 Kastamonu 0 0,945 Kastamonu 0 Kastamonu 0,944

21 Alpullu 2 0,946 Alpullu 2 Elazığ 0,956 Elbistan 0 0,925 Malatya 0 Elbistan 0,925

22 Elbistan 2 0,926 Elbistan 2 Kastamonu 0,952 Susurluk - - Susurluk - Susurluk -

23 Kastamonu 1 0,925 Kastamonu 1 Alpullu 0,946 Alpullu - - Alpullu - Alpullu -

24 Malatya 1 0,918 Ağrı 0 Elbistan 0,945 Ağrı - - Ağrı - Ağrı -

25 Ağrı 0 0,909 Turhal 0 Ağrı 0,909 Çarşamba - - Çarşamba - Çarşamba -


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

106

iken, ikinci dönem Ankara olmuştur. Tablo 6’da birinci ve ikinci dönemde etkin olmayan

fabrikaların, etkin fabrikaları referans alarak, etkin olabilmeleri için mevcut girdilerinde ne

kadarlık indirimlerde bulunmaları gerektiğinin dönem ortalamaları verilmektedir. Etkin olmayan

her fabrika için referans alınan etkin fabrikaların matris çözümlerinden elde edilmektedir. DEAP

programlama Potansiyel İyileştirmeler Analizini kendi yaparak her bir etkin olmayan fabrika için

“hedef girdi” büyüklükleri elde etmektedir. Bir anlamda, etkin olmayan şeker fabrikalarının

mevcut çıktıları etkin bir biçimde elde edebilmek için girdilerin her birinden ne kadar kullanması

gerektiği verilmektedir. Tablo 6, bir anlamda, etkin olmayan fabrikaların hedef girdi değerlerine

ulaşmak için, mevcut kullandıkları girdilerde yüzde kaç oranında azaltmaya gitmeleri gerektiğini

dönem ortalamaları olarak göstermektedir.

Tablo 6. İki Dönem için Şeker Fabrikalarının Etkin Olması için Girdilerinde Yapması

Gereken Ortalama Azaltmalar (%)

Tablo 6’da beş girdi, sütun sırasına göre Çiftçi (Fr), İşçi (Wr), Pancar (Be), Yakıt (Fu) ve

Birikmiş Amortisman (Dp)’dan ibarettir. Birinci dönemde (2003-2011) arasında ortalama olarak

var olan birinci girdi yani, çiftçi miktarını (Fr (I1)) en fazla azaltması gereken fabrika, %40’la

Burdur Şeker Fabrikası’dır. Bu etkin olmadığı yıllarda (9 yılın 5 yılı) Burdur fabrikasının etkin

olabilmesi için, bu yıllarda gerçekleştirmiş olduğu çıktıları daha az bir çiftçiyle sağlayabilmesi

için çiftçide yapması gereken ortalama azaltmadır. Burdur fabrikasının bu yıllarda etkinliği

sağlayabilmesi için sadece çiftçi miktarında (Fr) azaltması yeterli olmamaktadır. Ayrıca, işçi

sayısında (Wr), %10; pancar miktarında (Be), %1,4; yakıtta (Fu), %14,1 ve birikmiş

amortismanda (Dp), %1,4 oranlarında azaltmaya gitmek zorundadır (Tablo 6). İkinci dönemde

yukarıda da değinildiği üzere dört fabrika kapatılmıştır. Bunun önemli bir nedeni, bu dönemde

azalan reel şeker pancarı fiyatları nedeniyle pancar çiftçisinin giderek pancar üretimini azaltması


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

107

veya üretimden çekilmesidir. Tablo 7’de 2003-2017 arasında görüldüğü üzere pancar çiftçisinin

pancardan kazandığı, alım gücü karşısında -özellikle 2013 yılı en düşük seviyesine gelerek

azalmıştır. Tablo 7’nin son sütununda bu açıkça görülmektedir.

Tablo 7. Pancar Çiftçisinin Alım Gücü

Kaynakça: www.tuik.gov.tr

Azalan pancar üretimi şeker üretiminde pancarı hammadde olarak kullanan fabrikaların

birçoğunda şeker üretimini yapılamaz hale getirmiştir. Belli bir kapasiteye sahip fabrikaların az

bir hammadde için çalıştırılması, ekonomik olmaktan uzaktır. Bu fabrikalardan dördü –Ağrı,

Alpullu, Çarşamba ve –birinci dönem etkin olmasına rağmen Susurluk- ikinci dönemde geçici

olarak kapatılmıştır.

Potansiyel iyileştirmeler analizinin bir göstergesi olarak Tablo 6’da görüldüğü üzere ortalama

olarak bütün girdilerde en fazla azaltmaya ihtiyacı olan dört fabrika hem birinci dönem hem de

ikinci dönem için Elazığ, Elbistan, Muş ve Kastamonu’dur. Bunlardan Elbistan ve Kastamonu

(birinci dönemde çalışan ve ikinci dönemde kapanan Ağrı ve Alpullu fabrikaları sayılmazsa) her

iki dönemde en etkin olmayan iki fabrikadır (Tablo 5, Süper Etkinlik Skorları). Birinci dönemde

Ağrı ve Alpullu, en fazla girdi azaltımında bulunması gereken ilk beş fabrika arasına girmiş olsa

da ikinci dönemde kapatılmasına bir gerekçe olabilir. Fakat Susurluk en az girdi indirime ihtiyacı

olan üçüncü fabrika olsa da, ikinci dönemde bu fabrikanın kapatılmış olması dikkat çekici bir

durumdur (Tablo 5, birinci dönemde Susurluk Fabrikası süper etkinlik skorunda ilk dördüncü

sıradadır).

Birinci dönem “hedeflenen” girdi miktarları birinci dönem “cari” girdi miktarları ile

karşılaştırıldığında, bu rakamlar ne kadar birbirine yakınsa (bir anlamda hedeflenen girdinin cari

girdi oranına bölümü bire yakınsa) ikinci dönemde bu fabrikanın etkin olma olasılığı yüksektir.

Kırşehir Fabrikası’nın ikinci dönemde etkin olduğu görülür. Diğer etkin fabrikalar gibi Kırşehir

de birinci dönemde ortalama %89 oranında cari girdi miktarları hedeflenen girdi miktarlarına

yaklaşmıştır. Çorum, Ereğli ve Kars’ta hem birinci hem de ikinci dönemde etkin olmaları

nedeniyle herhangi bir girdi azalmasına gerek olmadığı için hedeflenen girdi miktarları cari girdi

miktarlarıyla aynı olduğundan birbirilerine oranları bire eşittir. Ankara %91, Erzurum %94,

Eskişehir %96, Ilgın %95, Yozgat %97, Afyon %98 şeklinde birinci dönem hedef girdilerin cari

girdileri karşılama oranları yüksektir. Bu yüksek oranlar, İkinci dönemde bunların etkin

fabrikalar olarak yer almasına olanak tanımıştır. İçlerinden Malatya, en az karşılama oranıyla

etkinliği yakalamış bir fabrikadır.

http://www.tuik.gov.tr/


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

108

Sonuç

Temmuz 2018 tarihi itibariyle Kamu Şeker Fabrikalarının 13’ü özelleştirme ihalesine girmiş,

bunlardan 12 tanesi özelleştirilmiştir (Kastamonu hariç). Bunlar, Afyon, Bor, Burdur, Çorum,

Elbistan, Erzincan, Erzurum, Ilgın, Kırşehir, Muş, Turhal ve Yozgat’tır. Bu fabrikaların satış

fiyatları aşağı yukarı günlük pancar işleme kapasitesine paralel olarak belirlenmiş ve bu

çerçevede satılmıştır. Bu fabrikalar, özelleştirilmelerine rağmen iktisadi ve sosyal anlamda bir

değer yaratabilmeleri için fabrikaların etkinlik analizleri çerçevesinde potansiyel iyileştirmeler

yapmaları gerekmektedir. Hem mevcut üretimlerini korumak hem de var olan girdi azaltımını

fabrikaların arazilerinde yeni yatırımlara olanak sağlayacak bir biçimde kullanmaları daha uygun

olacaktır. Yeni yatırımcılara TÜRKŞEKER’in, Tarım Orman Bakanlığı’nın ve Pankobirliğin

destekleri ve danışmanlıkları önemlidir. Çiftçilerle yeni anlaşmalar çerçevesinde ikame ürünler

üretmeye teşvik etmek, pancar girdisinde (etkinlik için) gereken azaltımı sağlamaya yardımcı

olacaktır. Gerekli olan amortisman birikimini azaltmak, yapılabilecek en zor iştir. Ama var olan

taşınır ve taşınmazların bir kısmının başka yatırımlarda kullanımı, yatırımcı için hem farklı bir

fırsat penceresi açacak hem de bu yolla fabrikaya ek bir kazanç imkânı verecektir. Böylece bu

yolla işletmeye kapsam ekonomilerinden yararlanabilme fırsatı sunulacaktır. Örneğin,

TÜRKŞEKER’de ve Pankobirlik’te olduğu gibi yatırımların bir kısmı büyükbaş hayvan

besiciliği ve süt ürünlerine kaydırıldığı takdirde bunun şeker fabrikasına olan maliyeti

düşürebilir. Çalışan işçinin yeni yatırımlarda istihdamı, onun işsiz kalmasını da engelleyecektir.

Tüm bunlar için kamu bankalarına da finansal sorumluluk düşmektedir. Azaltılan emek ve

sermaye girdilerinin güven altına alınabilmesi için denetlenebilir, düşük faizden kredi temini

gerekmektedir. Yukarıda özelleştirilen fabrikalardan Afyon, Erzurum, Ilgın ve Yozgat yapılan

analize göre ikinci dönemde (2012-2016 yılları arası) etkinliği büyük oranda gerçekleştiren

fabrikalardır. Afyon ve Erzurum kimi en etkin fabrikadan (Çorum) daha fazla referans

gösterilmektedir (Tablo 5). Bu fabrikaların girdilerinde çok fazla bir azaltıma gitmeye gerek

yoktur. Çorum ve Kırşehir en etkin fabrikalardan ikisidir (Tablo 5). Bu iki fabrikanın girdi

azaltımına gitmesi söz konusu değildir. İki fabrikanın etkinliklerini koruması –sürdürebilmesi

için de- kamu ile olan irtibatlarını kesmemeleri gerekmektedir. Özelleştirilen şeker fabrikaları

içinde en çok üzerinde durulması gereken fabrikalar, Bor, Burdur, Elbistan, Erzincan, Muş ve

Turhal’dır. Bu fabrikaların etkinliği yakalaması için yüksek oranda girdi azaltımına ihtiyacı

vardır. Ama var olan girdi azaltımının ise çiftçinin akidini fes etme, işçiyi işten çıkarma şeklinde

olması, kısa dönemde etkinliği getirse bile, uzun dönemli olarak bu etkinliğin sürdürülebilir

olmasını engelleyecektir. Bunun için bulunduğu bölgeler itibariyle farklı yatırım imkanlarının

değerlendirilmesi önemlidir. Bu konuda kamunun yanı sıra, bölgesel kalkınma ajanslarının, yerel

ticaret ve sanayi odalarının yardımları ve destekleri önemlidir.

KAYNAKÇA

Aslan, Ş. (2007) “Performans Ölçümünde Kıyaslama Yöntemi Olarak Veri Zarflama

Analizinin Kullanımı: Türkiye Şeker Fabrikaları Örneği”, Atatürk Üniversitesi İİBF

Dergisi, 21 (1), 383-396.

Avcı, S. (1997) “Dünya’da Şeker Sanayiinin Dağılışı ve Gelişmesini Etkileyen Unsurlar,

Coğrafya Dergisi 5, 225-258.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

109

Banker, R.D., Charnes, A., and Cooper, W.W. (1984) “Some Models for Estimating

Technical and Scale Efficiencies in Data Envelopment Analysis” Management Science,

30 (9), 1078-1092.

Bozdağ, E. G. (2010) “Türkiye’de Şeker Politikalarının Etkinliği”, Verimlilik Dergisi,

10(3), 163-177.

Charnes, A., Cooper, W.W., and Rhodes, E. (1981) “Evaluating Program and Managerial

Efficiency: An Application of Data Envelopment Analysis to Program Follow Thorough,

Management Science, 27(6), 668-697.

Charnes, A., Cooper, W.W., and Rhodes, E. (1978) “Measuring the Efficiency of

Decision-Making Units” European Journal of Operation Research 2(6), 429-444.

Çakır, S., Perçin, S. (2012) “Kamu Şeker Fabrikalarında Etkinlik Ölçümü: VZA -

Malmquist TFV Uygulaması”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12 (4), 49-

63.

Demirci, S. (2003). Şeker Kanunundaki Değişiklikle Olası Etkilerin Ekonomik Analizi,

No.102, Ankara: Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü Yayınları.

Dikmen, F. H. , Bozdağ, E. G. (2018) “Türkiye’de Kamu Şeker Fabrikaları için Bir

Etkinlik Analizi: 2003-2016”, İşletme Araştırmaları Dergisi, 10(3), 452-470.

Dikmen, F. H. , Bozdağ, E. G. (2017) “Türkiye ve 24 AB Ülkesi Tarım Sektörleri İçin

Bir Etkinlik Analizi: 2002-2013”, Ekonomik Yaklaşım 2017, 28(104), 121-142.

Er, C., Uranbey, S., (2004) Nişasta ve Şeker Bitkileri, Ankara Üni. Ziraat Fakültesi Yay.

No: 1538, Ankara.

Eştürk, Ö. (2018) “Türkiye’de Şeker Sektörünün Önemi ve Geleceği Üzerine Bir

Değerlendirme”, Anadolu İktisat ve İşletme Dergisi, 2 (1), 67-81.

Farell, M. J. (1957) “ The Measurement of Productivity Efficiency” Journal of The Royal

Statistical Society, 120, 253–290.

Geerdes, T., (1966) Ana Besin Maddelerinden Şeker ve Tarihi, TŞFAŞ Yay., Ankara.

Taşdoğan, B. , Taşdoğan, C. (2012), “Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.‘nin Malmquist

Endeksi Çerçevesinde Etkinlik Analizi”, Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi, 23: 59-77.

www.pankobirlik.com.tr

www.tuik.gov.tr

www.turkseker.gov.tr

http://www.pankobirlik.com.tr/

http://www.tuik.gov.tr/

http://www.turkseker.gov.tr/


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

110

TÜRKİYE’DE ŞEKER FABRİKALARININ ÖZELLEŞTİRİLMESİ VE İSTİHDAM

SEKTÖRÜ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ35

Özal Çiçek36 & Osman Kürşat Acar37

Özet

Özelleştirme politikaları ve uygulamaları, neo-liberal iktisadi politikaların ana eksenlerinden

biridir ve son 35 yıldır Türkiye’de bu politikalar denenmektedir. Özelleştirme politikalarının,

günümüz Türkiye’sinde en net hissedildiği alan; Cumhuriyetin kurulumundan bu yana devlet

ağırlıklı bir yapıya sahip olan şeker sektörü olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye’de şeker

sanayii; tarım ve hayvancılığa etkileri açısından önem taşıması dolayısıyla uluslararası tarım

tekellerinin hedefi haline gelmektedir. Özelleştirme politikaları, tarımsal ürün bazlı bir sanayi

dalı olan şeker üretimini önemli oranda azaltacak ve dolayısıyla şeker fabrikalarında çalışan on

binlerce sendikalı işçinin işinden edilmesine ya da erkenden emekliye sevk edilmesine yol

açacaktır. Diğer taraftan; yaklaşık olarak 1,5 milyon ortağa sahip pancar üreticisini bir araya

getiren Pankobirlik de bu süreçten etkilenecektir. Bu çalışmada; Türkiye’de şeker fabrikalarının

özelleştirilmesi ve özelleştirme süreçlerinin ortak kaybedenleri olan şeker fabrikası işçileri ve

pancar üreticilerine yansımaları analiz edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Özelleştirme, Türkiye, Şeker Sanayii, Şeker-İş Sendikası, Pankobirlik.

Privatization of Turkey’s Sugar Mill’s and Its Reflections on Employee Sector

Abstract

Privatization policies and practices is one of the main axis of the neo-liberal economic policies,

and Turkey has experienced these policies and it’s in last 35 years.

Sugar industry has had a state dominated structure since the establishment of the modern Turkey,

and it is confronted as the most clearly vulnerable area of privatization policies. Turkey’s sugar

industry has become target of international agricultural monopolies mostly because of its

importance on agricultural and livestock breeding. Current privatization policies may have

significantly reduced sugar production; an agricultural product-based industry, and thus leads

either to layoffs of tens of thousands of unionized workers working in sugar factories or cause an

early retirement of them. On the other hand; Pankobirlik, which brings beetroot producers with

approximately 1.5 million partners together, will also be impressed by this process. In this study;

the privatization of Turkey’s sugar factories and its reflections on employees and beet producers

as the common losers of privatization process will be analyzed.

35 Bu çalışma, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri

Anabilim Dalı, Öğretim Üyesi Yetiştirme Programı, SDÜ-ÖYP-05540-DR-13 nolu proje kapsamında Arş. Gör.

Özal ÇİÇEK tarafından, Dr. Öğr. Üyesi Osman Kürşat ACAR‘ın danışmanlığında yürütülen “Özelleştirme

Politikalarının İşçilerin Sendikalaşma Eğilimlerini Etkileme Potansiyeli: Kamu ve Özel Sektör Şeker Fabrikaları

Karşılaştırması” adlı doktora tezinden türetilmiştir. 36 Araş. Gör., Süleyman Demirel Üniversitesi, İİBF, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü. 37 Dr. Öğr. Üyesi, Süleyman Demirel Üniversitesi, İİBF, İnsan Kaynakları Yönetimi Bölümü.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

111

Keywords: Privatization, Turkey, Sugar Industry, Sugar Workers Union, Pankobirlik.

Giriş

Türkiye’de 1980’li yıllardan itibaren uygulama alanı bulan neoliberal iktisat politikaları bir

taraftan özelleştirmeleri gündeme getirmiş, diğer taraftan ise sendikalar ve kooperatifler gibi

kolektif yapıların hızla çözülmesine yol açmıştır. Bu durum hem işçi sınıfı hem de tarımsal ürün

üreticileri üzerinde ekonomik ve sosyal yıkım olarak tanımlanabilecek büyük etkiler yaratmıştır.

Üreticilerin topraktan koparak işçileşmeleri ve bu işçilerin sıklıkla iş kazalarına kurban gitmeleri,

özelleştirilen işletmelerin kapatılması ya da oldukça az sayıda çalışanla işletilmesi, sendikaların

yaşadıkları güç kaybı gibi süreçlerle gözlemlenen bu dönüşüm süreci gerek tarımsal ürün

üreticileri gerekse de şeker fabrikalarında çalışan işçiler açısından çalışma ilişkilerini dönüşüme

uğratmaktadır. Bu çalışmada; özelleştirme sürecinde olan şeker fabrikalarının satılması

sonucunda meydana gelecek olan yeni düzlemin şeker pancarı üretiminde yer alan çiftçiler ve

şeker fabrikalarında çalışan işçiler üzerindeki etkileri değerlendirilmiş ve Burdur Şeker Fabrikası

örneği üzerinden öncü bir çalışma dizayn edilmiştir. Bu açıdan; literatür taramasının yanı sıra

Burdur ilinde Pankobirlik ve Şeker-İş Sendikası yöneticileriyle yarı yapılandırılmış görüşme

kâğıdı kullanılarak görüşmeler gerçekleştirilmiştir.

Türkiye’de Şeker Pancarı Tarımı ve Şeker Üretimine Dair Değerlendirmeler

Pancar ve şeker üretimi, Türkiye’de tarımsal üretim ve gıda sanayiine yönelik üretimin ana

faaliyet alanlarından birisini oluşturmaktadır. Modern tarımsal faaliyetlerin ve sanayi

yatırımlarının ilk nüvelerinin görüldüğü pancar ve şeker üretimi, günümüzde de modern ve

verimli tarımsal aktivitelerin ve modern sınai üretim faaliyetlerinin süregeldiği yerel ve kırsal

kalkınmanın sürdürülmesine katkı sağlayan ürünlerin başında gelmektedir. Türkiye’de şeker

sanayii, kırsal kesimde sağladığı istihdamla birlikte kentlere göçü önlerken diğer taraftan ise;

tarımın makineleşerek modernizasyonuna katkı sağlamaktadır. Kooperatifler aracılığıyla pancar

ve şeker üretiminin gerçekleştirilmesi ve bu yolla üretilen ekonomik katma değerin ülke

içerisinde ve pancar üreticisinde kalması, küresel sermaye karşısında bir alternatif örgütlenme ve

ulusal üretim biçimi olarak dikkatleri çekmektedir (Öztaş vd., 2015: 19).

Şeker pancarı üretimi, Türkiye’nin sosyo-ekonomik yaşantısını önemli derece etkilemektedir.

Şeker pancarı, şeker fabrikaları için hammadde kaynağı olmanın yanı sıra; tarım sektörünü ve

çiftçiyi kalkındıran, besi hayvancılığı için yem bitkisi özelliği gösteren bir üründür. Üretilen

pancar; taşımacılık, tarım alet ve makinaları olmak üzere pek çok sektörün gelişimine ve gübre,

ilaç gibi girdilerin kullanımıyla birlikte endüstriyel sektöre belirgin katkılar sunmaktadır. Şeker

pancarı, kendisinden sonra ekilecek olan ürünler için de toprakta verimliliği artırmakta ve

alternatifi olarak gösterilen ürünlere nazaran daha fazla istihdam olanağı yaratmaktadır. Çiftçiye,

tarımda makineleşme, gübre kullanımı ve tarım ilacı kullanmayı öğreten şeker pancarı tarımı,

çiftçilerin köy ve tarlalarına bağlanmasına, ailenin tüm fertlerine iş imkânı yaratılmasına, göçün

önlenmesine, bölgeler arasındaki gelişmişlik farklarının azaltılmasına ve kırsal kalkınmaya katkı

sağlamaktadır. Türkiye’de şeker pancarı tarımı; Doğu Karadeniz, Ege ve Akdeniz’in sahil şeridi

ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi dışındaki tüm bölgelerde yapılabilmektedir. Şirketlere tahsis

edilen pancar şekeri kotaları üretim garantisi sağlanması adına belirlenen pancar ekim

alanlarından üreticiler ve/veya onların temsilcileri ile şirketler veya fabrikalar arasında

gerçekleştirilen sözleşmelerle birlikte kota kapsamında gerçekleştirilmektedir (Türkşeker, 2018:

33-34).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

112

Türkiye’de sözleşmeli ekim, kontrollü tarımsal kredi ve garantili fiyat sistemi gibi

uygulamalar ilk kez şeker sanayiinin oluşumuyla birlikte yaşama geçirilmiş ve şeker sanayiinin

kurulumu ile birlikte modern anlamda tarım yapılmaya başlanmıştır. Bunun akabinde; modern

tekniklerle tarım gerçekleştirmek amacıyla makineleşme hızla artmış ve gübre kullanımı,

münavebeli ekim sistemi, sertifikalı tohum kullanımı gibi uygulamalarla birlikte daha ürünün

yetişme sürecinden itibaren bilinçli hareket edilerek verim arttırılmaya çalışılmıştır (Erdinç,

2000: 111-112). Şeker pancarı, dörtlü münavebe sistemi dolayısıyla dört yılda bir aynı tarlaya

ekilmektedir. Bu doğrultuda; fasulye, buğday, mısır ve ayçiçeği gibi ürünler şeker pancarı ekim

alanları için önerilebilmektedir (Pankobirlik, 2018). Bunun dışında; yalnızca şeker pancarına ait

bir özellik olarak; pancar çiftçisinin elindeki şeker pancarını satamamak gibi bir durumu söz

konusu değildir. Şeker fabrikası ile yapılan sözleşmeye bağlı olarak pancar çiftçisi kendisini de

garanti altına almaktadır (Oluç, 1946: 113). Diğer taraftan; şeker pancarı, içinde barındırdığı su

oranı ve ağırlığı dolayısıyla tarlalardan toplanmasının hemen akabinde en yakınında yer alan

şeker fabrikasına hızlı bir şekilde ulaştırılmak durumundadır. Bu açıdan; şeker sanayi

tesislerinin, pancar tarlalarının yakınlarında kurulumu zorunlu bir durumdur. Bu özelliğiyle

birlikte; şeker sanayii pek çok endüstri kolundan ayrılmakta ve diğer pek çok endüstrinin aksine

istihdam ettiği nüfusu zirai alanda tutmakta ve hatta şehir nüfusunu bile zirai alanlara

çekebilmektedir (Tanoğlu, 1942: 126). Bu açıdan; şeker pancarı ekim alanları ile şeker

fabrikaları birbirinden ayrılmaz bir bütün olarak değerlendirilmektedir. Çiftçiler, kış döneminde

tüm zirai çalışmalar durmuş veya işsiz kaldıkları dönemler içerisinde yakınlarında yer alan şeker

fabrikaları bünyesinde gündelikli olarak çalışma imkânı bulabilmektedir (Oluç, 1946: 112).

Diğer taraftan; şeker sanayiinin fabrika, müdürlük ve tesislerinde memur, işçi ve hizmetli

istihdamına gereksinim duyulmakta ve bu sanayi dalının gereksinimleri doğrultusunda yıl

içerisinde kimi zaman 3-5 aylık sürelerle ancak 24 saat çalışılan istihdam türleri

görülebilmektedir. Mevsimlik işçilik olarak betimlenen bu istihdam türünde yer alan çalışanlar,

ortalama 100-120 günlük üretim süreci içerisinde istihdam edilmektedir (Erdinç, 2000: 116).

Daimî statüde yer alan işçilerin yanında mevsimlik işçiler ve kampanya dönemi işçileri gibi

geçici statüde yer alan işçilere ihtiyaç duyulmasının en önemli sebebi; mevsimlik bir bitki olan

şeker pancarının çürümeden, en kısa süre zarfında işlenmesi gerekliliğinden kaynaklanmaktadır.

Bu açıdan; şeker fabrikalarında yoğun çalışmanın gerçekleştirildiği kampanya dönemlerinde çok

sayıda geçici işçiye ihtiyaç duyulmakta ve kampanya süreci sona erene dek bu işçiler

çalıştırılmaktadır (Güven, 1967: 20-22). Şeker sanayii, fabrika ve tesisler bünyesinde istihdam

yaratmanın yanısıra şeker pancarı üretiminde yer alan çiftçiler açısından da istihdam olanağı

sağlamaktadır. Pancar yetiştirme süreci içerisinde; toprağın hazırlanma süreci, ekimi,

çapalanması ve pancarın sökülmesi gibi birtakım işlemlerin yapılması gerekmekte ve pancar

yetiştiriciliği sürecinde diğer pek çok zirai ürüne nazaran daha fazla işgücüne gereksinim

duyulmaktadır (Tekeli, 1964: 29). Alternatif tarım ürünleri olarak görülen ayçiçeğine göre 5,

mısıra göre 8, buğdaya göre ise 13 kat daha fazla istihdam yaratabilen şeker pancarı üretimi,

şeker sektöründe meydana gelebilecek daralmalar durumunda zincirleme bir reaksiyonla başta

tarım, hayvancılık, nakliye ve hizmet sektörleri olmak üzere pek çok alanı etkileyebilecektir

(Öztaş vd., 2015: 19).

Şeker üretimi, şeker pancarı çiftçisiyle birlikte organize edilen bir sanayi dalı olarak; bir yönüyle

tarladaki şeker pancarı üretimiyle ilintiliyken, diğer yönüyle ağır bir sanayi dalını temsil

etmektedir. Tarım ve sanayinin bu derece karşılıklı olarak birbirine bağlı olduğu şeker sektörü


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

113

içerisinde kurulan organik bağ; şeker fabrikalarının, pancar çiftçileri tarafından kooperatif

şeklinde örgütlenmelerini de elzem hale getirmektedir. Kooperatif yoluyla, pancar çiftçisi şeker

fabrikasına bağlanmakta ve bu organik bağın devamlılığı sağlanmaktadır. Diğer taraftan; iktisadi

yönden zayıf olan pancar üreticilerinin güçlü finansal kaynaklara sahip olan şeker fabrikaları

karşısında örgütlenmeleri eşit bir ekonomik iş birliğini ve ortak çıkar aidiyetini

güçlendirmektedir. Kooperatifler halinde işletilmeyen şeker fabrikalarında; pancar üreticisi

çiftçiler, ekonomik ve teknik olgular sebebiyle şeker fabrikalarının belirlediği fiyat ve alım

politikalarına tabii olduklarından ötürü, emeklerinin karşılığını tam olarak alamamak riskiyle

karşı karşıya kalabilmektedir. Şeker sektörünün bu özelliğinden kaynaklı olarak; pancar

aracılığıyla şeker üretimi gerçekleştiren ülkelerin çoğunda kooperatifler aracılığıyla şeker üretimi

sağlanmaktadır. (Şeker-İş, 2014: 123-124).

Tablo 1: Türkiye’de Şeker Pancarı Tarımı: Genel Değerlendirme (2002-2017)

Yıl Pancar Eken

Çiftçi Sayısı

Ekilen Alan

(Dekar)

Üretim

(Ton)

Verim

(ton/dekar)

%16 Polar

Şeker İçeren

Pancar

Fiyatları

(TL/ton)

2002 492.232 3.724.680 16.523.166 4,4 74.00

2003 459.571 3.153.030 12.622.934 4,0 88.31

2004 390.635 3.153.440 13.517.241 4,3 98.91

2005 347.814 3.358.120 15.181.247 4,5 99.00

2006 311.799 3.256.995 14.452.162 4,4 92.00

2007 246.797 3.002.421 12.414.715 4,1 96.00

2008 209.115 3.219.806 15.488.332 4,8 110.00

2009 187.937 3.244.428 17.274.674 5,3 116.00

2010 196.901 3.291.669 17.942.112 5,5 118.00

2011 171.752 2.972.648 16.126.489 5,4 126.00

2012 140.682 2.806.945 14.919.940 5,3 137.00

2013 126.307 2.913.282 16.488.590 5,7 147.00

2014 124.354 2.887.851 16.743.045 5,8 159.00

2015 103.400 2.744.873 16.022.783 5,8 191.00

2016 105.460 3.224.477 19.592.731 6,1 194.00

2017 110.146 3.392.742 21.149.020 6,2 210.00

Değişim

(2002-17) %-78 %-9 %28 %41 %184

Kaynak: (Türkşeker, 2018: 34; Pankobirlik, 2017: 1; ZMO, 2016; TÜİK, 2017)

verilerinden derlenerek hazırlanmıştır.

Tablo 1’deki verilerden hareketle, toplam üretici sayısı % 78, dekar bazında ekilen alan

% 9 azalırken, üretim % 28, verimlilik % 41 ve nihayetinde pancar fiyatları % 184 oranında

artmıştır. Verilerin özetle ifade etmek istediği; daha az sayıda çiftçiyle daha fazla ürün elde

edildiği, pancar fiyatlarının da yükselmeye devam ettiği şeklindedir. Bu durum; pancar

üreticiliğinde alan olarak azalan ancak verimli toprak sahipliğine ve buna sahip az sayıda zengin

çiftçiye doğru bir yönelim olduğunu göstermektedir.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

114

Tablo 2: TÜRKŞEKER’de Çalışan Personelin Durumu [Şeker Sanayii Fiili

Ortalama] (2008-2017)

Yıl I Sayılı

Cetvel

(Memur)

II Sayılı

Cetvel

(Sözleşmeli

Personel)

II Sayılı

Cetvel

[Yrd.Hzm]

(Sözleşmeli

Personel)

Daimî

ve

Sürekli

İşçi

Kadrosuz

Sürekli

İşçi

Kampanya

ve

Mevsimlik

İşçi

Toplam

Çalışan

Sayısı

2008 255 2.491 255 9.789 206 2.352 15.348

2009 260 2.328 224 9.279 205 2.243 14.539

2010 261 1.828 208 8.865 174 2.207 13.543

2011 256 1.740 192 8.442 113 2.107 12.850

2012 256 1.685 161 7.902 95 1.977 12.076

2013 249 1.645 135 7.119 76 1.893 11.116

2014 250 1.584 124 6.655 56 1.766 10.435

2015 239 1.510 103 6.243 43 1.558 9.696

2016 231 1.445 86 5.807 35 1.455 9.059

2017 238 1.327 79 5.319 23 1.307 8.293

Kaynak: TŞFAŞ Faaliyet Raporları (2008-2017) verilerinden derlenerek

oluşturulmuştur.

Tablo 2’de; Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. bünyesinde çalışan personelin 2008-2017 yılları

arasındaki şeker sanayii içerisindeki fiili ortalaması değerlendirmeye alınmıştır. Bu dönem

aralığı içerisinde; toplam çalışan sayısı 15,3 binden 8,2 bine azalarak %46 oranında daralmıştır.

Ele alınan kadro statüleri içerisindeki tüm verilerde azalmalar gözlemlenmektedir. Memur sayısı

%7; sözleşmeli personel sayısı %47; yardımcı hizmetler bünyesindeki sözleşmeli personel sayısı

%69; daimi ve sürekli işçi sayısı % 46; kadrosuz sürekli işçi sayısı % 89, kampanya ve

mevsimlik işçi sayısı % 44 oranında azalmıştır. Bu durum; şeker sanayiinde özelleştirme

tartışmalarının başladığı 2000’li yıllardan günümüze düzenli bir şekilde şeker fabrikalarında

çalışan sayısında azalma olduğunu, kamu işçisi alımlarının durdurulduğunu ve bu eksikliğin

taşeronlaşma yoluyla giderilmeye çalışıldığını göstermektedir.

Neoliberal Politikalar ve Türkiye’de Şeker Fabrikalarının Özelleştirilmesi

1990’lı yılların başından itibaren şeker ithali yetkisinin özel şirketlere de tanınmasıyla birlikte

Türkiye Şeker Fabrikaları A. Ş’nin tekel olmaktan çıkması, 5 Nisan 1994 istikrar tedbirleri

doğrultusunda şeker ithalatının artması ve 1996 yılında Dünya Ticaret Örgütü’ne verilen

taahhütler çerçevesinde şeker üretimi korunmaya alınmıştır (Fedai, 2016: 463). Dünya Ticaret

Örgütü’yle gerçekleştirilen tarım antlaşması doğrultusunda Türkiye, ilk etapta şeker üretimini

kontrol altına almak amacıyla pancar ekim alanlarını sınırlandırmış ve 1998 tarihi itibariyle aşırı

pancar üretiminin kendisine gerekçe olarak sunulmasının da etkisiyle “Kotalı Üretim ve

Kademeli Fiyatlandırma” sistemini uygulamaya başlamıştır. Getirilen sistemle birlikte; üretimde

istikrarın sağlanması hedefiyle üretim kısıtlanmış ve fabrikalarla pancar üreticileri arasında

yapılan sözleşmeler aracılığıyla ekilecek pancar miktarları belirlenmiştir. Kotaların belirlenmesi

ve fabrikalar arasındaki dağıtımı, 2001 tarihinde çıkarılan 4634 sayılı Şeker Kanunu’na kadar

TÜRKŞEKER tarafından gerçekleştirilmiştir (Aytüre, 2004: 87).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

115

1999 ve 2001 tarihlerinde yaşanan ekonomik krizler sonrası Dünya Bankası ve IMF ile

gerçekleştirilen görüşmelerin ardından yapılan Stand-By antlaşmalarında çay, tütün ve şeker gibi

tarıma dayalı sanayiler içerisinde yer alan tüm kamu iktisadi teşebbüslerinin özelleştirilmesi

talep edilmiş ve bu alanlarda yeni yasalar çıkarılması istenmiştir (Fedai, 2016: 463). The Morgan

Bank’ın 1986 tarihli Özelleştirme Ana Planı içerisinde yer alan Türkiye Şeker Fabrikaları

A.Ş.’nin, özelleştirme kapsamına girmesi ilk defa 22.06.2000 tarihinde IMF’ye verilen niyet

mektubu içerisinde gözlemlenmiştir (Türkşeker, 2018: 51). 2000/92 sayılı Özelleştirme Yüksek

Kurulu kararıyla Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. özelleştirme kapsamına alınırken 2001 krizi

sonrası Ekonomiden Sorumlu Devlet Bakanlığı’na getirilen Kemal Derviş tarafından

uygulamaya konulan Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı ile birlikte çıkarılan yasalardan birisi de

19.04.2001 tarihinde 24378 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan 4634 sayılı Şeker Kanunu

olmuştur (Fedai, 2016: 463). Dönemin AB’ye uyum süreci programıyla ilintili politikalarından

biri olan 4634 sayılı Şeker Kanunu ile birlikte yurtiçindeki şeker talebinin ülke içindeki şeker

üretimi ile karşılanması ve gerektiğinde ihracata yönelik olarak Türkiye’deki şeker rejiminin,

şeker üretimindeki usul ve esaslara göre fiyatlandırılması ve pazarlanmasına yönelik şart ve

yöntemler belirlenmiştir (Tosun ve Arslan, 2016: 329).

4634 sayılı Şeker Kanunu’nun ilkeleri; şeker üretiminde istikrarın sağlanması, şeker sektörünün

iç piyasadaki rekabet kuralları doğrultusunda yönlendirilmesi, Avrupa Birliği, Dünya Ticaret

Örgütü ve diğer uluslararası taahhütlerle uyum içerisinde olunması ve şeker sektöründe

gerçekleştirilecek olan özelleştirmelere olanak sağlayacak hukuki alt yapının oluşturulması

şeklindedir (Türkşeker, 2018: 27). 4634 sayılı Şeker Kanunu ile birlikte getirilen en önemli

değişikliklerden bir tanesi; şeker fabrikalarının kurulumuna yönelik kısıtlamaların kaldırılması

olmuştur (Demirci, 2003: 14). Böylece; 2007 yılıyla birlikte şeker pancarıyla şeker üretimi

gerçekleştirilen fabrika sayısı toplamda 33’e ulaşmıştır. Bu fabrikalardan 25 tanesi Türkiye Şeker

Fabrikaları A.Ş.’ye, beşi Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birliği’ne (PANKOBİRLİK), diğer üç

fabrika ise 4634 sayılı Şeker Kanunu yürürlüğe girmeden önce Bakanlar Kurulu’ndan kuruluş

izni alan özel şirketlere aittir (Türkşeker, 2018: 24-29). Bir diğer değişiklik, pancar fiyatlarının

Bakanlar Kurulu tarafından belirlenmesine yönelik kuralın kaldırılarak, fiyatların her yıl şeker

fabrikası sahipleriyle pancar üreticileri arasında yapılacak olan sözleşmelerle belirlenmesidir. Bu

şekilde; şeker sektörü daha liberal bir yapıya dönüştürülmüş ve şeker sanayiinin ülke genelinde

tek bir elden yönetilmesine yönelik kamu ağırlıklı anlayış sona erdirilmiştir (Odaman, 2007: 68).

Çiftçilerin, teslim edecekleri pancar miktarlarına yönelik getirilen kota sınırlamasıyla birlikte AB

ülkelerinde görülenin aksine kamu kesiminin minimum düzeyde fiyat belirleme imkânı ortadan

kalkmakta ve yaygınlaşan özelleştirmelerle birlikte çiftçinin kendisine önerilen düşük fiyatlar

dolayısıyla şeker pancarı üretiminden vazgeçmesine neden olmaktadır (Kıymaz, 2003: 21-22).

Diğer taraftan; şeker fabrikalarının özelleştirilmesi süreci, Şeker-İş Sendikasının Danıştay’a

götürdüğü davalarda verilen iptal kararları, özelleştirme ihalelerine herhangi bir teklif gelmemesi

(Türkşeker, 2018: 52; Şeker-İş, 2018), kamusal tekel konumundaki Telekom, TEKEL v.b.

kuruluşlara öncelik verilmesi, şeker fabrikalarının bulunduğu iller ve çevresindeki şeker pancarı

üretici ailelerinden kaynaklanabilecek siyasal oy kayıpları vb. sebeplerle 2018 yılına değin

uzamıştır.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

116

Tablo 3: 2018 Yılı İtibarıyla Şeker Fabrikalarında Kamu-Özel Sektör Dağılımı

Pancar Şekeri

Üreten Şirketler Şeker Fabrikaları

Özelleştirme

Öncesi Sektör

Ağırlığı (%)

Özelleştirme

Sonrası Sektör

Ağırlığı (%)

TŞFAŞ

(TÜRKŞEKER)

[12 Fabrika]

Susurluk, Uşak, Eskişehir,

Ankara, Ereğli,

Çarşamba, Kastamonu,

Malatya, Elâzığ, Kars,

Ağrı, Erciş

%76 %36

PANKOBİRLİK

[6 Fabrika]

Konya, Çumra, Kayseri,

Boğazlıyan, Turhal,

Amasya

%15 %18

ÖZEL

ŞİRKETLER

[15 Fabrika]

Adapazarı, Kütahya,

Aksaray, Alpullu, Burdur,

Afyon, Ilgın, Bor,

Kırşehir, Çorum, Yozgat,

Elbistan, Erzincan,

Erzurum, Muş

%9 %46

Kaynak: Tablo yazarlar tarafından oluşturulmuştur.

Özelleştirme süreci öncesinde 33 şeker fabrikasının 25 tanesi Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.

bünyesinde iken özel sektör bünyesinde yer alan 8 adet şeker fabrikasından 5’i Pancar Ekicileri

Kooperatifleri Birliği (Pankobirlik) kapsamında 3’ü ise tamamıyla özel şirketlerin kontrolü

altında bulunmaktaydı. 20.02.2018 tarihli özelleştirme kararı sonrasında Türkiye Şeker

Fabrikaları A.Ş. bünyesinde 25 fabrikadan yalnızca 12’si kalırken, Pankobirlik’e ait 6, özel

sektörde ise 15 şeker fabrikası yer almaktadır.

Şeker Fabrikalarının Özelleştirilmesi Üzerine Bir Alan Araştırması: Burdur Şeker

Fabrikası Örneklemi

Çalışma kapsamında özelleştirme süreci devam eden Burdur Şeker Fabrikası’nda 16.08.2018

tarihinde örgütlü şeker işçilerinin sendikası Şeker-İş Burdur Şube Başkanıyla ve yine aynı tarihte

Burdur-Isparta Pancar Ekicileri Kooperatifi’nde Zirai İşlerden Sorumlu Müdür Yardımcısı ile

yüz yüze görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Mülakatlarda şeker fabrikalarının özelleştirilmesine

karşı bakış açısı, toplumsal kesimlere yansımalar, özelleştirme sonrasında üretimin sürekliliğine

yönelik endişeler gözlemlenmeye çalışılmıştır. Gerek Şeker-İş sendikasının gerekse de

Pankobirlik’in en azından Burdur özelinde özelleştirmeye ideolojik olarak karşı olmadığı, ancak

devletin rolünü öne çıkaran farklı yöntemler izlenmesi gerektiğine yönelik fikirler beyan ettikleri

görülmektedir:

“Biz, özelleştirmeye hiçbir zaman için karşıt bir bakış açısı içerisinde olmadık. Lakin

şöyle bir özelleştirmeden yanayız; işçinin, çiftçinin bir arada olduğu, devletin gözetiminde bir

özelleştirmeden tarafız.” (Şeker-İş Şube Başkanı Görüşme)

“Biz aslında özelleştirmeye karşı değiliz. Ama burada Burdur’daki gibi bir özelleştirme

mantığının karşısındayız. Fabrika, ıslah edilebilir ve devletin hantallığından kurtarılabilirdi. Bu


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

117

noktada; Pankobirlik’in güzel bir projesi vardı. İşletme hakkını bize verin, fabrika diğer herşey

devletin kontrolünde kalsın şeklindeydi. Şu anki durumda fabrikanın üzerindeki arazi de dahil

olmak üzere herşey gitti, devletin elinde öyle bir alan yok artık; kim bilir şehrin ortasında kalan o

alana neler yapacaklar.” (Pankobirlik yöneticisi)

Burdur özelinde; gerek Şeker-İş Sendikası, gerekse de Pankobirlik bölge yetkilileri

özelleştirmenin kendisine karşı olmadıklarını ve sosyal tedbirleri içeren bir özelleştirme

projesine destek verebileceklerini vurgulamışlardır. Şeker-İş şube yöneticisi, işçiler ile çiftçilerin

ortak hareket ettiği ve devletin denetim fonksiyonunu uyguladığı bir fabrika rejiminin sorunları

çözeceğini düşünürken, Pankobirlik yöneticisi ise; Şeker-İş şube yönetiminin düşüncesine paralel

olarak; şeker üretiminin devamlılığı açısından işletme hakkının kendilerine verilebileceği ve her

koşulda fabrikanın kamu mülkiyetinde kalacağı çözümlere bile destek verebileceklerini ifade

etmiştir. Gelişen süreçte ise Burdur Şeker Fabrikası’nın arazisiyle birlikte satılmasından dolayı

kent merkezinde kalan arazinin rant alanı haline geleceğine yönelik endişeli bir bekleyiş hali

kamuoyunun dikkatine sunulmaktadır. Dolayısıyla; çiftçiler ve şeker işçileri bu durumun

kaybedenleri olacaktır.

Özelleştirme sürecinin şeker fabrikası işçilerine nasıl yansıdığı sorusu çiftçi ve işçilerin neden

birlikte hareket etmeleri gerektiğini göstermesi bakımından önemlidir. Bu konuda Şeker-İş

Sendikası Burdur Şube Başkanı şu şekilde cevap vermiştir:

“Özelleştirme İdaresi Başkanlığı’nın aldığı karar doğrultusunda; emekliliği dolan arkadaşlarımız

(73 işçi) emekli edilecekler. Zoraki emekli yapacaklar yani bizi. … Emekliliği dolmamış ve

diğer satılmayan şeker fabrikalarında çalışmak isteyen arkadaşlarımız (75 işçi) ise dilekçe

vererek satılmayan şeker fabrikalarına tayinlerini istediler. … 94 arkadaşımız, 4/b statüsü

kapsamında diğer kamu kurum ve kuruluşlarına müracaat ettiler. 7 arkadaşımız ise herhangi bir

işlemde bulunmayarak kendi sonlarını beklemeye başladılar. Önümüzdeki süreçte Burdur Şeker

Fabrikası’nda Şeker-İş’e bağlı herhangi bir sendikalı çalışan kalmayacak maalesef.”

Şeker fabrikasının özelleştirilmesi süreci yalnızca ürünleri işlenecek olan çiftçiler ve üretken işçi

sınıfı üzerinde etki yaratmayacaktır. Pankobirlik yöneticisine göre fabrikanın kapanması Burdur

ve çevresinde önemli toplumsal problemlere yol açma potansiyelini taşımaktadır:

“Peki, Burdur Şeker fabrikası kapatılırsa ne olur? Günümüzdeki en büyük maliyetlerden biri

nakliye, burada üretilen şeker pancarının Konya, Uşak ya da Afyon’daki fabrikalara

götürülebilme şansı da yok. Taşıma maliyeti arttığı için, fabrika sahipleri bunu almak

istemeyecektir. Çiftçi, göndermeye çalışsa tüm kazancı, nakliye ücretine gidecektir. Bu durumda;

bu fabrika kapanırsa, bölgede şeker pancarı tarımı biter. Peki, pancar tarımı biterse ne olur?

Ortaya çıkan şeker açığını nişasta bazlı şeker ve tatlandırıcılar doldurur. Hayvancılık çok

etkilenir, yem fiyatları yükselir. Hayvancılık yapan küçük işletmeler yok olur. Çiftçi de

kendisine yeni bir üretim deseni bulmaya çalışır. Tabii potansiyel olarak şehirlere ya da merkezi

bölgelere göç de cabası.”

Dolayısıyla şeker fabrikasının özelleştirilmesi, göç, yeni ürünlere yönelme, hayvancılığın

ekonomik sürdürülebilirliğinin ortadan kalkması gibi fabrikanın ötesine geçen sosyal etkilerde

bulunma potansiyeline sahiptir.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

118

Özelleştirilmesinin ardından Burdur Şeker Fabrikası’nın geleceğine yönelik ortaya çıkan

belirsizlikler örgütlü şeker işçilerinin temsilcisi durumundaki Şeker-İş Sendikası Burdur Şube

Başkanı’nı da yoğun bir şekilde düşündürmektedir:

“Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. bünyesinde yer alan 25 fabrikadan 14 ünün neye göre

seçildiğini bilmiyoruz. İlk etapta; portföylerle satışlar ve ardından Danıştay’dan dönen davalar

derken en sonunda fabrikaların tek tek satışına karar verildi. Satışı gerçekleştirilmek istenen 14

fabrika içerisinde Ilgın gibi yüksek teknolojili bir fabrika da var. Afyon gibi üretim maliyetleri

düşük aynen keza Turhal, Çorum, Kırşehir, Yozgat, Burdur gibi fabrikalar da. Düşünün ki siz bu

fabrikaları satışa çıkarıyorsunuz, beş yıldır faaliyet göstermeyen âtıl kalmış Çarşamba şeker

fabrikasını satmıyorsunuz. Mesela; Kayseri Şeker, Turhal’daki fabrikayı alarak şeker üretimini

devam ettirecek. Diğer fabrikalar için de benzer örnekler var; işte Kırşehir gibi, ama burada

Burdur’da fabrikayı satın alan firmada- Erser-Sterk Ortak Girişim Grubu’nun- şeker üretimini

sürdürmek gibi bir eğilimi filan yok. Alan firmanın ne pancar tarımıyla ne de şeker üretimiyle

ilgili olduğunu düşünmüyoruz. Bunun zaten yanlış bir özelleştirme olduğunu başından beri dile

getirdik.” (Şeker-İş Yöneticisi)

Burdur-Isparta Pancar Ekicileri Kooperatifi yetkilisi de benzer endişeleri paylaşmaktadır:

“Devlet ille de üretim sektörünün içerisinde olsun demiyorum. Ancak; denetleyici olarak

mutlaka yer almalı. Şeker stratejik bir sektör ve asla kaderine terk edilmemeli. Bir şekilde bu işin

içinde Pankobirlik ve Devlet mutlaka olmalı ki, fabrikayı satın alan 3 sene sonra, 5 sene sonra

üretimi sona erdirmesin. 5 sene sonra; kota ne olacak, fabrika ne olacak, üretim devam edecek

mi diye düşünmek zorunda kalmayalım.”

Fabrikanın özelleştirildikten sonra işletilip işletilmeyeceğine dair endişeler yoğun bir şekilde

hissedilmektedir. Türkiye özelleştirme tarihinde sıkça görüldüğü üzere arsalarıyla birlikte

özelleştirilen fabrikaların, şehir merkezinde kalan ve rantı yüksek araziler üzerinde olmasından

dolayı işletilmelerinden ziyade ortadan kaldırıldığı ve bu durumun diğer sanayi dallarında olduğu

gibi şeker sanayii içerisindeki üretim sürecinin geleceğini de belirsiz hale getirdiği

vurgulanmaktadır.

Sonuç

Süregelen bir araştırma sürecinin ilk nüvelerinin gözlemlenmeye çalışıldığı Burdur Şeker

Fabrikası’na yönelik özelleştirme tartışmalarının odağında; Türkiye’deki şeker fabrikalarının

özelleştirilmesinden etkilenecek en temelde yer alan iki toplumsal kesim olan şeker işçileri ve

pancar çiftçileri yer almaktadır. Bu iki kesimin temsilcileri görünümündeki Şeker-İş Sendikası ve

Pankobirlik’in Burdur’daki temsilcileri genel itibariyle işletme devri yöntemi yoluyla

gerçekleşebilecek ya da fabrikaların çiftçi-işçi ve devlet konsorsiyumunda oluşturulabilecek bir

yapıya bırakılarak sosyal tedbirlerin uygulandığı bir özelleştirmeden yana olduklarını ifade

etmektedirler. Mevcut özelleştirme işlemlerinin ardından; Burdur Şeker Fabrikası’nda işçi

sayısında azalmaların gözlemlendiği ve pancar çiftçilerinin ellerindeki şeker pancarını bir

sonraki kampanya dönemi içerisinde nasıl teslim edeceklerinin giderek belirsizleştiği

görülmektedir. Burdur özelinde; bu bölgenin, zamanla pancar tarımından uzaklaşacağı ve şeker


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

119

fabrikasının ortadan kaldırılmasıyla inşaat sektörüne yönelik yeni bir rant sahasının oluşacağı ve

bunun yanısıra şehir genelinde işsizlik sorunsalının belirgin hale geleceği öngörülmektedir.

Kaynakça

Aytüre, S. (2004), Avrupa Birliği’ne Uyum Açısından Türkiye’nin Şeker Üretim ve Ticaret

Politikaları, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Avrupa Toplulukları Anabilim Dalı,

Yayımlanmış Doktora Tezi, Ankara.

Demirci, S. (2003), Şeker Kanunundaki Değişiklikle Olası Etkilerin Ekonomik Analizi, Tarım ve

Köy İşleri Bakanlığı Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü Yayınları, Yayın No:102, Ankara.

Erdinç, Z. (2000), Şeker Pancarı Ziraatı ile Şeker Sanayinin Ekonomik Gelişmeye Etkileri:

Türkiye Uygulaması, Anadolu Üniversitesi Yayın No: 1208, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi

Yayın No: 166, Eskişehir.

Fedai, R. (2016), “Bir Politika Alanı Olarak Şeker ve Şeker Pancarı”, Tarih Okulu Dergisi

(TOD), Yıl:9, Sayı:28, ss.455-471.

Güven, E. (1967), Türkiye Şeker Sanayiinde İşgücünün Sosyal Politikası, Eskişehir İktisadi ve

Ticari İlimler Akademisi Yayınları, Yayın No: 45, Sevinç Matbaası, Ankara.

Kıymaz, T. (2003), “Avrupa Birliği (AB) ve Türkiye’de Şeker Politikaları”, AB Genişleme

Sürecinde Türkiye: Tarımsal ve Kırsal Politikalar Sempozyumu (08-09 Ocak 2003), TMMOB

Ziraat Mühendisleri Odası, Ankara, ss.1-24,

http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/fe77ac7060e716f_ek.pdf?tipi=14&sube=, (Erişim Tarihi:

08.08.2018).

Odaman, S. (2007), Dünya Ticaret Örgütü, Avrupa Birliği ve Türkiye Bağlamında Şeker

Sektörünün Analizi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Avrupa Birliği Anabilim

Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir.

Oluç, M. (1946), Trakya Ziraat Ekonomisi, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi İktisat ve

İçtimaiyat Enstitüsü Yayınları, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul.

Öztaş, N. vd. (2015), Türkiye’de Şeker Sektörü: Üretim Süreci ve Çalışma İlişkileri (Yönetsel,

Hukuki, Sosyolojik ve Ekonomik Boyutlarıyla Şeker Sanayii Araştırma Projesi), Şeker-İş

Yayınları, Ankara.

Pankobirlik (2017), Dünya, AB ve Türkiye Şeker İstatistikleri,

http://pankobirlik.com.tr/ISTATISTIKLER.pdf, (Erişim Tarihi: 12.08.2018).

Pankobirlik (2018), Şeker Pancarı Tarımı,

http://www.pankobirlik.com.tr/AnaSayfa/Seker_Pancari_Tarimi, (Erişim Tarihi: 20.08.2018).

http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/fe77ac7060e716f_ek.pdf?tipi=14&sube

http://pankobirlik.com.tr/ISTATISTIKLER.pdf

http://www.pankobirlik.com.tr/AnaSayfa/Seker_Pancari_Tarimi


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

120

Şeker-İş (2014), TÜRKŞEKER A.Ş. Şeker Fabrikalarının Üretimin Sürdürülebilirliği Anlayışı

Çerçevesinde Yeniden Yapılandırılması, Şeker-İş Yayını, Ankara.

Şeker-İş (2018), Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.’nin Özelleştirilmesine Karşı

Mücadelemiz,http://www.sekeris.org.tr/turkiye_seker_fabrikalari_a_s_nin_ozellestirilmesine_kar

si_mucadelemiz, (Erişim Tarihi: 26.08.2018).

Tanoğlu, A. (1942), Ziraat Hayatı Cilt I: Ziraat Tarihine Bir Bakış ve Orta İklim

Memleketlerinde Ziraat, İstanbul Üniversitesi Yayın No: 177, Coğrafya Enstitüsü Yayın No:8,

İstanbul.

Tekeli, S. T. (1964), Şeker Sanayiinin Millet İktisadımızdaki Yeri ve Önemi, Ankara Üniversitesi

Ziraat Fakültesi Yayınları, Ankara.

Tosun, F. ve Arslan, S. (2016), “4634 Sayılı Şeker Kanunu Sonrasında Türkiye Şeker Sanayinde

Meydana Gelen Gelişmeler”, Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi, C: 25, Özel

Sayı:2, ss.328-333.

TŞFAŞ (Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketi), Faaliyet Raporları (2008-2017),

http://www.turkseker.gov.tr/FaaliyetRaporlari.aspx, (Erişim Tarihi: 17.08.2018).

Tüik (2017), Tahıllar ve Diğer Bitkisel Ürünlerin Alan ve Üretim Miktarları (2001-2017),

http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist, (Erişim Tarihi: 12.08.2018).

Türkşeker (2018), Sektör Raporu 2017, http://www.turkseker.gov.tr/sector_report_2018.pdf,

(Erişim Tarihi: 04.08.2018).

Zmo (2016), Şeker Pancarı Dosyası 2015,

http://www.zmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=25757&tipi=17&sube=0, (Erişim Tarihi:

12.08.2018).

http://www.sekeris.org.tr/turkiye_seker_fabrikalari_a_s_nin_ozellestirilmesine_karsi_mucadelemiz

http://www.sekeris.org.tr/turkiye_seker_fabrikalari_a_s_nin_ozellestirilmesine_karsi_mucadelemiz

http://www.turkseker.gov.tr/FaaliyetRaporlari.aspx

http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist

http://www.turkseker.gov.tr/sector_report_2018.pdf

http://www.zmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=25757&tipi=17&sube=0


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

121

TÜRKİYE’NİN ÇİN İLE OLAN DIŞ TİCARETİNİN 1990-2017 YILLARI ARASINDA

İNCELENMESİ

Rabia Efeoğlu38& Kerem Gökten39

Özet

Türkiye ile Çin arasındaki ekonomik ve ticari ilişkiler tarihi İpek Yolu’na dayanmaktadır. Çin,

dünya ekonomisinin en hızlı ve kesintisiz büyüyen yükselen piyasasıdır. Ucuz işgücü avantajının

ötesine geçmeye başlayan, eski hızını kaybetse de hızlı ekonomik büyüme trendine sahip olan

Çin, makroekonomik göstergeler bakımından iyi bir görünüme sahiptir. Ülke bu performansıyla

küresel kapitalist sistemin zirvesine aday ülkelerden biri olma konumundadır. Ayrıca 1978

yılında aldığı kararlarla “reform ve dışa açıklık” politikasını benimsemiş bir ülkedir.

Türkiye ise 24 Ocak 1980 kararları ile birlikte ithal ikameciliğe dayalı kalkınma politikasını terk

ederek ihracata dayalı büyüme politikası izlemeye başlamıştır. Şüphesiz 24 Ocak 1980 kararları

ile birlikte dış ticaret Türkiye ekonomisinin en temel yapı taşlarından birisi olmuş, dış ticaretin

ekonomi içindeki payı giderek artmıştır. İki ülke de yoğunluk ve dayanakları birbirlerinden çok

farklı da olsa, aynı dönemde müdahaleci politikaları terk ederek, serbest ticaret yanlısı politikalar

uygulamaya başlamışlardır. Her iki ülkenin de serbest dış ticaret politikasını benimsemesinin

doğal sonucu gereği aralarındaki dış ticaret canlanmaya başlamıştır. Türkiye ile Çin arasındaki

dış ticaret özellikle 1990’lı yıllardan itibaren hız kazanmaya başlamıştır. Bununla birlikte iki

ülke arasındaki dış ticaret neredeyse tek yanlı bir görünüme sahip olmuştur. Diğer deyişle,

Türkiye’nin Çin’den ithalatı, bu ülkeye olan ihracatından çok daha yüksek düzeyde

gerçekleşmiştir. Çalışmanın temel amacı, Türkiye’nin Çin ile olan ticaretini 1990-2017 yılları

arasında incelenmesidir. Bu amaç doğrultusunda iki ülke arasında mevcut dış ticaret analizinin

ardından dış ticaretin çok ötesinde olanaklar sunan “Bir Kuşak, Bir Yol” girişiminin Türkiye

açısından yarattığı fırsatlar ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler: Dış Ticaret, Türkiye, Çin

Analyzing Of The Turkey’s Foreign Trade Wıth China Between The Years Of 1990-2017.

Abstract

The economic and commercial relations between Turkey and China is based on the historical

Silk Road. China is the fastest and uninterrupped growing market of the world economy. China,

which has begun to go beyond the advantage of cheap labor, and has a rapid economic growth

trend even though it loses its old speed, has a good appearance in terms of macroeconomic

indicators. With this performance, the country is one of the candidates for the peak of the global

38 Arş. Gör. Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Uluslararası Ticaret ve Lojistik

Yönetimi Bölümü [email protected] 39 Doktor Öğretim Üyesi Ömer Halisdemir Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi. Uluslararası Ticaret ve

Lojistik Yönetimi Bölümü [email protected]


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

122

capitalist system. It is also a country that adopted the "reform and openness" policy with its

decisions in 1978.

No doubt, with the 24th January 1980 Decisions foreign trade has been one of the main pillars of

Turkey economy and it has gradually increased its share in the economy. Both countries have

started to implement pro-free trade policies by abandoning their interventionist policies in the

same period, although their intensity and basis are very different from each other. As a result of

the natural consequence of adopting free trade policy, foreign trade between the countries has

started to revive. Foreign trade between China and Turkey in particular has started to gain

momentum since the 1990s. However, foreign trade between the two countries has almost a one-

sided appearance. In other words, Turkey’s import from China, took place at a much higher level

of exports to this country. The main objective of the study is to analyze Turkey's trade with

China between the years 1990-2017. For this purpose, after the analysis of the current foreign

trade between the two countries, “One Belt, One Road" initiative that creates opportunities

beyond foreign trade for Turkey will be discussed.

Keywords: Foreign Trade, Turkey, China

Giriş

Bir ekonomide kalkınma ve büyümenin tamamlayıcı unsurlarından birisi de dış ticarettir. 1980’li

yıllardan itibaren birkaç ülke haricinde hemen hemen tüm ülkeler ihracata dayalı büyüme

politikaları uygulamaya başlamışlardır. Değişen kalkınma paradigmasına göre, uluslararası

piyasalara girmek sürdürülebilir kalkınmayı sağlama açısından büyük önem taşımaktadır. Bu da

gelişme sürecinde dış ticarete yüklenen anlamın ne kadar önemli olduğunu göstermektedir.

Ülkelerin gelişmişlik ve refah artışının birçok farklı nedeni olsa da ihracata dayalı büyüme ve

dışa açıklık politikalarının artışı, zaman zaman ülke ekonomilerini kırılganlaştırsa da, ekonomik

kalkınma ve refah seviyesindeki artışın önemli dinamiklerinden olmuştur.

Asya Kıtası’nın en doğusunda yer alan Çin ile batısında yer alan Türkiye tarihsel ve kültürel

anlamda köklü bağları olan iki ülkedir. Soğuk Savaş koşullarında Türkiye’nin Çin’i diplomatik

olarak tanıması ancak 1971 yılında gerçekleşmiştir. İkili ticari ilişkiler ise 1980’li yıllarda

canlılık kazanmaya başlamıştır. 1990’ların sonundan itibaren iki ülke arasında dış ticaret hacmi

gittikçe artmıştır. Bu ilişkide yüksek ölçüde açık veren Türkiye ikili ilişkileri geliştirme yoluna

gitmiştir (Saraçoğlu, 2017: 152).

2017 yılı verilerine göre Çin 1,386 milyar nüfusu ile hızla büyüyen ve satın alma gücü de

giderek artan bir ülke olup dünyada önemli bir pazar payına da sahiptir. Çin için yüksek nüfus en

büyük sorunlardan birisi olmakla birlikte büyük bir ekonomik güç merkezi de olma

niteliğindedir. Özellikle 1978 yılından itibaren büyümesi ivme kazanan Çin’in yıllık ortalama

büyüme oranı 6,9; GSYİH’sı 12,237,700,48 milyon $’ dır. Enflasyon yüzde 4,1; işsizlik oranı

yüzde 4,7 seviyesinde gerçekleşmiştir. Ülkenin dünya ile yaptığı dış ticaret 4 trilyon dolar

seviyesini aşmıştır. Çin, dünyanın en fazla dış ticaret yapan ülkesi olmuştur. Aynı dönemde

Türkiye’nin nüfusu ise 80 milyon civarında olup, yıllık büyüme oranı 7,4; GSYİH’sı 851,102,41

milyon $, enflasyon yüzde 10,8; işsizlik oranı yüzde 11,3 seviyesinde gerçekleşmiştir. Dış ticaret

hacmi 390.792.591.648 milyar $’dır (The World Bank, 2018).

Çin’in 2000-2017 yılları arasında gerçekleştirdiği GSYİH değerleri ve artan kişi gelir düzeyi

dikkate alındığında bu ülke ile yapılacak ticaret Türkiye açısından önem arz etmektedir. Türkiye


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

123

birçok dünya ülkesine mal ve hizmet ihraç etmesinin yanı sıra, içlerinde Çin’in de olduğu birçok

ülkeden ithalat yapmaktadır. Dolayısı ile Türkiye’nin dış ticaret ilişkisi içinde bulunduğu bu

ülkelerden dünyanın ikinci büyük ekonomisi Çin ile yaptığı ticaretin incelenmesi ayrıca önem

arz etmektedir.

Çalışmanın amacı, Türkiye’nin Çin ile olan ticaretini 1990-2017 yılları arasında analiz etmektir.

Bu doğrultuda giriş bölümünü takiben Türkiye ile Çin ülkelerinin ayrı ayrı dış ticaretleri

üzerinde durularak, Türkiye ile Çin arasındaki dış ticaret ele alınacak, daha sonra da Bir Kuşak

Bir Yol projesi ve Türkiye için sunduğu fırsatlara değinilerek sonuç kısmı sunulacaktır.

1. Türkiye ve Çin Ülkelerinin Dış Ticareti

1.1.Türkiye’nin Dış Ticareti

Türkiye’de 1980 dönemi öncesinde “ithal ikameci büyüme” politikası uygulanmış ancak

özellikle 1970’lerde sonuçlar alınamamıştır. Bunun üzerine 1980 yılında 24 Ocak Kararları

alınarak dışa açık bir ekonomi politikası uygulanmaya başlanmış, ihracat ve doğrudan yabancı

yatırımların önü açılmış, faizler serbest bırakılmış ve fiyat sistemi serbestleştirilmiştir (Çelik,

2016: 92). Nitekim 1980–1984 döneminde Türkiye’nin ihracatı yüzde 144 oranında artış

göstermiştir. 1980 yılından itibaren 10 yıllık dönemde de ihracat önemli oranda artmıştır. 1980

yılında 2,9 milyar dolar olan ihracat, 1990 yılında 12,9 milyar dolara yükselmiştir. Ancak 1994

ve 2001 yıllarında Türkiye’de yaşanan ekonomik krizler sebebiyle durgunluk yaşanmıştır. Daha

sonraki yıllarda dış ticaret hızla yükselse de 2008 krizinde tekrar düşüş sergilemiştir. Takip eden

yıllarda ise krizin etkileri azalmasına karşın hem ithalat hem de ihracat değerleri yerinde

saymıştır (The World Bank, 2018).

Gümrük Birliği Anlaşması ve Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) üyeliği Türkiye’nin dış ticaretinde

önemli bir rol oynamıştır. DTÖ üyeliği ile Türkiye’nin dış ticareti küresel ticaret sistemi ile daha

da uyumlu hale gelmiştir. Gümrük Birliği Anlaşması uyarınca da dış ticaret tarifeleri AB

standartları ile uyumlu hale gelmiştir (Çelik, 2016: 92).

Tablo 1. Türkiye’nin Dış Ticareti (Bin US $)

Dış Ticaret

Değerleri

1990 2000 2010 2013 2014 2015 2016 2017

İhracat

(Amerikan

Doları)

12.959.

000

27.775.

000

113.883

.219

151.80

2.637

157.61

0,158

143.85

0.376

142.52

9.584

157.05

4.789

İthalat

(Amerikan

Doları)

22.302.

000

54.503.

000

185544

331

251,66

1,250

242,17

7,117

207,20

6,509

198,61

8,235

233,79

1,662

Dış Ticaret

Hacmi

(Amerikan

Doları)

35.261.

000

82.278.

000

299.427

.550

406.46

3.887

399.78

7.275

351056

885

341147

819

390.84

6.451

Dış Ticaret

Dengesi

-

9.343.0

-

267280

-

716611

-

998586

-

845669

-

633561

-

560886

-

76.736.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

124

(Amerikan

Doları)

00 00 12 13 59 33 51 873

İhracatın

İthalatı

Karşılama

Oran (%)

58,1

50,9

61,3 60,3 65,1 69,4 71,7 67,1

Kaynak: ITC-Trade Map, 2018

1990 yılında 12 milyar $ olan ihracat 2000’li yıllardan itibaren hızlı bir ivme kazanmış ve dış

ticaretteki payı artmaya başlamıştır (The World Bank, 2018). İhracatın ithalatı karşılama

oranının 1990’dan 2016 yılına kadar genel anlamda arttığı, 2017’de azaldığı görülmektedir.

Anlaşılan 2015 ve 2016 yıllarına ithalatta azalma olurken 2017 yılında artış olmuştur.

Türkiye’de genel olarak ithalatın ihracattan daha hızlı artmasından dolayı uzun yıllar boyunca dış

ticaret açığı problemi yaşanmıştır. Zira Türkiye’nin 1990 yılında dış ticaret dengesi -9 milyar $,

2000’de -26 milyar $; 2010’da -71 milyar $; 2013’te -99 milyar $ olmuştur. Bu tarihten itibaren

2016 yılına kadar bir miktar azalma olsa da 2017 yılında tekrar artış göstermiştir. Türkiye 2017

yılı verilerine göre 390 milyar $ toplam dış ticaret hacmine sahip olup, bunun 157 milyar $’ı

ihracat, 233 milyar doları ithalattır. Dış ticaret açığı ise 76 milyar $ olmuştur.

Tablo 2. Türkiye’nin Toplam İhracatı ve Çin’in Payı (Bin US $)

Sır

a

Ülkeler 2013 2014 2015 2016 2017 Toplamdaki

Pay %

Toplam

İhracat

151.802.6

37

157.610,1

58

143,850,3

76

142,529,5

84

157,054,7

89

100.0

1 Almanya 13.702.57

7

15.147.52

3

13,418,06

8

13,998,65

3

15,124,04

9

9,6

15 Çin 3.600.865 2.861.052 2,414,932 2,328,044 2,936,041 1,9

Kaynak: ITC-TradeMap, 2018

2017 verilerine göre Türkiye’nin ihracatında ilk sırayı Almanya alırken, Çin ise 3 milyar $ ile 15.

sırada yer almaktadır. Türkiye’nin toplam 157 milyar $ ihracatının içerisinde en fazla ihraç ettiği

ürünler ise 11 milyar $ ile kişilerin taşınması için esas olarak tasarlanmış motorlu araçlar ve

diğer motorlu araçlardır (ITC, 2018).

Tablo 3. Türkiye’nin Toplam İthalatı ve Çin’in Payı İthalatı (Bin US $)

Sır

a

Ülkeler 2013 2014 2015 2016 2017 Toplamdak

i Pay %

Toplam

İthalat

151.802.6

37

157.610,1

58

207,206,5

09

198,618,2

35

233,791,6

62

100,0

1 Çin 24,685,88

5

24,918,22

4

24,873,45

2

25,441,43

3

23,370,84

9

10


2017 verilerine göre Türkiye’nin ithalatında 23 milyar $ ile Çin ilk sırada yer almaktadır.

Türkiye’nin toplam 233 milyar $ ithalatının içerisinde en fazla ithal ettiği ürünler ise 9 milyar $

ile bitümlü minerallerden elde edilen yağlar ve petrol yağları (ham petrol hariç)’dır (ITC, 2018).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

125

1.2.Çin’in Dış Ticareti

Çin reformlardan sonra ihracata yönelik büyüme stratejisi gibi düzenlemelere gitmiştir. Çin’in

dış ticaretinde 1950 – 1977 yılları arasında gelişmeler yaşanmış ve dış ticaret hacmi yaklaşık 9

kat artmıştır. Bu oransal artışa karşın küresel kapitalizme kapalı bir kalkınma rotası izleyen

Çin’in dış ticaret hacminin GSYİH’e oranı çoğu yıl yüzde 10’un altında seyretmiştir. 1978 –

2000 döneminde ise dış ticaret artışı 21,5 kat olmuştur40. 2001 yılında DTÖ’ye girmesiyle Çin’in

dış ticaret hacmi daha da artış göstermiş, dünyanın en büyük dış ticaret hacmine sahip

ülkelerinden biri konumuna gelmiştir. Üyelik ile birlikte kotalar kaldırılmış, ülkenin dış ticaret

hacmini genişletici bir başka etki ortaya çıkmıştır. Ülkenin ucuz işgücüne sahip olmasının

yarattığı maliyet avantajı, Çin parasının devalüe edilmesi, doğrudan yabancı yatırımlar, teknoloji

transferi dış ticaretin artmasında büyük öneme sahiptirler (İnançlı ve Kamacı, 2010: 148)

Tablo 4. Çin’in Dış Ticareti (Bin US $)

Kaynak: Ttademap, 2018

Çin’in dış ticaret dengesi 1990’lı yıllardan itibaren (1993 ve 1994 hariç) devamlı fazla vermiş,

reformlardan sonra ise hem ihracatında hem de ithalatında ciddi anlamda artışlar yaşanmıştır.

Yani ihracatla birlikte tüketim de artmış bu da ithalatı artırmıştır. Tablodan da daha da net bir

şekilde görüldüğü üzere hem ithalat hem ihracat hem de ticaret hacmi rakamları artmış; 2017

yılında 4 trilyon $ toplam dış ticaret hacmine sahip olup, bunun 2,3 trilyon $’ı ihracat, 1,8 trilyon

40Çin dış ticaretine ilişkin rakamlar UNCTAD stat veritabanı kullanılarak hesaplanmıştır

http://unctadstat.unctad.org/wds/TableViewer/tableView.aspx

Dış Ticaret

Değerleri

1990 2000 2010 2013 2014 2015 2016 2017

İhracat

(Amerikan

Doları)

620910

00

24920

3000

1577754

000

2.209.007

.300

2.342.292.6

96

2.273.468.2

24

2.097.637.1

72

2.271.796.1

42

İthalat

(Amerikan

Doları)

533450

00

22509

4000

1396247

000

1,949,992

,300

1,959,234,6

25

1.679.564.3

25

1.587.921.6

88

1.840.957.0

60

Dış Ticaret

Hacmi

(Amerikan

Doları)

115436

000

47429

7000

2974001

000

4.158.999

.600

4.301.527.3

21

3.953.032.5

49

3.685.558.8

60

4.112.753.2

02

Dış Ticaret

Dendesi

(Amerikan

Doları)

874600

0

24109

000

1815070

00

25.9015.0

00

383.058.07

1

593.903.89

9

509.715.48

4

430.839.08

2

İhracatın

İthalatı

Karşılama

Oran (%)

116,3 110,7 112,9 113,2 119,5 135,3 132 123,4



Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

126

$’ı ithalat olmuştur (ITC, 2018). Çin Almanya ile birlikte istikrarlı dış ticaret fazlası veren

başlıca ülkeler arasındadır.

Tablo 5. Çin’in En Çok İhracat Yaptığı Ülke ve Türkiye’den İhracatı (Bin US $)

Sıra Ülkeler 2013 2014 2015 2016 2017 Toplamdaki

Pay %

Toplam

İhracat

2.209.007.300 2.342.292.696 2.273.468.224 2.097.637.172 2.271.796.142 100.0

1 ABD 369,063,859 397,099,250 409.979.244 385.677.759 431.664.273 19

28 Türkiye 24,685,885 24,918,224 24,873,452 25,441,433 23,370,849 1


2017 verilerine göre Çin’in ihracatında ilk sırayı ABD alırken, Türkiye ise 18 milyar $ ile 28.

sırada yer almaktadır. Çin’in toplam 2 trilyon $ ihracatının içerisinde en fazla ihraç ettiği ürünler

ise 219 milyar $ ile telefon cihazları, ses, görüntü veya diğer bilgileri almaya veya vermeye

yönelik diğer cihazlardır (ITC, 2018).

Tablo 6. Çin’in En Çok İthalat Yaptığı Ülke ve Türkiye’den İthalatı (Bin $)

Sıra Ülkeler 2013 2014 2015 2016 2017 Toplamd

aki Pay

%

Toplam

İthalat

1,949,99

2,300

1,959,234,

625

1.679.564.

325

1.587.920.

688

1840.957.

060

100,0

1 G. Kore 83,072,9

18

190,108,77

3

174.506.08

3

158.974.53

1

177.523.9

04

9,6

54 Türkiye 3.600.86

5

2.861.052 2,414,932 2,328,044 2,936,041 0,2


2017 verilerine göre Çin’in ithalatında 177 milyar $ ile Güney Kore ilk sırayı alırken 3,7 milyar

$ ile Türkiye 54. sırada yer almaktadır. Çin’in toplam 1 trilyon $ ithalatının içerisinde en fazla

ithal ettiği ürünler ise 258 milyar $ elektronik entegre devrelerdir (ITC, 2018).

1.3.Türkiye- Çin Dış Ticareti

Türkiye ile Çin arasındaki ekonomik ilişkiler 1970’lerde başlamıştır. Ticari ilişkiler ise 16

Temmuz 1974 tarihinde Pekin’de imzalanan ticaret anlaşması ile kurulmuş, 1980’lerden sonra bu

ilişkiler daha da gelişmiştir. Çin Dünya Ticaret Örgütü’ne üye olarak gümrük tarifelerini

indirmiş, dünya ticaret hacminde önemli bir yer edinerek dünya pazarına entegre olmuştur.

Kotaların kalkması ile Türkiye için Çin rekabette tehdit oluşturmaya başlamıştır (İnançlı ve

Kamacı, 2010: 152).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

127

Tablo7. Türkiye-Çin Dış Ticaret Değerleri (Yüz Bin US $)

Yıl İhracat $ İthalat $ Hacim Denge

1990 37,2 246,3 283,5 -209,1

1991 20,4 171,8 192,2 -151,4

1992 144,2 172,4 316,6 -28,2

1993 511,9 255,2 767,1 256,7

1994 354,8 257,8 612,6 97

1995 67,0 539,0 606 -472

1996 65,1 556,4 621,5 -491,3

1997 44,4 787,4 831,8 -743

1998 38,4 846,1 884,5 -807,7

1999 36,6 894,8 931,4 -858,2

2000 96,0 1344,7 1440,7 -1248,7

2001 199,3 925,6 1124,9 -726,3

2002 265,5 1365,9 1631,4 -1100,4

2003 504,6 2610,2 3114,8 -2105,6

2004 391,5 4476,0 4867,5 -4084,5

2005 549,7 6885,4 7435,1 -6335,7

2006 693,0 9669,1 10362,1 -8976,1

2007 1039,5 13234,0 14273,5 -12194,5

2008 1.437,2 15658,2 17095,4 -14221

2009 1.600,2 12676,5 14276,7 -11076,3

2010 2.269,1 17180,8 19449,9 -14911,7

2011 2.466,3 21693,3 24159,6 -19227

2012 2.833,2 21295,2 24128,4 -18462

2013 3.600,8 24685,8 28286,6 -21085


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

128

2014 2.861,0 24918,2 27779,2 -22057,2

2015 2.414,9 24873,4 27288,3 -22458,5

2016 2.328,0 25441,4 27769,4 -23113,4

2017 2.936,0 23370,8 26306,8 -20434,8

Kaynak: TÜİK ve TradeMap (2018)

Türkiye ile Çin arasındaki ticaret ilişkileri 1990 yılından itibaren artış göstermiş, özellikle 2000

yılından sonra ticaret hacminin 1 milyar $’ı aşması ile gittikçe artan bir seyir izlemiş, 2013

yılında ise hızlı bir artış göstererek 28 milyar $ seviyesine çıkmış, 2017 yılında yaklaşık olarak

26 milyar $’lık bir ticaret hacmine sahip olmuştur. Ancak iki ülke arasında artan bu ticaret

hacmine karşılık ticaret dengesindeki bozukluk da artmış, üstelik bu Türkiye aleyhine olmuştur.

Türkiye’nin Çin ile olan ticaretinde 1990 yılında %15,1 olan ihracatın ithalatı karşılama oranı,

2001 yılında %21,5 olmuş, 2017’de %12,6’ya gerilemiştir. TÜİK ve Trade Map verilerine

dayanarak hazırlanan Tablo 7’den de izlenebileceği gibi, 1990 yılında -209 milyon $ olan dış

ticaret açığı, 2001 yılında 726 milyon $ olmuş, 2016 yılına kadar artarak devam etmiş, 2017

yılında azalarak 20 milyar $’a ulaşmıştır. Bu yılda Türkiye’nin Çin’e olan toplam ihracatı 3

milyar $ civarında kalırken, Çin’den olan toplam ithalatı 23 milyar $’a ulaşmıştır. 2000’lerin

başında, Türkiye’nin Çin’e gerçekleştirdiği ihracatın, Çin’den olan ithalatını karşılama oranı

yüzde 20’ler civarında iken, günümüzde bu oran -1990’lardaki performansı anımsatan biçimde-

yüzde 12’lere düşmüştür.

2017 yılında Türkiye’nin Çin’e olan ihracatı toplam ihracatın yüzde 1,86’sını, Çin’den ithalatı

ise toplam ithalatının yüzde 9,99’unu oluşturmaktadır (The World Bank, 2018). Bu da Türkiye

ile Çin dış ticaretinde dikkate değer bir dengesizlik olduğu söylenebileceğini göstermektedir.

2017 verilerine göre Türkiye’nin Çin’e olan 3 milyar $ toplam ihracatının içerisinde 943 milyon

$ ile mermer ve traverten, su mermeri, kireçli taşlar, ekosin en fazla yer tutan başlıca ihraç

ürünüdür. Yine aynı yıl verilerine göre Türkiye’nin Çin’den toplam 23 milyar $ ithalatında 2

milyar $ ile telefon cihazları, ses, görüntü veya diğer bilgileri almaya veya vermeye yönelik

diğer cihazlar en fazla ithal edilen mal grubudur (ITC, 2018).

Çin’in ithalatındaki en önemli mallar; elektronik entegre devreler, bunların parçaları, telefon

setleri, dahil hücresel ağlar veya diğer kablosuz ağlar için telefonlar, diyotlar, transistörler ve

benzer yarı iletken cihazlar; ışığa duyarlı yarıiletken cihazlar, elektrik devrelerini değiştirmek

veya korumak için veya bağlantı yapmak için elektrikli cihazlar, sadece transmisyon ve alma

aparatları ile kullanım için uygun parçalardır. Türkiye’nin ihracatındaki en önemli mallar ise;

şahısların taşınması için esas olarak tasarlanmış motorlu araçlar ve diğer motorlu taşıtlar,

malların taşınması için motorlu taşıtlar, motor ve kabinli şasi, traktörler, on ya da daha fazla

kişinin taşınması için motorlu taşıtlar için parça ve aksesuarlar,> = 10 kişinin, sürücü dahil,

taşınması için motorlu araçlar, traktörler (8709 pozisyonundaki traktörler hariç)’dir. Dolayısıyla

Çin’in ithal ettiği önemli mallar içinden Türkiye’nin mevcut üretim yapısı ile ihraç edebileceği

mal grubunun sınırlı olduğu söylenebilir (ITC, 2018).

Türkiye’nin Çin’e olan ihracatı daha ayrıntılı analiz edildiğinde en büyük ihraç kalemi olan

mermer, traverten vs.’de Çin pazarının %55’inin kontrol edildiği görülmektedir. Bu alanda


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

129

Çin’in en büyük tedarikçisi olmak iyi olmakla birlikte, pazar payını daha fazla artırmak güçtür.

Benzer değerlendirme pazarın %80’inden fazlasını Türkiye’nin kontrol ettiği bor ve bor ürünleri

için de daha güçlü bir biçimde yapılabilir. Çin’e olan ihracatta ikinci ve üçüncü sırada bulunan

mal gruplarında ise fırsat penceresi açıktır. Cevher, metal, kül ve cüruf ihracatı Çin’e olan

ihracatta ikinci sırada olmakla birlikte Türkiye, Çin’in toplam ithalatında sadece binde 4’lük bir

paya sahiptir. Çin’e en çok ihraç edilen mal grupları içinde üçüncü olan inorganik kimyasalların

Çin’in ithalat talebinin sadece %2,1’ini karşıladığı görülmektedir. Bunlara ek olarak, Çin’in yağlı

tohum, muhtelif tahıl, meyve, sınai-tıbbi bitkiler grubu yıllık ithalatı 45 milyar ABD Doları’nı

bulmaktadır. Türkiye bu mal grubundan fındık istisnası dışında neredeyse hiçbir pay

alamamaktadır. Bu mal grubundan daha fazla pay almak mümkündür. Türkiye’nin önünü zaman

zaman engel olarak çıkan coğrafi olan uzaklık, bu mal grubu kapsamındaki ürünlerin satılmasına

mâni değildir. Bu konuda kuşkusuz Çin hükümetinin tavrı da önemlidir, dış ticaret engellerini

yumuşatmalıdır. Türkiye hükümeti bu alanlarda tercihli muamele görebilmenin koşullarını

yaratmalıdır.41

Diğer taraftan Türkiye ve Çin’in dünya ihracatı içindeki paylarına bakıldığında her iki ülkede de

bir artışın olduğu gözlemlenmektedir. Örneğin Türkiye ve Çin için yıllara göre sırasıyla 1990’da

%0,37 ve %1,77; 2001’de %0,51 ve %4,26; 2009’da %0,80 ve %9,50; 2017’de % 0,87 ve %12,6

düzeyine yükselmiştir. Diğer taraftan Türkiye ve Çin’in dünya ithalatı içindeki payları yıllara

göre sırasıyla 1990’da %0,62 ve %1,49; 2001’de %0,64 ve %3,78; 2009’da %1,10 ve %7,88;

2017’de %1,28 ve %10,1’tür. Buna göre, Türkiye ve Çin’in dışa açıklık oranı (dış ticaretin

GSYİH içindeki payı) yıllara göre sırasıyla 1990’da 0,23 ve 0,31; 2001’de 0.36 ve 0,38; 2009’da

0.37 ve 0,43; 2017’de 0.45 ve 0,33 olmuştur (The World Bank, 2018). Türkiye’de dış ticaretin

GSYİH içindeki payı giderek artarken, ekonomisini iç talep doğrultusunda yeniden yapılandırma

sürecinde olan Çin’de azalma olduğu görülmüştür.

2. Bir Kuşak Bir Yol Girişimi ve Türkiye’nin Rolü Üzerine

1971 yılında resmen başlayan iki ülke ilişkileri, 2000’li yıllar boyunca genel anlamda gelişme

eğiliminde olmuştur. 2013’te Çin tarafından açıklanan “Bir Kuşak Bir Yol” girişimi ile yaklaşık

yarım yüzyıllık geçmişi olan Türkiye-Çin ilişkileri yeni döneme girmiştir.

Çin en büyük ticaret ortaklarından Avrupa ülkelerine ürettiği malları güvenli bir şekilde teslim

etmek için alternatif ulaşım yolu olarak 2013 yılında Yeni İpek Yolu Projesi'ni ilan etmiştir

(Akçay, 2017: 77). Kuşkusuz tek hedef bu değildir, ülke az gelişmiş Batı bölgelerini Güney Asya

ekonomileri ile bütünleştirmeyi, bölgesel üretim zinciri kurmayı da hedeflemektedir (Cai, 2017,

7).

Bir Kuşak Bir Yol girişimi, tarihi İpek Yolu mirası üzerinde yükselerek Avrupa, Afrika ve

Güney Asya ile Çin’i bağlayacaktır. Proje kapsamında limanlar, karayolları, demiryolları,

havaalanları, enerji santralleri, petrol- doğal gaz boru hatları ve serbest ticaret bölgelerinin inşası

planlanmaktadır. Tüm bu projelerin en az 1 trilyon dolarlık bir yatırım bütçesi gerektirdiği ifade

edilmektedir (Hillman, 2018). Sözü geçen proje, İpek Yolu Ekonomik Kuşağı ve 21. Yüzyıl

Deniz İpek Yolu olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır.

Çin’in, Bir Kuşak Bir Yol ile ana hatları ile şunları hedeflediği ileri sürülebilir. Proje

kapsamındaki ülkelerle, karşılık çıkar ve egemenlik haklarına saygılı biçimde barışçıl biraradalık

41 Buradaki değerlendirmeler ITC veri tabanı kullanılarak yapılmıştır.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

130

sağlamak, girişim kapsamındaki ülkelerin altyapısını güçlendirmek için hava, kara ve

demiryolları inşası, liman genişletme çalışmaları, korumacı engelleri ortadan kaldıracak ve

verimliliği artıracak serbest ticaret bölgeleri ile dış ticaret hacmini geliştirmek, Asya Altyapı

Yatırım Bankası aracılığıyla finansal entegrasyon sağlamak ve kalkınma sürecindeki finansman

sorunlarını hafifletmek, ülke halklarını kültürel açıdan birbirine bağlamak (Akçay, 2017: 78-79;

NDRC, 2015) .

Bu proje doğrudan ve dolaylı olarak 65 ülkeyi kapsamaktadır. Dünya nüfusunun yüzde 60’ından

fazlasını, küresel milli gelirin üçte birini, bilinen enerji rezervlerinin yüzde 75’ini elinde tutan 65

ülke ile güçlü, karşılıklı çıkara dayalı bir iş ve yatırım modelinin geliştirilmesi amaçlamaktadır

(The World Bank, 2018).

Çin'in deniz taşımacılığına, Malakka Boğazı gibi kritik bir suyoluna olan bağımlılığını azaltacak

ve aynı zamanda Çin'i hem politik hem de ekonomik olarak ilgili ülkelere daha da

yaklaştıracağından, projenin ülke için son derece önemli olduğu söylenebilir. Çin, çelik veya

çimento gibi birçok sektörde büyük pazar paylarına ve kapasite fazlasına sahiptir. Aynı zamanda

enerji tedarikinde çeşitlilik ve güvenlik artacaktır. Çin hükümeti, bu proje ile kömür, çimento ve

güneş panelleri de dahil olmak üzere iç pazarındaki aşırı endüstriyel kapasiteyi azaltmayı

hedeflemektedir (Akçay, 2017: 80; Xin, 2017).

Sonuç

Türkiye 1980 yılından itibaren gelişme sürecindeki birçok ülke gibi ihracata dayalı büyüme

stratejisi izleyerek ekonomik büyümesini sağlamaya çalışmıştır. Türkiye’nin hem ithalat hem

ihracatı gittikçe artmakta, dünya ticareti içindeki payı sınırlı da olsa büyüme göstermektedir.

1980’li yıllarda uygulanmaya başlanan liberal politikalar ile dış ticarete daha fazla önem verilmiş

ülke dünya ekonomisine güçlü biçimde entegre olmuştur.

1978 sonrasında reform ve dışa açıklık politikasını benimseyen Çin, dünya ekonomisinin en hızlı

gelişen yükselen piyasası olmuştur. Bunda fazla nüfusa dayalı ucuz emek avantajı, küresel

kapitalizme aşamalı, kontrollü eklemlenmeye dayalı devlet politikası etkili olmuştur. Her ne

kadar son yıllarda büyüme hızında yavaşlamalar olsa da Çin’in önümüzdeki on yıl içinde

dünyanın en büyük ekonomisi haline geleceğine ilişkin güçlü bir beklenti bulunmaktadır.

Genel olarak değerlendirildiğinde iki ülke arasındaki ekonomik ilişkiler 1990’ların ortasından

itibaren Türkiye’nin Çin’e karşı ticaret açığı vermesi şeklindedir. Aslında Çin’in uyguladığı

tarifeler Türkiye’nin ülkeye olan ihracatındaki başarısızlığın bir nedenidir. 2001 yılında Çin

DTÖ’ye üye olup kotaları kaldırmış, 2005’te de gümrük tarifelerini sanayi ve tarım mallarında

düşürmüştür. Böylelikle Türkiye’nin Çin’e ihracatının önü açılsa da asıl sorun, Türkiye’nin ihraç

malları çeşitliliğinin sınırlı kalmasıdır.

İki ülkenin üretim yapıları, yakın dönemlere dek oldukça benzerlik gösterdiğinden, aralarındaki

ticaret tamamlayıcı olmaktan ziyade rekabetçidir. Bu durum ticaret hacminin potansiyelin altında

olmasına neden olmaktadır. 2017 yılında, Türkiye’nin en çok ithalat yaptığı ülke olan Çin,

Türkiye’nin ihracat yaptığı ülkeler içinde ise on beşinci sırada yer almaktadır. Diğer taraftan iki

ülke arasındaki ticaret ilişkilerinde son yıllarda gelişmeler kaydedilmesinin yanı sıra Çin’in

Türkiye’nin Uzak Doğu’daki en büyük, dünyadaki üçüncü büyük ticaret ortağı olduğu ayrıca

ifade edilmelidir.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

131

2013’te temelleri atılan “Bir Kuşak, Bir Yol” girişimi, birçok ülke gibi Türkiye için de çok

önemlidir. Türkiye'ye, Çin ve Orta Asya ülkeleriyle ekonomik, sosyal ve politik ilişkilerini

güçlendirme, AB ve ABD’ye alternatif seçenekler yaratma şansı vermektedir. Öte yandan,

Türkiye'nin Çin'in devasa yatırım girişimi ilgili endişeleri vardır. Bir Kuşak Bir Yol girişimi

Türkiye için birçok avantajı olsa bile, mevcut ticari açıkların artması riskini göz önünde

bulundurulmalıdır. Türkiye, bu projenin Çin ile zaten çelişen ihracat-ithalat dengesini daha da

derinleştirme ihtimalini vurgulamaktadır. İkili ilişkilerin başlamasından bu yana Türkiye ile Çin

arasındaki ticaret ilişkileri, giderek Çin'in yararına olmuştur. Bu gelişme hükümet düzeyinde

ekonomik ve ticari ilişkilere odaklanma ihtiyacını doğurmuştur.

Türkiye’nin “Bir Kuşak Bir Yol” girişiminde yeterli ölçüde yer aldığını söylemek zordur.

Girişim kapsamında Türkiye’de projelendirilmiş bir yatırım yoktur. Girişimden daha önce

başlayan Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu Hattı, Çandarlı Liman Projesi vb. yatırımlara Çin’in

katkısı olmaktadır. Vizyon belgesinde yer almamakla birlikte Edirne-Kars Yüksek hızlı

demiryolu projesi Bir Kuşak Bir Yol girişimiyle ilintilendirilmeye çalışılmaktadır. Bununla

birlikte, Çin devletinin vizyon belgelerinde Türkiye’de bir limana açık gönderme

bulunmamaktadır. Yunanistan’ın Pire limanı, Bir Kuşak Bir Yol Projesi’nin Akdeniz’deki en

temel üssüdür. Diğer deyişle Türkiye yine denizlerle çevrili olmanın avantajından uzaktır. Bakü-

Tiflis-Kars Demiryolu projesi tamamlanmakla birlikte, doğu-batı (Çin-Avrupa) ekseninde

uluslararası sisteme entegrasyon konusunda sorunlar vardır. Ayrıca Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu

projesinin denizyolu taşımacılığına ne kadar alternatif olabileceği, katma değeri yüksek malları

ne ölçüde sevk edebileceği tartışma konusudur. Günümüz itibariyle Türkiye’nin “Bir Kuşak, Bir

Yol” girişiminde merkezi bir rol oynadığını söylemek güçtür. Ancak, girişimin uzun vadeli ve

açık uçlu olduğu göz önünde bulundurulduğunda gerekli diplomatik atakları yapmak için çok geç

olmadığı görülmektedir.

Kaynakça

Akçay, N (2017). “Yeni İpek Yolu Projesi Kapsamında Türkiye-Çin İlişkiler”. ANKASAM |

Bölgesel Araştırmalar Dergisi. 1(3). 73-96.

Ataçay, N (2016). “Türkiye-Çin İlişkileri: Türkiye-Rusya Krizinin Etkileri”. Ömer Halisdemir

Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. 9 (4). 37-56.

Cai P. (2017) Understanding China’s belt and road initiative, Sydney: Lowy Institute.

Çelik, C (2016). “Türkiye’nin İhracat Potansiyelinin Artırılması Kapsamında Çin’in İhracat

Politikalarının Değerlendirilmesi”. Kalkınma Bakanlığı Uzmnlık Tezi. Yayın no: 2956. 1-167.

Hillman, J.E. (2018) “How Big Is China’s Belt and Road?”. CSIS. April 3.

İnançlı, S. ve Kamacı, A (2010). “Küreselleşme Sürecinde Çin Ekonomisi ve Türkiye ile Dış

Ticaretinin Yapısal ve Sektörel Analizi”. Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Elektronik

Dergisi. 2. 1-28.

Keyvan, Ö (2016). “Yeni Dünya Düzeninde Türkiye-Çin Stratejik Ortaklığı”. Bölgesel

Çalışmalar. 1(1). 157-175.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

132

NDRC (2015). Vision for Maritime Cooperation under the Belt and Road Initiative.

http://english.gov.cn/archive/publications/2017/06/20/content_281475691873460.htm,

14.08.2018.

Saraçoğlu, D (2017). “Çin Halk Cumhuriyeti ile Türkiye Arasında Dış Ticaretin Gelişimi ve

Türkiye İmalat Sanayiinde Sektörel İstihdamın Etkisi”. Ankara Üniversitesi. SBF Dergisi. 72(1).

151-182.

Shafaeddin, S.M (2004). “Is China's Accession to WTO Threatening Exports of Developing

Countries?”. China Economic Review. 15(2). 109-144.

Şimşek, M (2006). “Değişen Dünya Koşullarında Çin Halk Cumhuriyeti ve Dış Ticaret

Bakımından Türkiye-Çin Arasında Yaşanan Sorunlar ve Çözüm Önerileri”. Erciyes Üniversitesi

İkisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. 26. 1-24.

International Trade Center (ITC) (2018) Trade Map,

https://www.trademap.org/Index.aspx?AspxAutoDetectCookieSupport=1 05.08.2018.

The World Bank (2018) Belt and Road Initiative https://www.worldbank.org/en/topic/regional-

integration/brief/belt-and-road-initiative, 15.08.2018.

The World Bank (2018) World Bank Open Data. https://data.worldbank.org/. 02.08.2018.

TÜİK (2018) Dış Ticaret İstatistikleri. https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/menu.zul

21.08.2018.

UNCTAD (2018) UNCTADstat Database

http://unctadstat.unctad.org/wds/TableViewer/tableView.aspx. 10.08.2018

Xin, T. Z. (2017). “The underlying motive of China’s One Belt One Road Initiative”. Asean

Today. May 13.

http://english.gov.cn/archive/publications/2017/06/20/content_281475691873460.htm

https://www.sciencedirect.com/science/journal/1043951X

https://www.trademap.org/Index.aspx?AspxAutoDetectCookieSupport=1



https://data.worldbank.org/

https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/menu.zul



Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

133

EVALUATION OF TURKEY BASED ON LOGISTIC PERFORMANCE INDEX OF

OTHER COUNTRIES EXPORTING GOODS AND SERVICES TO MAJOR EXPORT

COUNTRIES OF TURKEY

Bige Küçükefe42, Pınar Gürol43

Abstract

The Logistic Performance index is an essential factor for Turkey to increase the share of export,

to maintain its market and enlarge market share in the global trade volume. Turkey should create

a difference compared to the other countries, in its services and goods, and even the accessibility

of this goods, and services. In this context, innovations, and improvements in logistics activities

can affect to create competitive advantage. Logistics Performance Index (LPI), which is firstly

improved in 2007 by World Trade Bank, measures the counties logistics performances in

specific criteria. In this study, it is aimed to identify the priority points which can help to enlarge

Turkey’s market share according to other countries (which are also exporting goods and services

to Turkey’s top exporting countries) LPI.

Keywords: Logistics Performance Index, Foreign Trade

1- Introduction

In a globalization age, it is even more challenging to gain a competitive advantage in all sectors.

Logistics services become an essential part of learning strategic competitive power. Continuous

improvement in production processes, market globalization, and increased competition enforced

effective management of supply and distribution channels.

In the 21st century, production regions in the world are in a significant change and

transformation. World merchandise trade volume is expected to grow 4.4% in 2018. After the

collapse of the USSR, accelerating economic growth and development have observed in East

Asia. For example, it is expected that energy exporters such as Kazakhstan and Turkmenistan

will have higher rates of growth in parallel to China’s increasing demand. This situation changed

the balances in the world economy and made this region a center of production at the beginning

of the 21st century. Thus, the gravity center of trade and manufacturing moved toward the east.

The rise of Asian countries attracted the attention of other countries, particularly developed ones.

Eurasian countries have appeared as ensuring sustainable economic growth by developing the

trade relations; production industry concentrated around the southeastern parts of China have

shifted towards the western parts of the country (Xinjiang). European countries decided to

expand their transport networks which facilitate trade relations. Countries and companies seek a

direct route to link Asia and Europe. In line with these strategies, Asia-Europe transport corridor

projects have been created.

Some of these projects are; The Trans-European Transport Networks (TEN-T), Pan-European

Corridors (PEC), Modern Silk Road, Europe-Caucasia-Asia Transport Corridor (TRACECA)

Central Asia Regional Economic Cooperation (CAREC)

42 Öğr. Gör., Namık Kemal Üniversitesi, MEMYO, Muhasebe ve Vergi Uygulamaları Bölümü. 43 Arş. Gör., Piri Reis Üniversitesi, İİBF, Uluslararası Lojistik ve Taşımacılık Bölümü.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

134

International trade and logistics are two critical factors which substantially affect counties’ GDP

growth rate, wealth and each other as well. In today’s global business environment logistics

services become an essential part of gaining a strategic competitive advantage. Although

logistics is performed mainly by private operators, it has become a public policy concern of

national governments and regional and international organizations.

In a changing world, Turkey should give due consideration to logistics. In this study, it is aimed

to identify the priority points which can help to enlarge Turkey’s market share according to other

countries (which are also exporting goods and services to Turkey’s top exporting countries) LPI.

2- An Overview of the Logistic Performance Index

LPI scores countries on how efficiently they move goods across and within borders. With this

point of view, LPI is a valuable tool that provides numerical comparisons across 160 countries.

LP index allows countries to identify challenges and advantages in the logistics sector. LP index

also helps countries to improve their performance on trade logistics.

World Bank has produced an LPI index every two or three years since 2007 with the most recent

data in 2018. The LPI measures the on-the-ground efficiency of trade supply chains, or logistics

performance.

• Customs and border agencie’s cability of the clearance process (for example speed, simplicity,

and predictability of formalities).

• The quality of trade- and transport-related infrastructure (ports, railroads, roads, information

technology).

• The ease of arranging competitively priced international shipments.

• The competence and quality of logistics services (transport operators, customs brokers).

• The ability to track and trace consignments.

• The frequency with which shipments reach the consignee within the scheduled or expected

delivery time (Arvis, J-F. et al, 2018)

In the literature, several studies have been conducted about countries’ LPI ranks and effects on

trade. For example, Varbanova (2017) investigates LPI and incentives for logistics performance

improvement in Bulgaria. Kabak, Ekici and Ülengin (2016) aim to analyse the relationship

between logistics performance and exports. Guner and Coskun (2012) compare economic, social

factors on countries’ and logistics performances. Min and Kim (2010) suggests a new index

called ‘Green LPI’ that combines LP index and environmental development index.

Generally, high-income countries occupied high ranks in overall countries. For example, the top

ten rankings in 2018 are from Europe, Japan, and Singapure. Germany is at the top, scoring 4.20.

The 160th country for LPI is Afghanistan with a score of 3.97.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

135

3- An Analysis of Turkey Based on Logistic Performance Index

LPI is an essential factor for Turkey to increase the share of export, to maintain its market and to

enlarge market share in the global trade volume. Turkey should create a difference compared to

the other countries, in its services and goods, and the accessibility of this goods, and services. In

this context, innovations, and improvements in logistics activities can affect to create competitive

advantage. Turkey’s World Bank Logistics Performance Indicator 2018 score rank is 47 among

160 countries, with an overall score of 3.15 on a scale from one to five. Figure 1 displays

Turkey’s total LPI score and LPI’s components in 2018.

Fig.1 Turkey’s Logistic Performance Index

The timeliness of the delivery generally measures the reliability of the supply chains. Timeliness

scores had been improved until 2010 as the other LPI components of Turkey experienced a

decline. In 2018 timeliness has a highest score in the LPI components. Conversely customs is the

lowest component

Year Country LPI

Rank

LPI

Score

2007

Turkey 34 3,15

Income: Upper middle income 2,68

Region: Europe & Central Asia 2,46

2012

Turkey 27 3,51



2014 Turkey 30 3,50


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

136



2018

Turkey 3,24

Income: Upper middle income 47 3,15


Table.1- Turkey’s LPI and regional comparison between 2007-2018

LP index allows finding critical differences between the different type of income countries and

different regions, providing an analysis of customs procedures, logistics costs and the quality of

the logistic infrastructures. Table-1 indicates that the gap between Turkey and Upper middle-

income countries narrowed over the years. Turkey ranked 35 in 2007 and fell to 47 in 2018;

conversely middle-income and Europe-Central Asia LPI performances were rising. The highest

rank 27 was in 2012 for Turkey.

Fig. 2- Turkey and other countries’ 2007 LPI index


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

137

Fig. 3- Turkey and other countries’ 2018 LPI index

Figure 2 and 3 indicate the change in the LPI components. We can see a slight improvement in

timeliness and infrastructure components. But especially Europe-Central Asia has made

significant progress in every logistic area.

Conclusion

Logistics has a significant role in recent years. Logistics costs and quality are the determinants of

competition in international trade. LP index allows countries to identify challenges and

advantages in the logistics sector. At the same time, LPI is a valuable tool that provides

numerical comparisons across countries. With the help of the LP index we can examine logistic

sector in Turkey. We can see clearly, timeliness is the most competitive component of LPI and

the gap between Turkey and Upper middle-income countries narrowed over the years. Turkey

ranked 35 in 2007 and fell to 47 in 2018; conversely middle-income and Europe-Central Asia

LPI performances were rising. The highest rank 27 was in 2012 for Turkey.

References

Arvis, J-Fr., Saslavsky, D., Ojala, L., Shepherd B., Busch, C., Raj A. (2011). Connecting

Landlocked Developing Countries to Markets: Trade Corridors in the 21st Century. Washington,

DC: World Bank.

Arvis, Jean-François, Graham Smith, Robin Carruthers, and Christopher Willoughby.,

Connecting to Compete 2014: Trade logistics in the global economy: the logistics performance

index and its indicators, The World Bank

Guner, S. and Coskun, E. (2012) Comparison of impacts of economic and social factors on

countries’ logistics performances: a study with 26 OECD countries, Research in Logistics &

Production, 2, 329–43.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

138

Luisa Martí, Rosa Puertas and Leandro García (2014) The importance of the Logistics

Performance Index in international trade, Applied Economics, 46:24, 2982-2992.

Min, H. and Kim, I. (2010). Measuring the effectiveness of the country’s green supply chain

form a macro perspective, in Proceedings of the First Annual State International Symposium on

Green Supply Chains, Canton, OH, July, pp. 29–30.

Önsel Ekici, Ş., Kabak, Ö., and Ülengin, F. (2016). Linking to compete: Logistics and global

competitiveness interaction. Transport Policy, 48, 117-128,

Varbanova, A. (2017). Logistics Performance Index (LPI) and Incentives for Logistics

Performance Improvement in Bulgaria, International Scientific Journal "INDUSTRY 4.0", year

II, issue 3, pp. 147-150.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

139

ONLINE TÜKETİCİ DAVRANIŞI: BİRLEŞTİRİLMİŞ TEKNOLOJİ KABUL VE

KULLANIM TEORİSİ PERSPEKTİFİNDEN İNCELENMESİ

Hatice Elanur Kaplan44

Özet

Online tüketici davranışı geleneksel tüketici davranışından çok farklıdır. Online tüketici

davranışı, internet üzerinden ürün veya hizmet satın alma sürecinde gelişir (Li ve Zhang 2002).

Tüketici davranışı, pazarlama bilimi alanında büyük bir araştırma alanı olmuş ve tüketici

davranışları üzerine çalışmalar, birçok disipline dayanmaktadır. Çevrimiçi tüketici davranışları

araştırması, bilgi sistemleri, pazarlama, yönetim bilimi, psikoloji ve sosyal psikoloji gibi pek çok

disiplinde yürütülmüştür. (Hoffman vd., 2003; Gefen ve vd. 2003; Pavlou 2003; Cheung vd.

2005; Zhou ve vd. 2007) Bilişim teknolojisinin hızla gelişmesiyle birlikte, özellikle e-ticaretin

büyümesiyle, daha fazla geleneksel tüketici online tüketici haline gelmiştir. Genç neslin

çoğunluğu daha ilk alışverişe başladıklarında online tüketiciler haline gelmektedir. Online

tüketici davranışının daha iyi anlaşılması hem teorik hem de pratik olarak önemlidir. Çalışmanın

amacı Birleştirilmiş Teknoloji Kabul ve Kullanım Teorisi (BTKKT) ölçeğinden yararlanarak,

bireylerin teknoloji kullanma veya kullanmama nedenleri, online tüketici davranışı olgusu

içerisinde tartışılmıştır. Ampirik araştırmanın bulgularına göre, performans beklentisi, çaba

beklentisi ve sosyal etki faktörlerinin bireylerin alışverişlerini online yapmalarına yönelik

davranışsal niyetleri üzerinde kolaylaştırıcı koşullar faktörünün ise kullanım davranışı üzerinde

pozitif ve anlamlı bir etkiye sahiptir. Sonuçlar kuvvetli bir şekilde teorik modeli

desteklemektedir.

Anahtar Kelimeler: Online alışveriş, Birleştirilmiş Teknoloji Kabul ve Kullanım Teorisi, Yapısal Eşitlik Modeli

(YEM)

ONLINE CONSUMER BEHAVIOR: FROM THE PERSPECTIVE OF UNIFIED

THEORY OF ACCEPTANCE AND USE OF TECHNOLOGY

Abstract

Online consumer behavior and traditional consumer behavior are very different. Online

consumer behavior evolves in the process of purchasing products or services over the Internet (Li

and Zhang 2002). Consumer behavior has been a major area of research in the field of marketing

knowledge and studies of consumer behavior are based on many disciplines. With the rapid

development of information technology, especially with the growth of e-commerce, more and

more traditional consumers have become online consumers. Many younger generations are

becoming online consumers when they first start shopping. A better understanding of online

consumer behavior is both theoretically and practically important. The Purpose of Study By

exploiting the Unified Technology Acceptance and Use Theory (ICSCT) scale, the reasons why

44 Öğretim Görevlisi, Niğde OHU, Sosyal Bilimler MYO, Bankacılık ve Sigortacılık Bölümü.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

140

individuals use or use technology are discussed within the context of online consumer behavior.

Empirical results strongly supported the theoretical model.

Keywords: Online consumer behavior, Unified Theory of Acceptance and Use of Technology (BTKKT), Structural

Equation Model (YEM).

1.Giriş

Online alışveriş sayesinde insanlar, fiziksel olarak bir mağazaya gitmek zorunda kalmadan

bilgisayar başında ihtiyaçları olan ürünü sanal mağazalarda gezinerek satın alma fırsatı

yakalamaktadırlar. İnternet uygulamaları ve kullanıcılarının hızla çoğalması, sanal ortamın farklı

alanlarda birçok konu için sınırsız paylaşım olanağı sunması ve birçok ev ve işyerinde

bilgisayarın bulunması, interneti tüketiciler için satın alma kararı öncesi başvurdukları en önemli

kaynaklardan birisi haline getirmiştir (Kijsanayotin vd., 2009:406). İnternet üzerinden alışverişin

birçok avantajı vardır. Zaman ve coğrafyadan bağımsız, daha fazla müşteriye ulaşılabilir. Buna

ek olarak, müşteriler ürün siparişi hakkında daha iyi bilgi alabilir ve malları daha hızlı alabilirler.

Ek olarak, tüketicilerin zamandan tasarruf etmelerini, daha fazla ürün seçimi, kolaylık, daha iyi

fiyatlandırma ve bilgiye daha iyi erişim sağlamalarını sağlar (Lin ve Wei, 2006). Günümüzde

tüketici daha fazla pazarlık gücüne ve daha fazla sayıda seçeneklere sahiptir. E-ticaret

yöneticileri için bu, online tüketici davranışlarını daha iyi anlamanın, online tüketicileri etkili bir

şekilde çekmek ve elde tutmak için kritik hale geldiği anlamına gelmektedir (Barsh ve vd.

2000).

Çalışmada Birleşik Teknoloji Kabulü ve Kullanımı Teorisi (BTKKT) (Venkatesh, Morris, Davis

ve Davis, 2003) ölçeğinden hareketle online tüketici davranışı üzerinde etkili olan faktörler

analiz edilmektedir. Bu düşünceyle, çalışmada BTKKT modelinin geçerliliği test edilmiştir

2. Literatürün İncelenmesi

2.1. Birleştirilmiş Teknoloji Kabulü ve Kullanımı Teorisi

BTKKT, Birleştirilmiş Teknoloji Kabul ve Kullanım Teorisi'nin kısaltmasıdır. Venkatesh ve

arkadaşları tarafından literatürde yer alan benimseme teorileri ve teknoloji benimseme

modellerinden hareketle formüle edilmiştir. Model, teknolojinin kabulü ve kullanımı

çalışmalarında büyük öneme sahiptir. E-kütüphane, e-devlet, e-öğrenme ve bilgi sistemlerinin

benimsenmesi ile ilgili diğer araştırmalarda da yaygın olarak uygulanmaktadır.

Gerekçeli Eylem Teorisi, Planlı Davranış Teorisi, Teknoloji Kabul Modeli, Motivasyonel Model,

Birleştirilmiş Teknoloji Kabul Modeli ve Planlı Davranış Teorisi, Bilgisayar Kullanım Modeli,

Yeniliklerin Yayılım Teorisi ve Sosyal Bilişsel Teori gibi çalışmalar Venkatesh, Morris, Davis

(2003) tarafından incelenmiş ve kullanım davranışını güçlü bir şekilde açıklayabilecek

Birleştirilmiş Teknoloji Kabul ve Kullanım Teorisi oluşturulmuştur. Model dört ana boyuttan

oluşmaktadır. Her bir boyut, katılımcının sistemi benimsemeye yönelik tutumunu ifade eder. Bu

yeni modelde kullanım ve kabul davranışını performans beklentisi, çaba beklentisi, sosyal etki ve

kolaylaştırıcı şartlar olmak üzere dört faktör etkilemektedir (bkz. Şekil 1):


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

141

Şekil 1 Birleştirilmiş Teknoloji Kabul ve Kullanım Modeli (BTKKT)

Kaynak: Venkatesh ve vd. (2003)

2.1.1. Performans Beklentisi

Performans Beklentisi (PE), bireyin beklediği kullanılabilirlik ve sistemi kullanmasının iş

performansında kazanım elde etmesine yardımcı olacağı derece” olarak tanımlanır. Bu nedenle,

bu değişken Algılanan kullanışlılık TAM/TAM2 ve Birleştirilmiş TAM ve TPB (C-TAM-

DTPB), dışsal motivasyon Motivasyonel Model’den (Motivational Model-MM), İş uyumu

beklentisi PC Kullanım Modeli’nden (Model of PC Utilization- MPCU), göreceli avantaj

Yeniliklerin Yayılımı Teorisi’nden (Innovation Diffusion Theory-IDT) ve Çıktı beklentileri

Sosyal Biliş Teorisi (Social Cognitive Theory-SCT)’nden elde edilmiştir (Venkatesh vd., 2003:

447). Yapılan araştırmalarda Performans beklentisinin davranışsal niyet üzerinde olumlu etkileri

bulunmuştur (Venkatesh vd., 2003, Al-Gahtani vd., 2007, Cheung vd., 2005, Wang ve Yang,

2005, Gupta vd., 2008: 146, Im vd., (2011: 6), Wang ve Shih 2009). Ancak bazı çalışmalarda

performans beklentisinin davranışsal niyet üzerine etkisinin belirsiz ya da etkisi olmadığı

saptanmıştır (Pai, Tu, 2011: 195; Loo vd., 2009: 362).

2.1.2. Çaba beklentisi

Çaba beklentisi “sistemin kullanımı ile ilgili kolaylık derecesi” olarak tanımlanmaktadır. TAM /

TAM2'nin algılanan kullanım kolaylığı, MPCU'nun karmaşıklığı ve IDT'nin kullanım

kolaylığına karşılık gelir (Venkatesh vd., 2003: 450). Çaba beklenti yapısı hem gönüllü hem de

zorunlu kullanımda önemlidir. Özellikle yaşlı olan ve sistemle nispeten az deneyime sahip olan

kadınlar için etkili olduğu öne sürülmektedir. Venkatesh vd., (2003: 447), Park vd., (2007: 199),


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

142

C Wang ve Yang (2005: 200), Pai ve Tu (2011: 195), Cheung vd. (2005: 298), Gupta vd., (2008:

146), Im vd., (2011: 5), Wang ve Shih (2009: 160) gibi araştırmacılar, çaba beklentisinin

davranışsal niyet üzerinde olumlu etkilerini bulmuşlardır.

2.1.3. Sosyal Etki

Sosyal etki “bir bireyin sistem kullanımına ilişkin önem verdiği kişilerin inançlarına yönelik

algıdır. TRA / TAM2 / TPB / C-TAM-TPB'de subjektif norm, MPCU'nun sosyal faktörleri ve

IDT'nin imaj değişkenleri ile benzerdir. (Venkatesh vd., 2003: 451). Venkatesh vd., (2003: 452),

Park vd., (2007: 199), Wang ve Yang (2005: 195), Gupta vd., (2008: 146), Im vd., (2011: 5) ve

Pai ve Tu’nun (2011: 581) araştırmalarında sosyal etkinin kullanıcı davranışını etkilediğini

bulmuşlardır.

2.1.4. Kolaylaştırıcı Şartlar

Kolaylaştırıcı koşullar BTKKT'ta “bir bireyin sistemin kullanımını desteklemek için bir örgütsel

ve teknik altyapının var olduğuna inandığı derece” olarak tanımlanmıştır. TPB / DTPB / C-

TAM-TPB'nin algılanan davranışsal kontrolüne, MPCU’nun kolaylaştırıcı koşullarına ve IDT'nin

uyumluluğuna benzerdir. Koşulları kolaylaştıran BTKKT kuramının, bu etkinin çaba

beklentisiyle yakalanması için teorileştirilmiş olmasından dolayı davranışsal niyet üzerinde

önemli bir etkisi yoktur. Kolaylaştırıcı şartlar kullanım üzerine doğrudan etkiye sahiptir

(Venkatesh vd., 2003: 447). Venkatesh vd., (2003: 447), Cheung vd., (2005: 298), Gupta vd.,

(2008: 146), Wang ve Yang, (2005: 195), Wang ve Shih (2009: 160), Im vd, (2011: 4) ve Lin ve

Anol (2008 :270) gibi araştırmacılar, kolaylaştırıcı şartların, kullanım davranışı üzerinde olumlu

etkisinin olduğunu bulmuşlardır.

BTKKT modeli, bireysel farklılıkların teknoloji kullanımını nasıl etkilediğini açıklamaya çalışır.

Daha spesifik olarak, cinsiyet, yaş, deneyim ve gönüllülük kullanımın moderatörleridir. Bu

moderatörler, bireylerin teknoloji kabulünün karmaşıklığını daha iyi anlamalarına katkıda

bulunur. Literatürde, Teknoloji Kabul Modeli (TAM), Gerekçeli Eylem Teorisi (TRA), Planlı

Davranış Teorisi (TBP) ve Birleştirilmiş Teknoloji Kabul ve Kullanımı Teorisi gibi kullanıcı

kabul modelleri (BTKKT), detaylı olarak incelenmiştir. Mevcut modeller arasında, BTKKT

Venkatesh ve vd. (2003), kapsamlı ve güncel bulunmuştur. Sonuç olarak, Literatürdeki son

modellerden biri olması hem gönüllü hem de zorunlu kullanım için geçerli olması ve önceki

sekiz modelin en yaygın yapılarını içermesi gibi gerekçeler nedeniyle BTKKT'un araştırma

modeli olarak seçilmiştir. Genel olarak, araştırmalar BTKKT'un sağlamlığını ve ana etkilerini

defalarca doğrulamıştır. Bununla birlikte dolaylı olarak etkileyen cinsiyet, yaş, deneyim ve

gönüllülük aracı değişkenlerin ılımlı etkilerini nadiren incelemiştir. Genel olarak, birçok çalışma

BTKKT'un sadece ana etkileri açısından da olsa genelleştirilebilirliğini desteklemektedir.

3. Araştırma Modeli Ve Hipotezler

Çalışmada BTKKT’den hareketle aşağıdaki hipotezler önerilmiştir:

H1: Bireylerin alışverişlerini online yapmaları durumunda performans beklentisi ile davranışsal

niyet arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki vardır.

H2: Bireylerin alışverişlerini online yapmaları durumunda çaba beklentisi ile davranışsal niyet

arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki vardır.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

143

H3: Bireylerin alışverişlerini online yapmaları durumunda dikkate aldıkları sosyal etki ile

davranışsal niyet arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki vardır.

H4: Bireylerin alışverişlerini online yapmaları durumunda kolaylaştırıcı şartlar ile kullanım

davranışı arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki vardır.

H5: Bireylerin online alışveriş yapmaya yönelik davranışsal niyetleri ile kullanım davranışı

(gerçek kullanım) arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki vardır.

4. Araştırma Metodolojisi

BTKKT, davranışsal niyetin üç belirleyicisi olan performans beklentisi, çaba beklentisi, sosyal

etki ve kullanımın doğrudan belirleyicisi olan kolaylaştırıcı koşullar ile formüle edilmiştir.

Araştırma örneklemini, hepsi online alışveriş deneyimi olan Niğde Ömer Halisdemir

Üniversitesinde öğrenim gören üniversite öğrencileri oluşturmaktadır. Çalışmada kullanılan veri

toplama aracı, Venkatesh ve arkadaşlarının (2003) BTKKT ölçeğinin Türkçe’ye

uyarlanmasından elde edilmiştir. Ölçekte katılımcıların demografik bilgilerine ilişkin sorular ve

çeşitli faktörler altında yer alan 19 adet beşli likert tipi soru yer almaktadır.

5. Araştırma Verilerinin Analizi

Analiz aşamasında Türkçe’ye uyarlanan BTKKT ölçeğinin yapı geçerliliği doğrulayıcı faktör

analizi ile; güvenirliği ise Cronbach’ın alfa (a) korelasyon katsayısı hesaplanarak test edilmiştir.

Cronbach's alpha, güvenilirliği değerlendiren en popüler yöntemlerden biridir ((Şimşek, 2007).

Alfa değeri, ölçüm öğeleri veya göstergeler arasındaki korelasyonları, yüksek alfa değeri ile

ilişkili göstergeler arasında daha yüksek korelasyonlarla ölçer (Şimşek, 2007). Alfa değeri 0 ile 1

arasında değişir ve alfa ne kadar yüksekse güvenilirlik o kadar yüksektir. Ölçekteki tüm yapılar,

ölçümlerin güvenilir olduğunu ortaya koyan yüksek Cronbach alfa değerleri göstermiştir. 293

tam veri örneği kullanılarak ölçülen her yapı için. Tablo 1, Cronbach alfa değerini

göstermektedir.

Tablo 1: Güvenilirlik Analizi

Yapılar Madd

e

Sayısı

Cronbach’s

Alfa Değeri Performans

Beklentisi

4 ,783 Çaba Beklentisi 4 ,841 Sosyal Etki 2 ,764 Kolaylaştırıcı

Koşullar

2 ,868 Davranışsal Niyet 3 ,804 Gerçek Kullanım 3 ,978 Toplam 18 ,787

Kabul edilen Cronbach alfa değeri 0,7'dir (Nunnally ve Berbstein 1994; Kline 2005). Robinson

ve vd. (1991), 0.6 değerinin kabul edilebileceğini iddia etmişlerdir. Cronbach’ın alfa değeri

0.787, tüm yapılar için Cronbach's alpha, ölçümlerin yüksek güvenilirliğini göstermektedir.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

144

Dahası, her bir faktörün Cronbach alfa katsayısı 0.7'nin üzerinde olup, yüksek iç tutarlılık

seviyelerini göstermektedir (Bagozzi vd., 1999). Sonuç olarak, çok maddeli ölçekler teorik

modelimizin değişkenlerini ölçmek için güvenilir ve geçerlidir. Araştırma verilerinin analizinde

SPSS ve AMOS paket programlarından yararlanılmıştır. Çalışmada, AMOS programı vasıtasıyla

gerçekleştirilen doğrulayıcı faktör analizinde (geçerlilik analizi), ölçeğin bir bütün olarak “Uyum

İyiliği Ölçütleri” tablosunda yer alan değerlere uygunluğuna ve her bir faktörde yer alan

soruların faktör yüklerinin dengeli dağılıp dağılmadığına bakılmıştır. Ölçeğin uyum iyiliği

değerleri açısından beklenen değerlere ulaştığı yine Tablo 2’de gözükmektedir.

Tablo 2: Uyum İndeksi Değerleri

Uyum İndeksleri Elde Edilen Değerler Sonuç

Ki-kare/sd 3.671 <5: Kabul edilebilir.

RMSEA .073 .05-.08 arası: Kabul edilebilir.

CFI .975 >.95: İyi uyum.

GFI .863 >.95: İyi uyum.

AGFI .861 >.85: Kabul edilebilir.

NFI .993 >.95: İyi uyum.

6. Sonuç ve Bulgular

Yol analizi yoluyla yapılan yapısal model analizlerinde, uyum indekslerine ek olarak regresyon

katsayıları kontrol edilmektedir. Tanımlanan her bir yola ait regresyon değerlerinin en az. 05

düzeyinde anlamlı olması. 05’den büyük değerlere sahip yolların modelden çıkarılması

gerekmektedir. (Şimşek, 2007). Test edilen yapısal modele ait t ve p değerleri Tablo 3’de yer

almaktadır.

Tablo 3: Test Edilen Yapısal Modele Ait Ölçüm Değerleri

Yapısal İlişkiler İlişki

Yönü

Kritik Oran (T

Değerleri)

P

değeri

Sonuç

H1: Performans Beklentisi ^ Davranışsal

Niyet

+ 2,585 ,048 Desteklendi H2: Çaba Beklentisi ^ Davranışsal Niyet + -1,170 ,042 Desteklendi H3: Sosyal Etki ^ Davranışsal Niyet + ,687 ,038 Desteklendi H4: Kolaylaştırıcı Koşullar ^ Gerçek

Kullanım

+ 2,021 ,010 Desteklendi H5: Davranışsal Niyet Gerçek Kullanım + 1,329 ,034 Desteklendi

Kavramsal modelin tümüyle test edilmesi ile performans beklentisi, çaba beklentisi ve sosyal

etki ile davranışsal niyet arasında anlamlı bir ilişki bulunmaktadır. Kolaylaştırıcı şartlar ile

kullanım davranışı arasında da anlamlı bir ilişki vardır. Davranışsal niyet ve kullanım davranışı

arasında da anlamlı bir ilişki bulunmaktadır. Online alışveriş sürecinde bilgi teknolojilerinin

önemini göz önünde bulundurarak, Birleşik Kabul ve Teknoloji Kullanımı Teorisi'ne dayanarak,

bu çalışma online satın alma niyetini açıklayan faktörlere odaklanmıştır. Bu model, BTKKT'un

(performans beklentisi, çaba beklentisi, sosyal etki ve kolaylaştırıcı şartlar) açıklayıcı


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

145

değişkenlerini online satın alma niyetinin ana itici güçleri olarak içermektedir. Bu çalışmada

kullanıcı kabulü ve kullanım davranısının doğrudan belirleyicileri olarak performans beklentisi,

çaba beklentisi, sosyal etki ve kolaylaştırıcı Sartların belirgin bir rol oynadığı teorize edilmiştir.

Yapısal modelin bulgularına dayanarak; çalışmada güçlü bir niyet göstergesi olan performans

beklentisinin davranışsal niyet üzerine olumlu bir etkisi olduğu görülmektedir. Bireyler,

alışverişlerini online yapmaları halinde daha verimli olabileceklerini, islerini hızlı bir şekilde

tamamlamaları için online alışverişin önemli bir yere sahip olduğuna inanmışlardır. Modelde

niyeti etkileyen en yüksek değişkenin de performans beklentisi olduğu görülmektedir. Bu

araştırmanın bulgularında online alışverişin benimsenmesi üzerinde doğrudan etkiye sahip tek

faktör kolaylaştırıcı koşullar değişkenidir. Bu sonuç Venkatesh vd., 2003 çalışmalarının

bulgularıyla uyumludur.

Bu çalışmada online tüketici davranışları Birleştirilmiş Teknoloji Kabul ve Kullanım Teorisi

(BTKKT) ana faktörleri çerçevesinde incelenmiştir. Online tüketici davranışı konusunda çalışma

yapacak araştırmacılara araştırma modeline farklı değişkenler eklemek suretiyle modeli

geliştirmeleri ya da farklı teknoloji kabul modellerini genişleterek çalışmaları önerilebilir.

KAYNAKÇA

Al-Gahtani, S.S., G.S. Hubona, J. Wang (2007) “Information Technology (IT) in Saudi

Arabia: Culture and the Acceptance and use of IT”, Information & Management, 44, 681-691.

Bagozzi, R. P., Gopinath, M., and Nyer, P. U. (1999) “The role of emotions in

marketing”, Journal of Academy of Marketing Science, 27(2), pp. 184-206.

Barsh, J. Crawford, B., and Grosso, C (2000) “How e-tailing can rise from the ashes”,

McKinsey Quarterly, 3, pp. 98-110.

Cheung, C. M. K., Chan, G. W. W., and Limayem, M. (2005) “A critical review of online

consumer behavior: Empirical research”, Journal of Electronic Commerce in Organizations,

3(4), pp. 1-19.

Davis, F.D. (1989) “Perceived Usefulness, Perceived Ease of Use, and User Acceptance

of Information Technology”, MIS Quarterly, September, 13(3), 319-340.

Davis, F.D., R.P. Bagozzi, P.R. Warshaw (1992) “Extrinsic and Intrinsic Motivation to

Use Computers in the Workplace”, Journal of Applied Social Psychology, 12(4), 1111-1132.

Gefen, D., Karahanna, E., and Straub, D. W. (2003) “Trust and TAM in online shopping:

An integrated model”, MIS Quarterly, 27(1), pp. 51-90.

Hoffman, L. D., Novak, P. T., and Duhachek, A. (2003) “The influence of goal-directed

and experiential activities on online flow experiences”, Journal of Consumer Psychology,

13(1/2), pp. 3-16.

Im, I., S. Hong, M.S. Kang (2011) "An International Comparison of Technology

Adoption Testing the BTKKT Model", Information & Management, 48(1), (January), 1-8.

Jöreskog, K., D. Sörbom (2001) LISREL 8: User’s Reference Guide, Chicago: Scientific

Software International Inc.

Kijsanayotin , B., S. Pannarunothai, S.M. Speedie(2009) “Factors Influencing Health

Information Technology Adoption in Thailand’s Community Health Centers: Applying the

BTKKT model”, International Journal of Medical Informatics, 78, 404-416.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

146

Li, N. and Zhang, P. (2002) “Consumer online shopping attitudes and behavior: An

assessment of research”, Eighth Americas Conference on Information Systems, 2002.

Lin, C.P., Anol, B. (2008) “Learning Online Social Support: An Investigation of Network

Information Technology Based on BTKKT”, Cyberpsychology & Behavior, 11(3), 268-272.

Lin, J. L., Chan, H. C., and Wei, K. K. (2006) “Understanding competing application

usage with the theory of planned behavior”, Journal of the American Society for Information

Science and Technology, 57(10), pp. 1338-1349.

Liu, C., Forsythe, S. (2009) “Examining Drivers of Online Purchase Intensity:

Moderating role of Adoption Duration in Sustaining Post-Adoption Online Shopping”, Journal of

Retailing and Consumer Services, 18(1), 101-109.

Pavlou, P. A. (2003) “Consumer acceptance of electronic commerce: Integrating trust and

risk with the technology acceptance model”, International Journal of Electronic Commerce,

7(3), pp. 69-103.

Şimşek, Ö. F. (2007). Yapısal Eşitlik Modellemesine Giriş Temel İlkeler ve LISREL

Uygulamaları. Ankara: Ekinox.

Venkatesh, V., M.G. Morris, G.B. Davis, (2003) “User Acceptance of Information

Technology: Toward a Unified View”, MIS Quarterly, 27(3), 425-478.

Wang, H.I., H.L. Yang (2005) “The Role of Personality Traits in BTKKT Model Under

Online Stocking”, Contemporary Management Research, 1(1), 69-82.

Wang, Y.S., Y.W. Shih (2009) “Why do People use Information kiosks? A validation of

the Unified Theory of Acceptance and Use of Technology”, Government Information Quarterly,

26, 158-165.

Zhou, L., Dai, L., and Zhang, D. (2007) “Online shopping acceptance model - A critical

survey of consumer factors in online shopping”, Journal of Electronic Commerce Research,

8(1), pp. 41-62.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

147

MORAL ECONOMY OF CONTEMPORARY VICTIMHOOD

Bahadır Nurol45

Abstract

Speaking on behalf of the victims, at first glance, evokes a heroic attitude. Such an attitude is

often assumed to require a renunciation of social dignity and material well-being for the sake of

oppressed, excluded and stigmatized people. The victim, the representative of an authentic

culture, is regarded as the main owner of an identity that the modern world has crumbled away.

In this study, however, I argue that contemporary victimhood claims, for the most part, play a

functional role as a means of reaching prestigious relationship networks, material welfare and

social status, contrary to what is foreseen. I base my claim on four different reasons. Firstly, the

number of people who demand recognition of themselves as “victims” has probably reached

higher amounts than it has ever been in history. The reason for this demand is the considerable

social advantages that victim status provides to the concerned individuals or groups. Once you

are qualified for the victim status, you can advance in politics thanks to the privileged quotas that

granted to the victims. At the workplace, you can increase to some prestigious positions and keep

them in your hands for a long time, regardless of your competence level. The share you receive

from social assistance can be increased according to your degree of “victimization”. Secondly, in

regional, national or individual cases, victimhood has increased to a decisive position. The

clashing parties have constantly tried to prove who is more aggrieved in history. The parties have

thus tried to make the reasons for competing victimhood demands invisible by gathering the

sympathy and support of the public opinion. Thirdly, victimhood has created a strong rationale

for avoiding personal responsibilities. If the victims are depicted pure and innocent in religious

or political terminology, it is possible that they may refer to historical injustices, to a fictitious or

genuine dominant figure, to justify their possible irresponsibility. Lastly, some people who speak

on behalf of the victims have often gained public recognition and reputation through this

advocacy mission. As a result, many of the victimhood claims that come to the fore today are a

political and social privilege request that ignores the other’s victimhood. Keywords: Victimhood, moral economy, competitive victimhood, moral economy, identity politics, privilege claim.

Çağdaş Mağduriyetin Vicdan Ekonomisi: Rekabetçi Mağduriyet Nasıl Çağımızın Hâkim

Retoriği Haline Geldi?

Özet

Mağdurlar adına konuşmak, ilk bakışta şövalyece bir tavrı çağrıştırır. Böylesi bir tavrın çoğu kez,

damgalanmış, dışlanmış ve ezilmiş olanın haklı davası için, toplumsal saygınlığından ve maddi

refahından feragat etmeyi gerektirdiği varsayılır. Mağdur, otantik bir kültürün temsilcisi, modern

dünyanın allak bullak ettiği bir kimliğin esas sahibi olarak görülür. Oysa bu çalışmada, güncel

mağduriyet taleplerinin, öngörülenin aksine, günümüzde prestijli ilişki ağlarına, maddi refaha ve

45 Dr. Öğretim Üyesi, Niğde Ömer Halis Demir Üniversitesi, FEF, Sosyoloji Bölümü.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

148

toplumsal statüye ulaşmanın bir aracı olarak işlevsel bir rol oynadığını ileri sürüyorum. İddiamı

dört farklı varsayıma dayandırıyorum. İlk olarak, günümüzde kendisinin “mağdur” olarak

tanınmasını talep eden insan sayısı belki tarihte hiç olmadığı denli yüksek miktarlara ulaşmıştır.

Bu talebin gerekçesi, mağdur sınıflandırmasının söz konusu bireye ya da gruba getirdiği hatırı

sayılır toplumsal avantajlardır. Bir kez mağdur sıfatına hak kazandıktan sonra, siyasette imtiyazlı

seçilme kotalarına dâhil olabilirsiniz. İşyerinde, liyakat ölçüleri gözetilmeksizin kimi prestijli

konumlara yükselebilir ve onları uzun müddet elinizde tutabilirsiniz. Toplumsal hayatta sosyal

yardımlardan aldığınız pay, “mağduriyet” derecenize göre yükselebilir. İkinci olarak, bölgesel,

ulusal ya da bireysel davalarda mağduriyet, söz konusu davanın haklılığının önüne geçecek

denli, belirleyici bir konuma yükselmiştir. Taraflar böylece uluslararası kamuoyunun sempati ve

desteğini üzerinizde toplayarak rakip mağduriyet taleplerinin gerekçelerini görünmez kılmaya

çabalamaktadır. Üçüncü olarak mağduriyet, bireysel sorumlulukların reddine imkân

tanımaktadır. Mağdurlar dini ya da siyasi terminolojide saf ve temiz resmedildiği müddetçe, olası

hata, ayrımcılık ve suçlarının gerekçelerini tarihe ya da hayali ya da hakiki bir egemen figürüne

havale etmeleri mümkündür. Dördüncü olarak, mağdur kesimlerin sözcülüğünü üstlenen isimler,

kamuoyundaki tanınırlık ve itibarlarını genellikle bu sözcülük misyonu sayesinde elde

etmektedir. Ezilenlerin haklı davaları uğruna saygınlık ve refahından feragat etmek, daha ziyade,

geçmişe ait bir tavır olarak görünmektedir. Sonuç olarak, günümüzde ön plana çıkan mağduriyet

taleplerinin pek çoğu diğer mağduriyetleri göz ardı eden, siyasi ve toplumsal bir ayrıcalık

talebidir. Anahtar sözcükler: Mağduriyet, vicdan ekonomisi, rekabetçi mağduriyet, kimlik politikaları, ayrıcalık talebi.

Giriş

Açlıktan ölmemek için son çare dahi olsa “yamyamlık” mazur görülebilir mi? And Dağları’nın

doruklarında uçak parçaları arasına dağılmış cesetleri yiyerek hayatta kalmayı başaran kazazede

öykülerinden söz etmiyorum. Söz konusu olan, önceden tasarlanmış, soğukkanlılıkla işlenmiş bir

cinayettir. 20. yüzyılın ortalarında emperyalistler arasında pay edilmiş Kara Afrika’da zaman

zaman yamyamlık vakalarına rastlanıyordu. Bu insanlar kelimenin tam anlamıyla mağdurdular.

En verimli araziler çitlenmiş, uzak ülkelerin pazarlarına otantik ürünler sunma derdindeki

kapitalist çiftliklere dönüşmüştü. Binlercesi göğün ve nehirlerin ülkesindeki hayatlarından

koparılmış, yeraltı madenlerinin soğuk ve nemli cehennemine gömülmüştü. Geniş otlaklar safari

alanlarına çevrilmiş, yerli halkın oralarda avlanması yasaklanmıştı. Daralan yaşam alanlarına

sahip çıkma arzusu kabile savaşlarını körüklemiş, uzak ataların kahramanlık öyküleri hatırlanır

olmuştu.

Diplomatik görevle Afrika’nın dört bir yanını dolaşan Emile Ajar, Cennetin Kökleri’nde bu

simsiyah açlığın çarpıcı öykülerini anlatır. Kimi zaman kaybolan çocuklardan, olur olmaz

yerlerde bulunan yarısı yenmiş cesetlerden bahseder. Yamyamlık bu insanlar için ilkel

atalarından kalma bir gelenek değildir. Aksine, yaşamını sürdürmek için en temel geçim

olanaklarından mahrum bırakılmış insanların gizlice, utançla başvurduğu en son çaredir.

Sömürgeciler yamyamlığı şiddetle yasaklar ancak yamyamlığı doğuran toplumsal koşulları

ortadan kaldırmak için çaba sarf etmezler. Zaten bu koşulların sorumlusu beyaz adamın ta

kendisi değil midir?


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

149

Burada en başa dönelim ve baştaki soruyu farklı biçimlerde formüle edelim. 20. yüzyılda

yamyamlığı yeniden hortlatan şey açıkça sömürgeci uygulamalardır. Ancak emperyalizme karşı

olmak, hangi koşullar altında olursa olsun, yamyamlığı mazur görmeyi beraberinde getirmeli

midir? Eğer sorunu kökünden halledecek, yani emperyalizmi ortadan kaldıracak güce sahip

değilsek, mağdurların, kimi zaman bu örnekte olduğu gibi en acı koşullar altında da olsa,

başvurduğu ahlak dışı yolları hoş görmeli miyiz? Soruyu güncellersek, mağdurların bir hayatta

kalma stratejisi olarak -daha da ötesinde mağdurlar adına konuştuğunu öne sürenlerin toplumsal

konumlarını güçlendirmek için- otoriteye tapınmaya ve fırsatçılığa çek vermesi hoş görülebilir,

ya da en azından bunlara sessiz kalınabilir mi?

Oysa günümüzde hatırı sayılır ölçüde güçlü bir kesim, mağduriyeti bir erdem, mağdur bellediği

kesimleri ise her koşulda haklı olarak nitelemektedir (Cole, 2006; Meloy ve Miller, 2011; Peelo,

2006; Sullivan, vd., 2012; Van Dijk, 2009). Öyle ki mağduriyet neredeyse meşruiyetin en hayati

kriteri haline gelmiş, neredeyse “haklı olmanın” yerini almıştır. Tıpkı, algının, hakikatin yerini

almasına benzer bir şeydir bu. Böylece siyaset, hatta toplumsal yaşamın ta kendisi bile, farklı

mağduriyetler arasında süre giden bir hesaplaşmaya dönüşmüştür. Bradley Campbell ve Jason

Manning (2018: 106) söz konusu durumu “rekabetçi mağduriyet” kavramına başvurarak

açıklamaktadır. “Mağduriyet sıklıkla ahlaki bir statü edinilmesiyle sonuçlanır. Rekabetçi

mağduriyete yol açan şey gruplar arası çatışmalar olabilir. Öyle ki, bu gruplar kimin daha çok

ıstırap çektiği üzerinde anlaşmazlığa düşerler”. Üstelik bu anlaşmazlıklarda hakiki güçlüklerle

kurgusal olanlar arasındaki ayrım her zaman net bir biçimde ortaya konulamaz (Boltanski, 2004:

22).

Yukarıdaki satırlarda dile getirdiğim olgular, esasen, günümüzde mağduriyet kavramının yeni bir

sosyal ve siyasi içeriğe kavuştuğuna işaret ediyor. Kısacası bu çalışmanın konusu günümüzde

mağduriyet olgusunun işlevsel kılınma biçimlerini açığa çıkarmak olacaktır. Tartışmanın

kökenleri geleneksel din yorumlarına, ulus devletlerin kurulma süreçlerine, geçtiğiz yüzyılın

sömürgecilik karşıtı hareketlerine dek uzanıyor. Ancak mağduriyetin üzerinde uzlaşılmış

kriterlerine değinmek istersek, bu konuda hayli kapsamlı bir çalışma olan James E. Bayley’in

“Mağduriyet Kavramı” adlı eserine kulak vermek gerekecek. Bu çalışmada Bayley (1991: 53)

mağduriyetin temel koşullarını şu üç maddede sıralıyor. “İnsanlar eğer ve sadece eğer (1) refah

düzeylerinde haksız ya da hiç de layık olunmayan bir biçimde bir kayıp ya da belirgin bir

düşüşün acısını çekmişler ve bu kaybın önüne geçme çabalarında çaresiz kalmışlarsa (2) bu

kaybın teşhis edilebilir bir gerekçesi varsa ve (3) bu kaybı yaşayan kişilerin içinde bulundukları

hukuki ve ahlaki bağlam, söz konusu kaybı toplumsal bir ilgiye layık görmemişse

mağdurdurlar”.

Açıkça görüldüğü üzere, Bayley’in kıstasları belli bir toplumsal kimlik, zaman dilimi ya da

toprak parçasıyla sınırlı değildir. Hepsinden önemlisi mağduriyet, açıkça, toplumsal iktidar

mekanizmalarına belirgin bir uzaklık içermektedir. Ancak günümüzde mağdur sıfatını üstlenen

grupların -ki bu gruplar taleplerini kimi zaman etnik bir kimlik, kimi zaman bir inanç sisteminin

belli bazı yorumları, kimi zaman belli bir siyasi kimlik, kimi zamansa toplumsal cinsiyet gibi son

derece farklılaşan gerekçelere dayandırmaktadır- ayırt edici özelliği, genellikle yerel ya da ulusal

iktidar mekanizmalarıyla iç içe geçmiş olmalarıdır. Her bir grup, güncel toplumsal koşullardansa,

gerçek ya da hayali atalarının özgül mağduriyetlerini gerekçe göstererek toplumsal ayrıcalık

talebinde bulunmaktadır. İktidara yakın oldukları ölçüde refah düzeylerindeki düşüş, bu düşüşün

http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/026975800901600101


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

150

esas sorumluları ve onlara gösterilen ilgisizlik yeter ve geçerli koşullar olmaktan çıkmış, bu

koşullar daha ziyade geçmiş kuşaklara atfedilmiştir. Dolayısıyla günümüz mağduriyet

taleplerinde, geçmiş kuşakların mağduriyetlerinin bedelini söz konusu kimlikleri taşımayan

bütün toplum kesimlerine ödetmeye çabalayan örgütlü kesimlerin varlığından söz etmek

mümkündür.

Geleneksel mağdur figürünün yerini yukarıda tasvir etmeye çalıştığım, bir tür “muzaffer”

mağdura bırakması son birkaç on yılın ürünüdür. Söz konusu farklılaşmayı gözler önüne sermek

için, bu çalışmanın ilk kısmında mağduriyetin geleneksel yorumlanış biçimlerine kısaca

değineceğim. İkinci bölüm, dönüşümün sosyo-ekonomik gerekçelerini sergileme çabasından

ibaret olacak. Üçüncü ve son bölümde ise, güncel mağduriyet taleplerinin yarattıkları bir tür

“vicdan ekonomisi” üzerinden, işlevsel kılınma yollarını sergilemeye çalışacağım.

1. Geleneğin Mağduriyet Olgusuna Yüklediği Anlamlar

Tarihte pek çok Hıristiyan Hz. İsa’nın ölümünün büyük bir özveri olduğu konusunda

hemfikirdir. Bu yönüyle İsa tarihin en önemli mağdur figürlerinden birisi olarak görülür (O’neill,

1981: 9). İlk Hıristiyanlar Roma zindanlarında kırbaçlanmış, çarmıha gerilmiş, kürek mahkûmu

olmuş, açlık ve çaresizliği yaşamışlardır. Bu yönüyle Hıristiyan teolojisinin tarihi, aynı zamanda

bu kitlesel mağduriyetin tarihidir (Esler, 2003: 17). İslam’da ise Allah yolunda çekilen acılar

kutsanır. İslam tarihinde ise Şiiler, Hz. Muhammed’in Kerbela’da katledilen torunu İmam

Hüseyin’i mazlumların sembolü olarak görürler (Ayoub, 1978: 15). Kuran’da, Bakara suresinin

177. Ayeti mağdurlara sevecenlikle seslenir: “Yüzlerinizi doğu ve batı yönüne döndürmeniz

iyilik değildir. Fakat iyilik Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere iman

eden, malını sevgisine rağmen; akrabaya, yetimlere, yoksullara, yolculara, dilencilere, kölelere

ve esirlere veren, namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren, sözleştikleri zaman sözlerini yerine

getiren, sıkıntıda, hastalıkta ve savaşta sabredenlerin durumudur. İşte sadıklar ve muttakiler

onlardır” (Dashti, 1994: 68).

Yirminci yüzyılda sömürgecilik karşıtı hareketler, meşruiyetlerini mağduriyetlerine

dayandırırlar. Fransız sömürgeciliğine karşı mücadelenin simge isimlerinden Frantz Fanon,

savaşmaya devam etmekten başka çareleri olmadığından dem vurur: “Otarşik yönetim ve

militarizmin yıllar süren konukluğundan, devlet destekli yoksulluk ve insanın alçaltılmasından

bunaldık artık” (Acemoglu ve Robinson: 374). Che Guevara 1960’lı yıllarda, kurtuluşun yolunun

ıstırap ve acıdan geçtiğini öne sürecektir (Waters, 2005: 59). Yine yirminci yüzyılın son

çeyreğinde Latin Amerika’da güçlü bir akım haline gelen “Kurtuluş Teolojisi”nin öncüleri,

İsa’nın çektiği acıların ve onun mağduriyetinin özgürlük yolunda kendilerine ışık tuttuğundan

söz edecektir (Sobrino, 1993: 12). Öte yandan, feminist hareketin öncü isimleri, yoksulların,

çaresizlerin ve açlık çekenlerin muktedirlere karşı ahlaki bir üstünlüğe sahip olduğunu

savunurlar (Marcus, 2001: 1).

Yukarıda sıraladığım sınırlı sayıda örnek, sanırım yirminci yüzyılın sonlarına gelene dek

insanlığın mağduriyet konumunu ne şekilde anlamlandırdığına dair bir fikir verecektir. Bu

geleneksel anlayış mağduriyetin bir temizlik, bir saflık barındırdığını kabul ediyor ancak bu

mağduriyetin kendi başına değil, ancak bir dava uğruna anlam kazanacağını varsayıyordu.

Mağdurları, onları mağdur eden zemini yok etmeye çağırıyordu. Bir diğer ifadeyle geleneksel


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

151

mağduriyet anlayışı, iktidar mekanizmalarının uzağında kalmış kesimleri kapsıyordu. Belki

hepsinden daha önemlisi, mağduriyet kendi başına benimsenecek, gururla kabullenilecek bir

durum değildi. Ancak yirminci yüzyılın son çeyreğinde yaşanan yapısal dönüşümler, hayatın pek

çok alanını olduğu kadar, insanların mağduriyet durumuna yönelik yaklaşımlarını da değiştirdi.

2. Güncel Mağduriyetlerin Arka Planı: Yapısal Dönüşümler Çağı

1973’ün petrol krizi yerleşik üretim tarzının sürdürülebilirliği konusunda büyük şüpheler

doğurdu. Büyük sanayi tesisleri özelleştirildi ve çoğu işlevlerini taşeronlara devrederek küçülme

yolunu seçti. Bu esnada pek çoğu da emek gücünün ucuz olduğu yoksul yörelere taşınarak

görünmez hale geldi. Küresellileşmiş bir dünya ekonomisinden söz ediliyordu artık. Öyle ki, o

güne dek egemenliğin koşulsuz taşıyıcıları olan ulus devletlerin gücü aşınacak, küresel ekonomik

faaliyetlerin önüne set çeken bir unsur olmaktan çıkacaklardı (Jessop, 2009:156). Post-modern

düşünürlerce, o güne kadar kendisini modern milli ya da ulus ötesi siyasi kimliklerle tanımlayan

geniş toplum kesimlerine kendilerini kökenlerinden koparan modernliğin otoriter yönlerinden

söz ediliyordu. Bundan böyle dünya, son derece farklı kimliklerin birbiriyle özgürce diyaloga

girdiği ama aynı zamanda hayati konulardaki kararlarını yine kendi küçük topluluklarınca

alabilecekleri özgür bir oyun alanı haline dönüşecekti.

Yirminci yüzyılın büyük modernlik atılımına belki de hasımlarınca dahi, sahip olmadığı

kudretler atfedilmişti. Bu süreçte yerel kimlikler giderek daha fazla vurgulanır oldu. Unutulmaya

yüz tuttuğu sanılan değerler yeni yüzleriyle ve yeni bir hitabet tarzıyla tarih sahnesine sökün etti.

Söz konusu kimlikler kimi zaman kan bağını, kimi zaman belli bir toprak parçası üzerinde tarihin

derinliklerinden gelen hükümranlık haklarını, kimi zamansa bir inancın belli bir yorum tarzını ön

plana çıkardılar. Geniş toplum kesimleri o güne dek ulus devletlerin ya da ulus ötesi sosyal

destek mekanizmalarının sağladığı güvencelerden arındıkça, kendilerine yeni bir güvence, yeni

bir anlam dünyası aramaya yeltendiler. Bu boşluğu, kimlik siyaseti dolduracaktı.

Yukarıdaki satırlarda tasvir etmeye çalıştığım koşular, post-modern literatürün temel

varsayımlarıyla pek çok açıdan örtüşüyordu. Modernizmin tarihsel farklılıkları bir potada

kaynaştırmayı umut eden çehresi soluklaşıyor, akılcı varsayımları ikinci plana itiliyordu

(Alvesson ve Deetz, 2005: 84-85). Yine kendilerini o güne dek söz konusu hâkim

mekanizmaların karşısında konumlandırmış toplumsal hareketler de artık muhataplarını

yitirecek, sönümlenmeye ya da en iyi ihtimalle kılık değiştirerek ve küçülerek var olmaya devam

edeceklerdi. Sözgelimi ulusun bütününe seslenen siyasi oluşumlar, partiler, sendikalar ve din

kurumları kendilerini bu yeni düzende yeniden konumlandırmak zorunda kalacaklardı. Şurası

göz ardı edilmemeli ki, modern kimlikler, sahip olunmak için bir ölçüde çaba gerektiren

kimliklerdi. Örneğin mesleki bir kimliğin ardında uzun eğitim ya da çıraklık yılları yatıyordu

(Sennett, 2009: 56-57). Oysa hakiki ya da hayali atalardan devralındığı öne sürülen kimlikler

doğuştan, hiçbir çaba gerektirmeksizin elde edilen kimliklerdi. Bu kimlikleri savunmak adına

ortaya çıkan grup ve bireylerin pek çoğu, ayrıcalık taleplerini geçmiş mağduriyetlere

dayandırmakta tereddüt etmediler. Uzun yılların çaresizliği ve ezilmişliği karşısında

başkaldırdıklarını ilan ettiler ve kendilerinden esirgenen hak ve ayrıcalıkları, farklı kimlikler

adına konuştuğunu ileri sürdükleri kesimlerden talep ettiler.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

152

Manuel Casstells (2008: 4) güncel kolektif kimlik ifadelerinin tepkisel bir yön barındırdığını ve

bu durumun siyasal demokrasinin kriziyle yakından ilişkili olduğunu öne sürüyor:

“… kolektif kimlik ifadeleri, Tanrı, millet, etnisite, aile, yerellik adına, başka bir deyişle bugün

tekno-ekonomik güçlerin ve dönüştürücü toplumsal hareketlerin ters yönlerden gelen birleşik

saldırısına maruz kalan bin yıllık varoluşun temel kategorileri adına direniş siperleri kazan

tepkici hareketleri de kapsıyor. Karşıt eğilimler arasında kalan ulus-devlet sorgulanıyor.

Egemenlik, temsiliyet esasına dayalı ulus-devletin tarihsel kuruluşunu temel alan siyasi

demokrasi kavramı da bu krizin içine çekiliyor”.

Bu koşullar altında mağduriyet, tarihsel anlamından uzaklaşarak, yeni toplumsal ve bireysel

kazanımlar, yeni ayrıcalıklar edinmek için kullanılan işlevsel bir maske haline dönüştü. Kendi

çabasıyla toplumda belli bir yer edinmiş modern insan figürü, utanılacak, köksüz bir vatansız

haline geldi. Bundan sonra ona düşen görev, o güne dek ezilmiş olan kimliklerden birinin peşine

takılarak (ya da kimi zaman bu kimliğin taleplerinin sözcülüğünü üstlenerek) bir tür diyet ödeme

çabası içine girmekten ibaret olacaktı. Yine de şu husus söz konusu etkileşimi hayli zora

sokuyordu: Tarihte herhangi bir biçimde haksızlığa maruz kalmamış bir toplumsal kimlik

bulabilmek bir hayli zordu.

3. İşlevsel Mağduriyetler

Son dönemin tartışmalı isimlerinden Norman G. Finkelstein (2000) mağduriyetten kaynaklı hak

taleplerinin yirminci yüzyıldaki ilk modern yorumunun öncüsü olarak, II. Dünya Savaşı

yıllarında yaşanan Holokost’un ilerleyen yıllarda, hem de bu soykırım vahşetini uzaktan

seyretmekle yetinmiş kimseler tarafından, bilhassa Birleşik Devletler’de, bir sanayi dalı haline

getirildiğini iddia eder. Kendisi de Holokost esnasında parçalanmış bir ailenin çocuğu olan

Finkelstein’e göre, savaş sırasında yaşanan acılar elbette gerçektir ve soykırım yirminci yüzyılın

en lanetlenilesi eylemlerinden birisidir. Fakat bu acılar üzerinden çıkar sağlayan insanların

sayısı da hiç de az değildir. “Holokost’un vazgeçilmez bir ideolojik silah olduğu kanıtlandı.

Holokost sanayinin harekete geçmesiyle birlikte, dünyanın en zorlu askeri güçlerinden birisi,

dehşet verici insan hakkı ihlallerine karşın, kendisini bir ‘mağdur devlet’ olarak sunabildi ve

Birleşik Devletler’deki en başarılı etnik grup mağdur statüsü kazandı. Bu samimiyetten uzak

mağduriyetten elde edilen hatırı sayılır ölçekteki kar payı -ki bunların başında eleştiriden

muafiyet gelir- aklandı” (Finkelstein, 2000: xi). Finkelstein’in eleştirileri hiç de yabana atılacak

gibi değil. Ancak o, bu satırların ardından güncel mağduriyet tartışmalarında hiç de yabancı

olmadığımız bir hataya düşmekten kendisini alamıyor ve farklı mağduriyetleri yarıştırma yolunu

seçiyor. Zira Finkesltein’ın da kendi “muteber mağdurları” söz konusudur. Finkesltein çok

geçmeden, İsrail Devleti’nin suçlarını Hamas ve Hizbullah’ın eylemleri ile karşılaştırır ve

Hizbullah’ın İsrailli sivilleri bombalamasını meşru görür (Finkelstein, 2013).

Yukarıdaki örnek, güncel mağduriyet taleplerinin başlıca gerekçelerinden ilkini gözler önüne

sermektedir: Bölgesel, ulusal ya da bireysel davalarda mağduriyet, söz konusu davanın

haklılığının önüne geçecek denli, belirleyici bir konuma yükselmiştir. Taraflar böylece

uluslararası kamuoyunun sempati ve desteğini üzerinizde toplayarak rakip mağduriyet

taleplerinin gerekçelerini görünmez kılmaya çabalamaktadır.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

153

Yakın geçmişte Torben Bech Dyrberg (2016: 3) dünyanın dört bir köşesindeki baskıcı rejimlerin

geçmiş mağduriyetlerini gerekçe göstererek kendilerini her tür eleştiriden muaf kılma çabalarının

son derece yoğunlaştığından dem vurmaktadır. Üstelik Batı kamuoyunda söz konusu rejimlerin

meşruiyet arayışlarını anti-emperyalizmle özdeşleştiren etkin muhalif hareketlerin varlığından

söz etmek mümkündür ve çağdaş post-modern rölativizm bu kanıyı besleyen ideolojik altyapıyı

hazırlayan başlıca unsur olmuştur (Kiely, 1995). Bu rejimler Batı’nın emperyalist geçmişini

gerekçe göstererek kendi cinsiyetçi ve ırkçı tavırlarını meşrulaştırma yoluna girmişlerdir.

Irak’taki Saddam rejimi ve Kuzey Kore’de halen varlığını sürdüren Kim Jong-Un yönetimi bu

rejimlerin çarpıcı örneklerindendir.

Söz konusu durum, güncel mağduriyetlerin bir ikinci özelliğine temas etmektedir ki burada

mağduriyet, bireysel sorumlulukların reddine imkân tanıyan bir araç vazifesi görmektedir. Öyle

ki, mağdurlar dini ya da siyasi terminolojide saf ve temiz resmedildiği müddetçe, olası hata,

ayrımcılık ve suçlarının gerekçelerini tarihe ya da hayali ya da hakiki bir egemen figürüne havale

etmeleri mümkün olmaktadır.

Bu çalışmanın bir önceki kısmında değindiğim üzere yirminci yüzyılın anlam dünyasını

şekillendirmekte önemli rol oynamış bulunan sosyal devlet, sendikalar ve sınıfsal temelli partiler

gibi oluşumların zayıflamasıyla, bu boşluğu doldurmaya sivil toplum kuruluşları talip

olmuşlardır. Bunların hatırı sayılır bir kısmı belli bir mağduriyetin sözcülüğünü üstlenerek, söz

konusu mağduriyetin taşıyıcısı olduğunu öne sürdüğü kesimlerin hak ve ayrıcalık taleplerini dile

getirmeye yönelmiştir. Günümüz mağduriyetlerini konu edinen literatüre göz gezdirdiğimizde,

söz konusu çalışmaların büyük kısmının sivil toplum kuruluşları sponsorluğunda yürütülen

çalışmalar olduğunu görmek mümkündür (Fassin ve Rechtman, 2009; Helms, 2013; Jensen ve

Ronsbo, 2014). Ancak bir önceki kısımda mağdur kesimler adına harekete geçtiğini öne süren

isimlerle karşılaştırdığımızda, bu STK’ların önemli bir kısmında kayda değer görevler üstlenen

kişilerin geçmişin fedakârlık ve özverilerini sıklıkla dile getirmelerine karşın, toplumsal statü ve

maddi koşullarından pek de ödün vermediği gözlenmektedir.

Yukarıdaki saptama, güncel mağduriyet taleplerinin üçüncü özelliğiyle örtüşmektedir: Mağdur

kesimlerin sözcülüğünü üstlenen isimler, kamuoyundaki tanınırlık ve itibarlarını genellikle bu

sözcülük misyonu sayesinde elde etmektedir. Ezilenlerin haklı davaları uğruna saygınlık ve

refahından feragat etmek, daha ziyade, geçmişe ait bir tavır olarak görünmektedir.

Jean Baudrillard 1997 yılında yayımlanan bir söyleşisinde günümüz insanının artık bir

“mağdurlar toplumu”nda yaşadığını öne sürmekteydi. Baudrillard’ın tezi, günümüz

toplumlarında mağduriyet hissinin, en azından dünyanın farklı yörelerindeki insanlara türlü

mağduriyetler yaşatmış olmaktan ileri gelen suçluluk duygusuyla birleşerek eğitim, cinsiyet,

etnisite ve refah durumu gibi tüm farklılıkları aşarak modern insanda kökleşmekte olduğu

varsayımına dayanmaktaydı (Naqvi, 2007: 6). Üstelik David G. Green’in 2006 tarihli, “Bugün

Artık (Neredeyse) Hepimiz de Mağduruz” adlı çalışmasına bakılırsa, farklı ayrımcılık türlerinden

bir veya birkaçına maruz kaldığını ileri süren kesimlerin toplumdaki oranı, paradoksal biçimde

yüzde yüzün üzerine çıkmaktadır. Green’e göre (2006: 7), İngiltere’de, çoklu ayrımcılık

temelinde yüzdeye vurulduğunda mağdur grupları ve bu grupların mağduriyet gerekçeleri

şöyledir:

Kadın olmaktan kaynaklı mağduriyet: %51


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

154

Etnik azınlıklardan birine mensup olmaktan kaynaklı mağduriyet: %8

Engelli olmaktan kaynaklı mağduriyet: %22

Hıristiyanlık dışında bir dini inanca sahip olmaktan kaynaklı mağduriyet: %5

Yaşlılıktan kaynaklanan mağduriyet: %18

Gay veya lezbiyen olmaktan kaynaklanan mağduriyet: %5

Toplam mağduriyet oranı: %109 (Green, 2006: 7)

Baudrillard’ın bu tezinin güncel yansıması karşılığını özellikle eğitimli kesimler arasında

yaygınlık kazanan, farklı toplumsal kimliklere yönelik “mikro-agresif” davranışların teşhis ve

teşhirine yönelik çabada görmek mümkündür. Geçtiğimiz yıl Birleşik Devletler’de üniversite

öğrencileri arasında giderek yaygınlaşan söz konusu tutumu ele alan bir kitap yayımlayan

Bradley Campbell ve Jason Manning’e (2018) bakılırsa, bu kesimler açısından çoğu zaman

kendisini vücut hareketlerinde, mimiklerde ve en önemlisi kimi zaman farkına varmaksızın

kullanılan sözcüklerle ortaya koyan mikro-agresif davranışlar, esasen farklı kimliklere karşı

ırkçı, heteroseksist ya da homofobik, anti-Semitik, sınıfsal ye da seksist zihniyetlerin ürünüdür.

Bir diğer bakış açısıyla söz konusu davranışlar, geçmiş mağduriyetlerin izini taşıyan insanlara

yönelik geçmiş zalimliklerin yeni bir kılıf altında sürdürülmesinden başka bir şey değildir.

Mikro-agresif davranışların arka planında kimi zaman yukarıda sıralanan tutumların yattığı

yadsınamaz. Ancak Campbell ve Manning’e göre burada ironik olan husus, kendi kimliğine

yönelik mikro-agresif tavırları teşhis ettiğini ve dolayısıyla mağdur olduğunu ileri sürerek

ayrıcalık talebinde bulunan kesimlerin sayısındaki inanılmaz artıştır. Bu talebin gerekçesi,

güncel mağduriyet taleplerinin dördüncü özelliğini açığa çıkarmaktadır ki bu, mağdur

sınıflandırmasının söz konusu bireye ya da gruba getirdiği hatırı sayılır toplumsal avantajlardır.

Bir kez mağdur sıfatına hak kazandıktan sonra, siyasette imtiyazlı seçilme kotalarına dâhil

olabilirsiniz. İşyerinde, liyakat ölçüleri gözetilmeksizin kimi prestijli konumlara yükselebilir ve

onları uzun müddet elinizde tutabilirsiniz.

Sonuç

Son otuz yılın yapısal dönüşümleri insanların modern kurumlarla kurduğu aidiyet bağlarını

aşındırmıştır. Daha önce de değindiğim gibi bu boşluğu genellikle kimlik temelli oluşumlar

doldurmuştur. Her iki dönem arasındaki en kayda değer farklılıklardan birisi, günümüzün

eğitimle ya da yıllar süren uzmanlaşma evresiyle açığa çıkan modern kimliklerin yerini doğuştan

kazanılmış, isnat edilmiş kimliklerin alması olmuştur. Sürecin öne çıkan aktörleri, kimlik temelli

yerel oluşumlar ve sivil toplum kuruluşları olmuştur. Ancak bu oluşumlar, geçmişin bir bakıma

fedakârlıkla eşanlamlı görülen ve bireye aktif bir rol biçen mağduriyet anlayışını yapı-bozumuna

uğratarak, yerine âtıl bir mağduriyet anlayışını ikame etmiştir. Bu anlayış, modern dönemin

uzlaşmayı ve saygınlığını korumayı öngören tavrının yerine intikamcı bir yönelimi tercih

etmiştir. Kimlik politikalarının yükselişiyle uyum içinde yükselen bu mağduriyet talebi, ağırlıklı

olarak tarihin derinliklerinden bulup çıkardığı kimlik temelli mağduriyetleri kalkış noktası olarak

temel almaktadır. Sonuç olarak, günümüzde ön plana çıkan mağduriyet taleplerinin pek çoğu

diğer mağduriyetleri göz ardı eden, siyasi ve toplumsal bir ayrıcalık talebidir. Bu talep, rakip

mağduriyetleri yarıştıran bir vicdan ekonomisi doğurmuştur. Bu ekonomi, Herkesin kendi

talebini ön plana çıkarıp geçmişin bedellerini talep ederken karşısındakinin acılarına duyarsız

kaldığı, onları görünmez kılma çabası verdiği bir ekonomidir.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

155

Kaynakça

Acemoglu Daron and James A. Robinson (2012). Why Nations Fail: The Origins of Power,

Prosperity, and Poverty. London: Profile Books.

Alvesson, Matz ve Stanley Deetz (2005). Critical Theory and Postmodernism: Approaches to

Organizational Studies”, Christopher Grey and Hugh Willmott (Ed.) Critical Management

Studies: A Reader (s. 60-106). Oxford: Oxford University Press.

Ayoub, Mahmoud (1978). Redemptive suffering in islam: A study of the devotional aspects of

ashura in twelver shi'ism. New Yokr: Mouton Publishers.

Campbell, Bradley and Jason Manning (2018). The Rise of Victimhood Culture:

Microaggressions, Safe Spaces, and the New Culture Wars. Palgrave Macmillan.

Castells, Manuel (2008). Enformasyon Çağı: Ekonomi, Toplum ve Kültür, Cilt 2: Kimliğin

Gücü, (E. Kılıç, Çev.). İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Cole, Alyson M. (2006). The Cult of True Victimhood: From the War on Welfare to the War on

Terror. Stanford: Stanford University Press.

Dashti, Ali (1994). TwentyThree Years: A Study of the Prophetic Career of Muhammad.

California: Mazda Pub.

Dyrberg, Torben Bech (2016). “Left goes Right: The Multiculturalist Dislocation of the Left”.

https://www.psa.ac.uk/sites/default/files/conference/papers/2016/Dyrberg_PSA_2016_0.pdf

(May 30, 2018).

Esler, Philip F. (2003). The First Christians in their Social Worlds. New York: Taylor & Francis.

Fassin, Didier and Richard Rechtman (2009). The Empire of Trauma. Rachel Gomme, trans.

Oxford and Princeton: Princeton University Press.

Finkelstein, Norman G. (2000). The Holocaust Industry: Reflections on the Exploitation of

Jewish Suffering. London: Verso.

Finkelstein, Norman G. (2013). “It Was a Massacre – Interview with Norman Finkelstein”,

Palestinechronicle.com 6 Ekim 2013. (06.08.2017)

Green, David G. (2006). We’re (Nearly) All Victims Now! How Political Correctness is

Undermining Our Liberal Culture. London: Civitas.

https://www.psa.ac.uk/sites/default/files/conference/papers/2016/Dyrberg_PSA_2016_0.pdf

https://web.archive.org/web/20131006204354/http:/palestinechronicle.com/old/view_article_details.php?id=16783


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

156

Helms, Elissa (2013). Innocence and victimhood: gender, nation, and women's activism in

postwar Bosnia‐ Herzegovina. Madison: University of University of Wisconsin Press.

Jensen, Steffen and Henrik Ronsbo (eds.) (2014). Histories of Victimhood. Philadelphia:

University of Pennsylvania Press.

Jessop, Bob (2009). Kapitalist Devletin Geleceği (Çev. Ahmet Özcan). Ankara: Epos Yayınları.

Marcus, Jane (2001). Suffrage and the Pankhursts. New York: Routledge.

Meloy Michelle L. and Susan L. Miller (2011). The Victimization of Women: Law, Policies,

and Politics. New York: Oxford University Press.

Naqvi, Fatima (2007). The Literary and Cultural Rhetoric of Victimhood: Western Europe,

1970–2005. New York: Palgrave Macmillan.

O’Neill, J. C. (1981). “Did Jesus teach that his death would be vicarious as well as typical?”, in

Suffering and martyrdom in the New Testament (ed. by William Horbury and Brian McNeil).

Cambridge: Cambridge University Press.

Sennett, Richard (2009). Yeni Kapitalizmin Kültürü (A. Onacak, Çev.). İstanbul: Ayrıntı

Yayınları.

Sobrino, Jon (1993). Jesus the Liberator: A Historical-Theological Reading of Jesus of Nazareth

(Trans. Paul Burns and Francis McDonagh). Kent: Burns & Oates.

Sullivan, D., Landau, M. J., Branscombe, N. R., & Rothschild, Z. K. (2012). Competitive

victimhood as a response to accusations of ingroup harm Journal of Personality and Social

Psychology, 102(4), 778-795.

Peelo, M. (2006). Framing homicide narratives in newspapers: Mediated witness and the

construction of virtual victimhood. Crime Media Culture, 2(2), 159–175.

Van Dijk, Jan (2009). Free the victim. A critique of the Western conception ofvictimhood.

International Review of Victimology, 16(1), 1–33.

Waters, Mary-Alice (ed) (2005). Che Guevara Talks to Young People. New York: Pathfinder.




Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

157

MEASURING POVERTY – DOES SOCIAL SECURITY COVERAGE MATTER?

Çağaçan Değer46 & Elif Erer47

Pre-funded social security has arisen as a defence for social security systems with adverse

financial prospects in the face ageing population. However, the redistributive function of public

PAYG (payas- you-go) social security remains central for poverty reduction. A prerequisite to

policy formulation for poverty reduction is an understanding of poverty through data. For

developing countries with considerable PAYG system deficits, the task is even more crucial. An

additional complexity for the special case of Turkey is the fragmented nature of the social

security coverage. Despite the institutional unification of 2006, relevant laws still segregate

different portions of the population based on their participation in the system. Many feel that the

old institutional lines of the Retirement Fund (Emekli Sandığı), The Social Insurance Institution

for Tradesmen and Craftsme and Other Self-Employed People (Bağ-Kur) and Social Insurance

Institution (SSK) still endure. This paper aims to measure poverty along social security

membership status. The analysis is conducted on the Household Budget Surveys by the Turkish

Statistical Institute; a cross-section dataset that provides considerable data at the micro level.

Such measurement tasks have been performed for more traditional criteria such as education and

rural-urban populations. However, to the best knowledge of the authors, a study reflecting the

fragmented nature of the Turkish social security system in relation to poverty has never been

conducted. Such an analysis also has the potential to provide warnings to Turkish policy makers;

given the portion of population most vulnerable to poverty, it would be easier to foresee

expenditure increases in relation to poverty alleviation and plan the relevant and necessary

financial sources.

Keywords: Social security, Poverty, Microeconomic data organisation

1. Introduction

Poverty is an important concept. There are many dimensions to it and it has been examined by

researchers from many social science disciplines. Economists have examined it in terms of

income distribution and implied policy options. Sociologists have emphasised exclusion.

Psychologists have contributed by focusing on the adverse impact on the individual’s well-being.

From an economist’s perspective, the concept of poverty relates to the distribution problem. Lack

of sufficient resources for parts of the society requires research, policy formulation and policy

action. Specifically, the parts of the society deemed to be poor need to be supported. This is

realised to a certain extent by the society with philanthropy acting as a very important

motivation. This, however, does not exclude the role of the state. Actually, many states have

integrated in their legal framework the obligation of the state to materially care for their citizens.

46 Assistant Professor Doctor, Department of Economics, Ege University. E-mail: [email protected] 47 PhD Candidate, Department of Economics, Ege University. E-mail: [email protected]


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

158

This obligation of the state is reflected in the existence of social policy institutions. These

institutions are bestowed the duties to identify those in need, realise the necessary transfers and

take part in related policy formulation. The necessity to identify those in need of transfers

generates a fertile ground for research on not only identifying the poor, but also formulating

alternative means to identify the poor.

The contribution of this paper is on the identification of the poor for the Turkish case. As will be

discussed in detail below, poverty has been discussed by a number of studies for the Turkish

case. Many dimensions of the issue have been taken into account. One dimension that has not

received explicit attention is poverty by social security membership.

Social security membership in Turkey extends beyond the binary definition of formality versus

informality. The historical origins of the current Turkish social security system goes back to

1950s, specifically the foundation of the ES (Emekli Sandığı, Pension Fund) which brought

together the fragmented nature of social security for public workers through a single institution.

This was followed in 1960s by the foundation of SSK (Sosyal Siortalar Kurumu, Social

Insurance Institution). With the 1961 constitution, social security coverage became a

constitutional obligation for the Turkish state (Güvercin, 2004: 92). This was followed by the

development plans, 5-year planning documents that provide a suggestive framework for the path

the economy s to be steered towards. The first plan called for the improvement of the social

security coverage of private sector workers (Özbek, 2006:285). The process led to the formation

of SSK. The system continued to grow in 1970s and 1980s. An institution that aimed to cover

artissans, craftsmen and independent workers, BK (Esnaf ve Sanatkarlar ve Diğer Bağımsız

Çalışanlar Sigorta Kurumu, Tradesmen and Artisans and Other Independent Employees

Insurance Institution) was founded mid 1970s and further grew to include agricultral workers in

1980s.

The resulting structure implies a very fragmented structure for the Turkish social security system.

Public workers, private sector workers and independent workers had their own institutions, with

differing parameters, such as premium rates and contribution rates. Despite the institutional

unification in 2006, which founded SGK (Sosyal Güvemlik Kurumu, Social Security Institution)

and eliminated the three separate institutions, this fragmentation still persists. To undestand the

prevailing nature of the fragmentation, it is enough to take a look at the annual statistics

generated by SGK. Thsi seperation continues to show itself with statistics reported with different

subgroups.

The fragmentation can be further evidenced by empirical investigation of micro datasets. Değer

(2011) investigates Household Budget Surveys these subgroups as a background to an

equilibrium model analysis of Turkish social security reform and presents the diversity of these

groups. Değer reports that the members of the three separate institutions have different income

sources, and different life cycle behaviour in terms of saving and wage income. The instituional

fragmentation with historical roots and empirical evidence point to the need to consider these

groups as diverse and analyse them separately when practically possible.

Inspired by the existence of different groups of individuals separated by their status in terms of

social security membership, and the importance of measuring poverty to identify the groups in


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

159

need, this paper aims to measure poverty in Turkey for social security-wise different groups of

individuals. For individuals covered by different social security frameworks, poverty is measured

using standard methods. The groups are then compared in terms of poverty and the results are

reported. This division criteria for individuals is the main contribution of this paper to

measurement of poverty in Turkey.

A quantitative understanding of poverty in a society can take two forms. In one case, the concept

of poverty is considered solely in terms of the material abilities of individuals or groups of

individuals. A measure of central tendency, frequently the median income, is used to draw a

poverty line. Individuals below this poverty line are considered to be poor. In the other case,

poverty line is drawn in relation to consumption expenditures. In this second case, the calories

necessary to maintain a decent life is determined. The spending required to purchase this is

considered as the poverty line and the individuals below that line are considered to be poor. This

study focuses on the first approach; i.e. measurement of poverty through income.

This is hardly the first paper to consider poverty in Turkey. Kuştepeli and Halaç (2004) report

functional, sectoral and regional income distribution. Baran (2017) evaluates old age poverty in

Turkey in connection to labor market participation in advanced age. Çabuk (2003) debates

poverty in South East Anatolia in connection to measurements of development indicators.

Açıkgöz and Yusufoğlu (2012) investigate various social aspects of poverty. Erdoğdu and Kutlu

(2014) evaluate social policies aimed at reducing the poverty of working individuals and report

them to be insufficient. Akıllı and Dirikoç (2017) examine child poverty in the Nevşehir province

through interviews.

There is also a strand of literature that exhaustively investigates various levels of data in terms of

poverty. One branch of this literature considers the spread of poverty spatially and temporally.

Duran (2015) evaluates the geographical spread of poverty in Turkey for the 2006-2013 period.

He reports three main findings: One, that poverty is decreasing; two, the reduction is dominant in

western Turkey with the situation worsening in the eastern regions; and third, that regional

poverty is a region-specific structural problem with little variation through time. The fall in

poverty is confirmed by Şeker and Jenkins (2015) as well, who point out that the fall is

especially dominant until 2008 and is mostly due to economic growth rather than structural shifts

in resource distribution. Focusing on income inequality, Çalışkan (2010: 129) states that desptie

the high growth after 2001, the enduring inequality points to the need for broader policy options

that extend beyond economic growth.

Investigating data for more personel characteristics, Alpaydın (2008) reports a bi-directional

causality between poverty and education; i.e. poverty leads to inadequate education outcomes

which, in turn, contribute to poverty. Erdoğan (2002) calculates a poverty frontier for Turkey and

evaluates it in an international setting and emphasises the importance of education in reducing

poverty. Upon presenting a very saturated review of poverty related concepts and the literature,

İncedal (2013: 51-56) concurs and adds that larger households tend to be poorer.

Investigating household level data, Yükseler and Türkcan (2007) present an exhaustive

investigation of poverty and income inequality. Such an approach is most fruitful, if one wants to

identify groups under risk of poverty. This is exactly the aim of this paper; hence the adopted


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

160

method is based on an investigation of poverty through micro datasets, i.e. datasets based on

questionnaire, contain considerable information on units of observation and have a sample size

that numbers in the thousands, sometimes tens of thousands. The main contribution to the

existing analyses of poverty is the consideration of social security membership status. The text

follows with the conducted analysis and an exposition of the employed dataset. A conclusion

puts together the empirical findings.

2. Analysis

This section presents the basic measures of poverty adopted in the analysis. The mathematical

formulation of the indices is presented, along with notes on how they are to be evaluated. This is

followed with the performed calculations.

2.1 Measuring poverty

This study focuses on five basic measures of poverty. In order of appearance in this study, these

indices are Headcount Index, Poverty Gap Index, the Gini Coefficient, Sen Index and the Watts

Index. Table 1 lists these measures and provides a detour table for understanding the numerical

values of these measures.

Headcount index

The headcount index (HI) measures basically what the name implies: the number of units of

observation below a given level of poverty. Let the number of observations in the entire

population be N, whereas the number of observations below a given level of poverty is Np. Then,

the Headcount Index is calculated as:

𝐻𝐼 =𝑁𝑝

𝑁 (1)

where HI is an abbreviation for Headcount Index. As the number of the observations below the

poverty line increase, the index increases numerically. Therefore, a higher index value implies

high poverty in the population.

Poverty gap index

Poverty gap index (PGI) is based on the deviation of the incomes of observations from a

predetermined poverty line. Specifically:

𝑃𝐺𝐼 =1

𝑁∑

𝑧 − 𝑦𝑖

𝑧

𝑁

𝑖=1

(2)

where N is the number of observations, z is the poverty line and yi is the income level of

observation i. It should be noted that for observation with an income level above the poverty line,

z-yi=0 has been enforced. Therefore, the index measures the dispersion of the incomes below the

poverty line rather than an overall dispersion of incomes. A higher index value implies a higher

variation below the poverty line and, therefore, higher poverty.

Table 1: Implications of calculated indicators for poverty

Headcount Index Higher index value Higher poverty


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

161

Poverty Gap Index Higher index value Higher poverty

Gini coefficient (poor) Higher value Worse income distribution

Sen Index Higher index value Higher poverty

Watts Index Higher index value Higher poverty

Gini coefficient

One of the most commonly referenced measures of income distribution, the Gini coefficient is

based on the Lorenz curve. The Lorenz curve shows the cumulative distribution of income to

corresponding percentile groups of the society. In turn, the Gini coefficient is calculated as the

ratio of the area between the Gini coefficient and perfect income distribution and the total area

under the perfect income distribution line. Hence a higher Gini implies a deviation from perfect

income distribution. In this study, the Gini coefficient is calculated for only the households

below the poverty line, i.e. the calculated Gini reflects income dispersion for the households

below the poverty line. The exact algorithm is due Sajaia (2007).

Sen index

Due Amartya Sen (1976), the Sen Index (SI) is based on the interactions between the headcount

index and the Gini coefficient. Specifically,

𝑆𝐼 = 𝐻𝐼(1 − (1 − 𝑔𝑝))𝜇𝑝

𝑧 (3)

where HI is the headcount index, gp is the gini coefficient calculated for the observations below

the poverty line as explained above, μp is the average income of the observations below the

poverty line and z is the poverty line. A partial derivative investigation of the index with respect

to its components yields that higher SI implies higher poverty.

Watts index

The last index considered is the Watts Index (WI), due Watts (1968), calculated as:

𝑊𝐼 =1

𝑛∑[𝑙𝑛(𝑧) − 𝑙𝑛(𝑦𝑖)]

𝑛

𝑖=1

(4)

Watts index is the average deviation of incomes, yi, from the poverty line, z, smoothed through

natural logarithm. This average is calculated only for those below the n observations below the

poverty line.

2.2 Data and results

The calculations presented are based on the 2016 Household Budget Survey data from Turkish

Statistical Institute. The 2016 data is the most recent budget micro data publicly available now;

thus, the presented results can be viewed most up to date. The dataset is of a micro nature, thus

provides significant detail on the individual caharacteristics. This is a major necessity for the

research question to be investigated. Unfortunately, it has not been possible to go back in time to

conduct an intertemporal comparison. For the older versions of the budget survey datasets lose


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

162

the fine detail on social security membership, becoming useless for the research question

addressed here.

Table 2: Descriptive Statistics (Turkish Liras, nominal 2016)

Full Sample 4a (private) 4b (independent) 4c (public) Informal

Mean 38,168 38,253 40,055 53,533 26,984

Median 30,000 30,000 30,000 30,000 30,000

Std Dev 33,588 29,487 43,038 35,542 23,397

# of obs 12,096 5,938 2,329 1,827 577

Source: Authors’ calculations based on 2016 Household Budget Survey, TURKSTAT.

The unit of analysis is the household, generated from aggregations on the individual’s dataset.

Income, for example, is the sum of all income earned by household members. These income

items display considerable variety; include wages, rental incomes, transfers, etc. A median

income has been calculated for the whole sample, and the poverty line has been drawn at 60% of

the median of the whole population.

A brief overview of the descriptive statistics of the data is available in Table 2. The column “Full

Sample” refers to all the individuals in the dataset, irrespective of their social security

membership. Second column labelled 4a presents the data for private sector workers; next is 4b

the independent workers such as artisans and craftsmen. This is followed by 4c, the public

workers. The codes 4a, 4b and 4c refers to articles of Law no 5510, which defines the coverage

of the social security institution. Last column is for informals; i.e. those not covered by the social

security institution. Median income of 30,000 TL is calculated for the full sample and kept as a

fixed point of reference during the calculations. With the assumed 60% ratio, this implies a

poverty line at 18,000 TL per year.

Table 2 reveals that public workers (4c) have higher incomes on average, followed by

independent workers (4b). Private sector workers (4a) have a lower mean income. Informals

have the lowest mean income as a group. Higher income volatility is implied for independent

workers (4b) and informal workers. This is hardly surprising; incomes of independent workers

are highly conditional on the work items that they can identify and acquire. Informality implies

high income risk, which is conceptually very close to volatility.

Results of the calculations are summarised in Table 3. The table presents only the rankings of the

groups in terms of the calculated indices. For the interested readers, calculated numerical values

are presented in Appendix Table 1. A brief examination of these tables reveals that the informal

part of the population fares the worst in terms of the calculated measures; an observation many

would expect. For the rest of the sample, a consistent ranking is not observed but genralisations

are possible.

Public workers appear to fare relatively better. This group ranks fifth in four of the calculated

five indices. Private sector workers and independents shift places frequently. To enumerate,


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

163

private sector workers take fifth place twice, and fourth place thrice. Independent workers take

fourth place once, third place thrice and second place once. This leads to the opinion that

independent workers are worse off than private sector workers in terms of poverty.

This is quite an interesting finding for the case of Turkey. Anyone familiar with Turkey would

expect independent workers, i.e. the people who work under a service contract in the private

sector in exchange for the market wage, to be in pretty adverse conditions in terms of poverty. It

turns out that the independent workers are no less worse, actually may be worse off. This is a

puzzle that requires some midnight oil.

Table 3: Rankings of groups in terms of poverty measures

Rank 1 2 3 4 5

Headcount Informal 4b (independent) Full sample 4a (private) 4c (public)

Poverty Gap Informal Full sample 4b (independent) 4a (private) 4c (public)

Gini Informal Full sample 4c (public) 4b (independent) 4a (private)

Sen Index Informal Full sample 4b (independent) 4a (private) 4c (public)

Watts Index Informal Full sample 4b (independent) 4c (public) 4a (private)

Source: Authors’ compilation based on Appendix Table 1

One possible explanation is the misreporting and underreporting of income. Often one sees in

newspapers in Turkey that highly educated independently working white collar workers such as

doctors and lawyers make little to no money. Such news is based on tax data. The focus is on the

underreporting of income and overreporting of business expenditures that leads to very small,

even negative profits on paper.

However, the present study does not rely on tax data. The database is the household budget

surveys, the information is gathered through questionnaires administered by surveyors. Since

there is no relation to tax or other administrative purposes and a responder has no reason to

provide inaccurate information. Still, it can be argued that a reflex type of behavior kicks in and

misreporting occurs anyway.

But how valid an explanation is this? In case of misreporting for tax purposes, there is a

considerable literature. Studies are relatively limited in case of misreports in surveys. Moore,

Stilson and Welniak (2000) provide a review of such reporting errors. For USA, Hurst li and

Pugsley (2014) report an underreporting of income up to 25% by the self employed in surveys.

Martinez-Lopez (2013) confirms for Spain. On the other hand, Paulus (2015: 24) reports for

Estonia that “.. people are more truthful in the surveys...”. The empirical literature is limited, and

it is not easy to reach a concrete result. Analysis of misreporting in surveys for the Turkish case

is clearly indicated.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

164

3. Conclusion

This paper analyses poverty in relation to social security membership. Various groups for the

Turkish case, implied by the fragmented nature of the Turkish social security system, are

compared through several poverty measures. It is observeds that the informally employed are the

worst faring group, and public workers are the best faring group. Private sector workers appear

to fare better than the independently employed individuals. Whether this is due to reporting

errors remains unclear, for the empirical literature is relatively limited with no explicit analysis

of the Turkish case.

For policy, implications are hardly innovative. The adverse conditions faced by the informally

employed is confirmed. Upon clarification of the unexpectedly low poverty status of the

independently employed, policy can be formulated on misreporting and the poverty problems

faced by the private sector workers.

References

Açıkgöz, Reşat and Yusufoğlu, Ömer Şükrü. (2012). Türkiye’de yoksulluk olgusu ve toplumsal

yansımaları. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi. 1(1): 76-117.

Akıllı, Hüsniye and Dirikoç, Abdullah. (2017). Türkiye’de kent yoksulluğu ve çocuk: Nevşehir

örneği. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 26: 197- 224. DOI:

10.5505/pausbed.2017.90582

Apaydın, Yusuf. (2008). Türkiye’de yoksulluk ve eğitim ilişkileri. İLEM Yıllık, 3(3): 49-64.

Baran, Aylin Görgün. (2017). Türkiye’de yaşlıların dezavantajlı konumu kapsamında yoksulluk

ve çalışma yaşamına katılım düzeyleri. Toplum ve Demokrasi. 11(24): 1-16.

Çabuk, Nilay. (2003). Güneydoğu Anadolu’da yoksulluğun sosyal göstergeleri. Ankara

Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi. 43(2): 41-65.

Çalışkan, Şadan. (2010). Türkiye’de gelir eşitsitliği ve yoksulluk. Sosyal Siyaset Konferansları.

59(2): 89-132.

Değer, Çağaçan. (2011). An overlapping generations analysis of social security reform in Turkey.

Unpublished Doctorate Thesis. Institute of Social Sciences. Middle East Technical University.

Ankara.

Duran, Hasan Engin. (2015). Türkiye’de yoksulluğa bölgesel bir bakış. Dokuz Eylül Üniversitesi

İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. 30(2): 87-103.

Erdoğan, Güzin. (2002). Türkiye’de ve Dünya’da yoksulluk ölçümleri üzerine değerlendirmeler.

In Aktan, C.C. (ed) Yoksullukla Mücadele Stratejileri, Ankara: Hak-İş Konfederasyonu Yayını.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

165

Erdoğdu, Seyhan and Kutlu, Denizcan. (2014). Dünya’da ve Türkiye’de Çalışan Yoksulluğu:

İşgücü piyasası ve sosyal politika bağlamında bir değerlendirme. Çalışma ve Toplum. 2014/2 : 63

– 114.

Güvercin, Cemal Hüseyin. (2004). Sosyal güvenlik kavramı ve Türkiye’de sosyal güvenliğin

tarihçesi. Ankara Fakültesi Tıp Fakültesi Mecmuası. 57(2): 89-95.

Hurst, Erik, Geng Li and Benjamin Pugsley. (2014). Are household surveys like tax forms?

Evidence from income underreporting of the self-employed. The Review of Economics and

Statistics. 96(1): 19-33.

İncedal, Sümer. (2013). Türkiye’de Yoksulluğun Boyutları: Mücadele Politikaları ve Müdahale

Araçları. Aile ve Sosyal Politikalar Uzmanlık Tezi.

Kuştepeli, Yeşim and Umut Halaç (2004). Türkiye’de genel gelir dağılımının analizi ve

iyileştirilmesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 6(4): 143-160.

Martinez-Lopez, Diego. (2013). The underreporting of income by self-employed workers in

Spain. SERIEs. 4(4): 353-371.

Moore, Jeffrey C., Linda L. Stinson and Edward J. Welniak. (2000). Income measurement errors

in surveys: A review. Journal of Official Statistics. 16(4).

Özbek, Nadir. (2006). Cumhuriyet Türkiyesi’nde sosyal güvenlik ve sosyal politikalar. Tarih

Vakfı.

Paulus, Alari. (2015). Income underreporting based on income-expenditure gaps: survey vs tax

records. ISER Working Paper Seris No 2015-05.

Sajaia, Zurab. (2007). FASTGINI: Stata module to calculate Gini coefficient with jackknife

standard errors. Statistical Software Components S456814, Boston College Department of

Economics, revised 17 Feb 2007.

Sen, Amartya. (1976). Poverty: an ordinal approach to measurement, Econometrica, 46: 437-

446.

Şeker, Sırma Demir and Jenkins, Stephen P. (2015). Poverty trends in Turkey. Journal of

Economic Inequality. 13: 401-424.

Watts, H. (1968). An economic definition of poverty. in: D.P. Moynihan (ed). On understanding

poverty. Basic Books, New York.

Yükseler, Zafer and Türkan, Ercan. (2007). Türkiye’de Hane Halkı: İşgücü, Gelir, Harcama ve

Yoksulluk Açısından Analizi. Türkiye Ekonomi Kurumu Tartışma Metni 2007/4.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

166

APPENDIX:

Appendix Table 1: Calculated index values

Rank Full Sample 4a (private) 4b (independent) 4c (public) Informal

Headcount 0.235 0.170 0.257 0.074 0.388

Poverty Gap 0.072 0.037 0.070 0.018 0.142

Gini 0.186 0.128 0.135 0.156 0.214

Sen Index 0.102 0.054 0.095 0.027 0.195

Watts Index 0.443 0.288 0.351 0.331 0.551

Source: Authors’ calculations


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

167

EFFECTS AND COPING STRATEGIES OF CYBER BULLYING IN PAKISTAN; A

GENDER RESPONSE

Rabia Qusien48

Abstract

New media has emerged as a significant force in the society, but cyber bullying is one of the

darker aspects of new technology. Results of this study indicate that cyber bullying is having

significant psychological and educational effects. Females face more cyber bullying incidents as

compared to males so; they face more severe effects of cyber bullying. A comprehensive

analysis of managing strategies depict that mostly youth tries to handle this issue personally but

at times they seek the support of their family and friends when they face severe issues. Due to

privacy concerns females get more upset and they are more likely to seek social support from

friends and family.

Key words: Cyber Bullying, Cyber Victims, Educational Effects, Psychological Effects.

1.1 Introduction

ICT (information and communication technology) has revolutionized every aspect of the

people’s lifestyle. Its use in day to day communication has increased manifolds. The ICT

importance is growing swiftly in field of communication noted Conole and Dyke (2004). Breguet

maintained that people now don’t even remember that how their daily routine was before the

advent of mobile phone. This communication technology has helped the users to access the

information of any kind and connect to entire globe without any pain (2007, p. 7). Morgan

(2013) noted that children’s exposure to ICTs for connection and seeking information has

increased manifolds. In this hyper-connected world, parents must recognize and wisely address

the challenges associated with New and sophisticated technologies. Issue of cyber bullying and

online harassment is increasing exponentially in regular users of New ICTs in their routine life

(p.146).

Acceptance of digital technology is increasing in Pakistani society. People’s usage of internet

and social media is increasing with the passage of time. According to one of the report in

Pakistan “there are approximately 30 million internet users”. It is mentioned that country is

having “highest growth rate of internet users in the region”. Half of the internet users are

accessing it through their mobile phones (Malik, 2015). Digital technology has provided youth a

New and speedy forum for communication. Though this New and fast channel of communication

has lots of advantages but there is no denial from shortcoming of New technology. Bullying has

emerged in a New form that is cyber bullying Kokkinos, Antoniadou and Dalara (2013) stated in

their research. It is due to widespread adaptation of ICT.

48 Rabia Qusien is Mphil scholar in media and mass communication and working with University of Lahore

Pakistan as research assistant and instructor. Email: [email protected]



Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

168

According to Cyber bullying Research Centre it can be defined as “willful and repeated harm

inflicted through the use of computers, cell phones and other electronic devices” ”(Hinduja),

National Response Centre for Cybercrime defines the term as “Cyber bullying is when someone

uses the internet to threaten or make unwanted advances towards someone else. This sort of

harassment can cause physical, emotional, and psychological damage to the victim” (NR3C).

Cyber bullying has advantage because it has multitude of tools and gadgets i.e. mobile phones,

instant messengers, social networking sites and email to bully their victims. Bissonette (2009)

also maintained that sending one email or posting an embarrassing photograph can have

devastating impact on victim (p. 5).

When an individual is under pressure and facing some stressed situation social support gained

through social relationships can help them in coping with that situation in a better way. Providing

social support to a person is one of vital function of social relationships. As far definition of

social support is concerned it varies according to nature of the study. “Social Support is

associated with how networking helps people cope with stressful events. Besides it can enhance

psychological well-being”. Social supports theory explains “structure, process and functions of

social relationships” (Twente). According to Shumaker and Brownell defined that social support

is actually exchange of resources between two people one of them is sender and other is receiver

and this exchange helps receiver in his wellbeing (1984, p.11).

Similarly, according to Mattson and Hall social support is basically any form of communication

both verbal and non-verbal that helps a person in getting more certain about the situation and

creating a sense that he/she have more control over the situation. This means that its form of

communication which reduces the level of uncertainty and increases the control of recipient on

situation (2011, p.181). Social support co-occurs with social relationships. This means that social

support have effects on relationship status of human beings. Supportive actions by the social

relationships help in managing the stress (Lakey & Cohen 2000). Another researcher noted that

mostly people have skill of providing social support and providing a comfort zone for someone

who is stressed. Lots of research material suggests that such informal conversation and support is

very effective in managing the stressful situation (Van der Zwaan, 2014).

This study tried to look into issue of cyber bullying in Pakistani society where use of mobile

phone and social media is increasing due to easy access to internet. Effects of cyber bullying on

psyche and education of its victims has been investigated through survey and gender response is

noted. This study also looks into coping strategies employed by cyber victims when they face

issue of cyber bullying. This study explores and highlights the situation of a developing country

where technology is getting acceptance but along-with its negative consequences.

1.2 Objectives

Following are the objectives are of the study;

1. To investigate the psychological and educational impact of cyberbullying on youth.

2. To find coping strategies of cyberbullying by both genders.

3. To figure out which gender is getting more affected by cyberbullying.

1.3 Hypothesis and Research questions


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

169

H1: It is assumed that cyber bullying has more psychological effect upon females than male

respondents.

H2: Cyber bullying affects the educational performance of female students’ more than male

students.

H3: It is supposed that youth prefer to handle cyber bullying personally instead of family

support.

H4: It is assumed that females become more upset as compared to males as a result of cyber

bullying incidents.

Following research question is examined through this study;

RQ 1: How cyber victims handle issue of cyber bullying?

2.1 Review of Literature

Cyber bullying is type of bullying which is done through electronic media Hunter has suggested

that text message, images, email and IM which are accessed from electronic devices by

cyberbullies are used for cyber bullying. Social networking sites i.e. twitter, facebook etc chat

rooms and blogs are used for cyber bullying. When adults are involved in cyber bullying then it

is termed cyber harassment (2012, p. 6). Another study conducted by Zavrsnik concluded that

rapid advancements in the ICTs specifically in mobile phones and internet have given more

opportunities to the bullies (p.251).

In cyber world bullies consider victims weak and vulnerable so; McQuade, Colt and Meyer

(2009) have mentioned that bullies are using this New medium creatively to increase the harm

and heighten the impact of bullying on victim. Youngsters perceive cyber bullying as “online

aggressive attacks” by cyber bullying which are hurtful. Cyber victimization by known people is

less harmful while threats and aggressive behavior of anonymous source increase the feeling of

harm in real life manifolds. Sever feeling of harm is also correlated with collective perpetration

(Sevcikova, A., Smahel, D., Otavova, M., 2008).

In frequent cases level of depression is high in the cyber bullying as compared to other form of

bullying maintains by Wang, Nansel and Jannotti (2011). Researchers have compared the level

of depression among the victims of different types of the bullying. Results of their research

indicate that occasionally victims of the cyber bullying are subjected to more depression. At the

time of attack cyber victims are more likely to experience “isolation, dehumanization and

helplessness” because attacker can conceal his identity easily.

Rogers (2010) has suggested that cyber bullying is a serious issue because instead of leaving a

physical impact on victim it leaves an emotional scare. Impact of physical bullying is more

obvious and easy to trace as compared to cyber bullying. While stating the reasons of cyber

bullying Rogers suggested that cyber bullying has feeling that he cannot be caught because of

distance between him and victim. Cyberspace enables him to create anonymity about his

identity. At the same time bullies are not directly observing the harm they have caused to victim

(p. 12, para. 2).

In book “Stop Cyber bullying” Spivet stated that victims of cyber bullying are used to feel more

alone and this tendency is more prevalent in children. As for victims of cyber bullying are


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

170

concerned; they are unlikely to share this information with their parents (p. 5). Cyber bullying is

having severe psychological impact so a research also concluded that “Cyber‐ bullying and

harassment can be deeply traumatic to the victim and can cause psychological harm” (Gillespie,

2007, p. 123).

Cyber world especially social networking sites have the potential to reveal information to

maximum audience for instance “social networking sites potentially provide a large audience of

peers who may see denigrating and abusive material about a victim”. It has been noted that such

acts are used to create problems for the victims. Traditional and cyber bullying is used to create

loneliness and lower self-esteem for the victims (Li, Cross, & Smith, 2011). Smith et al. (2008)

suggested that happy slapping is considered one of the most damaging parts of the cyber

bullying. Young victims have indicated that this is used to have damaging results on the

personality of the victim and when these acts are available to large number of audience it create

the issue of reputation.

With the increased reach of the cyber bullying there is great need of proper coping strategies for

the issue. Coping strategies are used to vary widely. Cyber bullying is individual act which is

mostly performed at home. Most common way of online harassment is name-calling and

gossiping. Usually youngsters cope with cyber bullying by really ignoring it, pretending to

ignore and by bullying the source. On the other hand parents put restrictions on usage of internet

but they are not actually aware of online harassment (Dehue, F., Bolman, C. & Vollink, T.,

2008).

When it comes to students they have their own way of handling matters for instance, Paul, Smith

and Blumberg (2012) concluded that students rated the support of parents and their family high

in the approaches to deal with the issue of cyber bullying. Suspension of the bully from institute

is most appropriate and helpful intervention to tackle with the cyber bullying. They also

maintained that for students seeking advice and help from the friends and family is most

common coping strategy for the cyber bullying.

2. Methodology

Quantitative research approach has been employed for this study. Survey method has been

employed in order to examine effects and coping strategies of cyber bullying. To get the

comprehensive understanding of issue descriptive survey has been designed. In questionnaire

focus was on close ended questions only.

2.1 Population

Participants of this study are internet users who are enrolled in universities of Lahore city.

Researcher accessed the list of universities from HEC (Higher Education Commission) official

website for Lahore city. Age group from 18-30 years is focus of this study because this age

group has more exposure to New media as compared to other age groups. Six different

universities both private and public have been selected for collection of data (1) Forman

Christian college, (2) University of the Punjab, (3) Beaconhouse National University, (4)


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

171

University of Central Punjab, (5) Lahore University of Management Sciences and (6) University

of the Lahore. Purposively mostly private universities are selected because students from these

universities belong to upper middle class and have more exposure of ICT. Students of these

universities are more vocal and liberal in their thoughts and socioeconomic status of the students

plays a significant in it. Equal proportions of students are selected for collection of data from

above mentioned universities.

2.2 Sample

Gender response on effects and managing strategies of cyber bullying is noted through this study

so both males and females are approached for collection of data. Both genders were given equal

proportion in whole sample. Approximately 650 questionnaires were distributed among the

student for this study. To draw the sample from whole population stratified random sampling

technique is used. Gender is stratum which is used to draw the sample from whole population.

50% of respondent are males and 50% of respondents are females for this study. In return

researcher received 625 questionnaires from which 11 were discarded because of incompletion.

Following hypothesises are tested through this study;

Chapter: 3

Tables

Table 1: T-test for Psychological and Educational Effects

Gender N M SD t-value Df P

Psycho Male 302 3.7454 .49371 -2.914 600.483 .004

Female 302 3.8596 .46949

EDU Male 302 3.5464 .67336 -2.289 600.017 .022

Female 302 3.6683 .63570

This table shows the results of t-test

Table 2: Handling of Cyber bullying with respect to gender

Handling Cyber bullying Total

Personally Family Friends Teachers Any

other

Gender Male 173

(57.3%)

37

(12.3%)

72

(23.8%)

12

(4.0%)

8 (2.6%) 302

(100%)

Female 116

(38.4%)

86

(28.5%)

84

(27.8%)

9 (3.0%) 7 (2.3%) 302

(100%)

Total 289

(47.8%)

123

(20.4%)

156

(25.8%)

21

(3.5%)

15

(2.5%)

604

(100%)

Value of Chi-Square X2=32.181a, P=.000


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

172

Table 3: Personal reaction of Cyber bullying

Personal Reaction of Cyber bullying Total

Get very

upset

Get upset Give online

advice

Ignore it Not a big

deal

Gender Male 22 (7.3%) 62

(20.5%)

68 (22.5%) 120

(39.7%)

30

(9.9%)

302

(100%)

Female 86

(28.5%)

143

(47.4%)

36 (11.9%) 30

(9.9%)

7 (2.3%) 302

(100%)

Total 108

(17.9%)

205

(33.9%)

104

(17.2%)

150

(24.8%)

37

(6.1%)

604

(100%)


Table 4: Sharing Information with Parents, University Administration and Reporting to

Police

Gender

Sharing with Parents about Cyber

bullying

Total

No Yes

Male 291 (96.4%) 11 (3.6%) 302

Female 285 (94.4%) 17 (5.6%) 302

Total 576 (95.4%) 28 (4.6%) 604

Gender

Sharing with University

administration about cyber bullying

No Yes

Male 295 (97.9%) 7 (2.3%) 302

Female 296 (98%) 6 (2%) 302

Total 590 (97.9%) 13 (2.2%) 604

Gender

Reporting to Police about cyber

bullying

No Yes

Male 295 (97.7%) 7 (2.3%) 302

Female 292 (96.7%) 10 (3.3%) 302

Total 587 (97.2%) 17 (2.8%) 604


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

173

Table 5: Gender * Why not Sharing with Parents

Why not sharing with parents Total

University

don’t have

policy

privacy

be

breached

Cyberbully

can tease

It’s not a

big deal

Any

other


(28.5%)

51 (16.9%) 119

(39.4%)

5

(1.7%)

302

(100%)

Female 31 (10.3%) 103

(34.1%)

140

(46.4%)

16 (5.3%) 12

(4.0%)

302

(100%)

Total 72 (11.9%) 189

(31.3%)

191

(31.6%)

135

(22.4%)

17

(2.8%)

604

(100%)


Why not sharing with Uni. Admin


(28.1%)

41 (13.6%) 109

(36.1%)

4

(1.3%)

302

(100%)

Female 64 (21.2%) 112

(37.1%)

108

(35.8%)

14 (4.6%) 4

(1.3%)

302

(100%)

Total 127 (21.0%) 197

(32.6%)

149

(24.7%)

123

(20.4%)

8

(1.3%)

604

(100%)


Why not reporting police


(23.5%)

47 (15.6%) 116

(38.4%)

7

(2.3%)

302

(100%)

Female 68 (22.5%) 128

(42.4%)

88 (29.1%) 11 (3.6%) 7

(2.3%)

302

(100%)

Total 129 (21.4%) 199

(32.9%)

135

(22.4%)

127

(21.0%)

14

(2.3%)

604

(100.%)


Table 6: Technical Handling of Cyber bullying with Regard to Gender

Technical Handling of Cyber bullying Total

Stay

offline

Avoiding means

of

communication

Blocking

the bully

Accepting

it

Doing

nothing

Gender Male 41

(13.6%)

78 (25.8%) 85

(28.1%)

42

(13.9%)

56

(18.5%)

302

(100%)

Female 52

(17.2%)

111 (36.8%) 117

(38.7%)

13 (4.3%) 9

(3.0%)

302

(100%)

Total 93

(15.4%)

189 (31.3%) 202

(33.4%)

55 (9.1%) 65

(10.8%)

604

(100%)



Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

174

4. Results

Hypothesis:

H1: It is assumed that cyber bullying has more psychological effect upon females than male

respondents.

Table (1) verifies this hypothesis. T-test has been applied to check that cyber bullying has more

psychological effects on females as compared to males. There is significant difference in

psychological effect for males (M=3.7454, SD=.49371) and females, M=3.8596, SD=.46949; t

(602) = -.2.914, p= .004 (two-tailed).

H2: Cyber bullying affects the educational performance of female students’ more than

Male students.

This hypothesis is statistically approved i.e. table (1) shows that educational performance of

females get more affected because of cyber bullying as compared to male students. There is

significant difference in educational effects for males (M=3.5464, SD=.67336) and females,

M=3.6683, SD=.63570; t (602) = -.2.289, p= .022 (two-tailed).

H3: It is supposed that youth prefer to handle cyber bullying personally instead of family

support.

Table (2) shows that out of 604 (100%) respondents 289 (47.8%) respondents handle incidents of

cyber bullying personally. Results also disclose that more youth tries to handle this issue with the

support of their friends as compared to informing their family i.e. out of 604 (100%) respondents

156 (25.8%) use to get the social support of their friends and only 123 (20.4%) of respondents

handle this issue with help of their family. 21 (3.5%) of respondents get help from their teachers

and 15 (2.5%) employ other strategies to handle this issue. Chi-Square analysis also indicates

that relationship is significant X2=148.074a, P=.000.

H4: It is assumed that females become more upset as compared to males as a result of

cyber bullying incidents.

While handling the cyber bullying respondents showed that they get upset. For example 313

(51.8%) respondents indicated that they get upset because of cyber bullying while 104 (17.2%)

are used to give online advice to the bully and 187 (30.9%) respondents think that cyber bullying

is not a big deal so one should ignore it. Out of 313 (100%) respondents who get upset because

of cyber bullying 229 (73.16%) are females. On the other hand out of 187 (100%) respondents

believe that this is not a big issue so one must ignore it 150 (80.21%) are males. Results of Chi-

Square shows statistically significant relationship between reaction towards cyber bullying and

gender X2=148.074a, P=.000 (See table 3).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

175

Research Question

RQ 1: How cyber victims handle issue of cyber bullying?

Out of total sample 604 (100%) of study 576 (95.4%) respondents avoid informing their parents

about cyber bullying incidents and 291(50.5%) of them are males and 285 (49.5%) are females

(See table 4). When reasons of not sharing this information with parents have been investigated

191 (100%) of responses indicated that their parents can restrict the access to internet and mobile

phone. When divergence of responses according to gender has been investigated 140 (73.3%)

respondents were females and 51 (26.7%) are males. Similarly, 189 (100%) responses indicate

that people don’t want to breach their privacy and 103 (54.5%) are females. Contrary to this

males respondents take this issue very lightly 135 (100%) respondents said they do nothing

specific when they are target of cyber bullying and 119 (88.1%) of them are males. Table shows

that there is significant relationship between gender and reasons for not sharing with parents

X2=125.857a, P=.000 (See table 5).

590 (97.8%) respondents out of 604 (100%) responded that they don’t inform their university

administration (See table 4). When reasons of not informing university was investigated 197

(100%) responses show that youth don’t want to breach their privacy and 112 (56.9%) of them

are females. 149 (100%) respondents think that cyber bullying can tease them more and 108

(72.5%) of them are females. 127 (100%) of respondents think that university don’t have proper

policy to deal with issue of cyber bullying. 123 (100%) of responses show that cyber bullying is

not a big issue so one must ignore it and 109 (88.6%) of them are males. Results of Chi-Square

tests X2=107.210a, P=.000 give a significant relationship between gender and reasons for not

informing university administration (See table 5).

Table (4) shows that 587 (97.2%) out of 604 (100%) respondents don’t report to police when

they face such kind of situation. Only 17 (2.8%) responses show that victims of cyber bullying

report in police. When reasons of not informing police were investigated majority of the

respondents don’t want to breach their privacy 199 (100%) and 128 (64.3%) of them are females

and 71 (35.7%) of them are males 135 (100%) of respondents think that cyberbully can tease

them more if they will report in police 88 (65.2%) of them are females. 129 (100%) of

respondents think that police don’t have policy to deal with the issue of cyber bullying 68

(52.7%) of respondents are females and 61 (47.3%) of respondents are males. 127 (100%) of

respondents think that cyber bullying is not a big issue so one must ignore and majority of

respondents in this category are males 116 (91.3%) and only 11 (8.7%) of them are females.

Results of Chi-Square shows a significant relationship between gender and reasons of not

reporting police X2=115.969a, P=.000 (See table 5).

When it comes to technical handling of cyber bullying mostly youth blocks the bully i.e. 202

(100%) blocks the bully and 85 (42.1%) of them are Male while 117 (57.9%) are females.

Similarly, females avoid those means of communication through which bully is targeting for

instance out of 189 (100%) of respondents 111 (58.7%) are females and 78 (41.3%) are males.

93 (100%) of total respondents prefer to stay offline when they experience cyber bullying and 52

(55.9%) of respondents from this category are females. 55 (100%) of responses shows that

respondent simply accept it and 42 (76.4%) of this category are males. Males do nothing specific

about cyber bullying i.e. 65 (10.8%) indicated that they do nothing specific in order to handle


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

176

this issue and 56 (86.2%) of them are males. Table (6) also indicates the statistically significant

relationship between technical handling and gender of respondents X2=62.408a, P=.000.

6.Discussion

Analysis of data shows that cyber bullying is having psychological effects on youth and these

results goes hands in hands with existing cyber bullying literature. When gender responses are

compared it is evident that effects of this issue are more significant on female respondents as

compared to males. Though this New form of bullying is having its psychological effect on

males but their intensity is low. Females get more upset because of cyber bullying and face more

severe consequences in a traditional society like Pakistan. An article written by Sohail concluded

that females are an easy prey for the cyberbullies in Pakistan because sense of dress of female is

directly showing the status and honor of the family. Jeans and smoking etc are key determinants

for measuring the character of females. In such society cyberbullies are eager to “expose” such

women (2013).

Since youth especially university students are taken for this study so educational effect of cyber

bullying is also taken under consideration. Researcher has found out that cyber bullying used to

leave its effect on educational performance of the students. Four items are added into this section

of questionnaire to check the effect of cyber bullying on educational performance of university

students. Results indicate that cyber bullying leads towards lower grades of the students and

absenteeism in the classes. Results reveal that cyber bullying has significant effects on overall

learning abilities of the students at the same time it lowers the confidence of the youth. Females

face more issues in education as compared to Male respondents.

Managing strategies are still an important point of attention for researchers, educationists, policy

makers and parents. Internationally several strategies are devised to tackle with the issue of cyber

bullying which include intervention of educational institutes, parental guidance and amendments

in cyber laws. Educational system educates people about this issue, parents guide their children

when they face such issues and in intense situation victims can take legal support. Cyber bullying

is leaving strong psychological and educational effects on the victims and they are unable to

handle this issue.

Managing strategies adopted by the students are studied in this research. Many respondents

especially females indicated that they get upset because of cyber bullying so; they handle it

personally and in intense situations they try to get social support from their friends and family.

According to social support theory when people get upset they seek social support and it helps

them in managing their stress. So, results in this study also support this idea that people look for

social support when they are under stress due to cyber bullying. When managing this issue

personally mostly female respondents block the cyberbully or they avoid using those means of

communication. Contrary to this Male respondents ignore such incidents and do nothing specific

about them.

Youth don’t inform their university administration because they are concerned about their

privacy and feel that this can breach their privacy. Analysis also reveals that females are afraid

that cyberbully can tease them more and at the same time considerable amount of sample


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

177

indicated that university administration don’t have proper policy. Results show that mostly youth

is unaware of cyber laws and they don’t report such incident to police. Females are more

conscious about their privacy and they don’t want to breach it and other thinks that cyberbully

will tease them more if they will report to police.

7. Conclusion

When people more expose themselves towards ICT it increases their vulnerability of facing

cybercrimes. Data show that females get more affected by exposure of cyber bullying as

compared to opposite gender. Females get more upset, sad, humiliated and depressed while Male

give less attention to this issue and do nothing specific about cyber bullying. This study

concludes that coping strategies involve seeking social support from friends and family along

with personal managing strategies. Friends and family are more informed about this issue as

compared to teachers and university administration by the cyber victims. Youth mostly believes

in personal strategies for this issue. Female respondents show that they block the bully or avoid

that mean of communication while Male respondents indicated that they do nothing specific to

avoid such incidents.

Respondents indicated that they don’t get social support from their parents. Most of the females

don’t inform their parents because they think they can restrict their access to internet and mobile

phone while males don’t get upset because of this issue. Youth is not interested in informing

university administration about cyber bullying because they don’t want to breach their privacy.

Female respondents show that informing university administration can increase the chances of

cyber bullying. Results show that victims of cyber bullying don’t report to police about such

incidents while they have low knowledge about cyber laws which again don’t let them report to

the police.

Recommendation:

Results highlight a complex situation of cyber bullying in Pakistan so following are

recommendation.

There is need for devising a comprehensive strategy to cater the issue of cyberbullying in

Pakistan which might involve all stakeholders i.e. parent’s users, government and

educational institutes.

Proper literacy of cyber laws is another important key step which needs attention of the

policy makers.

References

Bissonette, A. M. (2009). Cyber law: Maximizing safety and minimizing risk in classrooms:

SAGE Publications.

Breguet, T. (2007). Frequently asked questions about cyberbullying. New York: The Rosen

Publishing Group, Inc.

Conole, G., & Dyke, M. (2004). What are the affordances of information and communication

technologies? ALT-J, Research in learning technology 12(2).

Hinduja, S., & Patchin J. W. Cyberbullying research center Retrieved 4th May, 2014, from

http://cyberbullying.us/about-us/

http://cyberbullying.us/about-us/


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

178

Kokkinos, C. M., et al. (2013). Cyberbullying, personality and coping among pre-adolescents.

International journal of cyber behavior, psychology and learning, 3(4), 55-69.

Lakey, B., & Cohen, S. (2000). Social support theory and measurement. Social support

measurement and intervention: A guide for health and social scientists, 29-52.

Malik, T. (2015). New cybercrime bill. Pakistan Today.

Mattson, M., & Hall, J., G. (2011). Health as communication nexus: A service-learning

approach (1 ed.): Kendall Hunt publishing co.

Morgan, H. (2013). Malicious use of technology: what schools, parents, and teachers can do to

prevent cyberbullying. Childhood education, 89(3), 146-151.

NR3C. National response center for cyber crime Retrieved 10 April, 2015, from

http://www.nr3c.gov.pk/crimecategorie.html

Shumaker, S. A., & Brownell, A. (1984). Toward a theory of social support: Closing conceptual

gaps. Journal of social issues, 40(4), 11-36.

Sohail, M. (2013). Cyber parasites. The News,

University of Twente, Social support Retrieved 31st June, 2015, from

http://www.utwente.nl/cw/theorieenoverzicht/Theory%20Clusters/Health%20Communication/So

cial_Support/

Van der Zwaan, J. M. (2014). An empathic virtual buddy for social support: TU Delft, Delft

University of Technology

http://www.nr3c.gov.pk/crimecategorie.html

http://www.utwente.nl/cw/theorieenoverzicht/Theory%20Clusters/Health%20Communication/Social_Support/

http://www.utwente.nl/cw/theorieenoverzicht/Theory%20Clusters/Health%20Communication/Social_Support/


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

179

MOBİL BANKACILIĞIN TİCARİ BANKA PERFORMANSI ÜZERİNE ETKİSİ:

TÜRKİYE ÖRNEĞİ

Murat Berberoğlu1, Uğur Uzun2

The Effect of Mobile Banking on the Performance of Commercial Banks: The Sample of

Turkey

Abstract

Emerging technological developments require banks to go into service differentiation. In this

context, mobile banking is a kind of service that every bank should provide this study

examines the effect of mobile banking on performance of commercial banks in Turkey. The

research period is between the periods of 2011-2018. The data has been analyzed by ARDL

test method. According to the results, a long-term relationship between mobile banking and

bank performance was determined.

Keywords: Mobile Banking, Banking Performance, ROA, ROE, Turkey

Özet

Gelişen teknolojik gelişmeler bankaların hizmet farklılaşmasına gitmesini zorunlu

kılmaktadır. Bu bağlamda mobil bankacılık artık her bankanın vermesi gereken bir hizmet

türüdür. Bu çalışmada Türkiye’deki mobil bankacılık gelişiminin ticari bankaların

performanslarına etkisini incelemektedir. Araştırma dönemi 2011-2018 dönemi arasıdır.

Veriler ARDL testi yöntemi ile incelenmiştir. Elde edilen sonuçlara göre mobil bankacılık ile

banka performansları arasında uzun dönemli ilişki tespit edilmiştir.

1. Giriş

Bankacılık sektörü her geçen gün büyümektedir. Bu bağlamda bankalar teknolojinin tüm

imkânlarını kullanarak yeni hizmet alanları sunmaya devam etmektedirler. Modern bankacılık

faaliyetleri başlangıçta büyük merkezlerde gerçekleştirilebilen ve uzun işlem süreleri

gerektiren bir özelliğe sahipti. Daha sonraki dönemlerde şube ağlarının artması ile bankalara

erişim artarken, teknolojik gelişimin sektördeki faaliyetlere uyarlanması ile günümüzde

bankacılık işlemleri cep telefonları ile gerçekleştirilebilir hale gelmiştir. Bu gelişmeye birlikte

piyasa mobil bankacılık kavramı ile tanışmıştır. Farkı şekillerde tanımlanabilen mobil

bankacılık Chandran’a (2014:1) göre, mobil telekomünikasyon cihazlarının yardımıyla

bankacılık ve finans hizmetlerinin sunumunu ve avansını ifade eder. Kigen'e (2010) göre,

mobil bankacılık (m-bankacılık), bir müşteri hesabına bağlı finansal işlemi gerçekleştirmek

için bir cep telefonu veya başka bir mobil cihazın kullanımını içerir. Kingoo (2011)'a göre m-

bankacılık, mobil telekomünikasyon cihazının yardımıyla bankacılık ve finansal hizmet

sunumunu ve avansını ifade etmektedir.

Bu bağlamda artık her akıllı telefon sahibi cebinde bir banka şubesi taşır hale gelmiştir. Bu

durum bankaların faaliyet alanlarını, hizmet tiplerini ve işlem yapılarını da değiştirmektedir.

1 Dr. Öğr. Üyesi, Artvin Çoruh Üniversitesi Hopa İİBF İşletme Bölümü, [email protected] 2 Dr. Öğr. Üyesi, Artvin Çoruh Üniversitesi Hopa İİBF İşletme Bölümü, [email protected]


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

180

Mobil bankacılık işlemleri genel olarak ikiye ayrılabilir: itme tipi ve çekme tipi. İtme tipi,

bankamızın bize SMS ile hesabımıza ilişkin bilgileri gönderdiği tek yönlü bir işlemdir. Çekme

türü, istek ve banka yanıtları gönderdiğimiz iki yönlü bir işlemdir (Chandran, 2014:2).

Bankalar mobil bankacılık ile para transferi, fatura, vergi vb. ödemeler, yatırım işlemleri,

döviz işlemleri ve kredi hizmetleri gibi çok çeşitli hizmetler sunmaya başlamışlardır. Son

gelişmeler ışığında sadece şubede yapılabilecek para çekme haricindeki tüm işlemler mobil

cihaz üzerinden gerçekleştirilebilmektedir.

Bu geniş hizmet ağı bankaların performanslarını etkileyebilmektedir. Bu noktadan hareketle

çalışmanın sorunsalı ülkemizdeki mobil bankacılık faaliyetlerinin bankaların performanslarına

etkisi olarak belirlenmiştir. Ülkemizde internet bankacılığı üzerine yapılmış bir miktar

çalışma olmasına karşın sadece mobil bankacılık üzerine yapılmış çalışma sayısı çok

sınırlıdır. Bu bağlamda yapılan bu çalışmanın alandaki boşluğu doldurmaya katkı sağlayacağı

söylenebilir.

2. Kavramsal Çerçeve ve Literatür

Bankaların performansları ölçümünde sermaye yeterlilik oranları, likidite oranları, kârlılık,

mevduat ve kredi hacmi gibi farklı birçok yöntem kullanılmaktadır. En çok kullanılan

yöntemlerden biri aktif karlılık (ROA) ve öz kaynak kârlılığı (ROE) ile ölçümdür. Buna göre

etkilemesi düşünülen değişkenin bu iki oran üzerine etkisi aynı zamanda bankaların

performansına etkisi olarak da yorumlanmaktadır.

Bu bağlamda Micco ve diğerleri (2007) banka sahipliği ve performans arasındaki ilişkiyi

incelediği araştırmasında ROA’yı performans ölçütü olarak kullanmıştır. Wo ve diğerleri

(2009) bilançoya dayalı banka finansal performans incelemesinde ROA ve ROE oranlarını

kullanmışlardır. Taani (2013) Ürdün’de sermaye yapısının bankacılık performansı üzerindeki

etkilerini incelediği çalışmada banka performans ölçütü olarak ROE oranını kullanmıştır.

Taşkın (2011) çalışmasında banka performansını etkileyen unsurları incelemiştir. Banka

performans değişkenleri olarak ROA ve ROE değişkenlerini kullanmıştır. Yıldız (2011)

entelektüel sermayenin banka performansı üzerine etkisini araştırdığı çalışmada objektif

performans kriterleri olarak ROA ve Piyasa değeri / Defter değeri oranlarını kullanmıştır.

Bankaların performanslarını etkileyebilecek pek çok unsur bulunmaktadır. Bunlardan bazıları

aşağıdaki tabloda verilmiştir (Taşkın, 2011: 293-294).

Tablo 1: Banka Performansını Etkileyen Faktörler

İçsel Faktörler Dışsal Faktörler

Toplam Krediler/ Toplam Aktifler Kişi Başına Düşen Gayri Safi Milli Hasıla

Aktif Büyüklüğü Sanayi Üretim Endeksi

Öz kaynaklar /Toplam Aktifler Faiz Oranı

Özel Karşılıklar/ Toplam Krediler Enflasyon Oranı

Personel Giderleri/ Toplam Gelirler Krizler

Bilanço Dışı Faaliyetler/ Toplam Aktifler

Kaynak: Taşkın, 2011:293-294)


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

181

Bu faktörlere sahiplik yapısı, entelektüel sermaye, pazarlanabilir ürünler gibi pek çok faktör

eklenebilir. Buna göre banka performanslarının genel olarak iç ve dış birçok faktörden

etkilendikleri söylenebilir.

Mobil bankacılık yukarıda bahsedilen unsurların birçoğuna etki etmektedir. Örneğin bankanın

mobil uygulamasının olması onu çok daha erişilebilir kılmaktadır. Bu da şubesi olmayan

yerlerde bile mevduat toplayabilme ve kredi verebilme imkânı vermektedir. Ayrıca mobil

bankacılık işlemlerinin doğrudan sistem üzerinden yapılabilmesi ve çok az personel ile

yürütülebilmesi nedeniyle personel giderlerini azaltıcı bir etkide bulunabilir. Aynı şekilde

daha düşük maliyetler daha düşük faiz oranı ile daha fazla kredi verebilme imkânını sunabilir.

Bahsedilen unsurlar gibi pek çok unsur bankaların mobil bankacılık uygulamaları ile hizmet

vermesinden etkilenebilir. Bu durum mobil bankacılığın banka performanslarını

etkileyebileceği şeklinde yorumlanabilir.

Mobil bankacılık uygulaması ile birçok hizmet sunulabilmektedir. Ülkemizde mobil

bankacılık kullanımını gösteren aktif müşteri sayısı, para transferi, yatırım, ödemeler ve kredi

kartı işlem hacimleri ile ilgili grafikler aşağıda verilmiştir.

Şekil 1: Mobil Bankacılık Aktif Müşteri Sayısı

Kaynak: TBB

Şekil 1’den de görüldüğü üzere 2011 yılında 230.000 civarında olan aktif müşteri sayısı 2017

yılına gelindiğinde 32 kat artarak 7.700.000 kişiye çıkmıştır. Bu durum mobil bankacılık

piyasasının ne kadar hızlı bir şekilde bankacılık faaliyetlerinde kullanılmaya başlandığının bir

göstergesi olabilir.

Ayrıca Şekil 2’deki verilere göre 2011 yılında mobil bankacılık para transferi ve yatırım işlem

hacimleri sırasıyla 1,18 milyar dolar ve 0,7 milyar dolar iken 2017 yılına gelindiğinde 98

milyar dolar ve 52 milyar dolar seviyelerine çıkmıştır.

Şekil 2: Mobil Bankacılık Para Transfer ve Yatırım işlem Hacmi ($)

0

2.000.000

4.000.000

6.000.000

8.000.000

10.000.000

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

182

Kaynak: TBB

Mobil bankacılık ödeme ve kredi kartı işlem hacimlerini gösteren Şekil 3’e göre ise 2011

yılında 14 milyon dolar olan işlem hacmi 294 kat artarak 4,1 milyar dolara ve 92 milyar dolar

olan kredi kartı işlem hacmi ise 8,7 milyar dolara çıkmıştır.

Şekil 3: Mobil Bankacılık Ödemeler ve Kredi Kartı İşlem Hacmi ($)

Kaynak: TBB

Bu hızlı değişimin piyasada bulunan bankalara bir etkisinin olacağı düşünülebilir. Bu

doğrultuda mobil bankacılık faaliyetlerinin bankaların finansal performanslarına etkisini farklı

piyasalarda inceleyen araştırmalar ve sonuçları incelenmiştir.

Mobil bankacılık konusu ile ilgili literatürde birçok araştırma yapılmıştır. Ancak bunlardan

birçoğu daha çok banka müşterilerinin mobil bankacılık kullanma eğilimleri ve bunları

etkileyen faktörler üzerinedir (Yu, 2012; Luarn ve Lin, 2005; Leiva vd., 2017; Masrek, 2014).

Mobil bankacılık uygulamasını kullanan bankaların bu hizmetlerinin performanslarına etkisi

ile ilgili çalışmalar çok kısıtlı sayıdadır. Bu bağlamda ulaşılabilen bazı çalışmalar ve sonuçları

ile ilgili oluşturulan Tablo 2 aşağıda verilmiştir.

Tablo 2: Mobil Bankacılığın Banka Performansına Etkisi ile ilgili Literatür Araştırması

Yazar Konu Kullanılan

değişkenler

Uygulan

Yöntem

Sonuç

Mabwai

(2016)

Mobil bankacılığın

Kenya’daki

ROE

M-bankacılık

Regresyon

Analizi

Değişkenlerin ROE

üzerine pozitif yönlü

0

20.000.000.000

40.000.000.000

60.000.000.000

80.000.000.000

100.000.000.000

120.000.000.000

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Para Transferleri (İşlem Hacmi) Yatırım (İşlem Hacmi)

0

2.000.000.000

4.000.000.000

6.000.000.000

8.000.000.000

10.000.000.000

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Ödemeler (İşlem Hacmi) Kredi Kartı İşlem Hacmi


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

183

bankaların finansal

Performansları

üzerine etkisi

işlemleri,

Sermaye

yeterliliği,

Pazar payı,

Banka

büyüklüğü

etkisi mevcuttur

Kathuo ve

dig (2015)


Kenya’daki


Performansları

üzerine etkisi

ROA

ROE

Mobil

bankacılık

işlemleri,

Mobil

bankacılık

ürünleri,

Regresyon

Analizi

Performans üzerine

pozitif etki

Bagudu vd

(2017)


Nijerya’daki ticari


performansları

üzerine etkisi

Mobil

Bankacılık

kârı,

Çalışma

deneyimi,

Mobil

bankacılığa

adaptasyon

Frekans

Analizi

Bankacılık üzerine

pozitif etki

Too vd

(2016)


Kenya’nın Kabsabet

şehirndeki bankaların

finansal

Performansları

üzerine etkisi

Mobil

bankacılık

aracığı ile para

yatırma ve

çekme,

Mobil

bankacılık

kredileri,

Mobil

bankacılık ile

fon transferi,

Ödemeler,

Regresyon

Analizi

Para çekme ve yatırma

ile fon transferinin

negatif etkisi olurken,

kredi çekme ve fatura

gibi ödemelerin pozitif

etkisi olmaktadır.

Harelimana

(2017)

Mobil Bankacılığın

Unguka Mikrofinans

Bankası (Ruanda)

Finansal Performansı

üzerine Etkisi

ROA, ROE

Para çekme ve

yatırma,

Hesaplar arası

fon transferi,

Fatura

ödemeleri,

Banka durum

taraması,

mobil para,

Nicel ve

nitel

araştırma

karması

Finansal performansa

pozitif etki etmektedir.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

184

Yukarıdaki veriler ışığında ülkemizdeki mobil bankacılık hizmetlerinin gelişiminin bankaların

finansal performanslarını etkileyebileceği düşünülebilir.

3. Metodoloji

Ülkemizde son yıllarda artan mobil bankacılık kullanımının banka performansları üzerine

etkisinin incelenmesi amacıyla kurulan model aşağıdaki gibidir

Mobil Bankacılık Kullanımları

Bankaların Finansal Performansı

Kurulan modelin incelenmesi için oluşturulan hipotezler;

H1: Mobil bankacılık aktif müşteri sayısının artması banka performansını olumlu etkiler.

H2: Mobil bankacılık para transferlerinin artması banka performansını olumlu etkiler.

H3: Mobil bankacılık ödemelerinin artması banka performansını olumlu etkiler.

H4: Mobil bankacılık yatırımlarının artması banka performansını olumlu etkiler.

H5: Mobil bankacılık kredi kartı işlem hacminin artması banka performansını olumlu etkiler.

Hipotezlerin incelenebilmesi için belirlenen mobil banka ve performans verileri aşağıdaki

tabloda verilmiştir

Tablo 3: Araştırmanın Değişkenleri

Mobil Bankacılık Değişkenleri Performans Ölçüm Değişkenleri

Mobil Aktif Müşteri Sayısı (AMS)

Mobil Para Transferleri İşlem Hacmi (PTH)

Mobil Ödemeler İşlem Hacmi (ODH)

Mobil Yatırım İşlem Hacmi (YTH)

Mobil Kredi Kartı İşlem Hacmi (KKH)

Öz Kaynak Kârlılığı (ROA)

Aktif Kârlılığı (ROE)

Belirlenen değişkenler ile ilgili veri seti Türkiye Bankalar Birliği (TBB) veri tabanındaki

istatistiklerden oluşturulmuştur. Mobil bankacılık ile ilgili veriler 2011 yılından itibaren

çeyreklik olarak yayınlanmaktadır. 2018 yılı 2. çeyrek verileri ile birlikte veri setindeki

gözlem sayısı istatistik ve ekonometrik analizler için gerekli olan minimum 30 gözleme

ulaşmıştır. Her ne kadar minimum sayıya ulaşılmış olsa da veri setindeki gözlem sayısı

çalışmanın kısıtlarından birini oluşturmaktadır.

Mobil bankacılık verileri sektör ortalaması olarak verilmiştir. Bu ortalamaya katılan

bankaların sayıları yıllar içerisinde değişmektedir. Bu nedenle her dönem için mobil

bankacılık verilerine katılan bankaların verileri alınarak bankaların firma bazında yayınlanan

verileri sektörel hale dönüştürülmüştür. Bu şekilde her iki değişken grubu da sektörel hale

dönüştürülmüştür. Ayrıca verileri zaman etkisinden arındırmak için tüm veriler Dolar’a

çevrilmiştir. Ayrıca mobil bankacılık verilerine logaritmik dönüşüm işlemi uygulanmıştır.

Kurulan model, belirlenen hipotezler ve oluşturulan veri setine uygun olarak analiz yöntemi

eşbütünleşme analizi olarak belirlenmiştir.

4. Analiz ve Bulgular


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

185

Zaman serisi analizlerinde öncelikle serilerin durağanlıkları incelenmelidir. Durağan olmayan

serilerle çalışılması durumunda sahte regresyon sorunu oluşmakta ve elde edilen bulgular

gerçek ilişkiyi yansıtmamaktadır (Gujarati, 2011). Bu nedenle analize geçmeden önce

değişkenlerin belirli sınamalardan geçmesi gerekmektedir.

4.1. Birim Kök Testi

Durağanlık sınaması için veri setinin özellikleri de dikkate alınarak ADF (Augmented Dickey

Fuller) testi kullanılmış ve sabitli-trendli model tahminleri gerçekleştirilmiştir. Test sonuçları

Tablo 4’te yer almaktadır. ADF birim kök testi sonuçlarına göre değişkenler seviyesinde

birim kök içermektedir. Serilerin farkı alındığında ise durağan oldukları tespit edilmiştir.

Tablo 4: ADF Birim Kök Testi Sonucu

I(0) I(1)

Değişkenler t İstatistik Olasılık t İstatistik Olasılık

ROA -1.6145 0.7622 -5.0829* 0.0017

ROE -1,6401 0,7515 -5.0863* 0.0017

KKH -2.5671 0.2966 -4.5105* 0.0065

AMS 0.3121 0.9977 -5.0746* 0.0017

ODH -0.8713 0.9445 -4.2673** 0.0122

PTH 0.9099 0.9997 -5.8192* 0.0003

YTH -1.8562 0.6509 -7.4392* < 0.0001

* %1 ve ** %5 anlam düzeyi. Bu düzeylerde kritik değerler sırasıyla -4,3098 ve -3,5742.

4.2. Eşbütünleşme Analizi

İki değişken arasında uzun dönemli ilişkinin incelenmesi amacıyla eşbütünleşme

(koentegrasyon) analizi geliştirilmiştir (Engle & Granger, 1987: 251). Yaygın olarak

kullanılan eşbütünleşme analizleri Engle-Granger (1987), Johansen-Juselius (1988, 1995) ve

ARDL sınır testi (1991) yöntemleridir. Engle-Granger, popüler bir yaklaşım olmasına rağmen

tek denklem yaklaşımını kullandığı için değişkenler arasında birden fazla eştümleşim ilişkisi

olduğunda, sadece bir denge var olduğun şeklinde bir kısıta sahiptir. Bu nedenle ikiden fazla

değişkenin olduğu ve çok denklem yaklaşımının benimsenmesi durumunda diğer yöntemlerin

kullanımı daha uygundur (Sevüktekin ve Çınar, 2017: 601-604).

Bununla birlikte, küçük örneklerde ARDL yaklaşımının etkili sonuçlar verdiği

belirtilmektedir (Terzi ve Tütüncü, 2017: 177; Şimşek, 2016: 71). Eşbütünleşme analizlerinde

genel olarak değişkenlerin aynı dereceden durağan olmaları gerekir. ARDL yaklaşımında ise

bu durum bir zorunluluk değildir. Seviyesinde ve 1.farkında durağan olan seriler ile ARDL

yönteminde çalışılabilir. Ayrıca, ARDL sınır testi hem kısa hem de uzun dönem


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

186

parametrelerini birlikte tahmin edebilmekteyken serilerin farklı gecikme uzunluklarında

olabilmesine olanak sağlamaktadır. Bu bağlamda, ARDL yöntemi diğer testlere göre bazı

avantajlara sahiptir (Pesaran vd., 2001: 289-291). Bu bilgiler doğrultusunda değişkenler arası

uzun dönemli ilişki ARDL sınır testi yaklaşımı ile incelenmiştir.

Bankaların aktif ve öz kaynak kârlılığı ile mobil bankacılık kullanımları arasındaki uzun ve

kısa dönem ilişkisini ortaya koyabilmek için öncelikle optimal gecikme uzunluğu (Akaike

bilgi kriterine göre) belirlenerek en uygun ARDL modeli tahmin edilir. Bu bağlamda, aktif

kârlılığı ile mobil bankacılık kullanımları arasındaki ARDL sınır testi sonuçları Tablo 5’te yer

almaktadır.

Tablo 5: ARDL Sınır Testi Sonucu

Değişkenler ve ARDL Modeli F istatistiği

ROA - KKH, ODH, PTH, YTH, AMS

ARDL(2, 2, 1, 0, 3, 2) 8,960823*

Optimal Gecikme Uzunluğu = 3

Kritik Değerler Alt Sınır Üst Sınır

%10 2.907 4.01

%5 3.504 4.743

%1 4.85 6.473

* %1 anlam düzeyi.

Sınır testi sonucu elde edilen F istatistik değeri, 8,96 olarak hesaplanmıştır. Bu değer, kritik

değerlerin üst sınırlarının üzerinde olduğu için bankaların aktif kârlılığı ve mobil bankacılık

kullanımları ile ilgili KKH, AMS, ODH, PTH, YTH serileri uzun dönemde eşbütünleşme

ilişkisi göstermektedir. Optimal gecikme uzunluğu ise 3 olarak belirlenmiştir. Mobil

bankacılık verilerinin ayrı ayrı aktif kârlılığı ile ilişkisini ortaya koyan uzun dönem katsayıları

ise Tablo 6’da yer almaktadır.

Tablo 6: ARDL Uzun Dönem Katsayıları

Değişken Katsayı T istatistiği Olasılık

KKH 2.1176** 2.4171 0.0362

ODH -0.8686* -3.1849 0.0097

PTH 0.9984** 2.3424 0.0412

YTH -1.8894* -5.3669 0.0003

AMS -1.1000 -1.1925 0.2606

TREND 0.1257 3.9370 0.0028

* %1 ve ** %5 anlam düzeyi.

Sonuçlar incelendiğinde bir bütün halinde uzun dönemli ilişki içinde olan değişkenler aktif

müşteri sayısı değişkeni dışında ayrı ayrı olarak da aktif kârlılığı ile koentegrasyon ilişkisi

göstermektedir. Aktif kârlılığı ile mobil ödeme işlem hacmi ve mobil yatırım işlem hacmi

arasındaki %1 anlam düzeyinde güçlü bir uzun dönemli ve negatif yönlü ilişki göstermektedir.

Mobil kredi kartı işlem hacmi ve mobil para transferi işlem hacmi ile aktif kârlılığı ise %5

anlam düzeyinde pozitif yönde uzun dönemli bir etkileşim içindedir.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

187

Serilerin kısa dönemli ilişkilerini ortaya koyabilmek için hata düzeltme katsayıları

incelenmelidir. Tablo 7’de özetlenen sonuçlara göre hata düzeltme katsayısı negatif ve

istatiksel olarak da anlamlıdır. Kısa dönemli dengesizliklerin %62’lik kısmı bir sonraki

dönemde düzelmektedir. Diğer bir ifadeyle, her dönem meydana gelen sapmaların %62’si

düzelmekte, kısa dönem dengesizlikler yaklaşık 1,5 dönem sonunda ortadan kalkmaktadır.

Ayrıca değişkenlere ait katsayı işaretleri ve olasılık değerleri aktif kârlılığı ile mobil

bankacılık kullanımları ile ilgili kısa dönemli ilişkiler hakkında bilgi vermektedir. Bu

bağlamda, kısa dönemde uzun dönemli sonuçlarla benzer bir şekilde YTH ve KKH ile aktif

kârlılığı arasında negatif yönlü ilişki mevcuttur.

Tablo 7: ARDL Kısa Dönem Hata Düzeltme Katsayıları


ΔKKH 0.6609* 4.2753 0.0016

ΔKKH(-1) -1.1420* -6.1115 0.0001

ΔODH -0.1603*** -2.1349 0.0585

ΔYTH -0.3589* -5.8102 0.0002

ΔYTH(-1) 0.6401* 7.0195 0.0000

ΔYTH(-2) 0.2799* 3.8564 0.0032

ΔAMS -0.3136 -1.5805 0.1451

ΔAMS(-1) 1.5544* 6.9812 0.0000

C 4.3494 10.1057 0.0000

EC(-1) -0.6246 -10.0180 0.0000

*%1, **%5 ve **%10 anlam düzeyi.

ARDL modeli belirlendikten sonra sınır testine geçmeden modelin uygunluğunun test

edilmelidir. Bu doğrultuda, otokorelasyon ve değişen varyans (heteroskedastisite) sorunlarının

olup olmadığı incelenmelidir. Ayrıca katsayılar istikrarlı ve hata terimlerinin de normal

dağılıma sahip olması gerekmektedir. Tablo 8’de yer alan sonuçlara göre ARDL modelinde

otokorelasyon ve değişen varyans sorunları yoktur. Ayrıca katsayılar normal dağılım

göstermektedir. Şekil 4’de yer alan grafiklerde katsayılar açısından tahmin edilen modelin

istikrarlı olduğunu göstermektedir. CUSUM testleri sonucu elde edilen grafik alt ve üst

sınırlar içindeyse katsayı tahminleri istikrarlıdır. Bu bağlamda, uzun dönem denklemi ve uzun

dönem ilişki istikrarlıdır.

Tablo 8: Otokorelasyon, Değişen Varyans ve Normal Dağılım Test Sonuçları

Test Türü İstatistik Değeri Olasılık

Otokorelasyon Testi: Breusch-Godfrey 1.0018 0.1001

Heteroskedastisite Testi: Breusch-Pagan-

Godfrey 0.5001 0.7439

Heteroskedastisite Testi: ARCH 0.0442 0.8270

Normallik Testi: Jarque-Bera 0.8688 0.6476


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

188

Şekil 4: CUSUM ve CUSUMSQ Testleri

-0.4

0.0

0.4

0.8

1.2

1.6

I II III IV I II III IV I II

2016 2017 2018

CUSUM of Squares 5% Significance

-10.0

-7.5

-5.0

-2.5

0.0

2.5

5.0

7.5

10.0

I II III IV I II III IV I II

2016 2017 2018

CUSUM 5% Significance

Sonuç olarak, bankaların aktif kârlılığı ile mobil bankacılık kullanımları arasında çeşitli

düzeylerde uzun ve kısa dönemli ilişkiler tespit edilmiştir. Bununla birlikte, çalışma

kapsamında kurulan diğer model ile bankaların öz kaynak kârlılığı ile mobil bankacılık kredi

kartı işlem hacmi, aktif müşteri sayısı, ödemeler işlem hacmi, para transferleri işlem hacmi ve

yatırım işlem hacmi arasındaki uzun ve kısa dönemli ilişkiler ele alınmıştır.

Bu doğrultuda, öz kaynak kârlılığı ile mobil bankacılık kullanımları arasındaki ARDL sınır

testi sonuçlarına göre (Tablo 9), F istatistik değeri 4,17 olarak hesaplanmıştır. Öz kaynak

kârlılığı ve KKH, AMS, ODH, PTH, YTH serileri %10 anlam düzeyinde uzun dönemde zayıf

bir koentegrasyon ilişkisi göstermektedir.

Tablo 9: ARDL Sınır Testi Sonucu

Değişkenler ve ARDL Modeli F istatistiği

ROE - KKH, AMS, ODH, PTH, YTH

ARDL(2, 3, 1, 3, 3, 3) 4,176836***

Optimal Gecikme Uzunluğu = 3

Kritik Değerler Alt Sınır Üst Sınır

%10 2,907 4,01

%5 3,504 4,743

%1 4,85 6,473

*** %10 anlam düzeyi.

Mobil bankacılık verilerinin ayrı ayrı öz kaynak kârlılığı ile ilişkisini ortaya koyan uzun

dönem katsayılarına göre (Tablo 10) sadece mobil yatırım işlem hacmi ile öz kaynak kârlılığı

arasında %5 anlam düzeyinde negatif yönlü bir uzun dönemli ilişki mevcuttur. Optimal

gecikme uzunluğu 3 olarak belirlenmiştir.

Tablo 10: ARDL Uzun Dönem Katsayıları


KKH 2.810975 0.315950 0.7648

ODH -1.516554 -0.514209 0.6290


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

189

PTH -2.213826 -0.538128 0.6136

YTH -11.47172** -3.344072 0.0205

AMS 7.654971 0.833834 0.4424

TREND 1.248467 4.793418 0.0049

** %5 anlam düzeyi.

Hata düzeltme katsayısı (Tablo 11) negatif ve istatiksel olarak da anlamlıdır. Kısa dönemli

dengesizliklerin tamamı bir sonraki dönemde düzelmektedir. Ayrıca, tüm değişkenler ile öz

kaynak kârlılığı arasında kısa dönemde etkileşim söz konusudur.

Tablo 11: ARDL Kısa Dönem Hata Düzeltme Katsayıları


ΔKKH 9.1709** 3.6863 0.0142

ΔKKH(-1) -2.2784 -1.4268 0.2130

ΔKKH(-2) 8.9878** 3.7317 0.0135

ΔODH 1.2729 1.8168 0.1289

ΔPTH -3.0807*** -2.0573 0.0948

ΔPTH(-1) -12.543* -6.6524 0.0012

ΔPTH(-2) -5.5077* -4.5386 0.0062

ΔYTH -1.3677*** -2.3215 0.0679

ΔYTH(-1) 13.886* 7.8873 0.0005

ΔYTH(-2) 6.2558* 5.6888 0.0023

ΔAMS 2.5708 1.1811 0.2907

ΔAMS(-1) 6.4463** 3.6895 0.0142

ΔAMS(-2) -10.436* -4.0283 0.0100

C 180.30 8.0096 0.0005

EC(-1) -1.1229 -8.0202 0.0005

*%1, **%5 ve **%10 anlam düzeyi.

Tablo 12’de yer alan sonuçlar, ARDL modelinde otokorelasyon ve değişen varyans sorunları

olmadığı göstermektedir. Bununla birlikte; katsayılar normal dağılım göstermektedir.

CUSUM testleri (Şekil 5) sonucunda da katsayı tahminlerinin ve bu bağlamda uzun dönemli

ilişkinin istikrarlı olduğunu kanıtlamaktadır.

Tablo 12: Otokorelasyon, Değişen Varyans ve Normal Dağılım Test Sonuçları

Test Türü İstatistik Değeri Olasılık

Otokorelasyon Testi: Breusch-Godfrey 0.2048 0.2515

Heteroskedastisite Testi: Breusch-Pagan-Godfrey 0.2984 0.8220

Heteroskedastisite Testi: ARCH 1.2093 0.2641

Normallik Testi: Jarque-Bera 3.4368 0.1794

Şekil 5: CUSUM ve CUSUMSQ Testleri


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

190

-0.4

0.0

0.4

0.8

1.2

1.6

II III IV I II

2017 2018

CUSUM of Squares 5% Significance

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

II III IV I II

2017 2018

CUSUM 5% Significance

5. Sonuç ve Öneriler

Bankacılık sektörü gelişen teknolojiyi en hızlı şekilde faaliyetlerine ve hizmetlerine

uyarlayan sektörlerden biridir. Bu bağlamda, özellikle son yıllarda elektronik bankacılık

uygulamaları çerçevesinde mobil bankacılık hizmetleri önemli bir gelişim göstermiştir.

Günümüzde tüm bankalar mobil şubelerle müşterilerine birçok bankacılık hizmetini

sunmaktadır. Mobil bankacılık kullanımlarının banka performansına etkisini ortaya

koyabilmek amacıyla gerçekleştirilen bu çalışmanın bulguları, genel olarak bankaların mobil

bankacılık hizmeti sunmalarının performanslarını etkilediğini göstermektedir. Bu sonuç

literatürdeki çalışmalarla (Mabwai, 2016; Kathuo ve dig, 2015; Bagudu vd, 2017; Too vd.,

2016; Harelimana, 2017) uyumludur.

Mobil bankacılık ile hem aktif kârlılığı hem de öz kaynak karlılığı arasında uzun dönemli

ilişki mevcut olmakla birlikte, öz kaynak kârlılığı ile nispeten zayıf bir ilişki söz konusudur.

Bununla beraber, elde edilen bulgular mobil bankacılık kullanımı değişkenleri ile aktif ve öz

kaynak kârlılığı arasında kısa dönemli etkileşimler de tespit edilmiştir. Bu bağlamda, yoğun

rekabet içinde olan bankaların müşterilerin işlemlerini kolaylaştırıcı ve memnuniyetlerini

arttırıcı kaliteli hizmetler sunması kendilerine yarar sağlayacaktır.

Türkiye’de mobil bankacılık istatistikleri 2011 yılından itibaren yayınlandığı için bu çalışma

zaman serisi analizleri için ihtiyaç duyulan minimum gözlem değeri ile

gerçekleştirilebilmiştir. İlerleyen dönemlerde daha geniş bir veri seti ile çalışma

tekrarlanabilir. Ayrıca farklı yöntemler de kullanılarak değişkenler arasındaki ilişkiler

incelenebilir.

Kaynakça

Bagudu, H.D., Khan, S.J.M. & Abdul-Hakim R. (2017), “The Effect of Mobile Banking on

the Performance of Commercial Banks in Nigeria”, International Research Journal of

Management, IT & Social Sciences (IRJMIS), 4(2), 71-76.

Chandran, R. (2014), “Pros and Cons of Mobile Banking”, International Journal of Scientific

and Research Publications, 4(10), 1-4.

Gujarati D. (2011), Temel Ekonometri. İstanbul: Literatür Yayıncılık.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

191

Harelimana, J. B. (2017), “Impact of Mobile Banking on Financial Performance of Unguka

Microfinance Bank Ltd, Rwanda”, Global Journal of Management and Business Research,

17(4), 44-55.

Kathuo, S.M., Rotich, G & Anyango, W. (2015), “Effect of Mobile Banking on The Financial

Performance of Banking Institutions in Kenya”, The Strategic of Business & Change Journal

of Management, 2 (98), 1440 – 1457.

Kigen, I. (2011), “The Impact of Mobile Banking on Transaction Costs of Microfinance

Institutions: A Survey of Microfinance Institutions in Nairobi”, Unpublished MBA Thesis,

University of Nairobi.

Kingoo, N. (2011), “Relationship Between Electronic Banking and Financial Performance of

Commercial Banks in Kenya” Unpublished MBA Thesis, University of Nairobi.

Leiva, F. M., Climent S.C & Cabanillas, F.L. (2017), “Determinants of intention to use the

mobile banking apps: An extension of the classic TAM model”, Spanish Journal of Marketing

– ESIC, 21, 25-38.

Luarn, P. & Lin, H.H. (2005), “Toward an Understanding of the Behavioral Intention to Use

Mobile Banking”, Computers in Human Behavior, 21, 873–891.

Mabwai, F. (2016), “Effects of Mobile Banking on The Financial Performance of Commercial

Banks in Kenya”, Unpublished MBA Thesis, School of Business, University of Nairobi.

Masrek, M. N., Mohamed, I.S., Daud, N.M. & Omar, N. (2014), “Technology Trust and

Mobile Banking Satisfaction: A Case of Malaysian Consumers”, Procedia - Social and

Behavioral Sciences, 129, 53 – 58.

Micco, A., Panizza, U. & Yanez, M. (2007), “Bank ownership and performance. Does politics

matter?”, Journal of Banking & Finance, 31, 219–241.

Pesaran, M., Shin, Y., & Smith, R. (2001), “Bounds Testing Approaches to the Analysis of

Level Relationships”, Journal of Applied Econometrics, 16(3), 289–326.

Sevüktekin, M. & Çınar, M. (2017), Ekonometrik Zaman Serisi Analizi: Eviews Uygulamalı.

Bursa: Dora Yayıncılık.

Şimşek, T. (2016), “Türkiye’de Enerji Tüketimi ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkinin

ARDL Sınır Testi İle İncelenmesi”, Journal of International Management, Educational and

Economics Perspectives 4(1), 69–78.

Taani, K. (2013), “Capital structure effects on banking performance: a case study of Jordan”,

International Journal of Economics, Finance and Management Sciences, 1(5): 227-233.

Taşkın, F. D. (2011), “Türkiye’de Ticari Bankaların Performansını Etkileyen Faktörler”, Ege

Akademik Bakış, 11(2), 289-298.

Terzi, H. & Tütüncü, A. (2017), “Türkiye’de Üretici Fiyat Endeksi ve Tüketici Fiyat Endeksi

Arasındaki İlişkinin İncelenmesi: ARDL Sınır Testi Yaklaşımı”, Sosyoekonomi, 25, 173-186.

Too, V. K., Ayuma, C. & Ambrose, K. (2016), “Effects of Mobile Banking on the Financial

Performance of Commercial Banks in Kapsabet (Kenya): A Case of Selected Banks in

Kapsabet Town”, IOSR Journal of Business and Management, 18(10), 37-48.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

192

Wu, H.Y., Tzeng, G.H. & Chen, Y.H. (2009), “A fuzzy MCDM approach for evaluating

banking performance based on Balanced Scorecard”, Expert Systems with Applications, 36,

10135–10147.

Yıldız, S. (2011), “Entelektüel Sermayenin İşletme Performansına Etkisi: Bankacılık

Sektöründe Bir Araştırma”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(3), 11–28.

Yu, C.S. (2012), “Factors Affecting Individuals to Adopt Mobile Banking: Empirical

Evidence from The Utaut Model”, Journal of Electronic Commerce Research, 13(2),104-121.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

193

REGIONAL INTEGRATION IN SERVICES IN SOUTH ASIA: OPPORTUNITIES &

CONSTRAINTS

Anil Kumar Kanungo3

Abstract

Regional integration in South Asia remains a distant priority for SAARC countries. In the area

of services, this region offers great potential. This paper aims to examine the opportunities

that exist in services and analyses the constraints that impede regional integration in services

in South Asia. It highlights the gamut of scope and benefits that can be accrued from this

regional integration in services provided certain constraints such as regulatory, infrastructural,

institutional and business-related constraints are addressed adequately. The paper argues, the

region throws up several political economy challenges which merit immediate attention to

further the cause of integration of services. It identifies intraregional mobility, trade

facilitation, investment opportunities as the key drivers of regional integration. Sectors such

as tourism and healthcare have huge potential and can be catalysts in integration process.

Intervention from governments of all member countries in specific sectors like tourism is

crucial to realize the goal. The paper argues for an open, broad based, flexible regional

services agreement which takes a liberal approach to services integration. It is important that

regulatory harmonization, liberal investment policies, willingness towards free movement of

natural persons and political will of high order are encouraged to seek such integration in

services.

JEL: F1, F13, F15

Keywords: South Asia, services, integration, liberalization, regulation

Section I

Introduction

South Asia is one of the most politically volatile and economically and historically

underdeveloped regions in the world. It is home to a variety of countries having different per

capita income, macro-economic performance, economic vulnerability index and human

development index. Four Least Developed Countries (LDCs) such as Afghanistan,

Bangladesh, Bhutan, and Nepal, two low income countries, namely India, and Pakistan and

one middle income country Maldives4 and one lower middle income country, i.e., Sri Lanka

occupy more than one fifth of the world’s population including half of this planet’s poor.

Bedeviled with so many socio-economic depravities, this region, however, during last couple

of years has emerged as one of the fastest-growing regions in Asia. According to ADB’s

Asian Development Outlook (2007) South Asia has averaged more than 7.5 percent growth

since 2003, enabling it to reduce its poverty levels better than many other countries. South

Asia hosts about 21 per cent of the world’s population. Its intra-regional trade accounts for

3 Professor, Lal Bahadur Shastri Institute of Management (LBSIM), Former Senior faculty, Indian Institute of

Foreign Trade, New Delhi, India. 4 Maldives was officially taken off the United Nations list of Least Developed Countries (LDCs) on 1 January

2011. After Botswana in 1994 and Cape Verde in 2007, it is the third country to graduate from LDC status.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

194

just 5 per cent of total trade. By comparison intra-regional trade makes up 25 per cent of

ASEAN’s total trade.5 Latest trends in South Asia demonstrate its economic performance

quite resilient in the presence of volatile global financial markets. Real GDP growth in the

region is likely to remain above 7 percent in 2016 and 2017.6

South Asia exudes similar confidence in trade in services as much it does in trade in goods.

As economy is moving towards more value-added services, (India’s services sector’s

contribution to its GDP is around 59%) demand for services is rising in the economy. This is

evident in regional integration in South Asia which holds considerable potential across many

services sectors in South Asia (Chanda 2015). The value of commercial services of trade in

2015 in world economy is nearly twice as high as in 2005.7 In 2005 world commercial trade

in services registered about $US billion 2000 and went up to register around $US billion

3900 in 2015. In total, developing economies registered about 52 per cent whereas developed

economies secured around 43 per cent of world’s total commercial trade in services in 2015.8

All this data suggest considerable potential in terms of trade in services in South Asia which

is overwhelmingly powered by India. But in reality, the region fails to realize its true potential

for a variety of reasons. It could be because of lack of political initiative, or may be the right

mix of policies and strategies are missing. It could be due to some constraints like regulatory,

infrastructural, institutional, cultural and business environment related constraints which are

playing a major role in impeding such potential and restricting the region from attending

services integration.

It is in this context the paper aims to examine the scope behind such regional integration in

services; whether complementary trade and economic policies have been designed to realize

regional integration of services in South Asia. It tries to explore what are the regulatory

challenges existing among member countries of South Asia that undermines the integration

process. Since the region has a diversity of political culture, social values and economic

considerations, are political economy challenges then create serious impediments to foster

regional integration in services?

The paper is divided into many sections to deal each issue mentioned above separately.

Section I has already covered the introduction. Section II provides an overview of the service

sector in South Asian countries. Section III provides an analysis of services integration

through ‘offers’ and ‘request’ approach and negotiations carried out under SATIS framework.

Section IV examines the regulatory and other business environment related constraints in

South Asia to demonstrate lack of preparedness at individual country level to support regional

services liberalization. Section V highlights the political economy challenges that obstruct

opportunities in services for regional integration. Section VI provides conclusive findings and

suggestions.

5 East Asia Forum, May 11, 2016. 6 South Asia Regional Update, April 2016, IMF. 7 World Trade Statistical Review 2016, WTO, accessed on 1 August 2017 at

https://www.wto.org/english/res_e/statis_e/wts2016_e/wts2016_e.pdf 8 World Trade Statistical Review 2016, WTO, at

https://www.wto.org/english/res_e/statis_e/wts2016_e/wts2016_e.pdf accessed on 1 August 2017


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

195

Section-II

Overview of the Service Sector in South Asian Countries

Since beginning of the 1990s the services sector has witnessed significant growth in South

Asian countries. Its contribution to GDP has increased compared to 1970s and 1980s.9 With

growth liberalization of the services, trade too has become a critical economic agenda for

these economies. Some of their services sectors have undergone liberalization process

mandatory under the provision of General Agreement on Trade in services(GATS). Under the

request-offer process of GATS, there have been requests from other developing and

developed countries to open up services sectors in South Asia. Additionally, they have also

taken steps for the unilateral liberalization of the sector. As a part of their commitment to

liberalize the sector South Asian countries have taken initiatives on their own. Such

development is visible in the formation of South Asian Agreement on Trade in Services

(SATIS) in 2010.

Many member countries have shown consistent performance in term of growth in the services

sector in the region. Countries such as Bangladesh, Nepal and India have witnessed

continuous rise in contribution to their GDP. In contrast, Bhutan, Pakistan and Sri Lanka

experienced a rather fluctuating trend in the growth of their services sector. During the 2000s,

the average growth rate in services sectors increased by 78 percent in Nepal compared to that

during 1980s. The corresponding rates for Bangladesh, India and Sri Lanka are 64 percent, 41

percent and 23 percent respectively. However, growth rates in Bhutan and Pakistan witnessed

a downward trend during 2010-2012 (Raihan 2013).

Over the last three decades, South Asian countries have undergone considerable structural

changes in their economies. A major shift in the structure of their economies is noticed and it

is tilting towards the services sector. South Asian region has experienced dominance of the

services sector in its GDP and national production. Table 1 suggests that during the 2000s,

with the exception of Afghanistan, the share of the services sector in the GDP had been more

than 50 percent in these countries during the 2000s. The significant service subsectors in

terms of output are distribution (wholesale, retail trade, restaurants and hotels), transport-

storage and communication, construction, and community-social and personal services within

other activities. In most of these economies these sectors largely occupied major shares. The

sub sectoral sectors like hotels, restaurants, etc formed part of the main sector- tourism. These

sub sectoral trends in services output reflect the importance of a variety of factors in shaping

service sector performance in the South Asian countries (WDI, World Bank 2016).

9During the period 1980–2000, two of the economies (India and Bangladesh) increased their gross domestic

product (GDP) growth rates by roughly 2 percentage points per annum relative to the rates they had

sustained in the two decades prior to 1980. Sri Lanka’s growth increased only marginally, but from the initially

strong rate of 4.5 per cent per year. While average output growth declined after 1980 in Pakistan, it remained

about 5 per cent per year. Growth rates of these magnitudes are impressive achievements that have helped

these countries to reduce poverty rates and raise living standards. Indeed, South Asia grew more rapidly than any

other region except East Asia. http://siteresources.worldbank.org/SOUTHASIAEXT/Resources/Publications/448813-

1171648504958/SAR_integration_ch2.pdf, accessed on September 20, 2017.

http://siteresources.worldbank.org/SOUTHASIAEXT/Resources/Publications/448813-1171648504958/SAR_integration_ch2.pdf

http://siteresources.worldbank.org/SOUTHASIAEXT/Resources/Publications/448813-1171648504958/SAR_integration_ch2.pdf


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

196

Table-1

Contribution of Services Sector to GDP in South Asia10

Countries 2001-2010(%)

(Inclusive of other services)

2001-2015(%)

Afghanistan 46 55

Bangladesh 60 61

Bhutan 53 42

India 60 59

Maldives 86 73

Nepal 55 46

Pakistan 55 54

Sri Lanka 65 57

Source: based on WDI and author’s calculations

Bangladesh, India, Maldives and Sri Lanka experienced consistent rise in the growth rates of

services exports and imports over the last three decades. In contrast, Nepal and Pakistan

encountered some fluctuating growth rates. India witnessed a continuous rise in it services

exports since 2000. India was the second fastest growing services sector with its compound

annual growth rate at 9 per cent, just below China’s 10.9 per cent, during the last 11-year

period from 2001 to 2012 (the Economic Survey 2013-2014, Ministry of Finance,

Government of India) and Russia at 5.4 per cent was a distant third. The impressive growth of

services exports helped India achieve healthy surpluses in the services trade during the 2000s,

whereas, during 1980s and 1990s, India encountered deficit in the services trade.

Among the world's top 15 countries in terms of GDP, India ranked 10th in terms of overall

GDP and 12th in terms of services GDP in 2012, adding that services share in world GDP was

65.9 per cent but its share in employment was only 44 per cent in 2012(Economic Survey

2014-2015, Ministry of Finance, Government of India).

As per the Economic survey, in India, the growth of services-sector GDP has been higher than

that of overall GDP between 2001- 2014. Services constitute a major portion of India’s GDP

with a 57 per cent share in GDP at factor cost (at current prices) in 2013-14, an increase of 6

percentage points over 2000-01.

Some of the South Asian member countries have also witnessed high growth in services. High

growth in services exports during the 2000s also helped Maldives to widen trade surpluses. In

contrast, Bangladesh, Nepal, Pakistan and Sri Lanka experienced deterioration in balance in

trade in services during 2000s.

Table 2 also provides services sector’s contribution to member countries GDP during 2011-

2016 in South Asia. All countries in this data analysis are showing a consistent rise in

10 This contribution of services sector to individual countries to GDP is an approximate calculation where during

2001-2010 contribution of other services are included.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

197

performance of services sector. Services account for 50% or more of overall GDP in all the

countries in South Asia, higher than in other developing regions such as ASEAN. In some

countries such as Maldives sector contributes to over 80% of GDP reflecting high reliance on

certain (tourism) services.

Table-2

Contribution of Services Sector to GDP of Member Countries in South Asia

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Afghanistan 52.02 53.55 54.95 54.2 55.65 55.48

Pakistan 52.73 53.39 54.14 54.2 54.93 55.6

Sri Lanka 59.95 59.68 60.48 61.049 61.738 62.19

Bangladesh 55.896 56.162 56.088 56.28 56.346 56.45

Nepal 46.25 47.98 49.22 50.74 51.555 52.435

India 48.97 50.03 50.62 51.8 52.93 53.8

Bhutan 39.918 38.765 38.33 39.371 39.362 41.4

Maldives 77.124 76.772 78.818 77.083 73.709 73.034

Source: based on WDI Data, World Bank

Figure-1

Contribution of Services Sector to GDP of Member Countries in South Asia


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

198

The subsector composition of services exports for Bangladesh, India, Pakistan and Sri Lanka

reveals that there has generally been a trend away from traditional services exports, such as

travel and transport, towards other services. However, within the "other services" segment,

only India and Sri Lanka reveal a commercial services orientation to their services export

basket, with commercial services accounting for the bulk of other services exports and also

for more than 90 percent of total services exports (Chanda, 2011a). In the case of Bangladesh

and Pakistan, the shift towards other services exports has been dominated by government

services and, overall, commercial services exports constitute only about half of total services

exports. A common feature, however, is that computer and information services show the

most significant increase in share across all four countries.

Employment in services sector has shown a rise in most of the South Asian countries. India

Bangladesh, Maldives and Nepal experienced increase in their share due to the liberalization

in some key services sectors such as IT, telecommunications and financial services. Services

sector liberalization has helped employment growth. Comparative analysis has indicated

employment elasticity of services is lower than that of manufacturing and agriculture in most

of the South Asian countries (Raihan, 2013). Therefore, though the share of services sector in

total employment had increased substantially over the last decade, its contribution to total

employment has been much lower than its contribution to the GDP in all South Asian

countries. Growth in employment is not as high as in output, less than about one third of

total employment. Table 3 gives an idea about the share of services employment in total

employment of the South Asian countries.

Table-3

Share of Services Sector in Total Employment (%)

35

40

45

50

55

60

65

70

75

80

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Afghanistan Pakistan Sri Lanka Bangladesh

Nepal India Bhutan Maldives


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

199

Countries 2001-2010 Latest year available11

Bangladesh 36 35 in 2010

Bhutan 28 30 in 2011

India 26 27 in 2011

Maldives 58 60 in 2015 in travel

and tourism

Nepal 21

Pakistan 36 35 in 2015

Sri Lanka 28 45 in 2015

Source: based on WDI data and author’s calculation

Services being intangible and unstorable in nature, it becomes difficult to quantify, hence its

exact contribution to employment doesn’t reflect the actual employment that it does towards

employment. Besides many of the personalized services and services in informal sector are

difficult to capture, so the share of employment always remains below its official level. That

is, it took Jagadish Bhagwati to remark that services to be traded can only be considered as

‘oxymoron.’ Table 4 suggests most of the South Asian countries witnessed marginal increase

in employment in services sector. Maldives is having the highest share in employment in

services sector in South Asia. Tourism being the mainstay of the economy employs large

number of local people. Most of these new jobs were in tourism and tourism-related sectors;

transport, storage, and communication; financial intermediation; and real estate, but of late

a good number of jobs are taken by expatriate workers. Employment in industry is falling as

manufacturing of garments ceased and companies engaged in fish preparation were forced to

close down because of the intrusion of foreign vessels in the fishing market (ADB, 2015).

Table-4

Employment share in Service Sector by South Asian countries (%)

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Afghanistan 27.1 27.7 28.2 28.2 28.5 28.5

Pakistan 44.7 44 44.1 43.8 43.4 42.8

Sri Lanka 45.3 46.8 47.3 45 45.3 46.1

Bangladesh 35.7 36.5 37.1 37.7 38.5 39.4

Nepal 15.1 15.4 15.7 16 16.2 16.4

India 27.8 28.1 28.6 29.3 29.8 30.6

Bhutan 30.6 29.1 32.7 32.5 32.4 32.8

Maldives 68.2 67.7 68.6 68.9 68.8 69.2

11 The data available in WDI, World Bank, at http://data.worldbank.org/indicator/SL.IND.EMPL.ZS accessed

on August 04 2017.

http://data.worldbank.org/indicator/SL.IND.EMPL.ZS


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

200

Source: International Labour Organization (ILO)

ILO has further projected how the services sector employment is going to emerge in South

Asian countries. Table-5 provides such projections.

Table-5

International Labour Organization modelled estimates for next 5 years

2017 2018 2019 2020 2021

Afghanistan 28.5 28.6 28.8 29 29.3

Pakistan 42.1 41.5 41 40.3 39.7

Sri Lanka 46.7 47.2 47.7 48.2 48.7

Bangladesh 40.3 41.1 42.0 42.8 43.7

Nepal 16.5 16.7 16.9 17 17.2

India 31.2 31.9 32.6 33.4 34.1

Bhutan 33.7 35 36.7 37.6 37.8

Maldives 69.5 69.9 70.3 70.6 70.9

Source:

http://www.ilo.org/ilostat/faces/oracle/webcenter/portalapp/pagehierarchy/Page3.jspx?MBI_ID=33&_

adf.ctrl

state=3s0dkl5bm_79&_afrLoop=2248771752942144&_afrWindowMode=0&_afrWindowId=3s0dkl5

bm_76#!

Section-III

Analysis of Services Integration in South Asia

At the Sixteenth SAARC Summit, the SAARC Agreement on Trade in Services (SATIS) was

signed in 2010. It is framed on the guidelines of GATS and the purpose is to engage member

countries in progressive liberalization of services. The general guidelines call for countries to

make initial offers which make substantial sectoral and modal improvements over their

existing WTO commitment in services.

Member countries believe this initiative would open up New vistas of trade cooperation and

further deepen the integration of the regional economies. Member countries called for an early

conclusion of negotiations on the schedules of specific commitments under the Agreement.

The Agreement has been ratified by all Member States and has entered into force on 29

November 2012.

After Afghanistan becoming a member of the WTO in 2016, it has shown interest in the

functioning of SATIS. Till end of 2015 eleven Meetings of the Expert Group on SATIS have

been held. The Eleventh Meeting of the Expert Group held in Islamabad on 5 July 2015

observed that only Afghanistan, Bangladesh, Bhutan, India and Nepal are ready with their

Final Offer Lists and are ready for tabling of these Final Offers. Subsequently, Maldives and

Sri Lanka also informed that they are also ready with their Final Offer Lists under SATIS.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

201

The share of services exports of Afghanistan in world services exports for 2011–2013 was

recorded very low at 0.07 per cent and by the Afghanistan was not a member of the WTO. So

its market in services was that of a restricted one. Afghanistan is New to services trade,

especially services exports and hence recorded such low share. Bangladesh is also low in

exporting services and registered a small increase in its share from 0.05 per cent in 2002–

2004 to 0.07 per cent in 2011–2013. Bhutan emerged as the smallest exporter of services

among SAARC countries with just 0.002 per cent share in world services exports for 2011–

2013. India, on the other hand, emerged as the largest exporter of services among all the

SAARC countries. India managed to almost increase its share of services exports in world

services exports by three times. For the period 2002–2004 India’s share was 1.40 per cent

which increased to 3.22 per cent in 2011–2013. Maldives, Nepal and Sri Lanka were the other

three countries that recorded very low share of services exports in world services exports. For

the period 2011–2013, Maldives, Nepal and Sri Lanka recorded a share of 0.05 per cent, 0.02

per cent and 0.09 per cent, respectively. Pakistan emerged as the second largest exporter of

services after India in the entire SAARC group. Even though Pakistan stood second as the

exporter but its share was less at 0.14 per cent for 2002–2004 and 0.12 per cent in 2011–2013.

The combined share of SAARC of its services exports in world services exports revealed that

SAARC was able to almost grow three times from 2002–2004 to 2011–2013. For the period

2002–2004, the share of SAARC was 1.71 per cent and for 2011–2013 it was recorded at 3.63

per cent. Table-6 provides percentage share of services exports of SAARC countries. It is

clear that India is the major contributor of services exports in SAARC group. Indications are

that India will create further market space for its services in the world market and try to

strengthen its position as global exporter of services.

Table-6

Share of services exports of SAARC countries in World Services exports

Countries 2002-2004 2005-2007 2008-2010 2011-2013

Afghanistan _ _ _ 0.07

Bangladesh 0.05 0.05 0.06 0.07

Bhutan 0.001 0.002 0.002 0.002

India 1.40 2.33 2.79 3.22

Maldives 0.02 0.02 0.04 0.05

Nepal 0.02 0.01 0.02 0.02

Pakistan 0.14 0.12 0.13 0.12

Sri Lanka 0.07 0.06 0.06 0.09

SAARC 1.71 2.59 3.13 3.63

Source: UNCTADSTAT (2015), United Nations Conference on Trade and Development

Statistics.

Sectors that have potential and experienced considerable growth are construction and

engineering services, business services, financial, education, transport and tourism. These

services are common across request lists indicating commonality of interest in these services.

India’s requests are the most extensive, with separate lists for least developed country (LDC)

and non-LDC members of South Asian Association for Regional Cooperation (SAARC) and

computer and related services and professional services being the sectors of most interest. The

offers across member countries are, however, quite limited in both scope and depth (Pandey,

2012).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

202

Looking at the import scenario of SAARC countries, it was observed that SAARC countries’

imports in world share of imports is quite miniscule compared to other regional groupings like

ASEAN etc. In 2015 its import share increased from 2.8 per cent to register 3.1 per cent in

2015. Most of the countries have registered very minimal imports share in world imports

accounting for less than 1 per cent. Countries like Nepal, Bhutan, Maldives, Afghanistan,

Pakistan, Sri Lanka, etc secured marginal import share in world import market. Only country

that witnessed reasonable share of world imports in 2015 was India registering around 2.6 per

cent which was a marginal rise over 2.5 per cent in 2014. India is the front runner in terms of

trade in services that is currently underway as far as world trade in services is concerned.

India is a major player in trade in services as far as SAARC is concerned. Table-7 provides

detailed percentage share of SAARC countries in terms of world imports.

Table-7

Services Imports in South Asian Countries (%age)

Importer

s

% of

world

imports

in 2009

% of

world

imports

in 2010

% of

world

imports

in 2011

% of

world

imports

in 2012

% of

world

imports

in 2013

% of

world

imports

in 2014

% of

world

imports

in 2015

South

Asian

Associati

on for

Regional

Cooperati

on

(SAARC)

2.880290

4

3.499051

85

3.47065

2

3.45645

1

3.224099

89

3.061676

62

3.156489

88

Bhutan

0.002952

59

0.003670

9

0.00413

78

0.00443

12

0.003795

65

0.003759

92

0.004117

64

Maldives

0.011913

41

0.011816

56

0.01361

51

0.01293

8

0.014907

29

0.015742

62

0.018601

53

Afghanist

an

0.028673

9

0.036163

78

0.04723

81

0.05255

09

0.044418

93

0.036504

14

0.032764

1

Nepal

0.025174

34

0.022767

33

0.01832

87

0.02032

06

0.021071

76

0.023756

67

0.025388

71

Sri Lanka

0.102918

47 0.113181 0.13676

0.10106

1

0.113543

64

0.112449

98

0.126123

31

Pakistan

0.197860

86

0.187786

34

0.19112

29

0.19310

15

0.170202

79

0.167983

89

0.174173

45

Banglades

h

0.101542

23

0.114906

76

0.12351

14

0.12647

32

0.140558

66

0.154196

35

0.162787

16

India

2.409254

6

3.008759

17

2.93593

81

2.94557

47

2.715601

17

2.547283

03

2.612533

97

Source: Trade Map : ITC – International Trade Centre

https://www.trademap.org/(S(jbevlfwj23uonyqb2yrguk5q))/Index.aspx accessed on May 25 2018.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

203

In the light of the escalating role the services sector plays in the current world economy, it is

important to know what the individual economies are doing to promote the sector. Many of

the economies are key players in proliferation of services sector and their contribution to their

economies is quite vital in terms of their increase in GDP and growth rate. To that extent,

some of the SAARC countries are active players of world services economy. India is currently

acknowledged as a leading player in global market. India’s comparative advantage in services

trade lies in some of its growing sectors that have registered a significant share in world

market.

To notice such significant and important dimension, it was observed that the principle of

comparative advantage can be established. It demonstrates that for trade to occur the

opportunity cost of production is more important than its absolute cost. The concept of

comparative advantage has been used by economists to explain the basis of trade. The onus

of developing the basic theory of comparative advantage goes to Ricardo (1817). He

explained that a country should specialise in products and services in which it has a

comparative advantage. His theory of comparative advantage was further developed by

Heckscher-Ohlin and Samuelson. Their model, known as the H-O-S model, suggested that

countries will produce and subsequently export those products whose raw materials are

available in abundance and import such products that exploit the country’s scarce factor.

Balassa (1965) developed the concept of revealed comparative advantage (RCA). Th term

indicates that countries specialise and export items which they can produce at lower cost in

comparison to the other countries. He suggested that the comparative advantage of a country

depends on its physical and human capital resources. Any country with a change in human

capital, physical capital and trade policies will witness a shift in the comparative advantage of

the various sectors.

Looking at the data in Table-8, it was observed that RCA in some sectors are showing

extremely positive results for some of the economies of the South Asia. In case of transport

sector, India seems to be weak in terms of RCA, hence can’t really establish its comparative

advantage in terms of exports. In fact, India has been a key importer of transport services

since early 1990s after the liberalization process was launched. India largely witnessed growth

in transportation services rather than any growth in exports of transportation. Sri Lanka has

established its RCA, followed by Pakistan in transport services among SAARC group of

countries. Overall share of SAARC countries in terms of transport is also very meagre about

0.5 per cent. Rest of the countries in SAARC group have very insignificant share; hence don’t

reflect in the data.

In the realm of financial services, where India seems to have carved out a niche for itself

domestically, internationally it doesn.t have a key share of such services. Sri Lanka has

emerged as a key player in financial services, followed by India. That is because India is

unable to push its financial services agenda internationally effectively as most of the WTO

ministerial meetings are not entering into services liberalization rather, witnessing deadlock

over agricultural and non-trade issues. SAARC countries share also in 2015 is rather too little

hovering around 0.56 per cent of world market.

In IT, telecom and computer sectors, major countries of SAARC have shown RCA more than

one (1) which indicates all of them have comparative advantage in this sector and globally

occupying a key share of world exports. SAARC countries’ over all RCA also shows

comparative advantage in the sector which signifies IT, telecom and computer services are


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

204

hugely sourced from these countries and this grouping has core competence in the sector and

reforms and liberalization processes are quite complementary to most of the developed and

developing countries’ reforms and liberalization processes.

Maintenance and repair is weak area as far as SAARC countries are concerned. This sector

will need some lead time before they become an active player in the global economy.

Technical education and development of human resources need to be actively pursued to meet

such global challenges in future.

Table-8

Revealed Comparative Advantage (RCA) of SAARC Countries

Transport

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

India 0.630648628 0.578344829 0.67067441 0.624377364 0.612956183 0.61871828 0.504776067

Pakistan 1.522276655 1.104590966 1.696396737 1.088970886 1.355658112 1.234040185 1.044458213

Srilanka 2.385513956 2.39437471 2.369137981 2.231656327 2.057807624 1.794444378 1.812676124

Bangladesh 0.38368332 0.366642231 0.590615522 0.728982458 0.895446389 0.654270244 0.699693265

SAARC 0.675481904 0.62463196 0.724093808 0.677635789 0.676770261 0.667312095 0.568894018

Financial

India 0.436140871 0.597868369 0.542436871 0.452941118 0.503869896 0.408611929 0.386013423

Pakistan 0.285887669 0.091232768 0.164882952 0.080465316 0.200932642 0.203225324 0.19916814

Srilanka 5.123236549 5.632244095 5.427809371 5.295963602 4.487911395 3.904198737 3.714149616

Bangladesh 0.232735095 0.200393418 0.279153682 0.276962563 0.222977054 0.254066615 0.283199624

SAARC 0.428416411 0.533803026 0.51917285 0.432954396 0.48030404 0.400436269 0.371121051

IT, telecom and computers

India 4.656069807 4.756875527 4.497626807 4.103348028 4.331225835 3.632545038 3.64810529

Pakistan 1.496703348 0.907423868 1.142413174 1.081960893 2.097888803 1.456525714 1.402806612

Srilanka 2.18064622 1.935248115 1.887785555 2.166869268 1.841864525 1.39717544 1.303187675

Bangladesh 1.399811082 1.761225691 2.46006223 1.870325364 1.528291758 1.441732025 1.498820949

SAARC 4.268853018 4.327774307 4.165231814 3.81021882 4.057247857 3.366636998 3.374981655

Maintenance and repair

India 0 0 0 0.04691941 0.107796091 0.085030181 0.067894498

Pakistan 0.151344568 0.042252424 0.157502381 0.094264433 0.065024585 0.111209562 0.023305737

Srilanka No data for this. As data set taken from source didn't had maintenance data for this country

Bangladesh 0 0 0 0.061556783 0.121087219 0.085785094 0.053237667

SAARC 0.005713145 0.002085619 0.005187782 0.046637844 0.104192909 0.081291934 0.061728187


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

205

Source: Trade Map, ITC ( International Trade Centre)

https://www.trademap.org/(S(jbevlfwj23uonyqb2yrguk5q))/Index.aspx accessed on May 25 2018

Section IV

Regulatory and other Business Environment Related Challenges in South Asia

Member countries of South Asia have been engaged in opening up and deregulation of their

service sectors. This should in principle allow them to commit substantive market access in

services and to bind in their existing levels of market access under integration arrangements.

Table 9 explains the extent of FDI liberalization across services sectors that member countries

of South Asia have undertaken.

Table-9

Foreign Investment Regime in Services Sectors of South Asia

Countries

Telecommunic

ation

Banking Life

insurance

Accounti

ng

Transporta

tion

Touris

m

Edu

cati

on

Afghanist

an

100 100 100 100 92 100 100

Banglades

h

100 100 100 100 100 100 100

Bhutan - - - - - - -

India 74 74 26 100 75 100 100

Maldives - - - - - - -

Nepal 100 100 100 51 67 100 100

Pakistan 100 49 100 100 92 100 100

Sri Lanka 100 100 100 100 52 100 100

Source: World Bank, Investing Across Sectors, 2015

A large number of services in South Asia have been permitted with 100 per cent Foreign

Direct Investment (FDI) participation, but such policy only reflects border level liberalization.

A firm may enter the host country’s market but may not be able to provide deeper market

access and competition as it will face constraints in terms of operation. For instance, if 100

percent FDI participation in tourism sector is allowed, then the tour operator will not have the

100 per cent facility. In that case, segments in the tourism sector remain restricted. Similarly,

in case of waste management and water supply where 100 per cent FDI participation is

permitted in a country like India, waste management may have been privatized but water

distribution is still government controlled or SOE controlled.12 Market related conditions

especially SOEs driven and certain sectors which are extremely government controlled such

as airports, electricity, ports will tend to dominate certain services and will undermine the

market access granted through FDI liberalization. To substantiate further, foreign capital

participation is allowed in several sectors in Bangladesh, but investments in the services

12 Delhi Jal (Water) Board is Government body in New Delhi, India and governed under typical government

directives.

https://www.trademap.org/(S(jbevlfwj23uonyqb2yrguk5q))/Index.aspx


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

206

sector may not enjoy benefits in the form of repatriation of profits as permitted in

manufacturing. Many logistics and key service-providing sectors of supply chain such as

airports, road transport, ports, electricity transmission and distribution are dominated by

public sector enterprises and operate under monopolistic market structure tend to impede

entry and operations of foreign investors. India is a good example of this case and restrictions

on foreign equity ownership are greater than many South Asian nations and BRICS

countries.13 India is quite poor in terms of FDI liberalized indicators among the South Asian

countries, at the same time it is the dominant player in services, hence expected to provide

momentum to the services liberalization and growth. In India, there is restriction in freight

transport and other services such as insurance (26%), media (63%) and publishing.14

Pakistan has also considerable restrictions in providing foreign equity participation such as

media (37%) and financial services (83%). It observes restrictive FDI ceilings and minimum

investment requirements. Similar restrictions are also visible in Sri Lanka in media (40%) and

transportation (52%). In Nepal restrictions are in accounting (51%) and transportation (67%).

These are essentially behind –the-border constraints or challenges that undermine market

access and perfect competition. From that above analysis, it is evident that there is a big scope

to develop a pro-business and pro-competitive environment which would make liberalization

of services smooth and easy.

All these constraints or challenges relating to behind-the-borders are proving to be real

impediments in regional integration of services. They are largely captured in the initiative of

‘Ease of Doing Business Report’ launched by World Bank. They are worked out in the Report

in the form of ‘Doing Business indicators.’ These indicators may not be quite appropriate in

terms of measuring the services, but definitely narrate the difficult and stringent regulatory

and business environment prevalent in the region to foster regional services liberalization.

Table-10

Doing Business Indicator Rankings for the South Asian Countries, 2017

Econo

my

Ease

of

doing

Busin

ess

rank

Starti

ng a

busin

ess

Dealing

with

constru

ction

permits

Gettin

g

electri

city

Registe

ring

propert

y

Getti

ng

credi

t

Protec

ting

invest

ors

Payi

ng

taxe

s

Trad

ing

acros

s

bord

ers

Enfor

cing

contra

cts

Afghani

stan

183 42 186 159 186 101 189 163 175 180

Bangla

desh

176 122 138 187 185 157 70 151 173 189

Bhutan 73 94 97 54 51 82 114 19 26 47

India 130 155 185 26 138 44 13 172 143 172

Pakista 144 141 150 170 169 82 27 156 172 157

13 http://iab.worldbank.org/~/media/FPDKM/IAB/Documents/Overview-IAB.pdf accessed on august 5 2017 14 World Bank, Investing Across Sectors, 2015, at http://iab.worldbank.org/Data/FDI-2012-Data, accessed on

August 06, 2017.

http://iab.worldbank.org/~/media/FPDKM/IAB/Documents/Overview-IAB.pdf

http://iab.worldbank.org/Data/FDI-2012-Data


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

207

n

Maldiv

es

135 65 62 145 177 133 123 134 147 105

Sri

Lanka

110 74 88 86 155 118 42 158 90 163

Source: World Bank, Doing Business Indicators, 2017.

South Asian countries rank quite low across various business environment indicators. These

indicators suggest that considerable infrastructural and regulatory constraints exist in terms of

access to electricity, payment of taxes, enforcement contracts, protection of investors and

bankruptcy procedures. Even if market access is provided through ‘offer and request’ to

foreign investors by relaxing foreign equity ownership restrictions, regulatory and

infrastructural factors would limit the actual extent of market entry and create operational

constraints for the investors, both foreign and domestic. These regulatory problems further

restrict intraregional FDI in south Asian region. Most of them are low level economies and in

the presence of such regulatory constraints, they appear to have lost the spirit and possibility

of attracting FDI. India a major outward source of FDI finds itself in an uncomfortable

position as India and Pakistan between themselves do not experience much of cross-border

investment. This so-called non-permit of cross-border investment may be due to security

reasons. However consistent efforts are being made to seek foreign investment from either

country. India has taken many steps in this regard.15

But looking at the current situation it is felt that such constraints hardly pave any way in

South Asia to experience any intraregional FDI flows in services. These barriers are a big

hurdle in making the region attractive for any investors. If one considers tourism as a sector, it

has immense potential in South Asia to generate enough business opportunities among

nations. It’s a sector which is currently well sought after as many economies in South Asia are

doing better in terms of their economic growth and national income and are willing to spend

their income on tourism.

Besides, tourism is a sector which has much commonality of interest and affinity among

South Asian countries due to language, culture, history, religion and geography. All this helps

to make tourism sector a rallying point for regional cooperation. There are several segments

such as sports and recreational tourism, adventure and eco-tourism, religious and cultural

tourism, and medical tourism, where the scope for intraregional tourism and its potential

spinoff benefits in terms of infrastructure development and employment creation are well

recognized. Tourism services have in fact been identified as a priority area for cooperation

and integration in SAARC. Well-known private sector companies such as the Taj Hotels and

Resorts Group, the Leela Group and the Oberoi Group, are present in the hotel segment of

other SAARC countries, through equity ownership, management contracts and joint ventures.

15 “The government of India has reviewed the policy… and decided to permit a citizen of Pakistan or an entity

incorporated in Pakistan to make investments in India,” said a statement from the ministry. A ban on investments

in defence, space and atomic energy will remain and all propositions must be notified to the Indian government.

The decision to accept foreign direct investment from Pakistan was taken in April this year when the trade

ministers of the nuclear-armed South Asian rivals met in New Delhi. They also discussed ways to ease visa curbs

on business travel and the possibility of allowing banks from both countries to open cross-border branches.

Pakistan said that Indian government’s decision to allow Pakistan’s direct foreign investment in India was “a

positive step”. At https://tribune.com.pk/story/415916/india-formally-allows-foreign-investment-from-pakistan/,

accessed on September 21, 2017

https://tribune.com.pk/story/415916/india-formally-allows-foreign-investment-from-pakistan/


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

208

Some of the smaller economies of the region have also shown interest in investing in the

larger countries.

Since tourism sector has a great potential, a concerted and unified approach is essential to

reap such benefits. This sector needs a specific governmental intervention such as a

governmental web portal can be created to showcase the cultural heritage of entire South Asia

where respective government can provide their key inputs to make South Asia a touristic hub.

This can be handled with the help and initiative of a body like SAARC Secretariat. Ministry

of culture and tourism of all member countries need to travel that extra mile in organizing

South Asian cultural festivals turn wise in different countries. Concerned country whoever is

hosting that year the festival becomes the nodal agency for contact and publicity. Adequate

advertisement and publicity must be carried out to draw tourist from Europe, North America,

South East Asia and Non-resident Indians.

However, there exist several constraints that hamper prospects of integration in the sector

including poor connectivity and infrastructure, restrictive bilateral air services, visa regime.

Absence of an integrated transport infrastructure in South Asia in terms of cross-border road

and rail links, limited air connectivity between major cities and lack of transit facilities within

the region are a major constraint to developing intraregional tourism. Some of the countries

have no connection to even their capitals and other major cities. Air Services Agreements

(ASA) in South Asia is also quite poor and below the expected level of connectivity. ASA

among south Asian countries is quite restrictive compared to the outside world. An efficient,

faster and affordable connectivity which is a precondition for any regional economic

integration is seriously lacking in South Asia.

Another important constraint is the existing visa regime. Many South Asian countries have

cumbersome visa processing environment. Requirements for business travel, employment,

medical and educational purposes are not facilitated that is required under the aegis of

globalization and liberalization. Multiple-entry visas are typically not provided. Visas tend to

be given for a very short duration, usually 15–30 days on a single-entry basis. The

documentation requirements between India and Pakistan are particularly onerous. Visa fees

between some of the countries tend to be quite steep. Some of the countries do not have

provision for transit visas, which affect connectivity to the rest of the region through India,

which is the best connected. There are no separate counters for SAARC travelers to facilitate

intra-regional business or leisure travel, unlike in ASEAN countries.

Infrastructural facility poses a challenge to promotion of intraregional tourism. Prominent

among them are inadequate airline-related infrastructure and capacity, problems of land

transport due to security concerns, lack of integrated tourism policies, high transactions costs

arising from multiple taxes and regulations.

Like tourism, health service is another vital sector having huge potential for regional

cooperation. SAARC social charter prescribes sharing of knowledge and expertise in the

region such as eradication of Small Pox, TB, Malaria, Encephalitis, management and

treatment, sharing of capacity of manufacture for drugs and adopting regional on drugs and

pharmaceutical products (SAARC Secretariat, 2009). Many initiatives have been taken by

private sector to forge regional cooperation in this sector. India has taken several initiatives by

investing in establishment of hospitals in member countries. They have entered into joint

venture with a local partner or through management contracts.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

209

India’s Apollo hospital opened its first overseas venture in Sri Lanka where it set up a 500 bed

super specialty medical services. This healthcare facility serves as a hub for providing health

care to a number of countries such as Seychelles, Indonesia, etc. (The Hindu, June 08, 2002).

It also manages another hospital in Dhaka. Indians are scouting for entering into Joint

Venture(JV) with Bangladesh as cultural similarities and geographical proximity are a big

motivating factor for Indians to invest in health care in Bangladesh. Many patients from

Bhutan and Nepal come to India for medical treatment. Pakistan is another potential source

market for patients seeking high-end treatments at a reasonable cost. On the whole, India is a

prominent player in health services in South Asia. Less than one fifth of all international

tourists to India are from the SAARC countries. Yet, more than half of all foreigners who visit

India for medical treatments are from SAARC countries. The statistics imply that while India

gains a lot more from rest of the world in the tourism sector, it gains significantly from

SAARC countries in the healthcare sector (Brookings India, 2014).

India may have emerged a hot destination for medical health care, but plethora of constraints

exists in turning India to a real market for medical tourism. The existing visa norms in India

are arduous and impose tremendous pressure, particularly on people from neighbouring

countries. The medical visa has more restrictions and limited validity. This drives patients to

go for destinations such as Thailand and Singapore, which have friendlier visa regimes.

Evidence of telemedicine between major hospital in India and SAARC countries exist. They

are carried out in the areas of teleconsultation and tele diagnostic services. But these services

are still very limited as they would require high-end training and specialized equipment.

Acceptance of telemedicine is still very negligible.

Notwithstanding governmental initiatives, private sector drive in this health care sector is well

recognized. Though investment is coming into certain country like Nepal in this sector, yet it

was mired by political instability on and off. Telemedicine is constrained by high cost of

equipment, maintenance of data security and bandwidth. India also lacks highly trained

professionals in telemedicine. Constraint in this sector is also there because of mobility issue.

Professional are not able to move from India to Sri Lanka to provide such services because

there is a local union in Sri Lanka who prevents staffs entering from India to Sri Lanka. In its

initial stages, Apollo had planned to employ locally and only import professionals that are in

short supply in Sri Lanka. Due to the shortage of specialized consultants in Sri Lanka, Apollo

has to employ doctors from India or other Sri Lankan doctors settled abroad. However, the

Sri Lanka Medical Council (SLMC) imposes conditions that make entry of doctors difficult.

Indian doctors cannot practice in Sri Lanka till they are registered with the Medical Council in

Sri Lanka. Initially, when Apollo was set up, Indian doctors could apply for registration

before entering Sri Lanka (Taneja, et al 2004).

Section V

Political Economy Challenges towards Regional Integration

In 2000s and decade after, the economic policy pursued by South Asian nations didn’t reflect

full-blown open globalized policy. Rather it suggested how the region is still following an

element of protectionism as a medium to integrate the region. Every nation in South Asian in

spite of regional commonality in the field of culture and rich heritage is in conflict with the

other nation such as India-Pakistan rivalry, India -Sri Lanka ethnic disturbance, Pakistan-

Afghanistan terrorist angle, etc. As a result, openness to trade and policies followed by


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

210

nations are somewhat not mutually sought after or complementary. Current perception is that

India is a dominant player in overall trading activities of the region and there is a significant

dependence on India as far as magnitude of trade in the region is concerned. For instance,

smaller states like Nepal and Bangladesh chose to import from suppliers outside the region

even at higher costs and showed considerable reluctance to accept Indian investments (Kher,

2012). Sri Lanka imports railway coaches from Romania when better quality coaches are

available at a much cheaper price in India (in the state of Tamil Nadu). This dimension of

course largely refers to trade in goods.

Trade in services in South Asia hasn’t attracted much world-wide attention. That is because

many of the South Asian economies are not so advanced economies to notice growth in

services. For economy to witness growth in services has to be technology intensive and

extremely technology-skilled which is missing among South Asian members barring India.

Secondly, many member countries have not really carried out significant reforms to liberalize

their services sectors. Services sector to a great extent is half baked. In totality, lack of

advancement in regional services integration was due to unwillingness and inability of

individual member countries to carry forward systemic and progressive liberalization required

under the WTO regime.

Mode 4 one of the key modes for conducting trade in services among the member countries

looked quite promising. But vested interests and industry lobby seem to have played quite a

negative role in realizing its true potential. For example, in health sector there has been

resistance from local professionals to entry of foreign service providers under cross-border

investment projects in South Asia. Apollo’s ventures in Dhaka and Colombo witnessed

resistance from local health professionals to staffing by Indian doctors and health

administrators (Chanda, 2015).16

Indian investors have faced problems on several fronts. Managing partnership with local

stakeholders, problems with mobility of health care professionals, restrictive investment

regulation and domestic lobbies in the host country are prominent constraints Indian investors

encountered in Colombo and Dhaka which severely impeded regional investments. Apollo’s

venture has faced difficulty in these places over staffing. It has become difficult in locating

professionals from India to these places because of severe resistance from local staffs and

local doctors. Ethnic crisis between India and Sri Lanka has also played a negative role in

allowing Indian doctors easily acceptable to Sri Lankans. In Sri Lanka, it has taken as much

as six months for the local medical council to register an Indian doctor. Similarly, Indian

investors found Nepal to be another unsafe destination because of its political instability,

workers’ indiscipline and unionization.

Many people from Afghanistan have also come to India to have better access to health care.

Most of them used to visit Pakistan for such purposes now have started coming to India. It's

16 In Apollo Hospitals-First-World Health Care at Emerging –Market Prices, Harvard Business School, January

15 2005, President K Padmanabhan, stated, “When we started, we found that Sri Lankan patients were unwilling

to accept Sri Lankan doctors. Since this was Apollo from India, why were there doctors from Sri Lanka? So we

had to send a large number of doctors. We could not get qualified nurses either. Six were from Sri Lanka, 250

from India. Then came the interpretation services for Sinhalese patients. Initially, we found much more

acceptance with Muslims who were relatively well off and were used to coming to India for treatment. The

Tamils were comfortable. But after five to six months we got a good share of Sinhalese patients. They might

have been frightened that the hospital was too expensive, with its granite floors, the large driveway and the

helipad on the roof. Now we’re seen more or less as a local hospital and a premium health care provider.”


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

211

not just the insecurity in the surrounding regions and in Pakistan that these Afghans are

coming to India rather they are more attracted at the quality of Indian healthcare, which is

much cheaper than in western countries. "We are hearing more and more from the applicants

that even the Pakistani doctors are recommending them to go to India for treatment."17

In the context of India-Pakistan relations, investments has been constrained by ban on and off

imposed by Indian government and also due to a strict visa policy. Entry to Pakistan for the

health professionals from India has been difficult though the scope for India professionals is

plenty.

Similarly in the field of telemedicine in Bangladesh where there is a huge demand for this

exists because about 80% of people in Bangladesh live in rural areas and where proper health

facilities are not available. Indian telemedicine providers interested in providing services to

such locals in Bangladesh have also faced opposition from the local radiology fraternity due

to concerns over displacement of local professionals.

India is keen to engage in serious trade in services with Sri Lanka. However, significance

resistance form Sri Lankan side is noticeable as many Sri Lankan professionals are fearing

that they would be displaced once Indian professionals are allowed to enter, work or provide

such services. India’s proposal to sign a CEPA is not well received in Sri Lankan

establishment.18

Move to dislodge the negotiations relating to CEPA largely stemmed from the fact that large

number of professional services lobby in Sri Lanka, don’t want to see such agreement being

signed with India. Fear of competition is the main hurdle that is forcing Sri Lankan to defer

CEPA. Such concerns are further fueled by the fact that many professional-services firms in

the region are proprietary in nature and are characterized by many small players who fear

competition. The fear over Mode 4 is also due to lack of regulatory capacity to ensure legality

of entry, enforce quality and standards, monitor adherence to codes of conduct, prevent

overstay and address security considerations (Chanda, 2015).

A notable feature of the South Asian market is that there is a large volume of migrant workers

crisscrossing the region who provide services in different countries of the region. Cross-

border migration in South Asian countries is ‘illegal’, ‘undocumented’ or ‘clandestine’ in

nature, however this is a serious issue which needs some urgent action because such services

activities are going unnoticed and unreported. The national agencies in South Asian countries

do not have proper estimates related to cross-border migration, which can range from simple

border crossings to providing various activities (Wickramasekara, 2011). Cross-border

clandestine migration leads to exploitation (including sexual exploitation) and the violation of

migrants’ human rights. Although it is one of the agenda items discussed regularly by regional

platforms such as SAARC, no comprehensive policy has been formulated by South Asian

countries to curb illegal and undocumented cross-border migration. There is an urgent need to

recognize and regulate cross-border illegal/undocumented migration, but close cultural,

social, historical and economic ties between countries in the region should also be taken into

consideration before formulating any law (Srivastava & Pandey, 2017).

17 “Shunning Pakistan, Afghans rush to India for quality healthcare”, Deccan Herald 29 May 2011. 18 Sri Lankan Prime Minister Ranil Wickremesinghe reiterated his government’s position that it would not sign

the Comprehensive Economic Partnership Agreement (CEPA) with India but it would enter into a pact on

economic and technology collaboration with the neighbour, in The Hindu December 09, 2015, New Delhi, India.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

212

India and Nepal also wanted to explore opportunities in transport services. There was high

level talk at the governmental level specially at the secretary level in 2004-05 to sign an

agreement to see how such transport facilities can be expanded between these two countries

so that the final objective of trade facilitation espoused by the WTO can be attained. Till now

such initiative hasn’t been formalized. Apparently, there is some fear from Nepal transporter’s

lobby that their businesses are going to be wiped out once they allow such kind of services to

take place between these two countries. This in a way possibly explains the

uncompetitiveness of transport sector of Nepal. Similar fears are also found in the area of

audiovisual sector as the Indian entertainment industry will throw Nepali film industry out of

business. Such kind of one-sided and unfounded fear and apprehension are unreasonable and

only harming the true potential of opportunity. Such concerns are on rise because there has

been a failure on the part of the government to disseminate and convince the stakeholders of

entertainment industry in Nepal.

In fact, some of the South Asian member countries are Least Developed Countries (LDCs).

Being relatively at underdeveloped stage they are not able to create institutions and

mechanism to create a considered public opinion and explain the issues to the business

stakeholders about the real benefits and losses embedded in such liberalization. Absence of

such explanation and consultation are adding to the fear and protecting the vested interests of

certain domestic business lobbies.

It is found that many of the SAARC countries are very meager player in the world market of

services. That is because many of them haven’t taken steps to liberalize their sectors in which

they may be having some comparative advantage for instance in relation to financial services

or travel related services. Many South Asian countries pose serious security issues especially

in countries like Pakistan, Afghanistan, Sri Lanka where even if there is huge potential of

travel and tourism it’s unable to realize its full potential. The region needs to adopt some

peaceful and security concerned measures to demonstrate the region is safe and maintains law

and order.

SAARC countries have comparative advantage in some of the sectors where world demand is

quite high such as telecom and IT related activities. This needs to be further strengthened as

this telecom and IT can be a gateway to other services such as E-commerce, financial and new

start-Up activities. Presently Indian government has taken keen interest in start-up activities

and proving incentives to many young entrepreneurs. It is also encouraging through various

measures and policies that were taken recently in the Budget 2018 to develop entrepreneurial

skills among the youth.19

True potential of services sector in South Asia is yet to be realized. This is possible only when

respective governments take the lead in implementing a unified strategy realistically carved

out for a region like South Asia. A large part of it depends on the willingness of the political

establishments sitting in each country coupled with a proactive role played by the private

sector.

Section VI

Conclusion and Suggestions

19 Budget 2018 available at http://www.finmin.nic.in


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

213

It is evident that South Asia as a region has not made enough progress towards its services

integration. It is mostly bilateral initiative that has been carried out at intergovernmental and

private sector levels. Intergovernmental initiatives have been narrow in scope without any

long-term strategy. There is a need to look at how a cohesive long-term planning and strategy

can be adopted to carry forward the goal of South Asian integration of services.

Strained political relations among some SAARC nations adversely affect their economies and

SAARC integration. Complex political problem and ethnic crisis have played a major role in

loosening of unity in the region. Besides some of the initiative taken didn’t have proper

planning and regulation to make them achievable such as transport services of Nepal.

It is important to develop a services integration approach which is doable and achievable.

Deliverables may be well defined with proper timeline. This timeline needs to be carefully

chosen for the sectors which can deliver within such timeframe. Some services which is less

sensitive and requires less regulation may be put on fast track. Several underlying constraints

need to be addressed such as movement of professionals, improvement in business climate,

liberalization of investment procedure and proper establishment of institutional requirements.

In the field of investment there is no proper procedure or transparency as a result, even if

there is an investment proposal that gets adequately delayed. To provide regular and updated

information on the regulatory framework, governing investment in different services through

government websites and reports is important. Information on bidding processes and award of

contracts must be notified to clients in a systematic manner. It would also be useful to

consider a regional investment treaty and double taxation treaties among the countries to

remove the existing barriers to investment in the region. A common investment framework

would help in developing investment policies and associated regulations in a coordinated

manner and enable harmonization of rules and procedures, and mutual recognition of

standards and technical specifications in services within the region.

India has emerged as a viable centre for medical tourism. This needs to be supplemented by

bringing in liberal and transparent visa policy. Improved relations with Pakistan will result in

a greater medical tourist flow into India, and patients in Pakistan can have greater access to

quality healthcare. This require a strong formal understanding between the governments of

SAARC countries on the movement of patients and their escorts. This is fundamental to

improving access to quality healthcare within the SAARC region and fulfilling the unexplored

potential of medical tourism within the Indian economy. It is observed that insurance and

cross border payments sometimes become a hindrance for promotion of medical tourism.

Most Indian insurers do not cover international patients’ treatment within India, and several

do not cover cross-border treatments. International insurers are prohibitively expensive even

for the upwardly mobile population in the SAARC region. A solution to this can emerge

through creation of a regional insurance scheme which can cover treatment within the region.

There are useful lessons from the experience of similar regional blocs such as Common

Market of the South (MERCOSUR) in Latin America, which was created to promote regional

payment arrangements including medical treatments across borders.

Besides medical tourism, visa procedures and requirements for selected categories of persons

need to be streamlined. Mobility relating to investment and professional exchange could be

given priority by simplifying visa procedures and expediting visa approvals for categories

such as business visitors, information and communication technologies(ICTs)professionals,


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

214

academicians visiting other countries for transfer of knowledge, accounting professionals, and

also other professionals against bonafide approved or prospective investment projects,

institutional tie-ups, and exchange arrangements.

A well-defined realistic strategy may be adopted which provides scope for quick integration

of services such as IT infrastructure and tourism. IT infrastructure is a prerequisite for any

government to adopt as it is the real driver for market integration. Tourism is another potential

sector in South Asia where fewer regulatory complexities can arise. Many countries have

Buddhism as their religion, hence it will be easy to integrate such services by creating a

Buddhist tourism circuit.

As most South Asian countries have potentiality to trade in the services sector, SAFTA is a

viable forum to expand its scope. Political will and economic desirability should be there to

bring this potential sector under the SAFTA framework sooner as there is a perception that

South Asian region has more services complementarities than goods. The region remains

largely unexplored. There has been an extensive coverage on India’s services sector. The

potentialities and the gains that India has achieved in global trade services is already known.

These dimensions are very much familiar to the people who have been consistently working

on this sector. What is perhaps significant is that there are large areas of similarities and

complementarities among SAARC members in relation to services trade which can be

mutually exploited to enhance their growth. However, the region by and large is a sensitive

one and to make a decisive beginning in any cluster of services needs a strong political will

and proper institutional and regulatory mechanisms. As is largely understood now that trade

and investment are complementary in nature, therefore it would be an appropriate initiative to

include investment and services as key areas of future discussions in any SAARC forum.

Services sector in Pakistan is growing and contributing to its GDP and employment. Being

part of the South Asia, it continues to experience similar kind of buoyancy in services trade,

but unable to accelerate its momentum. That’s because the push that needs to come from the

government or the state seems to be lacking. Pakistan is yet to create mechanism which can

provide some statistics that is essential while formulating policies for prioritized sectors.

Pakistan needs to follow the policies of other SAARC countries closely to realize how the

sector can be a viable mechanism to register high growth.

Opportunities are huge in Sri Lanka to promote trade in services. However, it is observed that

to convert these opportunities into real gains, Sri Lanka has to undertake domestic reforms. A

significant aspect of Sri Lankan economy is that many firms can deliver relevant services

abroad but they are faced with serious barriers. The non-tariff barriers they face are curtailing

their future growth. It becomes the duty of Sri Lankan government to take its industry’s

concerns into appropriate forums to abolish or minimize such obstacles.

Bangladesh is a major Asian LDC. As current world economy is characterized by services

sector, Bangladesh has managed to capitalize on these opportunities better than its African

counterparts. There is a significant scope for Bangladesh to promote its mode 4 as skilled and

English-speaking professionals can deliver services at cheaper prices to world economy.

Nepal’s challenge lies in prioritizing its sectors from which it should benefit maximum

through the liberalization of trade in services. It’s still a nascent economy trying to integrate

itself with the world economy. Its slow process of integration is due to its long drawn political

volatility and instability. There is a massive movement of Nepalese from the mainland to

other neighbouring countries like India where menial services are provided by these people.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

215

Such services however don’t get reflected anywhere in Nepal’s economy or statistics. How to

quantify this service is a big challenge for Nepal.

Tourism though has been mainstay of Maldives economy, yet the island has opened up its

various sectors by taking unilateral liberalization. Import of foreign labour is an important

issue in the policy formulation of Maldives. How this issue of foreign labour has impacted the

aspect of domestic employment in Maldives is an important area of study.

Bhutan, a lower income country in South Asian region whose strength lies also in tourism.

The economy is closely aligned with India by its strong trade and monetary links. Its late start

to modernization and subsequently through a stable and careful government approach, the

economy still remains in a considerably underdeveloped state. 85 per cent of the population

derives a living from agriculture and other activities in the traditional sector. Today in relation

to services trade, scope for financial and IT related services exist which need to be

systematically developed through domestic reforms and international help.

SAARC countries under the leadership of India, Sri Lanka, should try to push the services

liberalization fo developed countries. In its attempt to secure higher penetration in services

market it si important that the future WTO ministerial must adequately focus on services

negotiations instead of confining the proceedings of WTO to only agricultural sector. India

needs to be aggressive in terms of market access and movement of natural persons through

Mode-4. Non-tariff barriers such as visa issue, quota system and cultural issues needs to be

politically settled sooner to reap the potential that exists between the countries.

In this entire drive towards integration of services in South Asia respective governments need

to be sensitive towards establishing a common doable strategy in which private sector and the

individual government have to play a key role. The role of private sector in investing in the

individual economy will be the single most important factor. Building production network,

creating an effective supply chain in the region, pushing for removal of non-tariff barriers and

building productive capacity are considered essential objectives of the private sector in the run

up to South Asian integration. The Government will be the key player in developing

confidence building measures among its counterparts in the region. To a great extent, India

needs to take the lead by formulating and negotiating a strategy that is in principle acceptable

to member countries. Tackling of border issues and rise of terrorism, water sharing,

hydropower projects, visa and transit are the immediate concerns that need to be handled at

the highest political level so that sense of hostility and mistrust can be reduced to a great

extent. That is the first step towards this integration.

References

Business Standard (2013), “India’s medical tourism takes a hit on Indo-Pak tension”,

Business Standard, 16 January.

Cattaneo, O (2009). “Trade in Health services: what is in it for developing Countries”, World

Bank Policy Research Working Paper, 5115, Washington DC, World Bank.

Chanda, R. (2011a), "Impact of Services Trade Liberalization on Employment and People

Movement in South Asia", ADBI Working Paper 339. Tokyo, Asian Development Bank

Institute.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

216

Deccan Herald (2011), “Shunning Pakistan, Afghans rush to India for quality healthcare”,

Deccan Herald 29 May 2011.

Economic Times, (2006), “Apollo to exit operations in Sri Lanka. Economic Times”,

http://articles.economictimes.indiatimes.com/2006-09-14/news/27434196_1_sri-lanka-

insurance-corporation-lanka-hospitals-harry-jayawardena, September 14, accessed on

September 19, 2017.

Neil Lunt, Danielle Horsfall and Johanna Hanefeld (Ed), 2015, Handbook on Medical

Tourism and Patient Mobility, Edward Elgar Publishing, USA.

Jalilian, Hossein, Colin Kirkpatrick and David Parker (2006), “The Impact of Regulation on

Economic Growth in Developing Countries: A Cross-Country Analysis.” World Development,

35 (1): 87-103.

Hall, Robert, and Charles Jones (1999), “Why Do Some Countries Produce So Much More

Output Per Worker Than Others?” The Quarterly Journal of Economic 114 (1): 83-116.

Kaur, Har Sandeep (2016), “Services Exports and SAARC Countries: A Comparative

Analysis of Growth, Performance and Competitive Advantage”, Millenia Asia 7(1) 2016,

Sage, New Delhi.

Kher, Priyanka (2012), “Political Economy of Regional Integration in South Asia”, UNCTAD

Background Paper.

Maldives: Overcoming the Challenges of a Small Island State, Asian Development Bank

Study 2015.

Pandey, Posh Raj. (2012). SAARC agreement on trade in services (SATIS): Status of request

and offer. Presented at the Regional Seminar on Emerging Issues on Trade, Climate Change

and Food Security: Way Forward for South Asia, IPS, Colombo, 31 May–1 June.

Raihan, S. and Angkur, M. (2012), "Liberalization of Services Trade in South Asia", paper

presented at the 5th South Asia Economic Summit, Islamabad, Pakistan, 11-13, September

2012.

Rodrick, Dani (1998), “Where Did All the Growth Go? External Shocks, Social Conflict, and

Growth Collapses.” Journal of Economic Growth 4: 358-412.

SAARC and India’s health Care Opportunities (Report), Briefing India, Brookings India,

November 20, 2014.

Srivastava, R and Pandey, A. K, (2017) “Internal and international Migration in South Asia:

Drivers, Interlinkage and Policy Issues”, Discussion Paper, UNESCO, Delhi, India.

Taneja, et al. (2004), “Indo-Sri Lankan Trade in Services: FTA II and beyond” Working

Paper No. 145, ICRIER, New Delhi, India.

Wickramasekara, P, (2011), “Labour Migration in South Asia: A Review of Issues, Policies

and Practices.”, Geneva: International Labour Organization. (International Migration Papers

No. 108.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

217

ELEKTRİK TÜKETİMİ İLE EKONOMİK BÜYÜME ARASINDAKİ İLİŞKİ: G7

ÜLKELERİ İÇİN PANEL VERİ ANALİZİ

Ahmet Kamacı20

Özet

Üretim ve ticaret ekonomik büyümeyi hızlandırarak enerji talebini arttırmaktadır. Artan enerji

talebi çerçevesinde ülkelerin üretimi hızlanarak milli gelir artışı sağlanacaktır. Dolayısıyla

elektrik tüketimi ile ekonomik büyüme karşılıklı olarak birbirini etkileyebilmektedir. Petrol

kriziyle önemi daha çok artan elektrik tüketimi ikincil enerji kaynaklarındandır ve her ülke

için önemini korumaktadır. Bu çalışmanın amacı, G7 ülkelerinde elektrik tüketimi ile

ekonomik büyüme ilişkisini incelemektir. Bu kapsamda 1993-2014 yıllarına ait veriler panel

veri analiziyle test edilmiştir. Değişkenler aynı derecede durağan olmadığı için ARDL modeli

çerçevesinde Toda-Yamamoto nedensellik analizi uygulanmıştır. ARDL modeli de uzun

dönemde ekonomik büyümenin elektrik tüketimini etkilediğini, ancak kısa dönemde bir ilişki

olmadığını göstermektedir. Yapılan nedensellik analizinde, ekonomik büyümeden elektrik

tüketimine doğru tek yönlü bir nedensellik tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Elektrik tüketimi, ekonomik büyüme, ARDL, Toda-Tamamoto nedensellik analizi

Relationship Between Electricity Consumption and Economic Growth: Panel Data

Analysis for G7 Countries

Abstract

Production and trade are accelerating economic growth and increasing energy demand. In the

context of increasing energy demand, the national income will be increased by accelerating

the production of countries. Therefore, electricity consumption and economic growth can

mutually affect each other. Electricity consumption, which is more important with the oil

crisis, is one of the secondary energy sources and maintains its importance for each country.

The aim of this study is to examine the relationship between electricity consumption and

economic growth in G7 countries. In this context, data for 1993-2014 were tested by panel

data analysis. Because of the variables are not stable at the same time, the Toda-Yamamoto

causality analysis is applied within the ARDL model. The established ARDL model also

shows that in the long term economic growth affects electricity consumption, but there is no

relationship in the short term. In the analysis of causality made, one-way causality from

economic growth to electricity consumption has been determined.

Keywords: Electricity Consumption, economic growth, ARDL, Toda-Yamamoto causality analysis

20 Dr. Öğretim Üyesi, Bartın Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

218

1.Giriş

Küreselleşme ile beraber ülkelerde üretim ve dış ticaret sürekli artmış ve ülkelerin ekonomik

anlamda daha çok büyümesi sağlanmıştır, ancak teknolojinin de etkisiyle artan üretim

ülkelerin elektrik tüketimini daha fazla talep etmesine neden olmuştur. Elektrik tüketimi ile

ekonomik büyüme ilişkisi özellikle Petrol Krizinden sonra oldukça üzerinde durulan

konulardan biridir. Sanayi Devrimiyle başlayan enerji sorunu 2.Dünya Savaşında ciddi

şekilde hissedilmiş, ancak asıl etkisini Petrol Krizi ile beraber göstermiştir. Bu dönemde

yaşanan döviz darboğazları, ülkelerin enerji tüketimlerini sorgulamalarına neden olmuş ve

çevreye duyarlı alternatif enerji kaynakları gündeme gelmiştir.

Bu çalışmanın temel amacı, elektrik tüketimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi

incelemektir. Bu kapsamda, ilk olarak konu ile ilgili teorik bilgiler verilmiş ve söz konusu

ülkelere ait göstergeler yorumlanarak literatür taraması yapılmıştır. G7 ülkelerinde 1993-2014

yıllarına ait verilerle elektrik tüketimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki ARDL modeli

çerçevesinde Toda-Yamamoto nedensellik testi ile analiz edilmiştir.

2.Teorik Çerçeve ve Literatür Taraması

Enerji kaynakları kullanılışlarına göre ve dönüştürülebilirliklerine göre iki şekilde

sınıflandırılmaktadırlar. Kullanılışlarına göre yenilenebilir (tükenmez) ve yenilenemez

(tükenir) enerji kaynakları şeklinde, dönüştürülebilirliklerine göre ise birincil (primer) ve

ikincil (seconder) enerji kaynakları şeklinde sınıflandırılabilir. Elektrik enerjisi, doğada

hammadde olarak bulunan petrol, doğalgaz, kömür, güneş, rüzgâr ve su gibi birincil enerji

kaynaklarının işlem görüp dönüştürülmesiyle oluşan yeni bir enerji kaynağıdır. Bu dönüşüm

nedeniyle elektrik enerjisine ikincil enerji kaynağı denilmektedir (Aydın ve Bozdağ,

2018:71). Enerji, üretim ve tüketim açısından oldukça önemlidir. Enerji, üretim sürecine dâhil

edildiğinde ülkelerin milli geliri ve ekonomik gelişme süreci artmaktadır.

Sanayi Devrimi sonrasında artan üretim enerjinin daha çok kullanılmasını sağlayacaktır. Bir

ülkede üretim, dış ticaret ve milli gelir arttıkça bu ülke ekonomik anlamda büyümekte, ancak

ekonomik gelişme enerji talebinin de artmasına neden olacaktır. Kısacası ekonomik büyüme

beraberinde enerji ihtiyacını doğuracaktır.

Enerji, ekonomik kalkınma için arz ve talep açısından oldukça önemli bir yere sahiptir. Çünkü

enerji sektörü diğer sektörlere de girdi sağlamaktadır. Uluslararası Enerji Ajansı’nın

(International Energy Agency) 2016 yılı raporunda, 2014-2040 yılları arasında dünyadaki

ekonomik büyümenin yıllık ortalama %3,4 ve dünya enerji talebinin ise %30 artış göstermesi

beklendiği ifade edilmektedir (Öncel vd., 2017:400).

Çalışmaya konu olan G7 ülkelerinde 2014 yılı için kişi başı elektrik tüketimleri Grafik 1’de

gösterilmiştir.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

219

Grafik 1: G7 Ülkelerinde Elektrik Tüketiminin Dağılımı (2014)

Kaynak: databank.worldbank.org

Grafik 1’e göre, 2014 itibariyle G7 ülkeleri arasında kişi başına elektrik tüketiminde ilk sırayı

15545,5 ile Kanada almaktadır. ABD ise 12984,3 ile 2.sırayı almaktadır. En düşük elektrik

tüketimi ise 5002,4 ile İtalya’ya aittir.

Elektrik tüketimi ve ekonomik büyüme ilişkisini ele alan birçok çalışma mevcuttur. Bu

çalışmalarda ele alınan ülke, yıl ya da yöntemler farklı olduğu için farklı sonuçlar

bulunmuştur. Tablo 1’deki literatür taramasına yer verilmiştir.

Tablo 1: Elektrik Tüketimi Ve Ekonomik Büyüme İlişkisi İçin Literatür Taraması

Yazar (lar) Ülke (ler) Yöntem Değişkenle

r

Sonuç

Ghosh (2002) Hindistan

(1950-

1997)

Eşbütünleşm

e ve

nedensellik

testi

Elektrik

tüketimi ve

reel GSYİH

Ekonomik büyümeden elektrik

tüketimine doğru tek yönlü

nedensellik tespit edilmiştir.

Guttormsen

(2004)

9 ülke

(1960-

2002)

Eşbütünleşm

e ve

nedensellik

testi

Elektrik

tüketimi ve

reel GSYİH

Elektrik tüketimi ile ekonomik

büyüme arasında çift yönlü bir

nedensellik vardır.

Shiu ve Lam

(2004)

Çin (1971-

2000)

Eşbütünleşm

e ve

nedensellik

testi

Elektrik

tüketimi ve

GSYİH

Elektrik tüketiminden ekonomik

büyümeye doğru tek yönlü


Karagöl vd.

(2007)

Türkiye

(1974-

2004)

Eşbütünleşm

e testi

Elektrik

tüketimi ve

GSYİH

Seriler arasında eşbütünleşme vardır

ve kısa dönemde değişkenler

arasında pozitif; uzun dönemde ise

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

18000

CAN FRAN GERM ITAL UNKIN USA JAP

ECPC


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

220

negatif bir ilişki vardır.

Ciarreta ve

Zarraga

(2008)

İspanya

(1971-

2005)

Eşbütünleşm

e ve

nedensellik

testi

Elektrik

tüketimi ve

GSYİH


tüketimine doğru tek yönlü


Narayan vd.

(2008)

G7

ülkeleri

(1960-

2002)

SVAR analizi Elektrik

tüketimi ve

reel GSYİH




Narayan ve

Smyth (2009)

6

Ortadoğu

ülkesi

(1974-

2002)

Eşbütünleşm

e ve

nedensellik

testi

Elektrik

tüketimi ve

GSYİH




Yapraklı ve

Yurttançıkma

z (2012)

Türkiye

(1970-

2010)

Eşbütünleşm

e ve

nedensellik

testi

Elektrik

tüketimi ve

GSYİH

Elektrik tüketimi ile ekonomik

büyüme arasında çift yönlü bir

nedensellik vardır.

Zaman vd.

(2012)

Pakistan

(1975-

2010)

Eşbütünleşm

e testi

Elektrik

tüketimi ve

ekonomik

büyüme

Ekonomik büyümedeki 1 birimlik

artış, elektrik tüketimini 0.9 birim

arttırmaktadır.

Saatçi ve

Dumrul

(2013)

Türkiye

(1960-

2008)

Eşbütünleşm

e testi

Elektrik

tüketimi ve

GSYİH

FMOLS testi sonucuna göre, uzun

dönemde, elektrik tüketimindeki

%1’lik artış ekonomik büyümeyi

%0.33 oranında arttırmaktadır.

İsmiç (2015) 8 ülke

(1990-

2012)

Regresyon

analizi

Elektrik

tüketimi ve

ekonomik

büyüme

Ekonomik büyüme elektrik

tüketimini pozitif yönde

etkilemektedir.

Savaş ve

Durğun

(2016)

Türkiye

(1980-

2010)

Eşbütünleşm

e ve

nedensellik

testi

Elektrik

tüketimi ve

kişi başına

GSYİH


tüketimine doğru tek yönlü bir


Şahin (2017) G-8

ülkeleri

(2007-

2013)

Eşbütünleşm

e testi

Elektrik

tüketimi ve

GSYİH

Elektrik tüketimi ekonomik

büyümeyi pozitif yönde

etkilemektedir.

Aydın ve

Bozdağ

(2018)

AB (1960-

2014) ve

Türkiye

(1977-

2014)

Eşbütünleşm

e ve

nedensellik

testi

Elektrik

tüketimi ve

GSYİH

Hem AB, hem Türkiye için elektrik

tüketiminden ekonomik büyümeye

doğru tek yönlü nedensellik tespit

edilmiştir.

Tablo 1’de 14 farklı çalışmanın sonucu verilmiştir. Bu çalışmalardan 4’ü Türkiye ekonomisini

ele almaktadır. Bu çalışmaların hepsinde nedenselliğin yönü açısından farklı sonuçlara


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

221

ulaşılmıştır. Diğer 10 çalışma ise farklı ülke gruplarını ele almaktadır. Bu çalışmalarda da

genelde iki değişken arasında pozitif bir ilişki tespit edilmiştir.

3. Ekonometrik Yöntem ve Veri Seti

3.1. Veri Seti ve Ekonometrik Model

Bu çalışmada G7 ülkelerinde21 1993-2014 dönemine ait yıllık veriler yardımıyla elektrik

tüketiminin ekonomik büyüme üzerindeki etkisi test edilmiştir. Logaritmaları alınan seriler

panel veri analiziyle test edilmiştir. Modelde elektrik tüketimi “LOGECPC” ekonomik

büyüme ise “LOGGRW” olarak ifade edilmektedir. Seriler Dünya Bankası’nın veri tabanı

olan “databank.worldbank.org” adresinden temin edilmiştir.

Çalışmada G7 ülkeleri için (1) nolu model şu şekilde tanımlanmaktadır: LOGGRWit=αit+β1i

LOGECPCit+εit (1)

Burada; i=1,……N ele alınan ülkeleri, t=1,……,T zamanı, LOGECPC; kişi başına düşen

elektrik tüketimini ve LOGGRW ise ekonomik büyüme oranını göstermektedir.

Bu çalışmada elektrik tüketimi ile ekonomik büyüme arasındaki nedensellik ilişkisi panel veri

yöntemi ile analiz edilmiştir. Modelde bağımlı değişken elektrik tüketimi, bağımsız değişken

ise ekonomik büyümedir. Bu amaçla ilk olarak çalışmada kullanılan değişkenlere ait serilerin

durağanlıkları belirlenmiştir. ARDL modelinin kullanıldığı bu çalışmada değişkenler arasında

nedensellik ilişkisinin olup olmadığı Toda-Yamamoto nedensellik testi ile analiz edilmiştir.

3.2. Ekonometrik Yöntem ve Bulguların Değerlendirilmesi

3.2.1. Panel Birim Kök Testleri

Serilerde durağanlığı tespit etmek için birim kök testlerine başvurulmaktadır. Serilerde birim

kök sorunu yoksa seriler durağandır. Panel birim kök testlerinde serilerin durağanlığı için β

katsayısının 0’a eşitliği sınanmaktadır.

Panel veri birim kök testlerinin kullanılması tek bir zaman serisine dayalı birim kök testlerinin

gücünü arttırmak için geliştirilmiştir (Maddala ve Wu, 1999:631). Zaman serisi verileri

kullanılan çalışmalarda, çalışmada kullanılan verilerin durağan bir yapıya sahip olup olmadığı

sınanmalıdır. Çünkü durağan olmayan zaman serilerinin kullanılması halinde sahte regresyon

problemi ortaya çıkmaktadır ve bu durumda regresyon analizi ile elde edilen sonuçlar gerçek

ilişkiyi yansıtmamaktadır (Granger ve Newbold, 1974:111). Bu çalışmada serilerin

durağanlığını tespit etmek için birinci nesil birim kök testleri (LLC, IPS, Panel ADF ve Panel

21 Kanada, Fransa, Almanya, İtalya, Birleşik Krallık, ABD ve Japonya.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

222

PP) kullanılmıştır. Çalışmada ele alınan panel birim kök testlerinin sonuçları ise Tablo 2’de

verilmiştir.

Tablo 2: Panel Birim Kök Testi Sonuçları LLC IPS ADF PP

t-

istatistiği

p-

değeri

t-

istatistiği

p-

değeri

t-

istatistiği

p-

değeri

t-

istatistiği

p-

değeri

GRW Sabitli -5.10249 0.0000 -3.65376 0.0001 37.3670 0.0006 82.3979 0.0000

ECPC Sabitli 0.54067 0.7056 3.85872 0.9999 1.97686 0.9999 3.84762 0.9963

∆ECPC Sabitli -5.42872 0.0000 -7.13075 0.0000 68.6320 0.0000 591.243 0.0000

Tablo 2’ye göre ekonomik büyüme serisi seviyesinde durağanken, elektrik tüketimi verisi

birim kök sorunu taşımaktadır. Bu yüzden elektrik tüketimi serisinin 1.farkı alınarak durağan

hale getirilmiştir. Seriler farklı derece durağan olduğu için ARDL modeli kullanılmıştır.

3.2.2. ARDL Modeli ve Toda-Yamamoto Nedensellik Analizi

Standart Granger nedensellik testinin yapılabilmesi için serilerin durağan olma şartı

aranmaktadır. Seriler durağan değilse serilerin farkı alınmakta, bu da bilgi kayıplarına neden

olmaktadır. Seriler eşbütünleşik olsa da olmasa da Toda-Yamamoto nedensellik testiyle

farkları alınmadan seriler VAR modeline konulur. Bir diğer üstün özelliği ise seriler aynı

mertebeden durağan olmasalar bile, yani biri I (1) diğeri I(0) olsa bile bu testin

uygulanabilmesidir. Uygun gecikme sayısı belirlenerek en yüksek durağanlık mertebesine

sahip olan değişkenin durağanlık mertebesi kadar gecikme eklenir (Ceyhan vd., 2016:55).

Model veri sayısı dikkate alınarak, VAR gecikme uzunluğu 4. gecikmeye kadar sınanmış

olup, uygun gecikme uzunluğunu tespit etmek için kullanılan VAR modeli çıktıları Tablo 3

aracılığıyla verilmektedir.

Tablo 3: Uygun Gecikme Uzunluğu

Lag LogL LR FPE AIC SC HQ

0 -84.16303 - 0.019894 1.758429 1.811184 1.779767

1 196.5318 544.2042 7.02e-05 -3.888403 -3.730140* -3.824389

2 200.1499 6.867118 7.08e-05 -3.880611 -3.616838 -3.773920

3 201.4263 2.370387 7.48e-05 -3.825026 -3.455745 -3.675660

4 208.0890 12.10169 7.09e-05 -3.879368 -3.404578 -3.687325

5 212.5306 7.886058 7.03e-05 -3.888379 -3.308080 -3.653660

6 227.2911 25.60499 5.65e-05 -4.107982 -3.422174 -3.830587

7 239.2886 20.32236* 4.81e-05* -

4.271197*

-3.479880 -3.951126*

8 240.5531 2.090303 5.10e-05 -4.215370 -3.318545 -3.852623

Tablo 3’de LR, FPE, AIC, SC ve HQ bilgi kriterleri uygun gecikme uzunluğunu 7 olarak

göstermiştir. VAR modeline Toda-Yamamoto Granger Nedensellik testinin uygulamadan

önce en büyük durağanlık seviyesi kadar gecikme eklenmelidir. Uygun gecikme uzunluğu 7

olarak tespit edildikten sonra ARDL uzun dönem eşbütünleşme testi ve Toda-Yamamoto

nedensellik analizi tespit edilebilmektedir. Tablo 4’de ARDL modeli tahmin sonuçları

verilmiştir.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

223

Tablo 4: ARDL Modeli Tahmin Sonuçları

Bağımlı Değişken: DLOGECPC

Uzun Dönem

Değişkenler Katsayı t-istatistiği Olasılık Değeri

LOGGRW 4.245991 132.3022 0.0000

Kısa Dönem

COINTEQ01 -0.011517 -2.300293 0.0236

D(LOGGRW) 0.002150 0.119648 0.9050

Tablo 4’deki katsayılar uzun dönem katsayılarını ve kısa dönemde sistemin dengeye geldiğini

göstermektedir. Hata düzeltme katsayısı yaklaşık-0.01’dir. Hata düzeltme katsayısı anlamlı ve

negatiftir. Kısa dönemdeki sapmaların 0.01’i uzun dönemde dengeye gelmektedir. Uzun

dönemde ekonomik büyüme ile elektrik tüketimi arasında eşbütünleşik bir ilişki vardır, ancak

kısa dönemde panelin genelinde, ekonomik büyüme ile elektrik tüketimi arasında anlamlı bir

ilişki tespit edilememiştir.

Tablo 5’de ise değişkenler arasındaki Toda-Yamamoto nedensellik analizi sonuçları

verilmiştir.

Tablo 5: Elektrik Tüketimi İle Ekonomik Büyüme Arasındaki Toda- Yamamoto

Granger Nedenselliği

Dependent variable: LOGGRW

Excluded Chi-sq df Prob.

LOGECPC 4.387185 2 0.1115

ALL 4.387185 2 0.1115

Dependent variable: LOGECPC

Excluded Chi-sq df Prob.

LOGGRW 6.379988 2 0.0412

ALL 6.379988 2 0.0412

-LOGECPC: elektrik tüketimi, LOGGRW: ekonomik büyüme

Tablo 5’deki Toda-Yamamoto Granger analizinde yer alan sonuçlar değerlendirildiğinde %5

anlamlılık düzeyinde ekonomik büyümeden elektrik tüketimine doğru bir nedensel ilişki tespit

edilmiştir. Ancak elektrik tüketiminden ekonomik büyümeye doğru anlamlı bir ilişki tespit

edilememiştir. Bu yüzden, ekonomik büyümeden elektrik tüketimine doğru tek yönlü bir

nedensellik mevcuttur.

4.Sonuç

İkincil enerji kaynaklarından biri olan elektrik enerjisi, ülkeler geliştikçe daha çok talep

ettikleri bir enerji kaynağıdır. Petrol kriziyle beraber ülkeler için oldukça önemli hale gelen

elektrik tüketimi, üretimi, dış ticareti ve milli geliri etkilemektedir. Kısacası ülkelerin

ekonomik büyümeleri arttıkça daha çok elektrik talep edilmekte, aynı zamanda elektrik talebi

arttıkça ekonomik büyüme oranları daha çok artmaktadır.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

224

Bu çalışmada G7 ülkelerinde 1993-2014 dönemine ilişkin elektrik tüketimi ile ekonomik

büyüme ilişkisi panel veri analiziyle test edilmiştir. Seriler farklı dereceden durağan olduğu

için

ARDL modeliyle test edilmiştir. Daha sonra uygun gecikme uzunluğu belirlenip ARDL

modeli tahmin sonuçları verilmiştir. Sonrasında da değişkenler arasında nedensellik ilişkisinin

tespiti için Toda-Yamamoto nedensellik analizi yapılmıştır.

Çalışmada, iki değişken arasında uzun dönemli bir ilişki tespit edilmiştir, ancak söz konusu

iki değişken kısa dönemde birbirini etkilememektedir. Çalışmanın sonucuna göre, %5

anlamlılık düzeyinde ekonomik büyümeden elektrik tüketimine doğru tek yönlü bir

nedensellik mevcuttur. Elektrik tüketiminden ekonomik büyümeye doğru ise herhangi bir

nedensellik tespit edilememiştir. Çalışmada elde edilen sonuçlar literatür taramasında verilen

Ghosh (2002), Ciarreta ve Zarraga (2008) ve Savaş ve Durğun (2016) tarafından yapılan

çalışmalardaki sonuçlar ile tutarlıdır.

KAYNAKÇA

Aydın, B. ve Bozdağ, E.G. (2018), “Elektrik Tüketimi ve Ekonomik Büyüme Arasındaki

İlişki: AB ve Türkiye Örneği” International Journal of Academic Value Studies, Vol:4,

Issue:11, pp.70-80.

Ceyhan, M.S.; Akpolat, A. ve Peçe, M.A. (2016), “Kazakistan Ekonomisinin Dışa Açıklık ve

Enflasyon Oranlarının Ekonomik Büyümesine Etkisi (1994-2013)” International Journal of

Cultural and Social Studies, June 2016, 2(1), s.45-61.

Ciarreta, A. ve Zarraga, A. (2008). “Economic Growth and Electricity Consumption in 12

European Countries: A Causality Analysis Using Panel Data’’ Documentos De Trabajo

Bıltokı, 01: 1-19.

Ghosh, S. (2002), “Electricity Consumption and Economic Growth in India”, Energy Policy,

30(2): 125-129.

Granger, C.W.J. ve Newbold, P. (1974), “Spurious Regressions in Econometrics” Journal of

Econometrics 2 (1974) s.111-120, North-Holland Publishing Company.

Guttormsen, A. G. (2004), “Causality Between Energy Consumption and Economic Growth”,

Department of Economics and Resources Management nor of the Agriculturel University of

Norvay, Discussion Paper 24/2004, pp.1-31.

İsmiç, B. (2015), “Gelişmekte Olan Ülkelerde Elektrik Tüketimi, Ekonomik Büyüme ve

Nüfus İlişkisi” Çankırı Karatekin Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi,

Y.2015, Cilt 5, Sayı 1, ss.259-274.

Karagöl, E.; Erbaykal, E. ve Ertuğrul, H.M.(2007), “Türkiye’de Ekonomik Büyüme İle

Elektrik Tüketimi İlişkisi: Sınır Testi Yaklaşımı” Doğuş Üniversitesi Dergisi, 8 (1) 2007, 72-

80.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

225

Maddala, G.S. ve Wu, Shaowen (1999), “A Comparative Study of Unit Root Tests With Panel

Data And A New Simple Test” Oxford Bulletin of Economics and Statistics, Special Issue,

0305-9049.

Narayan, P. K. ve Smyth, R. (2009), “Multivariate Granger Causality Between Electricity

Consumption, Exports and GDP: Evidence From a Panel of Middle Eastern Countries”

Energy Policy, 37:1, pp.229-236.

Narayan, P. K.; Narayan, S. ve Prasad, A. (2008), “A Structural VAR Analysis of Electricity

Consumption and Real GDP: Evidence from the G7 Countries” Energy Policy, 36, 2765-

2769.

Öncel, A.; Kırca, M. ve İnal, V. (2017), “Elektrik Tüketimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisi:

OECD Ülkelerine Yönelik Zamanla Değişen Panel Nedensellik Analizi” Maliye Dergisi,

Temmuz-Aralık 2017; 173: 398-420.

Saatçi, M. ve Dumrul, Y. (2013), “Elektrik Tüketimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin

Dinamik Bir Analizi: Türkiye Örneği” Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi

Dergisi, Cilt: XXXII, Sayı/No:2, s.1-24.

Savaş, B. ve Durğun, B. (2016), “Elektrik Tüketimi İle Ekonomik Büyüme Arasında

Nedensellik İlişkisi: Türkiye Örneği” Dicle Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi

Dergisi, Cilt:6, Sayı:11, s.213-244.

Shiu, A.L. ve Lam, P. (2004), “Electricity Consumption and Economic Growth in China”

Energy Policy, 32, pp. 47-54.

Şahin, D.K. (2017), “Elektrik Tüketimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin Ampirik Analizi: G-

8 Ülkeleri” Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Afro-Avrasya Özel

Sayısı, Cilt:1, Özel Sayı:1, s.64-70.

Yapraklı, S. ve Yurttançıkmaz, Z.Ç. (2012), “Elektrik Tüketimi İle Ekonomik Büyüme

Arasındaki Nedensellik: Türkiye Üzerine Ekonometrik Bir Analiz” C.Ü. İktisadi ve İdari

Bilimler Dergisi, Cilt 13, Sayı 2, s.195-215.

Zaman, K.; Khan, M., Ahmad, M. ve Rustam, R. (2012), “Determinants of Electricity

Consumption Function in Pakistan: Old Wine in a New Bottle” Energy Policy, 50, pp.623-

634.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

226

TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİNİN EKONOMİK BÜYÜME ÜZERİNE ETKİSİ:

SEÇİLMİŞ OECD ÜLKELERİ İÇİN PANEL VERİ ANALİZİ

Ahmet Kamacı22, Mehmet Akif Peçe23, M. Said Ceyhan24

Abstract

Toplam faktör verimliliği, refahın ve uzun dönemli büyümenin temel kaynağıdır. Sermaye ve

emekte değişme olmaksızın daha yüksek çıktı ve gelir sağlanması, toplam faktör

verimliliğinin artması anlamına gelmektedir. Toplam faktör verimliliği düşük olan ülkeler

nispeten daha fakir, toplam faktör verimliliği yüksek olan ülkeler ise daha zengin ve gelişmiş

ülkelerdir.

Bu çalışmada 15 OECD ülkesinde 1995-2016 dönemleri için toplam faktör verimliliğinin

ekonomik büyüme üzerine etkisi panel veri analizi ile incelenmiştir. Toplam faktör verimliliği

ve ekonomik büyüme verileri OECD’nin veri tabanı olan “stats.oecd.org” adresinden temin

edilmiştir. Yapılan analizlere göre, toplam faktör verimliliğinden ekonomik büyümeye doğru

tek yönlü bir nedensel ilişki tespit edilmiştir. Driscoll- Kraay tahmincisi sonuçlarına göre de

toplam faktör verimliliğindeki %1’lik artış ekonomik büyümeyi % 0.35 oranında

artırmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Toplam Faktör Verimliliği, Panel Veri Analizi, Ekonomik Büyüme, Driscoll-Kraay

tahmincisi.

1.Giriş

Refahın ve uzun dönemli büyümenin temel kaynağı olan toplam faktör verimliliği, tüm üretim

faktörlerindeki verimlilik artışını ifade etmektedir. Toplam faktör verimliliğinin ölçülmesi

temel olarak Solow’un 1957’deki çalışmasına dayanmaktadır. Solow artığı olarak kabul

edilen emek ve sermayeye bağlı olmayan üretim artışı, teknolojinin dışsallığında ekonomiyi

durağan hal denge noktasının ötesine götürecek temel faktördür. Türkiye’de yıllar itibariyle

toplam faktör verimliliği artışlar görülmüş, ancak emeğin toplam üretimdeki payı azalmıştır.

Bu çalışmanın temel amacı, toplam faktör verimliliğinin ekonomik büyüme üzerindeki

etkisini incelemektir. Bu kapsamda, ilk olarak konu ile ilgili teorik bilgiler verilmiş ve söz

konusu ülkelere ve Türkiye’ye ait göstergeler yorumlanarak literatür taraması yapılmıştır. 15

OECD ülkesinde 1995-2016 dönemine ait verilerin yer aldığı bu çalışmada, toplam faktör

verimliliğinin ekonomik büyüme üzerindeki etkisi 2.nesil panel birim kök testleriyle ele

alınmış, daha sonra değişen varyans ve otokorelasyon olup olmadığına bakılmıştır. Bu

doğrultuda, Driscoll-Kraay tahmincisiyle katsayı belirlenmiştir.

2.Teorik ve Kavramsal Çerçeve

Aynı girdi ile daha çok çıktı üretmek ya da aynı çıktıyı daha az girdi ile üretmek anlamına

gelen verimlilik sürdürülebilir büyümenin kaynağını oluşturmaktadır. Verimlilik, analiz

22 Dr. Öğr. Üyesi Bartın Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü 23 Arş.Gör. Bartın Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü 24 Dr. Öğr. Üyesi Bartın Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

227

sürecine dâhil edilirken kısmi verimlilik ve toplam faktör verimliliği olarak 2 türlü

sunulmaktadır. Bu çalışmada da toplam faktör verimliliği esas alınmıştır.

Toplam faktör verimliliğinin (TFV) teknik olarak ölçülmesi konusunda yapılan çalışmalar

Abramovitz (1956) ve Solow’a (1957) kadar uzanmaktadır. Abramovitz, TFV kavramını

“bilgisizliğimizin ölçüsü” olarak tanımlamıştır. Solow, kişi başına gelir büyüme sürecinin,

teknolojik gelişmenin bulunmadığı durumlarda, durağan duruma ulaşacağı öngörüsünde

bulunmaktadır. Pozitif bir teknolojik gelişme sürecine sahip bir ekonomi, bu ölçüde bir kişi

başına gelir büyümesini sürdürebilme olanağına kavuşacaktır (Ateş, 2012:2). Üretim

faktörlerinin miktarındaki değişmeye bağlı olmayan yalnızca teknolojik değişmelere bağlı

olan mal ve hizmet miktarındaki artışlara toplam faktör verimliliği (Solow Artığı) adı

verilmektedir. Toplam faktör verimliliği (TFV) kavramı ilk bakışta tüm üretim faktörlerindeki

verimlilik artışından kaynaklanan bir büyümeyi çağrıştırsa da model aslında büyüme

ölçümünden ziyade büyümenin hangi üretim faktöründeki artıştan kaynaklandığını ve hangi

oranlarda arttığını göstermektedir (Vergil ve Abasız, 2008:164). Neoklasik teoride,

teknolojinin dışsallığında ekonomiyi durağan hal denge noktasının ötesine götürecek tek

faktör, toplam faktör verimliliğidir.

Grafik 1’de bazı ülkeler için toplam faktör verimliliğinin değişimi gösterilmektedir.

Grafik 1: Toplam Faktör Verimliliği Büyüme Hızları (%)

Kaynak: TÜSİAD, 2011:42

Grafik 1’de görüldüğü üzere, 1990’larda toplam faktör verimliliği negatif olan birçok ülke

2000’lerde çok yüksek düzeylere ulaşmıştır. Özellikle Romanya, Çin, Bulgaristan ve Peru

gibi ülkelerde önemli artışlar görülmüştür. 2000’lerde Portekiz, İtalya, Fransa, Tayvan, ABD,

İrlanda ve Brezilya’da ise toplam faktör verimliliğinin payı çok düşüktür.

Çalışmaya konu olan 15 ülke için 2016 yılındaki toplam faktör verimliliği ise Grafik 2’de

gösterilmiştir.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

228

Grafik 2: Seçilmiş OECD Ülkelerinde Toplam Faktör Verimliliği (2016)

Kaynak: databank.worldbank.org

Grafik 2’de görüldüğü üzere 2016 itibariyle en yüksek toplam faktör verimliliği İsveç ve

Finlandiya’ya aittir. Belçika, İtalya ve ABD’de ise negatiftir.

Türkiye ekonomisinde ise 1980 sonrası TFP’deki değişim Tablo 1’de gösterilmiştir.

Tablo 1: 1980 Sonrası Türkiye Ekonomisinde Büyümenin Kaynaklarının Ayrıştırılması

Ortalama Büyüme Hızı (%) GSYİH Büyümeye Katkılar (%)

GSYİH Sermaye Emek TFV Sermaye Emek TFV

1980-88 5,34 4 3,16 1,72 50,29 33,33 16,38

1990-99 4,02 5,10 2,53 0,08 55,31 25,80 18,89

2000-10 4,24 4,45 0,27 1,67 66,65 13,13 20,22

1980-

2010

4,16 4,55 1,69 0,89 58,23 23,07 18,70

Kaynak: Kolsuz ve Yeldan, 2014:63

Tablo 1’de görüldüğü üzere, 1980’den 2010’a gelindiğinde emeğin büyümeye katkısı

azalırken, sermayede yaklaşık %15 ve toplam faktör verimliliğinde de %5’lik bir artış

görülmektedir.

3.Literatür Taraması

-0,50

0,00

0,50

1,00

1,50

2,00

2,50

3,00

MFP


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

229

Toplam faktör verimliliği ile ekonomik büyüme ilişkisini ele alan birçok çalışma mevcuttur.

Bu çalışmalarda ele alınan ülke, yıl ya da yöntemler farklı olduğu için farklı sonuçlar

bulunmuştur. Tablo 2’deki literatür taramasına yer verilmiştir.

Tablo 2: Toplam Faktör Verimliliği ve Ekonomik Büyüme İlişkisi İçin Literatür

Taraması

Yazar (lar) Ülke

(ler)

Yöntem Değişkenler Sonuç

Saygılı vd.

(2001)

Türkiye

dâhil 11

ülke

(1972-

1997)

Solow

yöntemi

Toplam faktör

verimliliği ve

GSYİH

Toplam faktör verimliliği ile milli gelir

arasında pozitif bir ilişki tespit

edilmiştir.

Sekkat

(2004)

MENA

ülkeleri

(1960-

1998)

Regresyon

analizi

Toplam faktör

verimliliği ve

ekonomik

büyüme

Toplam faktör verimliliğinin ekonomik

büyümeye katkısı sınırlıdır.

Nachega ve

Fontaine

(2006)

Nijer

(1963-

2003)

Eşbütünleşme

analizi

Toplam faktör

verimliliği, kişi

başı fiziksel

sermaye ve kişi

başı gelir

Kişi başına gelirin düşük olmasının

nedeni toplam faktör verimliliğindeki

negatif artışlardır.

Kurt ve

Terzi (2007)

Türkiye

(1989-

2003)

VAR analizi İmalat sanayi

üretiminde

çalışılan saat

başına

verimlilik ve

GSYİH

Verimlilik artışından ekonomik

büyümeye ve ekonomik büyümeden

verimlilik artışına doğru bir

nedensellik ilişkisi tespit edilmiştir.

Vergil ve

Abasız

(2008)

Türkiye

(1968-

2006)

Regresyon

analizi

Toplam faktör

verimliliği ve

ekonomik

büyüme

Toplam faktör verimliliği ile ekonomik

büyüme arasında pozitif ilişki tespit

edilmiştir.

Adak (2009) Türkiye

(1987-

2007)

Regresyon

analizi

Toplam faktör

verimliliği ve

ekonomik

büyüme


büyüme arasında doğrusal bir ilişki

mevcuttur.

Işık (2016) Türkiye

(1990-

2014)

Regresyon

analizi

Toplam faktör

verimliliği ve

ekonomik

büyüme



edilmiştir.

Aksu (2017) Türkiye

(1960-

2009)

Nedensellik

analizi

İmalat sanayi

verimlilik

indeksi ve

ekonomik

büyüme

İktisadi büyüme ile verimlilik arasında

kısa ve uzun dönemde bir nedensellik

bulunamamıştır.

Saad (2017) Lübnan

(1980-

ARDL

modeli

Toplam faktör

verimliliği ve




Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

230

2014) reel GSYİH edilmiştir.

Yalçınkaya

vd. (2017)

G7, G12

ve G20

ülkeleri

(1992-

2014)

Panel veri

analizi

Toplam faktör

verimliliği ve

ekonomik

büyüme

Toplam faktör verimliliği, ekonomik

büyüme üzerinde sabit sermaye

yatırımlarından daha çok etkiye

sahiptir. Gelişmiş ülkelerde toplam

faktör verimliliğinin ekonomik büyüme

üzerindeki etkisi, gelişmekte olan

ülkelere göre daha çoktur.

Tablo 2’de 10 farklı çalışmanın sonucu verilmiştir. Bu çalışmalardan 5’i Türkiye ve diğer 5’i

de farklı ülke grupları için yapılmıştır. Çalışmaların büyük çoğunluğunda toplam faktör

verimliliği ile ekonomik büyüme arasında pozitif bir ilişki tespit edilmişken; Aksu (2017)

çalışmasında ekonomik büyüme ile toplam faktör verimliliği arasında kısa ve uzun dönemli

bir ilişki tespit edilememiştir.

4.Veri Seti, Ekonometrik Yöntem ve Bulgular

4.1. Veri Seti ve Ekonometrik Model

Bu çalışmada, 15 OECD ülkesinde25 1995-2016 dönemine ait yıllık veriler yardımıyla toplam

faktör verimliliğinin ekonomik büyüme üzerindeki etkisi test edilmiştir. Modelde toplam

faktör verimliliği “MFP” ve ekonomik büyüme verisi ise “GROW” olarak ifade edilmektedir.

Seriler Dünya Bankası’nın veri tabanı olan “databank.worldbank.org” adresinden temin

edilmiştir.

Çalışmada 15 OECD ülkesi için aşağıdaki model tanımlanmaktadır:

GROWit = α +β1 MFPit+εit (1)

Burada; i=1,……N ele alınan ülkeleri, t=1,……,T zamanı, MFP; toplam faktör verimliliğini

ve GROW ise; ekonomik büyüme oranını göstermektedir.

Bu çalışmada toplam faktör verimliliğinin ekonomik büyüme üzerindeki etkisi panel veri

yöntemi ile analiz edilmiştir. Modelde bağımlı değişken toplam faktör verimliliği, bağımsız

değişken ise ekonomik büyümedir. Bu amaçla ilk olarak çalışmada kullanılan değişkenlere ait

serilerin durağanlıkları ikinci kuşak panel birim kök testleri ile analiz edilmiştir. Nedensellik

analiziyle değişkenler arasındaki ilişki belirlenmiş ve daha sonra Driscoll- Kraay tahmincisi

ile katsayılar belirlenmiştir.

4.2. Ekonometrik Yöntem ve Bulguların Değerlendirilmesi

Çalışmada öncelikle yatay kesit birimlerinin birbiriyle bağımlı olup olmadıkları, başka bir

deyişle seride yaşanan herhangi bir şok karşısında tüm yatay kesit birimlerinin bu şoktan aynı

seviyede etkilenip etkilenmediği incelenmelidir (Akçay ve Erataş, 2012:12). Yatay kesit

bağımlılığı dikkate alınmadan yapılan analizlerde elde edilen sonuçlar sapmalı ve tutarsız

olacağından dolayı analize başlamadan önce seriler arasında yatay kesit bağımlılığı olup

olmadığının test edilmesi gerekmektedir (Koçbulut ve Altıntaş, 2016:152). Bu yüzden CDLM

25 Avustralya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, İrlanda, İtalya, Japonya, Hollanda, Portekiz,

İspanya, İsveç, İngiltere, ABD.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

231

testiyle yatay kesit bağımlılığı test edilmektedir. CDLM testine ait hipotezler aşağıdaki şekilde

ifade edilebilir:

H0: Yatay kesit bağımlılığı yoktur.

H1: Yatay kesit bağımlılığı vardır.

Elde edilecek olasılık değeri %5’ten küçük olduğunda, %5 anlamlılık düzeyinde, H0 hipotezi

reddedilmekte ve paneli oluşturan birimler arasında yatay kesit bağımlılığı olduğuna karar

verilmektedir (Pesaran, 2008:17).

Tablo 3’de değişkenlere ait yatay kesit bağımlılığı testi yer almaktadır.

Tablo 3: Değişkenlere Ait Yatay Kesit Bağımlılığı Testi

CD Test Test İstatistiği Prob.

MFP CDLM1 (Breusch-Pagan LM) 619.8006 0.0000

CDLM2 (Pesaran scaled LM) 34.48952 0.0000

CDLM3 (Pesaran CD) 22.08134 0.0000

Bias-corrected scaled LM 34.13238 0.0000

GROW CDLM1 (Breusch-Pagan LM) 1137.377 0.0000

CDLM2 (Pesaran scaled LM) 70.20568 0.0000

CDLM3 (Pesaran CD) 32.68782 0.0000

Bias-corrected scaled LM 69.84854 0.0000

Tablo 3’e göre tüm CDLM testlerinin olasılık değerleri %5’ten küçük olduğundan toplam

faktör verimliliği ve ekonomik büyüme değişkenleri için paneli oluşturan birimler arasında

yatay kesit bağımlılığı bulunduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Bu yüzden bir ülkenin toplam

faktör verimliliğine gelen bir şok diğer ülkelerin ekonomik büyümesini etkileyebilir ya da bir

ülkenin ekonomik büyümesinde oluşacak bir şok o ülkenin ya da diğer ülkelerin toplam faktör

verimliliğini etkileyebilmektedir. Çalışmanın daha sonraki aşamasında yatay kesit

bağımlılığını dikkate alan 2. Nesil birim kök testleri kullanılmalıdır. Tablo 4’de CADF birim

kök testi sonuçları verilmiştir.

Tablo 4: CADF Birim Kök Testi Sonuçları

Değişken

Ülkeler

MFP-test istat.

(seviye)

GROW-test

istat. (seviye)

Avustralya -2.4242 -1.9544

Belçika -4.4291 -3.0042

Danimarka -3.4729 -2.6302

Finlandiya -3.0886 -2.5804

Fransa -2.3258 -2.7406

Almanya -4.7320 -4.9069

İrlanda -3.0688 -2.1930

İtalya -3.8250 -2.8969

Japonya -3.9870 -4.2342

Hollanda -3.1371 -2.5183


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

232

Portekiz -3.5845 -1.9233

İspanya -3.3784 -1.8195

İsveç -2.8515 -3.8125

İngiltere -2.1629 -2.3882

ABD -2.3443 -2.2330

IPS –W

istatistiği

İst. Olas. İst. Olas.

-

7.03748

0.0000 -

5.15434

0.0000

Not: Gecikme uzunluğu SIC kriterine göre belirlenmiştir ve toplam gözlem sayısı 300’dür

Tablo 4’ün sonucuna göre, panelin genelinde, serilerin seviyesinde durağan olduğu

görülmektedir. Modelde değişen varyans (heteroskedasite) probleminin gözlenip

gözlenmediği ise Tablo 5’deki değişen varyans testi ile sınanmıştır.

Tablo 5: Heteroskedasite Testi

Chi-sq df. Prob.

304.5307 42 0.0000

Tablo 5’de görüldüğü üzere olasılık değeri 0,05’den küçük olduğu için modelde değişen

varyans sorunu bulunmaktadır.

Panel regresyon analizine geçmeden önce veri setinde otokorelasyon olup olmadığının tespiti

için Tablo 6’da otokorelasyon testi sonuçlarına yer verilmiştir.

Tablo 6: Otokorelasyon Testi

VAR Residual Serial Correlation

LM T

Sample: 1995 2016

Included observations: 300

Lags LM-Stat Olasılık

1 11.25851 0.0238

Tablo 6’daki otokorelasyon testi sonucuna göre, modelde birinci mertebeden otokorelasyon

vardır. Yatay kesit bağımlılığı, değişen varyans ve otokorelasyon durumlarında sapmaları

ortadan kaldıran Driscool-Kraay tahmincisi kullanılmaktadır. Çünkü Driscool-Kraay

tahmincisi daha dirençli tahminler vermektedir. Tablo 7’de Driscoll-Kraay tahmincisi

sonuçları verilmiştir.

Tablo 7: Driscoll-Kraay Tahmincisi

Driscool-Kraay Regresyon Modeli-Gözlem Sayısı: 330

Metot: Havuzlanmış OLS- Grup Sayısı:15

Maksimum Gecikme:2 – Olasılık Değeri>F= 0.0000

R2=0.4165

grow Katsayı Driscoll Kraay Standart

Hata

T

Değeri

P>|t| [95% Güven Aralığı]


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

233

mfp 1.222209 0.1163012 10.51 0.000 0.9803476 1.464071

_cons 1.327095 0.3065927 4.33 0.000 0.6895005 1.964689

Tablo 7’de yer alan tahmin sonuçları incelendiğinde 15 OECD ülkesinde 1995-2016 yılları

arasındaki veriler kullanılarak oluşturulan modelde yer alan toplam faktör verimliliği ve

ekonomik büyüme değişkenlerinin %95 güven düzeyinde anlamlı olduğu tespit edilmiştir.

Regresyon analizi sonucuna göre, bağımsız değişkenin bağımlı değişkeni %41 açıkladığı

görülmüştür. Bu sonuçlara göre, toplam faktör verimliliğindeki 1 birimlik artış ekonomik

büyümeyi 1.22 birim arttırmaktadır. Bu sonuçlara göre model (2) no’lu denklemde

gösterilmiştir.

GROW = 1,32 + 1.22 MFP

Değişkenler arasındaki nedensellik analizi ise Tablo 7’deki nedensellik sonuçlarında

verilmiştir.

Tablo 7: Nedensellik Analizi

Pairwise Granger Causality Tests

Sample: 1995 2016

Lags: 2

Gözlem Sayısı F İstatistiği Olasılık Değeri

MFP → GROW 300 5.86144 0.0032

GROW → MFP 300 0.59923 0.5499

Yapılan nedensellik analizine göre, %1 anlamlılık düzeyinde toplam faktör verimliliğinden

ekonomik büyümeye doğru tek yönlü bir nedensel ilişki tespit edilmiştir. Ekonomik

büyümeden toplam faktör verimliliğine doğru ise herhangi bir nedensellik tespit

edilememiştir. Çıkan bu sonuçlar Driscoll-Kraay tahmincisini de doğrulamaktadır.

5.Sonuç

İstikrarlı bir büyüme ve refah artışı için toplam faktör verimliliği kilit bir kavramdır. Toplam

faktör verimliliğindeki çalışmalar her ne kadar Abramovitz’e (1956) dayansa da toplam faktör

verimliliği deyince ilk akla gelen kişi Solow’dur (1957). Solow artığı olarak kabul edilen

emek ve sermayedeki artışla açıklanamayan üretim fazlası toplam faktör verimliliğinin aslını

oluşturmaktadır. Türkiye’de son yıllarda emeğin büyümeye katkısı azalırken, toplam faktör

verimliliğinde artışlar görülmektedir.

Bu çalışmada 15 OECD ülkesinde 1995-2016 dönemleri için toplam faktör verimliliğinin

ekonomik büyümeye etkisi panel veri analiziyle test edilmiştir. Çalışmada, serilerde yatay

kesit bağımlılığı bulunmuştur ve seriler durağan hale getirilirken 2.nesil panel birim kök

testleri kullanılmıştır. Daha sonra değişen varyans ve otokorelasyon problemi olup olmadığına

bakılmıştır. Ele alınan serilerde yatay kesit bağımlılığı, değişen varyans ve otokorelasyon

olduğu için regresyon analizinde Driscoll-Kraay tahmincisi kullanılmıştır. Sonrasında da

regresyon analizinin sonuçlarının güvenilirliği için nedensellik analizi yapılmıştır.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

234

Çalışmanın sonucuna göre, toplam faktör verimliliğinden ekonomik büyümeye doğru tek

yönlü bir nedensellik tespit edilmiştir. Ayrıca Driscoll-Kraay tahmincisine göre, toplam faktör

verimliliğindeki 1 birimlik artış ekonomik büyümeyi 1.22 birim arttırmaktadır. Ülkeler

ekonomik büyüme ve üretimi arttırmak için toplam faktör verimliliğine ve teknolojiye daha

çok önem vermelidir.

KAYNAKÇA

Adak, M. (2009), “Total Factor Productivity And Economic Growth” İstanbul Ticaret

Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:8 Sayı:15 Bahar 2009 s.49-56.

Akçay, A. Ö. ve Erataş, F. (2012), “Cari Açık ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin Panel

Nedensellik Analizi Ekseninde Değerlendirilmesi”, UEK-TEK 2012 İzmir, Türkiye Ekonomi

Kurumu, s.1-24.

Aksu, L. (2017), “Türkiye’de İstihdam, Verimlilik ve İktisadi Büyüme İlişkilerinin Analizi”

İktisat Politikası Araştırmaları Dergisi, Cilt:4, Sayı:1, s.39-94.

Ateş, S. (2012), “Türkiye İmalat Sanayinde Toplam Faktör Verimliliği Ve Uzun Dönem

Büyüme İlişkileri” Türkiye Ekonomi Kurumu Tartışma Metni 2012/70, Eylül 2012.

Işık, C. (2016), “Türkiye’de Toplam Faktör Verimliliği ve Ekonomik Büyüme İlişkisi”

Verimlilik Dergisi 2016/2, s.45-56.

Koçbulut, Ö. ve Altıntaş, H. (2016), “İkiz Açıklar ve Feldstein-Horioka Hipotezi: OECD

Ülkeleri Üzerine Yatay Kesit Bağımlılığı Altında Yapısal Kırılmalı Panel Eşbütünleşme

Analizi” Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 48, Temmuz-

Aralık 2016 ss. 145-174.

Kolsuz, G. ve Yeldan, A.E. (2014), “1980 Sonrası Türkiye Ekonomisinde Büyümenin

Kaynaklarının Ayrıştırılması” Çalışma ve Toplum, 2014/1, s.49-66.

Kurt, S. ve Terzi, H. (2007), “İmalat Sanayi Dış Ticareti Verimlilik ve Ekonomik Büyüme

İlişkisi” İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 21, Ocak 2007, Sayı: 1, s.25-46.

Nachega, J.C. ve Fontaine, T. (2006), “Economic Growth and Total Factor Productivity in

Niger” IMF Working Paper, WP/06/208, African Department, September 2006.

Pesaran, M. Hashem and Yamagata, Takashi, (2008), “Testing Slope Homogeneity in Large

Panels”, Journal of Econometrics, 142(1): 50–93.

Saad, W. (2017), “Economic Growth and Total Factor Productivity in Lebanon” International

Journal of Economics and Finance; Vol. 9, No. 2; 2017, pp.159-171.

Saygılı, Ş.; Cihan, C. ve Yurtoğlu, H. (2001), “Verimlilik ve Büyüme: Türkiye Ekonomisi

İçin Ülke Karşılaştırmalı Bir Analiz” Sayıştay Dergisi, Sayı:43, Ekim-Aralık 2001, s.23-56.

Sekkat, K. (2004), “Sources of Growth in Morocco: An Empirical Analysis in A Regional

Perspective” Review of Middle East Economics and Finance, Vol.2, Issue:1, pp.1-17.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

235

TÜSİAD (2011), “Türkiye’de Büyümenin Kısıtları: Bir Önceliklendirme Çalışması” Kasım

2011, Yayın No: TÜSİAD-T/2011/11/519.

Vergil, H. ve Abasız, T. (2008), “Toplam Faktör Verimliliği, Hesaplanması ve Büyüme

İlişkisi: Collins Bosworth Varyans Ayrıştırması” Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Dergisi (16) 2008 / 2: 160-188.

Yalçınkaya, Ö.; Hüseyni, İ. ve Çelik, A.K. (2017), “The Impact of Total Factor Productivity

on Economic Growth for Developed and Emerging Countries: A Second-generation Panel

Data Analysis” The Journal of Applied Economic Research, 11(4), 404-417.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

236

A DIFFERENT PERSPECTIVE ANALYSIS OF THE EFFECTS OF ECONOMIC

GROWTH AND EXTERNAL DEBT ON THE CURRENT ACCOUNT

Emrah Türk26

Özet

Türkiye ekonomisinin en önemli sorunlarından bir tanesi sürekli cari açık vermesidir.

Makroekonomik dengelerin sağlanabilmesi için cari açığın sürdürülebilir olması

gerekmektedir. Bu bağlamda “ekonomik büyüme, kamu ve özel sektör dış borç stokları”nın

cari açığın sürdürülebilirliği üzerindeki etkileri farklı bir perspektifle ele alınmıştır. Bu

kapsamda 1992Q1-2017Q3 dönemleri arası çeyreklik veriler kullanılarak vektör otoregresyon

(VAR) modelinden elde edilen tarihsel ayrıştırma yöntemi kullanılmıştır. Değişkenlerin cari

işlemler üzerindeki etkisini ölçmek için diğer modellerden farklı olarak bu modelde bütün

değişkenlere her dönem pozitif bir şok verilmiştir. Sonuç olarak, ele alınan değişkenlerin cari

açığın sürdürülebilirliği üzerinde sürekli bir iyileştirici etkiye sahip olmadıkları tahmini

yapılmıştır. Özellikle 1994-1999-2001 ekonomik kriz ile 2008 küresel finansal kriz sonrası

dönemlerde bu etkinin ortadan kaybolduğu görülmüştür. Değişkenlerin cari işlemler üzerinde

iş çevrimi (business cycles) özelliği taşıdığını söyleyebiliriz. Bu durum, Türkiye

ekonomisinde finansal kırılganlığın arttığını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler: Cari işlemler dengesi, sürdürülebilirlik, tarihsel ayrıştırma metodu

Jel Kodu: F30

A DIFFERENT PERSPECTIVE ANALYSIS OF THE EFFECTS OF ECONOMIC

GROWTH AND EXTERNAL DEBT ON THE CURRENT ACCOUNT

Abstract

One of the most important problems of Turkey's economy is having current account deficit

continuously. The current account deficit must be sustainable in order to achieve

macroeconomic balances. In this context, the effects on the sustainability of the current

account deficit of "economic growth, public and private sector external debt stocks" are

handled with a different perspective. In this context, the historical decomposition method

obtained from the vector autoregression (VAR) model was used by using the quarterly data

from 1992Q1-2017Q3. In order to measure the effect of the variables on the current account,

unlike the other models, all variables were given a positive shock every period in this model.

As a result, it has been estimated that the variables discussed under the “domestic economic

approach” do not have a continuous improvement effect on the sustainability of the current

account deficit. Especially after the 1994-1999-2001 economic crisis and after the 2008 global

financial crisis, it has been seen that this effect was lost. We can say that variables have

“business cycles” characteristic on current accounts. This situation shows that financial

vulnerability in Turkey's economy is increasing.

Keywords: Current account balance, sustainability, historical decomposition method.

26 National Defense University, Military Academy, Instructor. This work is derived from a doctoral dissertation

prepared by the author.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

237

Jel Code: F30

1.Giriş

Cari açık, ekonominin genel gidişatını olumsuz etkilemiyorsa sürdürülebilir olduğu

söylenebilir. Başka bir ifadeyle sürdürülebilir bir cari açık, temel makroekonomik

göstergelere bozucu etki yapmaz. Cari açığın sürdürülebilirliği, dış borcun sürdürülebilirliği

ile de ilgilidir. Çünkü tasarruflar ile karşılanamayan cari açıklar dışarıdan borçlanarak

karşılanabilmektedir. Dışarıdan borçlanılarak ülkeye giriş yapan dövizlerin amaçları dışında

kullanılması, hem dış borçları ödenemez boyutlara ulaştıracak hem de cari açığı daha da

büyütüp sürdürülebilirlik problem olmaya başlayacaktır. Fischer (1988) göre; bir ülkede

yaklaşmakta olan krizin temel göstergesi cari açıktır. Gerçekleşen ve beklenen cari açık

büyükse veya aşırı dış borç geri ödemesi yapan bir ülke yeterli cari işlem fazlası veremiyor

ise, sürdürülebilirlik ortadan kalkmış ve finansal krizlere davetiye çıkmış demektir.

Cari açığın yol açtığı yükümlülükler karakteri bakımından ülkeden ülkeye farklılık arz eder.

Söz konusu yükümlülükler, tahvil, krediler, faiz ödemeleri ya da doğrudan yabancı yatırımlar

ile buna bağlı kâr transferleri biçiminde olabilir. Ayrıca ülkelerin toplam borç stoku

içerisindeki kamu ve özel sektör dış borç stoklarının ağırlıkları sürdürülebilirliği

etkilemektedir.

1990’lar başında, Meksika Merkez Bankası Lawson Doktrinine inanmış olan kurumlardan

biriydi. Bu doktrin, serbest piyasa koşullarında özel sektör kaynaklı olan cari açığın fazla

önemsenmemesi gerektiğini savunmaktadır. Şöyle ki, bu banka %5’i aşan ve yükselmekte

olan cari açığı ciddiye almadığını açıkça söylemiştir (Edwards, 2001). Ayrıca, 1980’lerde

IMF’deki başlıca iktisatçılar da “kamu kesiminde önemli açıklar yoksa cari açık için endişe

etmek ve önlem almak gerekmez görüşündeydiler. Ancak 1994 Meksika krizi ile birlikte bu

görüş zayıflamıştır.

Ferretti vd. (1996) çalışmalarında, cari açığın yol açtığı olumsuz dinamiklerin cari açık büyük

olsa dahi her zaman işlemeyebileceğini belirtmişlerdir. Buna göre, ülkelerin üretim

kapasitelerini artırabilmeleri için gerek kamu kesimi gerekse de özel kesim tarafından gerekli

olan yatırımların yapılması gerekmektedir. Bu yatırımların yurtiçi tasarruflar ile

karşılanmayan bölümünün cari açığa rağmen dış kaynakla finanse edilmesi normal kabul

edilmektedir. Bu noktada ön plana çıkan unsur ülkenin ekonomik büyüme performansıdır.

Çünkü ülke büyüdükçe, yatırım ve tasarruf arasındaki fark giderek azalacak, dolayısıyla dış

kaynak ihtiyacı da zamanla azalacaktır. Eğer iyi bir ekonomik büyüme trendi yakalanmış ise

cari açık büyük olsa dahi diğer ekonomik değişkenler üzerinde baskıya ve olumsuz

değişikliklere neden olmayabilecektir.

Cari açığın sürdürülebilirliği açısından yukarıda değinilenler iki noktanın altını çizmiştir.

Bunlar ekonomik büyüme trendi ile cari açık ilişkisi ve cari açığın yol açtığı dış borçların

yapısal özellikleridir. Literatürde cari açığın sürdürülebilirliğine ilişkinin yapılmış farklı

ekonometrik modellerin kullanıldığı fazlaca çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmada diğer

çalışmalardan farklı olarak “ekonomik büyüme, kamu ve özel sektör dış borç stokları”nın cari

açığın sürdürülebilirliği üzerindeki etkileri incelenmiştir.

Çalışma, literatür taramasının yapıldığı ikinci bölüm, çalışmanın uygulama kısmına ait

yöntem ve verilerin açıklandığı, analizi yapılan değişkenlere ilişkin bulguların yorumlandığı

üçüncü bölüm ve genel değerlendirilmenin yapıldığı sonuç kısmından oluşmaktadır.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

238

2.Literatür

Literatürde, cari açıkların sürdürülebilirliği üzerine yapılan çalışmalarda farklı ekonometrik

yöntemler kullanılarak, farklı bulgular elde edilmiştir. Bununla birlikte, tek bir ülkenin cari

işlemler açığının sürdürülebilirliği üzerine yapılan ampirik çalışmalar olmakla birlikte, farklı

ülke gruplarının verilerini baz alarak yapılan çalışmalar da mevcuttur. Tablo 1’de uluslararası

ölçekte ve Türkiye ekonomisi için yapılan çalışmalar özet halinde verilmiştir.

YAZAR DÖNEM-YÖNTEM-

ÜLKELER SONUÇ

Fountas vd. (1999) 1967-1994, Engle-Granger

Eşbütünleşme, ABD

Uzun vadede cari açıkların

sürdürülemez olduğu tahmin

edilmektedir.

Dülger vd. (2005) 1974-2001, Long Memory,

G-7

Uzun dönemde Fransa-

İtalya-Kanada ülkeleri için

sürdürülebilirlik olumlu

tahmin edilirken, Almanya-

İngiltere-ABD-Japonya için

sürdürülebilirlik olumsuz

tahmin edilmiştir.

Akdiş vd. (2006) 1992-2005, eşbütünleşme

regresyonu Durbin Watson

Testi, Türkiye

Uzun dönemde cari işlemler

açığının sürdürülebilir

olduğuna yönelik tahminde

bulunmuşlardır.

Peker (2009) 1992-2007, Johansen eş-

bütünleşme, Türkiye

İhracat ve ithalat serileri

arasında uzun dönemli ilişki

bulunmasına rağmen, eş-

bütünleşme katsayısının

birden küçük çıkması

nedeniyle’de cari işlemler

açığının ancak düşük formda

sürdürülebilir olduğu, döviz

gelirlerinin döviz

giderlerinden daha az olduğu

sonucuna ulaşmıştır.

Kim vd. (2009) 1981-2003, VAR, Kore,

Malezya, Tayland, Filipinler,

Endonezya

Tayland hariç diğer dört

Asya ülkesi için cari işlemler

açıklarının yüksek

yatırımlarla ilişkili olduğu ve

böylece son otuz yılda cari

işlemler açıklarının

sürdürülebilir olduğudur.

Tablo 1. Literatür Taraması


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

239

Karunaratne (2010), 1959-2007,Engle-Granger eş-

bütünleşme, Avustalya

Cari açığın GSYH’nın yüzde

6’sını aşması durumunda,

tehlikeli olabileceği

tahminine ulaşılmıştır.

Takeuchi (2010), 1961-2008, Markov Zinciri

ve Monte Carlo, ABD

ABD ekonomisinde cari

açığın yüksek olduğunu,

ancak doların değerinin

düşürülmesi durumunda cari

açığın sürdürülebilir hale

geleceğini tahmin etmiştir.

Brissimis vd. (2010) 1960-2007, Johansen

Eşbütünleşme, Yunanistan

Cari açığın parasal birliğe

geçiş ile birlikte 1999

yılından bu yana önemli

ölçüde genişlediği bu

durumun cari açığın

sürdürülemez olacağının

belirtilerinin olduğu cari

açıktaki kötüye gidişin

özellikle özel tasarruf

oranlarının önemli ölçüde

azalması ve son derece güçlü

bir yatırım faaliyetinin

olmaması sonucunda ortaya

çıktığı tahmin edilmiştir.

Göçer vd. (2011) 1992–2010, Sınır Testi,

Türkiye

Cari açığın zayıf formda

sürdürülebilir olduğu tahmin

edilmiştir.

Fountas vd. (1999) çalışmalarında, ABD ekonomisi için cari işlem açıklarının

sürdürülebilirliğini Engle-Granger eşbütünleşme yöntemiyle incelemiştir. Sonuç olarak,

Fountas ve Wu uzun vadede cari açıkların sürdürülemez olduğu sonucuna ulaşmıştır. Dülger

vd. (2005) çalışmalarında, 1974-2001 verilerini kullanarak G-7 ülkelerinin cari açıklarının

sürdürülebilirliğini Long Memory modelini kullanarak incelemişlerdir. Sonuç olarak uzun

dönemde Fransa-İtalya-Kanada ülkeleri için sürdürülebilirlik olumlu tahmin edilirken,

Almanya-İngiltere-ABD-Japonya için sürdürülebilirlik olumsuz tahmin edilmiştir. Akdiş vd.

(2006) çalışmalarında, 1992-2005 dönemine ait aylık verilerle dönemlerarası modeli

kullanmıştır. Yazarlar, ihracat ve ithalat serileri arasındaki uzun dönemli ilişkiyi eşbütünleşme

regresyonu Durbin Watson (Cointegration Regression Durbin Watson) testi, kısa dönemli

ilişkiyi ise hata düzeltme modeli (Error Correction Model) yardımıyla incelemişlerdir. Sonuç

olarak, Türkiye için uzun dönemde cari işlemler açığının sürdürülebilir olduğuna yönelik

tahminde bulunmuşlardır. Peker (2009) çalışmasında, Türkiye’de cari işlemler açığının

sürdürülebilirliğini, 1992-2007 dönemi aylık verilerini kullanarak, Johansen eş-bütünleşme

yöntemi yardımıyla analiz etmiştir. Çalışma sonucunda, ihracat ve ithalat serileri arasında

uzun dönemli ilişki bulunmasına rağmen, eş-bütünleşme katsayısının birden küçük çıkması


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

240

nedeniyle, Türkiye’de cari işlemler açığının ancak düşük formda sürdürülebilir olduğu, döviz

gelirlerinin döviz giderlerinden daha az olduğu sonucuna ulaşmıştır. Kim vd. (2009)

çalışmalarında, 1981-2003 dönemine ait verilerle Kore, Malezya, Tayland, Filipinler ve

Endonezya ekonomileri için cari işlem açıklarının sürdürülebilirliğini araştırmışlardır.

Çalışmalarında Cari İşlemler Dengesi/GSYİH, Reel Döviz Kuru, Bütçe Açıkları/GSYİH, Reel

Faiz Oranları, ABD’ye ait faiz oranları ve G-7 ülkelerine ait GSYİH değişkenlerini kullanarak

vektör otoregresyon (VAR) analizi yapmışlardır. Sonuç olarak, Tayland hariç diğer dört Asya

ülkesi için cari işlemler açıklarının yüksek yatırımlarla ilişkili olduğu ve böylece son otuz

yılda cari işlemler açıklarının sürdürülebilir olduğudur. Karunaratne (2010) çalışmasında,

Avustalya’da cari açıkların sürdürülebilirliğini, 1959-2007 dönemleri arası verileri kullanarak,

iki aşamalı Engle-Granger eş-bütünleşme yöntemiyle incelemiştir. Sonuç olarak, cari açığın

GSYİH’nın yüzde 6’sını aşması durumunda, tehlikeli olabileceği sonucuna ulaşmıştır.

Takeuchi (2010) çalışmasında, ABD ekonomisinde cari açığın sürdürülebilirliğini, 1961-2008

verilerini kullarak, Markov Zinciri ve Monte Carlo yöntemiyle incelemiş ve sonuç olarak,

ABD ekonomisinde cari açığın yüksek olduğunu, ancak doların değerinin düşürülmesi

durumunda cari açığın sürdürülebilir hale geleceğini tahmin etmiştir. Göçer vd. (2011)

çalışmalarında, Türkiye’de cari işlemler açığının sürdürülebilirliğini, 1992–2010 dönemi

ihracat ve ithalat verileriyle, sınır testi yaklaşımıyla incelenmiştir. Analiz sonucunda,

Türkiye’de cari açığın zayıf formda sürdürülebilir olduğunu bulmuşlardır. Brissimis vd.

(2012) çalışmalarında, Yunanistan ekonomisindeki cari açığın belirleyicileri ve

sürdürülebilirliği incelenmiştir.1960-2007 yılları arasında arasındaki veriler Johansen

Eşbütünleşme testi kullanılarak ekonomideki mali ve yapısal faktörler tahmin edilmiştir.

Sonuç olarak, cari açığın parasal birliğe geçiş ile birlikte 1999 yılından bu yana önemli ölçüde

genişlediği bu durumun cari açığın sürdürülemez olacağının belirtilerinin olduğu cari açıktaki

kötüye gidişin özellikle özel tasarruf oranlarının önemli ölçüde azalması ve son derece güçlü

bir yatırım faaliyetinin olmaması sonucunda ortaya çıktığı rapor edilmiştir.

3.Ampirik Analiz

3.1.Metodoloji

Bu çalışmada, Türkiye'nin cari açığının sürdürülebilirliği, Burbidge and Harrison (1985)

tarafından geliştirilen tarihsel ayrıştırma (historical decomposition) yöntemi ile incelenmiştir.

Tarihsel ayrıştırma metodu, ekonomik değişkenler arasındaki ilişkiyi incelemek için

literatürde sıkça kullanılan Vektör Otoregresif Modelden (VAR) elde edilmektedir. Makalede

K-boyutlu çoklu zaman serileri kullanılmakta ve )',...,( 1 Kttt yyy olmak üzere çoklu zaman

serileri Tyy ,...,1 ile gösterilmektedir. Söz konusu çoklu zaman serilerinin kararlı bir yapıya

sahip olan VAR(p) modeli tarafından üretildiği varsayılmaktadır. Burada p gecikme değeridir.

Kısaca p değişkenli bir VAR(p) modeli şu şekilde yazılmaktadır. (Lütkepohl, 2005)

Burada ty , (K1) boyutlu rassal vektör, iA , (KK) katsayı matrisi, v ise (K1) boyutlu sabit

katsayı vektörü, tu ise (K1) boyutlu kovaryans matrisi ve )'( ttuuE olan sıfır ortalamaya

tptptt uyAyAvy ...11 , (1)


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

241

sahip artıklardır. Artıklar arasında herhangi bir otokorelasyon olmadığı varsayımı altında 0s için 0)( sttuuE ’dır. Deterministik terimler ihmal edilmek üzere, VAR(p)

modelinde değişkenlerin kendileri ve birbirleri üzerindeki şoklarını ortaya çıkarabilmek için

VAR(p) modelinin hareketli ortalama (moving average-MA) yaklaşımının kullanılması uygun

olacaktır. VAR(p) modeli MA yaklaşımı çerçevesinde aşağıdaki şekilde yazılabilmektedir.

0

1

1 )...(i

itit

p

pt uuLALAIy , (2)

Denklem-2’deki yaklaşımda ty , K adet her biri birer sütun vektörü olan içsel değişkenleri

göstermektedir. Bununla birlikte, i katsayı matrisi ve L27 gecikme operatörü olmak üzere 1

1 )...()( LALAIL p gecikme polinomunu göstermektedir. Diğer taraftan, P alt

üçgensel matris olmak üzere herhangi pozitif tanımlı bir matrisinin 'PP şeklinde

yazılabildiği bilinmektedir. Öyleyse Denklem-2 aşağıdaki şekilde yazılabilecektir.

yt = FiPP-1ut-i

i=0

¥

å = Qiwt-i

i=0

¥

å , (3)

Burada Pii ve tt uPw 1 ’dir.

Buna ilave olarak söylenebilir ki, VAR modelinde yer alan herhangi bir j değişkeni;

)...(0

,,,1,1

i

itkijkitijjt wwy (4)

Şeklinde yazılabilecektir. Denklem 4’teki q jk,i Denklem 3’te tanımlanan Qi

’nin (j,k)-nıncı

elemanıdır. Sonuç olarak,

0

,,

)(

i

itkijk

k

jt wy =

hi

itkijk

h

i

itkijk ww ,,

1

0

,, , (5)

Ifadesi yjt değişkeni üzerindeki k’nıncı şokun katkısını ifade etmektedir. Ayrıca Denklem 5’te

gösterildiği üzere k’nıncı değişkene ait şokun j değişkeni üzerindeki katkısı iki parçaya

bölünmüş olup şokların gözlem sayısının sonuna kadar olan kısmı bize değişkenlere ait

tarihsel ayrıştırma tahminlerini vermektedir. Denklem 5’in birinci kısmı bize )(k

jty nin

değişkenlerin gözlemleri boyunca (t=1,…,T, ) elde etmiş olduğu projeksiyon ya da tahmini

vermektedir. İkinci kısmı ise t zamanından sonra j değişkenine etki eden şokları vermektedir.

Çalışmada kullanılan analizde Denklem 5’in birinci kısmı ampirik olarak tahmin edilip

sonuçlar değerlendirilmiştir.

Diğer taraftan VAR(p) modelinde kullanılan her bir değişkene ait tarihsel ayrıştırma

metodu sonuçlarının güven aralıkları Efron (1982), tarafından önerilen bootstrap metodu

yardımı ile elde edilmiştir. Söz konusu bootstrap metodu ise şu şekildedir.

27 L gecikme operatörü olmak üzere zaman serisini k dönem öncesi (𝐿𝑘 𝑦𝑡 = 𝑦𝑡−𝑘) şeklinde gösterilmektedir.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

242

a) K değişkenli bir VAR(p) modeli standart en küçük kareler yöntemi (EKK) ile tahmin

edilmekte ve buradan model artıkları elde edilmektedir. Tahmini yapılan VAR

modelinde artıklar arasında korelasyon olmaması için p makul seviyede yüksek bir

değer seçilmiştir.

b) VAR modelinin artıkları N adet bootstrap metodu ile çekilmekte olup ortalaması

alınmakta ve elde edilen bu k adet vektör j=1,2,…,k ve n=1,2,..,N olmak üzere *

,nju

şeklinde sembolize edilmektedir.

c) b maddesinde elde edilen artıklar eski katsayılar ve gecikme değerleri kullanılarak

*

,

0

*

,ˆˆˆ

btit

p

i

ibt uYY

olmak üzere N adet pseudo seri elde edilir.

d) Son olarak değişkenlere ait elde edilen yeni seriler yukarıda anlatılan adımlar takip

edilerek tarihsel ayrıştırma metodu ile yeni şokların katkıları elde edilir. N adet tahmin

edilen VAR modelinin tarihsel ayrıştırma sonuçlarından istenilen düzeydeki28 güven

aralıkları elde edilir.

3.2.Ampirik sonuçlar

Bu çalışmada, Türkiye’deki cari açığın sürdürülebilirliği tarihsel ayrıştırma yöntemi ile

incelenmiştir. Bu yaklaşımda kullanılan ekonomik büyüme verisi, Global Financial Data veri

tabanından alınan TL bazında Türkiye Gayri Safi Yurtiçi Hasılasının (GSYH) aynı döneme

denk gelen ve TCMB’den alınan döviz alış ve satış kur ortalamasına bölünmesi ile elde

edilmiştir. Diğer değişkenler Cari İşlemler Hesabı ile kamu ve özel sektör toplam brüt dış

borç stoku TCMB’nin veri tabanından elde edilmiştir.

Her iki yaklaşımda kullanılan seriler 1992Q1-2017Q3 dönemlerini içermekte olup toplam 103

gözlemden oluşmaktadır. İki yaklaşımda da kullanılan değişkenlerin yüzde değişimleri

alınmış ve akabinde mevsimsel etki içerip içermedikleri analiz edilmiştir. Serilerin hepsinde

az da olsa mevsimsel etki olduğu görülmüş olup seriler mevsimsel etkilerden X-11 method

additive yöntemi kullanılarak arındırılmıştır. Diğer taraftan serilerin birbirleri üzerindeki

etkilerinin ve özellikle alt bileşenlerin cari açık üzerindeki etkilerinin büyüklük bakımından

iyi bir şekilde incelenebilmesi için değişkenler standardize edilmiştir29.

Standardize edilen seriler VAR analizine girmeden önce durağan olup olmadıkları

Genişletilmiş Dickey-Fuller (Augmented Dickey Fuller-ADF) Testi ile analiz edilmiştir. Söz

konusu değişkenlere ilişkin analiz sonuçları Tablo 2’de yer verilmektedir. Tablodan da

görüleceği üzere tüm değişkenlere ilişkin boş hipotez %1 anlamlılık düzeyinde reddedilmiştir.

Buna göre modelde kullanılan tüm seriler durağandır.

Çalışmanın daha güçlü (robust) analiz edilebilmesi için cari açıkla birlikte diğer değişkenlerin

farklı varyasyonları kullanılmıştır. Cari açığın sürdürülebilirliğine ilişkin 2 farklı VAR modeli

tahmin edilmiş ve buna yönelik tarihsel ayrıştırma sonuçları elde edilmiştir. Söz konusu VAR

modellerinin gecikme değerleri likelihood ratio (LR) bilgi kriterine göre elde edilmiş olup

çıkan gecikme değerleri VAR modellerinde kullanılmıştır. Tablo 2’de VAR modellerinde

kullanılan gecikme değerlerine yer verilmektedir.

28 Çalışmada bir standart sapma değerindeki güven aralıkları elde edilmiştir. 29 Seriler öncelikle ortalamasından çıkarılmış ve daha sonra standart sapmalarına bölünmüştür.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

243

Tablo 2. Değişkenlere Ait Tamamlayıcı İstatiksel Veriler

Değişkenler Gözlem

Sayısı

Dickey-Fuller (ADF) Test

Sonuçları

Gecikme

Değerleri

Cari İşlem 103 -10.03***

2

Ekonomik Büyüme 103 -4.32***

Kamu Kesimi Toplam Dış

Borç Stoku 103 -6.06***

Özel Sektör Toplam Dış

Borç Stoku 103 -4.81***

Test denklemine sabit katsayı dâhil edilmiştir. Kritik değerler; 1%(***) -3.49, 5%(**) -2.88,

(* )10% -2.58

3.3.Tahmin sonuçları

Daha önce yapılmış çalışmalara göre, güçlü bir ekonomik büyüme trendi yakalayan bir ülke

cari açığını kolaylıkla finanse edebilecektir. Söz konusu cari açık ekonomi için tehdit

olmaktan çıkacaktır. Türkiye'deki cari açığın sürdürülebilirliğinin teorideki bu görüş altında

test edilmesi için VAR modeli cari işlemler ve ekonomik büyüme altında iki değişkenli model

olarak tasarlanmıştır. Tablo 2'de görüldüğü üzere iki değişkenli bu var modelinin gecikme

değeri LR bilgi kriteri altında 2 olarak tespit edilmiş ve bu gecikme değeri ile çalıştırılan VAR

modelinin tarihsel ayrıştırma sonuçları Şekil 1’de gösterilmiştir. Şekil 1’de ekonomik

büyümede meydana gelen bir birimlik pozitif şok sonrasında cari işlemin analiz dönemi

boyunca nasıl etkilendiği gösterilmektedir. Mavi çizgi bu ilişkinin medyan değerini

göstermekte iken, kırmızı çizgi 5000 kez tekrarlanan bootstrap metodu ile edilen bir standart

sapma güven aralığının üst bandını, yeşil çizgi ise aynı şekilde elde edilen alt güven bandını

göstermektedir. Şekil üzerinde gösterilen gri gölgeli alan ise ampirik tahminlerin medyan

değerlerinin sıfırdan büyük olduğu yerleri göstermektir.30 Gri alanlar ekonomik büyümenin

cari açığın kapatılmasında pozitif veya olumlu etkisi olduğunu gösterirken beyaz alanlar

ekonomik büyümenin cari açığın kapatılmasında negatif veya olumsuz etkisinin olduğunu

göstermektedir. Ekonomik büyümedeki pozitif bir şok sonrasında cari işlemler dengesinin

olumsuz etkilendiği dönemlere bakıldığında bu dönemlerin Türkiye'de yaşanan büyük

ekonomik krizler sonrasında oluştuğu açıkça görülmektedir. Türkiye'de yaşanan 1994-1999-

2001 ekonomik krizlerinden sonra ve 2008 küresel finansal ekonomik krizinden sonra

ekonomik büyümenin cari işlemler dengesi üzerinde negatif bir etkisi olduğu görülmektedir.

Burada dikkat çeken bir durum da kendi krizlerimiz diye tabir ettiğimiz 1994-2001

krizlerindeki etki hem daha güçlü hem de daha uzun boyutlu iken, 2008 küresel krizinde ki

etkinin gücü ve boyutu daha azdır. Türkiye ekonomisi bu kriz yıllarında ciddi biçimde

yavaşladığı ve teknik durgunluğa girdiği zaman cari açık daraldı. Buna göre, ekonomik

büyüme ve üretim kalemleri hesabı bakış açısından, yurtiçi yatırımlar azaldığı için cari açık

ve tasarruf-yatırım boşluğu daraldı. Mal ve hizmetler bakış açısından, Türkiye ekonomisinin

30 Bundan sonra açıklanacak olan şekillerde elde edilen tarihsel ayrıştırma sonuçları median, alt bant ve üst bant

aynı renk ile gösterilmiştir. Yine alt ve üst bantlar 5000 kez tekrarlanan bootstrap metodu ile elde edilmiştir.

Diğer şekillerde gösterilecek olan gri gölgeli alanlar yine tahmin değerlerinin medyan değerinin sıfırdan büyük

olduğu yerleri göstermektedir.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

244

büyümesindeki yavaşlama ve düşüş ithalattaki büyümeyi ciddi biçimde yavaşlattı. Ancak bu

kriz yıllarında, cari açıktaki daralma bizi yanlış yorumlar yapmaya yönlendirmesin, çünkü bu

dönemlerde cari açığın büyüme ile sürdürülebilirliği etkisi ortadan kalkmaktadır. Bu da bize

güçlü bir ekonomik büyümenin cari açığın sürdürülebilmesinde önemli bir etken

olabileceğine ilişkin teorinin Türkiye ekonomisinde ekonomik krizlerden sonra anlamlı bir

şekilde çalışmadığını göstermektedir. Bununla birlikte ekonomik krizlerden sonra bu

mekanizmanın baz etkisi ile güçlü çalıştığı da görülmektedir. Yine teoride açıklanan bu

ilişkinin iş çevrimi özelliği gösterdiği şekilden de açıkça görülmektedir. Bazı dönemlerde

pozitif büyümenin cari açığı kapatmada yardımcı olduğu ancak bazı dönemlerde bu etkinin

yerini negatif bir duruma bıraktığı görülmektedir. Özellikle son dönemlerde iş çevrimi

etkisinin dip noktasının genişlediğini görmekteyiz.

Şekil 1: Ekonomik Büyümenin Cari İşlem Üzerindeki Etkisi

Literatürde tartışılan önemli konulardan biriside özel sektör dış borçlarının cari açığın

sürdürülebilirliği için büyük bir sorun teşkil etmeyeceği ancak kamu dış borçların cari açığın

sürdürülebilirliği için sorun teşkil edeceğine ilişkin görüşlerdir. Türkiye ekonomisini 2001 ve

öncesi ile 2002 ve sonrası olarak ikiye ayırdığımızda Türkiye’ye giren yabancı sermayenin

kamu ya da özel sektör borcu olmasının önemi artmaktadır. Çünkü 2001 ve öncesi dönemde

toplam borç içerisindeki kamu borç stokunun payı yüksekken 2002 yılından sonra durum tam

tersine dönerek toplam borç içerisindeki kamu borcunun payı azalıp özel sektör borcun payı

hızlı bir şekilde artmıştır. Bu kapsamda, Tablo 2’de görüldüğü üzere dört değişkenli bu VAR

modelinin gecikme değeri LR bilgi kriteri altında 2 olarak tespit edilmiş ve bu gecikme değeri

ile çalıştırılan VAR modelinin tarihsel ayrıştırma sonuçları şekil 2’de gösterilmiştir. Şekil

2’de ekonomik büyümenin cari işlemler üzerindeki etkisi daha önceki model sonuçlarına göre

biraz farklılık göstermektedir. Ekonomik büyümeye 2003 öncesinde her dönem verilen pozitif

bir şokun cari işlemler üzerinde olumlu etki yaptığı (1994Q4-1997Q3 arası dönemler hariç)

ve bu olumlu etkinin uzun bir periyot boyunca devam ettiği, 2003-2013Q3 dönemleri arasında

bu etkinin negatif olacak şekilde tersine döndüğü, 2013Q3'ten sonra ise (2016 yılı hariç)

tekrar olumlu etkinin uzun dönemler boyunca sürdüğü görülmektedir. Kamu borcu ve özel

sektör borçlarında meydana gelecek bir birimlik pozitif şokun veya artışın cari işlemler

1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017

-4

-3

-2

-1

0

1

2


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

245

üzerindeki etkisi şekil 2’nin (a) ve (b) panellerinde görülmektedir. Buradan da görüleceği

üzere kamu ve özel sektör borcu olarak dağılımları farklı olan borçların cari işlemler

üzerindeki etkisi devresel özellik göstermekte ve bazı dönemlerde pozitif etki yaparken bazı

dönemlerde negatif etki yapmaktadır. Gerek kamu dış borcunun gerekse de özel sektör dış

borcun iş çevrimi frekansları değişim göstermekte, bazı dönemlerde frekans uzarken bazı

dönemlerde oldukça kısalmaktadır. Toplam kamu borcunun 1994 krizinden sonra 1998Q2

kadar sürdürülebilirlik üzerindeki etkisi negatif eğilimlidir. Yine kriz dönemlerinde ve hemen

sonrasında bu etkinin negatif olduğunu görmekteyiz. Özellikle son dönemlerde (2014Q2-

2016Q1 yılları arasında) toplam kamu borcunun sürdürülebilirlik üzerindeki etkisinin negatife

dönüştüğünü görüyoruz. Bu dönemlerde kamu dış borcunun sürdürülebilirlik üzerindeki etkisi

ortadan kalkmıştır. 2001 yılı öncesinde özel sektör borçlarına verilen bir birimlik pozitif şok

cari işlemleri pozitif yönde etkilemiştir. Cari açığın sürdürülebilirliğinde olumlu etki

yapmıştır. Ancak 2001 yılından sonra bu etki kısa periyotlarla bazı dönemler pozitif etki

yaparken bazı dönemler bu etki negatife dönüşmüştür. Özellikle özel sektör borçlarına verilen

bir birimlik bir şokun 2008Q2’den sonra iş çevrimi etkisinin kısa periyotlarla negatif etkisi

artmıştır.

Şekil 2: Cari İşlemin Tarihsel Ayrıştırması

a) Toplam Kamu Kesimi Dış Borç

b) Toplam Özel Sektör Dış Borç

1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016

-1.00

-0.75

-0.50

-0.25

0.00

0.25

0.50

0.75

1.00

1.25

1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016

-0.4

-0.2

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

246

c) Ekonomik Büyüme

Şekil 3’te ise toplam kamu dış borcu, toplam özel sektör dış borcu ve ekonomik büyümenin

cari işlemler dengesi üzerindeki etkilerinin yığın grafiği gösterilmektedir. Yığın grafik bize

her üç değişkende meydana gelecek pozitif şokların cari işlemler dengesi üzerindeki etkisinin

büyüklüğü ve yönü hakkında çarpıcı bilgiler vermektedir. Bu değişkenlerin dönemler

itibariyle cari işlem üzerindeki etkileri büyüklük ve yön bakımından bazı dönemlerde farklılık

gösterse bile çoğu dönemde her üç değişkenin cari işlem üzerindeki etkisinin yönünün aynı

olduğu görülmektedir. Her üç değişkeninde ekonomik kriz dönemlerinden sonra cari işlemleri

negatif etkilediği görülmektedir. Ekonomik büyümenin cari işlem üzerindeki etkisinin

büyüklüğünün çoğu dönemde toplam kamu dış borcu ve toplam özel sektör dış borcun

etkisinden büyük olduğu görülmektedir. 2001 ve öncesi dönemde toplam özel sektör borç

stokunun cari işlemlerin sürdürülebilirliği üzerindeki etkisi genel itibariyle pozitif yönlü iken

2001 sonrası dönemde bu etki genel itibariyle negatife dönüşmüştür. Özellikle son

dönemlerde özel sektör dış borcu cari açığın sürdürülebilirliği üzerinde negatif etki yapmaya

başlamıştır. Bu durum 2001 sonrası dönemde özel sektörün yabancı kaynaklı almış olduğu dış

borçların cari açığı kapatacak biçimde ihracata yönlendirilmediğini göstermektedir. Yine

2001 ve öncesi dönemde toplam kamu borç stokunun cari işlemlerin sürdürülebilirliği

üzerindeki etkisi genel itibariyle negatif iken 2001 sonrası dönemde bu etki kısmen de olsa

pozitife dönüşmüştür. Ancak son dönemlerde toplam kamu borçlarının sürdürülebilirlik

üzerindeki pozitif etkisi kaybolmaya başlamıştır.

1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016

-1.5

-1.0

-0.5

0.0

0.5

1.0

1.5


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

247

Şekil 3: Cari İşlemin Tarihsel Ayrıştırması (Yığın Grafik)

-1.5

-1.0

-0.5

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

1993 1996 1999 2002 2005 2008 2011 2014 2017

Toplam Kamu Borcu

Toplam Özel Sektör Borcu

Ekonomik Büyüme

4. Sonuç

Bu çalışmada cari açığın sürdürülebilirliği, Vektör Otoregresif Modelden (VAR) elde edilen

tarihsel ayrıştırma yöntemi ile tahmin edilmiştir. Kurulan modellerin her biri tarihsel

ayrıştırma modeli üzerine kurulmuş olup diğer modellerden farklı olarak bu modelde bütün

değişkenlere her dönem pozitif bir şok verilmiştir. Bütün veriler 1992Q1-2017Q3 arası

çeyreklik dönemi kapsamaktadır.

Bu çalışmada cari açığın sürdürülebilirliği iki farklı model şeklinde uygulanmıştır. Bunlar;

“cari işlemler hesabı-ekonomik büyüme”, “cari işlemler hesabı-ekonomik büyüme-toplam

kamu kesimi dış borç stoku-toplam özel sektör dış borç stoku” VAR modelinin tarihsel

ayrıştırma sonuçlarına göre; ekonomik büyüme her dönem cari açığın sürdürülebilirliği

üzerinde etkin değildir. Özellikle 1994-1999-2001 ekonomik kriz ve 2008 küresel finansal

kriz dönemlerinden sonra ekonomik büyümenin cari açık üzerindeki sürdürülebilirlik etkisi

negatif çıkmakta ve sürdürülebilirlik ortadan kalkmaktadır. Ekonomik büyümenin cari

işlemleri sürekli pozitif etkilememesinin nedeni olarak ekonominin sağlıklı bir şekilde

büyümemesi diğer bir ifadeyle ithalata ve iç tüketime dayalı bir ekonomik büyüme modeli

sonucunda ihracatın istenilen seviyelere ulaşamamasıdır diyebiliriz. Kamu ve özel kesim dış

borçlarının cari işlemler üzerindeki etkisini ve sürdürülebilirliğini incelediğimizde farklı

sonuçlar karşımıza çıkmaktadır. Daha öncede belirttiğimiz üzere literatür özel sektör kaynaklı

olan dış borcun ve cari açığın fazla önemsenmemesi gerektiği yönündedir. Bu durum Türkiye

ekonomisinde 2001 öncesi dönem için geçerli sayılabilir. Çünkü şekil 3’ü incelediğimizde

2001 ve öncesi dönemlerde kamu dış borcunun sürdürülebilirlik üzerindeki pozitif etkisi genel

itibariyle ortadan kalkmıştır. Özel sektörün bu dönemde cari işlemler üzerinde pozitif etkisine

rağmen 1994-1999-2001 krizleri yaşanmıştır. Çünkü bu dönemlerde kamu dış borcu özel

sektör dış borcundan çok daha yüksek boyutlardadır. 2002 ve sonrası dönemi incelediğimizde

kamu borcunun sürdürülebilirlik üzerindeki etkisinin azda olsa pozitif yönlü düzeldiği ancak

son dönemlerde bu pozitif etkininde yerini negatif etkiye bıraktığını görmekteyiz. Özel sektör


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

248

dış borcun sürdürülebilirlik üzerindeki pozitif etkisi neredeyse ortadan kalkmıştır. 2002

sonrası dönemde her ne kadar Türkiye ekonomisi bireysel bazda bir kriz yaşamamış olsa da

bu durum bundan sonra da kriz yaşanmayacağı anlamına gelmemelidir. Bu göstergeler

literatürü destekler nitelikte değildir. Şekil 3 bu durumu açıkça göstermektedir. Türkiye

ekonomisi özellikle 2002 yılından sonra özel sektör ağırlıklı dış borçlanmaya başlamıştır.

Özel sektör dış borcu nedeniyle meydana gelecek bir ekonomik krizin boyutları ve sonuçları

daha önceki krizlerden daha büyük olabilir. Burada acilen bir önlemin alınması gerektiği

düşünülmektedir.

Son olarak; ekonomik büyümenin cari işlemler üzerindeki sürdürülebilirlik etkisinin iş

çevrimi özelliği göstermesi ekonominin kırılganlığını artırmaktadır. Bu durumda marjinal

sermaye hasıla katsayısı düşük, katma değeri ve talep esnekliği yüksek sermaye malları

üretilip ihraç edilirse ekonomik büyümenin cari açığın sürdürebilirliği üzerindeki etkisi daha

etkin ve uzun soluklu olabilir. Son dönemlerde özel sektör dış borcunun aşırı şekilde arttığı

görülmektedir. Cari açığın kapatılabilmesi ve dış borçların ödenebilmesi dış kaynak yoluyla

alınan bu borçların ancak daha fazla ihracata döndürülmesi yolu ile mümkün hale gelebilir.

KAYNAKÇA

Akdiş, M., Peker, O. ve Görmüş, Ş. (2006). “Is The Turkish Current Account Deficit

Sustainable? An Econometric Analysis”. http://makdis.pamukkale.edu.tr/Mak22.htm (erişim

tarihi 18.12.2010).

Brissimis S. N., Hondroyiannis G., Papazoglou C., Tsaveas N. T., Vasardani M. A., (2010).

“Current Account Determınants And External Sustaınabılıty In Perıods Of Structural

Change”. Europan Central Bank. 1-36.

Burbidge J., Harrison, A. (1985). “An Historical Decomposition Of The Great Depression To

Determine The Role Of Money”. Journal of Monetary Economics. Jul 1;16(1):45-54.

Dülger, F., Özdemir, Z. A. (2005), “Current Account Sustainability in Seven Developed

Countries”. Journal of Economic & Social Research. Vol. 7 Issue 2, p47-80. 34p.

Edwards, S. (2001). “Does the Current Account Matter?”. This PDF is a selection from a

published volume from the National Bureau of Economic Research. (8275), 21-66.

Efron B. (1982). The jackknife, the bootstrap and other resampling plans. Society for

industrial and applied mathematics.

Ferretti, M., Maria, G., Razin, A. (1996). “Current Account Sustainability”. Princeton Studies

in International Finance 81, 3-67

Fischer, S. (1988). “Real Balances, the Exchange Rate, and Indexation: Real Variables in

Disinflation”. Quarterly Journal of Economics 103 (1), 110-128

Fountas, S. ve Wu, J. (1999). Are The U.S. Current Account Deficits Really Sustainable?

International Economic Journal, Vol. 13, No. 3, 51-58.

Göçer, İ. ve M. Mercan (2011), “Türkiye Ekonomisinde Cari Açığın Sürdürülebilirliği: Sınır

Testi Yaklaşımı”, Finans Politik ve Ekonomik Yorumlar, 48(562), 33-52.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

249

Karunaratne, N. D. (2010), “The Sustainability of Australia’s Current Account Deficits-A

Reappraisal After the Global Financial Crisis”, Journal of Policy Modeling, 32, 81–97

Kim, B., Min, H., Hwang, Y., McDonald, J. (2009). “Are Asian Countries Current Accounts

Sustainable? Deficits, Even When Associated with High Investment, Are Not Costless”.

Journal of Policy Modeling, No. 31, 163-179.

Lütkepohl H. (2005). New İntroduction to Multiple Time Series Analysis. Springer Science

and Business Media, Dec 6.

Peker, O. (2009). “Türkiye’deki Cari Açık Sürdürülebilir mi? Ekonometrik Bir Analiz”.

Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17(1), 164-174.

Takeuchi, F. (2010). “US External Debt Sustainability Revisited: Bayesian Analysis of

Extended Markov Switching Unit Root Test”. Japan and the World Economy, 22, 98–106.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

250

TÜRKİYE'DE YEŞİL BÜYÜME: OECD GÖSTERGELERİ İLE İSTATİSTİKSEL

BİR KARŞILAŞTIRMA31

Hacı Ahmet Karadaş32, Hacı Bayram Işık33

Özet

İktisadi büyüme teorilerinin ortak amacı, kıt kaynakları kullanarak insanların refahını

arttırmak olmuştur. Bu teorilerde insan refahının, GSYH ve GSMH gibi göstergelerle doğru

orantılı olduğu kabul edilmiştir. İkinci dünya savaşından sonra ortaya çıkan çevre

problemlerinin artması ile, bu iki göstergedeki artışın insan refahını temsil etmede yetersiz

olduğu görülmeye başlamıştır. Çevresel problemlerin insan refahını ve ekonomik gelişmeyi

etkilemesinin bir sonucu olarak ortaya çıkan yeşil büyüme modelinde insan refahı ve

ekonomik gelişme daha çevreci bir yapıya dayandırılmıştır. Klasik ekonomik göstergelerin

yetersiz kaldığı yeşil büyümede, geleneksel büyüme modellerine göre daha kapsamlı

göstergelere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu eksikliği gidermek amacıyla, OECD Rio+20

konferansında Yeşil Büyüme stratejisinin sağlıklı bir şekilde uygulanması, geçiş sürecinin

sağlıklı ve sürekli bir şekilde kontrol edilmesi amacıyla yeşil büyüme göstergelerini

hazırlamıştır. Bu göstergeler iyi belirlenmiş kıstaslara göre seçilmiştir ve yeşil büyümenin

temel özelliklerini gözlemlemek için oluşturulmuş, 4 ana başlık çevresinde yapılandırılmış

kavramsal çerçeveye yerleştirilmiştir. Bu çalışmada, Türkiye'nin yeşil büyüme konusunda

atmış olduğu adımlar OECD yeşil büyüme göstergeleri kapsamında karşılaştırmalı olarak

araştırılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Yeşil Büyüme, OECD Göstergeleri, Ekonomik Büyüme.

Abstract

The main purpose of economic growth theories has been to increase the welfare of people by

using scarce resources. In these theories, it is accepted that human welfare is directly

proportional to indicators such as GDP and GNP. With the increase of environmental

problems following the Second World War, the increase in these two indicators started to be

seen as inadequate to represent human welfare. Human welfare and economic development

are based on a more environmentally friendly structure in the green growth model, which is

the result of environmental problems. In green growth, where classical economic indicators

are insufficient, more comprehensive indicators are needed. In order to address this

insufficiency, OECD prepared green growth indicators in Rio+20 conference in order to

ensure the healthy implementation of the Green Growth strategy and to ensure a healthy and

continuous control of the transition process. These indicators were chosen according to well-

defined criteria and were placed in the structured conceptual framework around 4 main

headings, which were created to observe the main characteristics of green growth. In this

study, the steps that Turkey has taken in the context of the OECD green growth indicators

have been investigated comparatively.

Keywords: Green Growth, OECD Indicators, Economic Growth.

31 Bu çalışma, Dr. Hacı Ahmet Karadaş tarafından hazırlanan “Çevresel Sorunlar Bağlamında Yeşil Büyüme ve

Cari Açık İlişkisi: Türkiye Üzerine Bir Uygulama” adlı doktora tezinden üretilmiştir. 32 Arş. Gör. Dr. Cumhuriyet Üniversitesi Fen Fakültesi Matematik Bölümü. 33 Prof. Dr. Kırıkkale Üniversitesi İİBF İktisat Bölümü.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

251

Giriş

Sanayi devrimi ve sonrasında yaşanan teknolojik gelişmeler sonucu kaynak kullanımının

artması, ekonomik büyümenin gerekliliği olarak artan enerji kullanımının fosil yakıtlardan

karşılanması ve geçerli ekonomik büyüme modellerinin çevresel kaynakları sınırsız kabul

etmesi çevre üzerinde büyük olumsuzluklara yol açmıştır. Mevcut ekonomik büyüme teorileri

çerçevesinde uygulanan politikaların çevre üzerinde olumsuz etkiler yarattığı 1970’li yıllarda

ortaya çıkan petrol krizi ile gün yüzüne çıkması, uluslararası ortamda mevcut sistemin

tartışılmaya başlamasına neden olmuştur ve çevreye saygılı bir ekonomik büyüme modelinin

gerekliliği göz önüne serilmiştir. İlerleyen yıllarda, çevreye saygılı, doğal kaynakların

sürdürülebilir bir şekilde kullanımını temin eden bir büyüme modeli üzerinde çalışmalar

başlamıştır. Bu çalışmalar sonucunda ilk olarak sürdürülebilir kalkınma ortaya çıkmıştır.

2000’li yıllarda ise sürdürülebilir kalkınmaya ulaşmada kullanılan yeşil büyüme stratejisi

geliştirilmiştir.

Geleneksel büyüme modellerinde gelişim klasik ekonomik göstergelere göre

değerlendirilirken, yeşil büyümede daha kapsamlı göstergelere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu

yönüyle yeşil büyüme stratejisi, diğer büyüme stratejilerine göre daha karmaşık bir yapıya

sahiptir. Yeşil büyümeyi teşvik eden politikalar çeşitli faktörlerin büyümeye ve çevreye olan

etkilerini iyi anlayarak kurulmalıdır. Yeşil büyümenin gelişimini gözlemlemek ve sonuçlarını

ölçmek için yeterli bilgiye ihtiyaç vardır. Bu bilgi ise uluslararası karşılaştırılabilir temelde

hazırlanmış, yeşil büyüme kavramı çerçevesi içerisinde düzgün tanımlanmış kriterlerden

seçilmiş verilerden elde edilmiş olmalıdır. Ayrıca, bu veriler politika yapıcılara ve genel halka

açık mesaj verecek nitelikte olmalıdır.

Bu ihtiyacın karşılanması amacıyla OECD, 2012’deki Rio+20 konferansına katılımının bir

parçası olarak “Yeşil Büyüme” stratejisini hazırlamıştır. Yeşil Büyüme Stratejisinde OECD,

kavramsal bir çerçeve ve yeşil büyümenin gelişimini gözlemlemek için göstergeler

geliştirmiştir (Žitnik vd. 2014: 9). Yeşil Büyüme stratejisinin sağlıklı bir şekilde uygulanması,

geçiş sürecinin sağlıklı ve sürekli bir şekilde kontrol edilmesine bağlıdır. OECD tarafından

geliştirilen yeşil büyüme göstergeleri bu konuda yardımcı olmakla birlikte, ülkelerin kendi

uygulama ve kapasitelerine göre hangi göstergeleri kullanacağını seçmeleri gerekmektedir

(Ateş ve Ateş, 2015: 91).

Bu çalışmada, yeşil büyüme yolunda atılmış adımları incelemekte kullanılan OECD

tarafından hazırlanmış seçili yeşil büyüme göstergeleri kullanılarak Türkiye’de yeşil büyüme

politikalarının etkinliği OECD ülkeleri ile karşılaştırmalı olarak incelenecektir.

OECD Göstergeleri ve İstatistiksel Karşılaştırmalar

OECD yeşil büyüme veri bankası, yeşil büyüme yolunda politika yapımı ve kamuyu

bilgilendirme amacıyla gözlemleme süreci için seçilmiş göstergeler içermektedir. Veri

bankası, geniş çaplı tanım kümesinde mevcut olan veri ve göstergelerin sentezini

sağlamaktadır. Yeşil büyüme göstergelerini oluşturan verilerin kaynağı OECD veri bankası ve

bazı durumlar için de dışsal veri kaynaklarıdır. Veri bankası OECD üyesi ülkeler, aday

ülkeler, asli ortak ülkeler (Çin, Brezilya, Endonezya ve Güney Afrika gibi) ve diğer seçilmiş

OECD üyesi olmayan ülkeleri (G20, EU28, ECCSS ve ASEAN gibi) kapsamaktadır.

Göstergeler iyi belirlenmiş kıstaslara göre seçilmiştir ve yeşil büyümenin temel özelliklerini

gözlemlemek için oluşturulmuş 4 ana başlık çevresinde yapılandırılmış kavramsal çerçeveye

yerleştirilmiştir (OECD, 2014: 17).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

252

Ekonominin çevresel ve kaynak verimliliği; ekonomik büyümenin, doğal sermaye

daha etkili kullanılarak yeşillenip yeşillenmediğini gösterir ve ekonomik modellerde

ve muhasebe çerçevelerinde çok az ölçülen üretim yönünü inceler.

Doğal varlık tabanı; azalan bir varlık tabanının büyümeye yönelik riskler

oluşturduğunu ve sürekli büyümenin varlık tabanının korunmasını gerektirdiğini

yansıtır.

Yaşam kalitesinin çevresel boyutu; çevresel koşulların yaşam kalitesini ve insanların

huzurunu nasıl etkilediğini gösterir.

Ekonomik imkanlar ve politika karşılıkları; yeşil büyümeyi getiren politikaların

etkinliğini gösterir ve iş ve istihdam imkanlarını sağlama almak için toplumsal

tepkileri tanımlar.

OECD ölçüm çerçevesi, farklı ulusal koşullara ve önceliklerine uyarlanabilen sağlam bir

araçtır. Ülkelere, ekonomik ve çevresel esneklik oluşturmak ve büyümenin kapsayıcı olmasını

sağlamak gibi kendi yeşil büyüme hedeflerini yansıtan göstergelere odaklanabilmesi için

esneklik imkanı sağlar (OECD, 2012: 24).

Şekil 2. Yeşil Büyüme Ölçüm Çerçevesi

Kaynak: (OECD, 2011)

Yeni bir büyüme modeli olan Yeşil büyüme modeli doğrultusunda, Türkiye son dönemlerde

önemli girişimlerde bulunmuştur. Özellikle IX. ve X. BYKP dönemlerinde, yeşil büyüme

konusunda somut adımlar atılmıştır. Bu dönemlerde yapılan çalışmaların etkinliği, seçili

OECD göstergeleri kullanılarak tüm OECD üyesi ülkeler ve OECD üyesi Avrupa ülkeleri ile

karşılaştırmalı analiz yapılarak değerlendirilmiştir.

Çevre ve kaynak verimliliği göstergeleri


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

253

Bu gösterge grubu diğer ekonomik modellerde incelenmeyen doğal sermayenin etkili

kullanılıp kullanılmadığını ortaya koyan göstergelerden üretim ve tüketim tabanlı CO2

salınımı ve verimliliği, enerji yoğunluğu ve verimliliği, toplam birincil enerji arzı,

yenilenebilir enerji arzı, elektrik üretiminde yenilenebilir enerjinin payı, kişi başına düşen

kentsel atık ve geri dönüşümü yapılan kentsel atık göstergelerini içerir. Bu göstergeler, enerji,

çevre hizmetleri ve diğer doğal kaynaklar kullanan ekonomik faaliyetlerin etkinliğini inceler.

Bu gruptaki göstergeler ayrıca düşük karbonlu ve kaynak verimli bir ekonomiye geçisin

önemli yönlerini yansıtır.

Üretim Tabanlı Karbondioksit Salınımı ve Verimliliği

Üretim tabanlı CO2 salınım verileri milyon metrik ton olarak gösterilmektedir. Kömür, petrol,

doğal gaz ve diğer yakıtların üretim aşamasında kullanımı sonucu ortaya çıkan CO2 salınımını

içerir (OECD, 2016: 4). CO2 salınımının azalan bir eğilim izlemesi olumlu bir işaret olarak

algılanır.

Grafik 1. Üretim Tabanlı Karbondioksit Salınımı (Milyon Ton)

Kaynak: OECD, Yeşil Büyüme Göstergeleri,

http://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=GREEN_GROWTH# E.T.: 21.12.2017

Refah seviyesindeki artışın tetiklemesi sonucu talebin artmasından dolayı üretimin artması

hemen hemen her ülkede üretim tabanlı CO2 salınımında bir artışa neden olmuştur. Grafik

1’de görüldüğü gibi Türkiye’nin üretim tabanlı CO2 salınımı, 1990 yılında 127,13 milyon ton

iken artan bir seyir izleyerek 2007 yılında 265,47 milyon tona yükselmiştir. 2007 yılından

sonra küresel krizin de etkisi ile 2011 yılına kadar sabit bir seyir izlemiştir. 2011 ve 2012

yılında artışa geçmesine rağmen 2013 yılında tekrar düşüşe geçmiştir. Dikkat edilirse 2008

yılında küresel krizin etkisiyle üretimin düşmesi sonucu ani bir düşüş yaşanmasına rağmen

daha sonra tekrar eski seyir seviyesine gelmiştir. Türkiye’de bu göstergenin artış seyrinde

olması üretimin arttığını göstermesinin yanı sıra üretimde fosil yakıtlardan elde edilen enerji

kullanımının da arttığını göstermektedir.

Dünya genelinde CO2 salınımları 1990 yılına göre %58 artmış olsa da OECD ülkelerinde bir

azalma gözlemlenmiştir. Grafikten de görüldüğü gibi OECD ülkelerinde (Avrupa ve toplam)

üretim tabanlı CO2 salınımı 2008 yılına kadar yatay bir seyir izlemiş, finansal krizin de

0

50

100

150

200

250

300

350

400

Türkiye OECD-Toplam-ortalama OECD-Avrupa-ortalama

http://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=GREEN_GROWTH


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

254

etkisiyle düşüş yaşamış ve kriz sonrası alınan önlemler sayesinde azalma eğilimi göstermiştir.

Küresel alanda ise bazı ülkeler salınım seviyelerini düşürmüş olsalar da çoğunluk salınım ile

ekonomik büyüme arasında sadece göreceli ayrışma sağlayabilmiştir. Yani, bu ülkelerin CO2

salınımlarında, reel GSYH artış oranlarından daha düşük bir oranda artış gözlemlenmiştir

(OECD, 2017: 27). Grafiğe dikkat edilecek olursa OECD üyesi Avrupa ülkelerinde üretim

tabanlı CO2 salınımı düşük seviyelerdedir. Bunun nedeni olarak, AB üyesi ülkelerin verimli

üretim konusunda ciddi adımlar atmaları olarak gösterilebilir.

Üretim tabanlı CO2 verimliliği ise salınan her birim CO2 için üretilen reel GSYH olarak

hesaplanır ($/kg). Kömür, petrol, doğal gaz ve diğer yakıtların yanması ile ortaya çıkan CO2

miktarını içerir. (OECD, 2016: 4). CO2 salınım miktarının aksine CO2 verimliliğinin yüksek

değer alması üretim aşamasında kaynak dağılımında etkinliği ifade eder ve istenen bir

durumdur.

Grafik 2. Üretim Tabanlı Karbondioksit Verimliliği ($/kg)



Grafik 2’de Türkiye’nin üretim aşamasında karbondioksit verimliliğinin 1990-2014 yılları

arasında 4-5 bandında dalgalandığı görülmektedir. Son yıllarda bir miktar artış gözlemlenmiş

olsa da üretim aşamasında fosil yakıtların verimliliğinin yeteri kadar arttırılamadığı

söylenebilir. Yurtiçi tasarruf yetersizliği, kısa vadeli yabancı yatırımlar, özel teşebbüsün

yetersiz kalması ve ihracatın ithalata bağlı olması gibi çeşitli yapısal sorunlar nedeniyle

Türkiye’de sanayi üretim verimliliğinin istenilen düzeyde arttırılamamasının üretim tabanlı

karbon verimliliğinin değişmemesinde önemli rol oynadığı söylenebilir. Türkiye’nin CO2

verimliliği OECD ülkelerinin toplamından fazla OECD Avrupa ülkelerinden azdır. Yani,

Türkiye, OECD toplamı baz alındığında karbon verimliliği yüksek iken OECD Avrupa

ülkeleri baz alındığında karbon verimliliği düşük bir ülkedir. Dikkat edilirse, OECD üyesi

ülkelerin karbon verimliliği daimî olarak artmaktadır. Bunun nedeni olarak, çevreci baskılar

sonucu yenilenebilir enerji kaynaklarına yatırımların artması ve enerji alanında verimli

sistemlerin kullanılmaya başlanması gösterilebilir.

Tüketim Tabanlı Karbondioksit Salınımı ve Verimliliği

0

1

2

3

4

5

6

Türkiye OECD-Toplam OECD-Avrupa



Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

255

Tüketim tabanlı CO2 salınımı, üretim aşamalarının nerede gerçekleştiğine bakılmaksızın yerel

son talepte tüketilen mal ve hizmetlerin çeşitli üretim aşamaları sırasında enerji kullanımıyla

salınımı yapılmış CO2 miktarını yansıtır ve milyon metrik ton olarak ifade edilir. Bu nedenle,

bu temeldeki salınım eğilimleri daha çok geleneksel üretim tabanlı önlemlerin tamamlayıcısı

rolündedir (OECD, 2016: 6). CO2 salınımının zararları göz önünde bulundurulduğunda bu

göstergenin azalan bir eğilim içinde olması olumlu bir işaret olarak algılanır.

Grafik 3. Tüketim Tabanlı Karbondioksit Salınımı (Milyon Ton)



Grafik 3’de görüldüğü gibi 1995-1999 yılları arasında Türkiye’de yatay bir seyir izleyen

tüketim tabanlı karbondioksit salınımında 2000 yılında ani bir artış gözlenmiş fakat kriz

nedeniyle tüketimin azalmasından dolayı 2001 yılında düşüş yaşanmıştır. 2001 yılından sonra

düzenli bir şekilde artan refah seviyesi, tüketimin dolayısıyla tüketim esnasında salınan CO2

miktarının düzenli olarak artmasına neden olmuştur. Bu değerin 2008 krizi ve alınan çevre

önlemleri nedeniyle 2007 yılından sonra tekrar yatay bir seyir izlediği söylenebilir.

Türkiye’de tüketim tabanlı CO2 salınımı 2011 yılında 1995 yılının iki katına çıkmıştır.

Çevresel önlemlerinin de alındığı göz önünde bulundurulursa, 2011 yılında tüketimin 1995

yılının en az iki katına çıktığı görülmektedir. Grafiğe dikkat edilecek olursa 2000’li yıllara

kadar Türkiye’nin tüketim tabanlı CO2 salınımı OECD Avrupa ülkeleri ile yaklaşık değerler

almıştır. Ancak, 2001 yılından sonra ani artış gösteren refah seviyesi, tüketimin ve dolayısıyla

CO2 salınımının artmasına neden olmuştur.

2009 yılı CO2 salınımında OECD ülkelerinin ortalamasında bir düşüş yaşanmıştır. Bu

durumun nedeni olarak 2008-2009 küresel krizinden dolayı tüketimde yaşanan düşüş

gösterilebilir.

Tüketim tabanlı CO2 salınımının ekonomik büyümeden ayrıştırılması üretim tabanlı CO2

salınımından daha büyük zorluklar bulundurmaktadır. OECD ülkelerinde, yerel talebi

karşılamak için yapılan toplam salınım yerel üretimden daima fazla olmuştur. Bunun

sonucunda, OECD ülkelerinin çoğu CO2 salınımında net ihracatçı konumuna gelmiştir

(OECD, 2017: 27).

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Türkiye OECD-Toplam-ortalama OECD-Avrupa



Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

256

Tüketim tabanlı CO2 verimliliği, son talepte salınan her birim CO2 için üretilen reel GSYH

olarak hesaplanır ($/kg). Tüketim tabanlı CO2 salınımı, üretim aşamalarının nerede

gerçekleştiğine bakılmaksızın yerel son talepte tüketilen mal ve hizmetlerin çeşitli üretim

aşamaları sırasında enerji kullanımıyla yayılmış karbondioksiti yansıtır. Bu nedenle, bu

temeldeki salınım eğilimleri daha çok geleneksel üretim tabanlı önlemlerin tamamlayıcısı

rolündedir (OECD, 2016: 4-5). Son talepte salınan CO2 verimliliğinin artış eğiliminde olması

birim CO2 başına daha fazla GSYH üretildiği manasına gelir. Dolayısıyla, bu göstergenin artış

eğiliminde olması olumlu bir işaret olarak algılanır.

Grafik 4. Tüketim Tabanlı CO2 Verimliliği ($/kg)



Grafik 4’ten Türkiye’de yıllar itibariyle sabit bir seyir izleyen üretim tabanlı CO2

verimliliğinin aksine tüketim tabanlı CO2 verimliliğinin dalgalı bir seyir izlediği söylenebilir.

Bunun nedeni olarak, tüketimin üretime göre krizlerden daha çok etkilenmesi gösterilebilir.

Dikkat edilirse, 2000 ve 2008 yıllarında bu değer dip yapmıştır. Bu yıllarda yaşanan krizler

nedeniyle tüketim düşmüş ve dolayısıyla tüketim tabanlı CO2 verimliliği azalmıştır. 2008

yılından sonra verimlilik çok düşük bir ivme ile artış trendi göstermeye başlamıştır. OECD

ülkeleri toplamında ise üretim sektöründe olduğu gibi tüketim sektöründe de CO2 verimliliği

artan bir seyir izlemektedir. OECD ülkelerinin hem üretim hem de tüketimde daha verimli bir

şekilde hareket ettiği görülmektedir.

Doğaya zarar vermeyen yenilenebilir enerji kaynakları kullanılarak yapılan daha temiz üretim

hem üretim hem de tüketim aşamasındaki salınımların azaltılmasına yardımcı olabilir. Üretim

aşamasındaki CO2 salınımları ekonominin yapısını ve enerji yoğunluğunu yansıtır.

Dolayısıyla, ülkenin sanayi yapısında yapılacak değişikliklerle daha temiz bir üretim

yapılabilir. Ancak, tüketim aşamasındaki CO2 salınımı yaşam standartlarını yansıttığından, bu

aşamadaki CO2 salınımının azaltılması, insanların fikir yapısının ve yaşam standartlarının

değiştirilmesine bağlıdır (OECD, 2017: 27). Bu nedenle, CO2 salınımının gerçek manada

azaltılabilmesi için halkın bilinçlendirilmesine yönelik çalışmaların da yapılması gereklidir.

Enerji Yoğunluğu ve Verimliliği

2,00

3,00

4,00

5,00

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011




Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

257

Enerji yoğunluğu kişi başına düşen Toplam Birincil Enerji Arzı (TBEA) olarak hesaplanır.

Enerji verimliliği ise, birim TBEA ($/tep) başına GSYH olarak hesaplanır. Enerji etkinliğini

arttırma ve karbon ve diğer atmosferik salınımları azaltma çabalarının en azından bir kısmını

ifade eder. Bu göstergeler yapısal ve iklimsel faktörleri de ifade etmektedir (OECD, 2016: 8).

Enerji yoğunluğunun artış eğiliminde olması, birim hasıla üretmek için harcanan enerji

miktarının artış eğiliminde olması demektir. Bu da kullanılan enerjinin verimliliğinin

azaldığının göstergesidir ve dolayısıyla istenmeyen bir durumdur. Aksine, enerji

verimliliğinin artması birim enerji başına üretilen GSYH’nın artması manasına geldiği için

enerji verimliliğinin artış seyri izlemesi istenen bir durumdur.

Grafik 5. Enerji Yoğunluğu



Türkiye’nin enerji yoğunluğunun OECD ülkelerine göre düşük seviyede olması iyi bir durum

gibi görünse de artan bir seyir izlemesi gelecekte enerji yoğunluğu nedeniyle sorunlarla

karşılaşılabileceğinin kanıtıdır. Gelecekte sorunlarla karşılaşmamak için enerji yoğunluğunu

düşürücü önlemlerin alınması gereklidir. Dikkat edilecek olursa 2008 küresel krizi sonrası

enerji yoğunluğundaki düşüş OECD genelinde yaşanmıştır. Bunun nedeni olarak, hem küresel

krizin gelişmiş ülkeleri daha çok etkilemiş olması hem de ülkelerin enerji yoğunluğunu

düşürme çabası içinde olmaları gösterilebilir.

Dünyada, enerjinin daha verimli kullanılabilmesi için gerekli altyapının oluşturulması ve bu

amaç doğrultusunda çeşitli politikaların geliştirilmesinin gerekliliği vurgulanmaktadır. Bu

politikaların geliştirilmesi için öncelikle (MMO, 2012: 19):

Tüketicilerle iletişim kurularak, bilgilendirilmeleri,

Verimliliğin arttırılması için ekonomik desteklerin uygulanması,

Özel finansman mekanizmalarının yaygınlaştırılması,

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

4,5

5




Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

258

Verimlilik artışını sağlayacak mevzuat düzenlemelerinin (cezalar, eğitimler)

uygulanması ve

Ar-Ge çalışmalarının ve enerji verimliliği uzmanlıklarının arttırılması gerekmektedir.

Bu politikaların yürürlüğe konması ve sonuçlarının gözlenmesi enerji verimliliğini arttırmak

için büyük önem taşımaktadır. Eğer politikalar başarılı bir şekilde uygulanırsa, günümüzde

insanoğlunun refah seviyesini koruması için gerekli olan enerji verimli kullanılmış ve boşa

harcanmamış olur.

Grafik 6. Enerji Verimliliği ($)



Türkiye’de 1995’ten itibaren enerji verimliliğini arttırmaya yönelik çeşitli yönetmelikler

çıkarılmış fakat 2007 de çıkarılan “Enerji Verimliliği Yasası”na kadar enerji verimliliğine

yönelik çalışmalar pek dikkat çekmemiştir. Bu tarihten sonra enerji verimliliği çalışmalarının

dikkat çekmeye başlaması birçok uluslararası finansman kuruluşunun Türkiye’ye gelmesine

neden olmuştur (MMO, 2012: 18). Grafik 6’dan, bu yasanın çıkması verimliliği arttırmaya

yardımcı olduğu söylenemez. Buna rağmen, 1990 yılında 10 bin seviyesinde olan bu değerin

2015 yılına gelindiğinde 11 bin seviyesini aştığı görülmektedir.

Türkiye’nin enerji yoğunluğu, yani kişi başına düşen birincil enerji arzı diğer ülkelere göre

düşük olduğundan enerji verimliliği değeri gelişmiş ülkelere göre yüksek çıkmaktadır.

Türkiye’nin enerji verimliliği göstergesi durağana yakın fakat artan bir seyir izlemektedir.

Enerji yoğunluğunun yaklaşık iki katına çıkarken enerji verimliliğinin az bir artış göstermesi,

enerji verimliliği politikalarının sonuçlarının daha dikkatli incelenmesi ve verimliliği arttırıcı

politikaların uygulanmasının gerekliliğini göz önüne sermektedir.

Toplam Birincil Enerji Arzı

Birincil enerji, yenilenebilir ve yenilenemez enerji türlerinin henüz bir enerji dönüşümünden

geçmemiş halini kapsar. Toplam birincil enerji arzı bir milyon ton eşdeğer petrol (mtep)

olarak ifade edilir (OECD, 2016: 8). Birincil enerji kaynaklarından yenilenemez enerji

kaynakları petrol, kömür ve doğal gaz iken yenilenebilir enerji kaynakları da güneş, rüzgar,

biyokütle, jeotermal ve hidrolik enerjidir. İkincil enerji kaynakları ise birincil enerji

kaynaklarının çeşitli işlemlerden geçirilerek farklı bir enerji biçimine (nükleer enerji, hidrojen

5000

6000

7000

8000

9000

10000

11000

12000

13000




Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

259

enerjisi ve elektrik enerjisi vb.) dönüştürülerek kullanılan kaynaklardır (Uysal vd. 2015: 65).

Enerji arzının artması göreceli bir durumdur. Eğer bu artış yerel üretim yolu ile sağlanıyorsa

olumlu fakat ithalat yolu ile sağlanıyorsa olumsuz bir durum olarak algılanır.

Grafik 7. Toplam Birincil Enerji Arzı (Mtep)



Türkiye’nin toplam birincil enerji arzı 1990’li yıllarda görece düşük seviyelerde iken 2001

yılından sonra ortaya çıkan yüksek büyüme rakamlarının etkisi artan refah seviyesinin

tetiklemesi ile hızlı bir şekilde artmaya başlamıştır. Ancak bu artış tablo 1’de görüldüğü gibi

büyük oranda ithalata bağlı kalmıştır. Yerli üretimdeki artış %10 seviyesinde iken ithalat 3

katından fazla artış göstermiştir.

Tablo 1. Türkiye Enerji Genel Denge Tablosu (1990-2014)

Yıl TBEA (mtep) TBEA yerli üretim (mtep) TBEA ithalat (mtep) İthalat/Toplam

1990 52.465 25.138 30.663 0,584

2014 120.747 28.591 102.626 0,849

Kaynak: ETKB genel denge tabloları, http://www.eigm.gov.tr/tr-TR/Denge-Tablolari/Denge-

Tablolari?page=2 E.T.: 20.06.2017

TBEA’da ithalatın payının bu kadar büyük olmasının nedeni olarak, Türkiye’de birincil enerji

arzında fosil yakıtların payının çok yüksek olması ve bu yakıtların Türkiye’de rezervlerinin

bulunmaması gösterilebilir. Teknolojinin ve ekonominin gelişmesi ile enerji talebi artmakta

ve bu ihtiyaç fosil yakıtlardan dolayısıyla dış ülkelerden karşılanmaktadır. Bu bağlamda,

Türkiye’nin yenilenebilir enerji kaynakları bakımından zengin bir coğrafyada olduğu dikkate

alınırsa, yenilenebilir enerji kaynaklarına yapılacak her yatırım gelecekte fosil yakıt

kullanımını ve enerjide dışa bağımlılığı azaltacak bir adım olacaktır.

OECD ülkelerine bakıldığında hem tüm ülkelerin ortalaması hem de Avrupa’daki ülkelerin

ortalaması 2008 yılına kadar düşük bir ivme ile artış göstermiştir. 2008 krizinden ciddi

anlamda etkilenen OECD ülkelerinde, TBEA ani bir düşüş yaşamıştır. Krizden sonraki yıl

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

Türkiye OECD-Toplam-ortalama OECD-Avrupa-ortalama


http://www.eigm.gov.tr/tr-TR/Denge-Tablolari/Denge-Tablolari?page=2

http://www.eigm.gov.tr/tr-TR/Denge-Tablolari/Denge-Tablolari?page=2


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

260

(2010) hafif bir toparlanma evresi geçirmiş olsa da ilerleyen yıllarda hafif bir ivme ile

düşüşüne devam etmiştir.

Yenilenebilir Enerji Arzı

Yenilenebilir enerji arzı, TBEA’daki yenilenebilir enerji kaynaklarının payı olarak hesaplanır

ve yüzde olarak ifade edilir. Yenilenebilir enerji, hidro-enerji, jeotermal enerji, güneş enerjisi,

rüzgar ve dalga-deniz-akıntı enerjisi ile yanmalı yenilenebilir enerjileri (katı biokütle, sıvı

biokütle ve biyogaz) ve atık enerjilerini (belediyelere ait yenilenebilir atıklar) kapsar (OECD,

2016: 9). Yenilenebilir enerji arzının artması hem çevrenin korunmasına yardımcı

olacağından hem de dışa bağımlılığı azaltacağından arzulanan bir durumdur.

Grafik 8. Yenilenebilir Enerji Arzı (%)



Grafik 8’de görüldüğü üzere, Türkiye’de 1990’lı yıllarda yenilenebilir enerji kaynaklarının

birincil enerji kaynaklarındaki payı %20’ye yakınken azalan bir trend göstererek 2008 yılında

%10’un altına düşmüştür. Bu düşüşün sebebi yenilenebilir enerji kaynaklarındaki bir azalma

değil, birincil enerji arzındaki yenilenemez enerji kaynaklarının kullanımının (özellikle doğal

gaz) artmasından kaynaklanmaktadır. TEİAŞ’tan alınan verilere göre, 1990 yılında

yenilenebilir enerji kaynaklarının kurulu gücünün payı %41,5 iken termik santrallerin payı

%58,4’tür. 2007 yılında termik santrallerin payı %66,8’e çıkarken yenilenebilir enerji

kaynaklarının payı %33,2’ye gerilemiştir. 1990 yılında yenilenebilir enerji kaynaklarının

toplam kurulu gücü 6,8 GW iken 2007 yılında bu değer 133,5 GW’a yükselmiştir. Yani

yenilenebilir enerji kurulu gücünde yaklaşık 20 katlık bir artış gözlemlenmiştir. 2008 yılından

sonra, yenilenebilir enerji arzının toplam birincil enerji arzındaki payında artış

gözlemlenmeye başlanmıştır. Bunun nedeni ise, 2000’li yılların başında başlayan yenilenebilir

enerji kaynaklarına olan yatırımların etkisini 2007-2008 yıllarında göstermeye başlamasıdır.

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20




Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

261

OECD ülkelerinde 1990’lı yıllarda %6 olan yenilenebilir enerji kaynaklarının payı 20.

yüzyılın sonunda ağırlığını arttıran çevreci baskıların da etkisi ile yavaş yavaş artmaya

başlamış ve 2014 yılında OECD-Avrupa için %13 seviyesine, tüm OECD ülkelerinde ise %9

seviyesine çıkmıştır. Dünya çapında çevreci baskıların artması ve fosil yakıt rezervlerinin

yakın zamanda tükenecek olması nedeniyle yenilenebilir enerji yatırımlarının artıyor olması

bu yenilenebilir enerji kaynaklarının payının yakın gelecekte daha da artacağının

göstergesidir.

Elektrik Üretiminde Yenilenebilir Enerjinin Payı

Elektrik üretimindeki yenilenebilir enerji kaynaklarının payı olarak hesaplanır. Yenilenebilir

enerji, hidrolik enerji, jeotermal enerji, güneş enerjisi, rüzgar ve dalga-deniz-akıntı enerjisi ile

yanmalı yenilenebilir enerjiler (katı biyokütle, sıvı biyokütle ve biyogaz) ve atık enerjilerini

(belediyelere ait yenilenebilir atıklar) kapsar (OECD, 2016: 9). Toplam birincil enerji arzında

olduğu gibi, elektrik üretiminde yenilenebilir enerjinin payının artan bir seyir izlemesi istenen

bir durumdur.

Grafik 9. Elektrik Üretiminde Yenilenebilir Enerjinin Payı (%)



Toplam birincil enerji kaynaklarındaki payına benzer seyir izleyen elektrik üretiminde

yenilenebilir enerji kaynaklarının payı Türkiye’de 1998 yılına kadar %40 seviyelerinde iken

bu tarihten sonra düşüş yaşamıştır. Bunun nedeni, 1998 yılından önce Türkiye’de elektrik

üretiminin büyük bir kısmının hidroelektrik barajları tarafından sağlanmasıdır. Bu tarihten

itibaren elektrik talebinin artması ve ülkedeki santrallerin (hidroelektrik barajları, termik

santraller vs.) talebi karşılayamaması sonucu elektrik üretiminde doğal gaz öncelikli kaynak

olarak seçilmiştir. Bunun nedenlerinden birincisi doğal gazın diğer enerji kaynaklarına göre

maliyetinin daha düşük olması, ikincisi ise petrol ve kömüre göre çevresel etkilerinin daha az

olmasıdır.

0

10

20

30

40

50




Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

262

Grafik 10. Türkiye’de Yakıt Türlerine Göre Elektrik Üretimi (TWh)

Kaynak: Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketinin (TEİAŞ), Türkiye Elektrik Üretim-

İletim İstatistikleri E.T.: 03.01.2018

TEİAŞ’tan alınan verilerle oluşturulan Tablo 2’ye göre, 1990 yılında elektrik üretiminde

doğal gazın payı %17,7 iken yenilenebilir enerji kaynaklarının payı %40,4’tür. 2000 yılında

doğal gazın elektrik üretimindeki payı %37’ye çıkarken yenilenebilir enerji kaynaklarının

payı %25’e gerilemiştir. 1990 yılında toplam elektrik üretimi 57,5 TWh iken 2000 yılında

sadece doğal gazdan 46 TWh elektrik üretimi yapılmıştır. İlerleyen yıllarda doğal gaz

üretimdeki payını giderek arttırmıştır.

Tablo 2. Türkiye’de Kaynaklarına Göre Enerji Üretimi ve Payları

Toplam

(TWh)

Doğal Gaz

(%)

Yenilenebilir Enerji Kaynakları (%)

1985 34,2 0,2 35,2

1990 57,5 17,7 40,4

1995 86,2 19,2 41,6

2000 124,9 37,0 25,0

2005 161,9 45,3 24,7

2010 211,2 46,5 26,4

2011 229,3 45,4 25,4

2012 239,4 43,6 27,3

2013 240,1 43,8 28,9

2014 251,9 47,9 21,0

2015 261,7 37,9 32,1

0

50

100

150

200

250

300

Kömür Sıvı yakıtlar Doğal gaz Hidrolik Yenilenebilir Enerji ve Atıklar


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

263

2016 274,4 32,5 33,2

Kaynak: Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketinin (TEİAŞ), Türkiye Elektrik Üretim-

İletim İstatistikleri E.T.: 18.12.2017

Tabloda dikkat çeken bir diğer nokta ise elektrik üretiminde 2000’li yıllarda tekrardan

artmaya başlayan yenilenebilir enerji kaynaklarının payı 2014 yılında ani bir düşüş yaşamış

ve doğal gazın payı tam tersine ani bir yükseliş yaşamıştır. Bunun nedeni, yenilenebilir enerji

kaynaklarının en büyük dezavantajlarından biri olan doğa olaylarına ve iklim şartlarına

bağlılıktır. 2014 yılında dünya çapında yaşanan ve Türkiye’yi de etkisi altına alan kuraklık

sonucu hidroelektrik santrallerindeki elektrik üretiminde büyük düşüş (yaklaşık %31,6)

görülmüştür ve bu düşüş sonucu oluşan enerji açığı doğal gaz ile karşılanmaya çalışılmıştır.

Aynı yıl içerisinde, dünyanın birçok ülkesindeki hidroelektrik santrallerinden elde edilen

elektrik üretiminde ve dolayısıyla tüketiminde düşüşler yaşanmıştır. Hidroelektrik

santrallerinden elde edilen elektrik tüketiminde en çok düşüş yaşanan ilk beş ülke Ukrayna

(%37,8), Türkiye (%32), Çek Cumhuriyeti (%31,9), Yunanistan (%30,1) ve Bulgaristan

(%29,2) olmuştur. Bir sonraki yıl, kuraklığın sona ermesinin yanında yeni yatırımların da

aktif hale gelmesi ile Türkiye’de hidroelektrik santrallerinden elde edilen elektrik enerjisi

tüketimi %64,6’lik muazzam bir artış göstermiştir (BP, 2015: 36). Yapılan yatırımların devam

etmesi ve iklim şartlarının izin vermesi sonucu son iki yılda yenilenebilir enerji

kaynaklarından elektrik üretimi artış trendini yeniden yakalamış ve 2016 yılında toplam

elektrik üretimindeki payı %33,2 olmuş ve elektrik üretiminde doğal gazdan daha fazla

kullanılmıştır.

OECD ülkelerinde ise yenilenebilir enerjilerin payı 2000’li yıllara kadar %20 seviyesinin

altında iken yapılan konferanslar ve imzalanan protokoller (Kyoto protokolü, BM binyıl

zirvesi, vb.) sonrası, fosil yakıtlara alternatif olarak yenilenebilir enerji kaynaklarına

yönelimin başlaması ile toplam OECD ülkelerinin toplamında %25 seviyesine yaklaşırken

Avrupa ülkelerinde %30 seviyesini aşmıştır.

Kişi Başına Düşen Kentsel Atık

Yaşam bölgelerinde üretilen kentsel atıkların kişi başına düşen kilogram cinsinden

hesaplanması ile bulunur. Kentsel atık, belediyeler tarafından veya belediyeler adına özel

şirketler tarafından toplanan atıkları ifade eder. Evlerde oluşan hane-halkı atıkları (ev hane-

halkı faaliyetlerinden kaynaklanan atıklar) ve küçük ticari faaliyetlerin, ofis binalarının,

okullar ve hükümet binaları gibi kurumların ve atıkları kentsel atıkların toplandığı tesislerde

işleyen veya elden çıkaran küçük işletmelerin günlük aktiviteleri sonucunda oluşan benzer

atıkları içerir (OECD, 2016: 11). Kentsel atık üretim göstergesi gelecekte üretilmesi

muhtemel kentsel atık miktarını tahmin etmeye ve atık kontrol politikalarını belirlemeye

yardımcı olan bir göstergedir. Eğer gösterge azalan bir seyir izliyorsa, olumlu bir işaret olarak

algılanabilir (Lee vd. 2012: 16).

Kentsel atıklar uygun bir şekilde işlenmediği takdirde insan ve çevre sağlığını olumsuz yönde

etkileyebilir. Bu nedenle mevcut kentsel atık miktarı ve gelecekte ortaya çıkması muhtemel

kentsel atık miktarının belirlenmesi ve uygun yöntemlerle işlenmesi büyük önem arz

etmektedir. OECD toplam ve OECD Avrupa ülkelerine nazaran Türkiye’de kişi başı üretilen

kentsel atık miktarı daha az olduğu görülmektedir. Kentsel atık tüketim sonucu ortaya

çıkmaktadır ve dolayısıyla atık miktarı fazla olan ülkelerin gelişmiş ülkeler olması beklenen

bir durumdur. Grafik 11’de görüldüğü gibi Türkiye’de, 1990’lı yılların sonlarında aşırı


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

264

derecede artan kentsel atık miktarı yıllar itibariyle azalan bir seyir izlemektedir. Çevresel

önlemlerin alınması ve uygulanması sonucu bu göstergenin gelecekte daha da azalması

beklenmektedir. Buna ek olarak, çevrenin korunması sadece daha az kentsel atık üretmeye

bağlı değildir, daha az kentsel atık üretiminin yanında üretilen kentsel atıkların da uygun

yöntemlerle depolanması ve geri dönüşümle ekonomiye yeniden kazandırılması gereklidir.

Grafik 11. Kişi Başına Düşen Kentsel Atık (Kg)



Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren “kamu sağlığı odaklı” bir şekilde “temizlik hizmetleri”

adı ile Sağlık Bakanlığına bağlı olan katı atık yönetimi, dünyada artan çevresel duyarlılığın

etkisiyle 1991 yılında kurulan Çevre Bakanlığına bağlanmıştır. 28 Nisan 1993 tarihinde,

Ümraniye açık depolama sahasında gaz sıkışması sonucu meydana gelen patlamada 39 kişi

vefat etmiştir. Bu olay katı atıklar konusunda yeni bir dönemin başlangıcı olmuştur.

Türkiye’de atıkların toplanması, taşınması, depolanması, geri kazanımı ve bertaraf edilmesi

konusunda belediyeler “Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği” ile yetkili ve sorumlu

tutulmaya başlanmıştır (Yılmaz ve Bozkurt, 2010: 18-19).

Geri Dönüşüm Yapılan Kentsel Atık

Geri dönüşüm yapılan kentsel atık, işlenmiş atıkların yüzdesi olarak ifade edilir. “Geri

dönüşüm” terim olarak, kullanım dışı kalan geri dönüştürülebilir atık malzemelerin çeşitli geri

dönüşüm yöntemleri ile ham madde olarak tekrar imalat süreçlerine kazandırılması manasına

gelir. Ürünü, aynı veya farklı amaçlarda kullanmak için yapılan dönüşümlerin her ikisini de

içerir. Bu tanıma, üretim yerindeki endüstriyel tesisler içindeki doğrudan geri dönüşüm dahil

edilmez (OECD, 2016: 11). Geri dönüşüm yolu ile çeşitli atıkların (cam, plastik, kağıt, vs.)

ekonomiye kazandırılıp yeniden kullanılması, neden olabilecekleri muhtemel kirliliğinin

önlenmesi, doğal kaynakların kullanımının azaltılması ve ekonomik anlamda tasarruf

sağlanması ülkeler için büyük önem arz etmektedir. Bu nedenle, bu göstergenin artan seyir

izlemesi olumlu bir işaret olarak algılanır.

300

350

400

450

500

550

600

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015




Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

265

Grafik 12. Geri Dönüşümü Yapılan Kentsel Atık (%)34



Grafik 12’nin sol ekseni Almanya, Japonya ve Güney Kore’ye ait değerleri gösterirken sağ

ekseni Türkiye’ye ait değerleri göstermektedir. Grafiğin bu şekilde kurulmasının nedeni

Türkiye’nin dönüşüm konusunda dünyanın çok gerisinde kalması ve değerlerdeki

değişikliklerin aynı grafik içerisinde görüntülenememesidir. Türkiye’nin diğer ülkelere göre

daha az kentsel atık üretimi olmasına rağmen geri dönüşüm konusunda çok geride olduğu

aşikardır. Grafikteki verilere göre geri dönüşümü yapılan kentsel atık oranı diğer ülkelerde

daimî artış gösterirken hatta Almanya’da %70’lere dayanırken Türkiye’de bu oran dalgalı bir

seyir izlemektedir ve henüz %2 seviyesine çıkamamıştır. 1995-2002 yılları arasında artış seyri

izlediğini söyleyebileceğimiz geri dönüşümü yapılan atık oranı 2002 yılından sonra tekrar

düşüş sürecine girmiştir. Geri dönüşüm işleminin çevre ve ekonomi bakımından önemi göz

önünde bulundurulduğunda halkın bilinçlendirilmesi, geri dönüşüm imkanlarının

kolaylaştırılması ve ülkedeki kentsel atıkların ekonomiye yeniden kazandırılmasına yönelik

çalışmaların hızlandırılması büyük önem arz etmektedir.

Doğal Kaynak Tabanlı Göstergeler

Bu gruptaki göstergeler, doğal varlık tabanının nicelik, nitelik veya değer bakımından

sürdürülebilir eşiklerde muhafaza edilip edilmediğini yansıtan su sıkıntısı, tarım alanı ve

tarıma elverişli arazi ve orman arazisi göstergelerinden oluşmaktadır. Bu göstergelerin,

gelecekte ortaya çıkabilecek azalan veya bozulmuş doğal varlık tabanı kaynaklı riskleri

belirlemeye yardımcı olması beklenmektedir (OECD, 2017: 15).

Su Sıkıntısı

Kullanılabilir kaynaklardan elde edilen su sıkıntısı, tatlı su kaynaklarının brüt soyutlanmasını,

toplam kullanılabilir yenilenebilir tatlı su kaynaklarının (komşu ülkelerden gelen akıntılar

dahil) yüzdesi olarak ölçer. Su sıkıntısı şu şekilde kategorize edilebilir: (OECD, 2016: 13)

34 Bu gösterge için OECD toplam veya OECD Avrupa’ya ait değerler OECD veri bankasında bulunmadığından, karşılaştırma için verisi bulunan ülkelerden Almanya, Japonya ve Kore seçilmiştir.

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

1,6

0

10

20

30

40

50

60

70

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Almanya Japonya Kore Türkiye (sağ eksen)



Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

266

Düşük (%10’dan az): Genellikle kullanılabilir kaynaklarda sıkıntı yoktur.

Makul (%10-20): Su kullanılabilirliği kalkınma üzerinde kısıtlayıcı hale gelmektedir

ve yeterli kaynak sağlamak için önemli yatırımlar yapmak gereklidir.

Orta yüksek (%20-40): Hem arz-talepte idareli olma hem de su kullanımı için

oluşabilecek anlaşmazlıkların önlenmesini gerektirir.

Yüksek (%40’dan fazla): Ciddi kıtlığa işaret eder ve genellikle sosyal ve ekonomik

gelişmede kısıtlama faktörüne dönüşebilecek sürdürülemez su kullanımını gösterir.

İklim değişikliği, çevre kirliliği ve artan nüfus gibi nedenlerden dolayı dünya su rezervleri

talebi karşılamakta yetersiz hale gelmektedir. Suyun insanoğlunu ve tüm diğer canlıların

yaşamını devam ettirebilmesi için vazgeçilmez bir kaynak olması nedeniyle tatlı su

kaynaklarının azalması hiç istenmeyen bir durumdur. Dolayısıyla, su sıkıntısının artması

olumsuz bir durumdur.

Grafik 13. Su Sıkıntısı (%)



Grafik 13’deki verilere göre, Türkiye’deki su sıkıntısı bir artış trendine sahip iken OECD

ülkelerinde ise su sıkıntısı sabit bir düzeyde devam etmektedir. OECD Avrupa ülkelerinde su

sıkıntısı makul seviyenin alt kademelerinde iken OECD ülkelerinin toplamı göz önüne

alındığında su sıkıntısı düşük seviyededir. Türkiye’de 2010 yılına kadar su sıkıntısı makul

düzeyde iken 2010 yılında orta yüksek seviyeye ulaşmıştır. WWF-Türkiye tarafından

hazırlanan “Türkiye’nin Su Riskleri” raporuna göre Türkiye’de su sıkıntısı yaşanmasının

nedenleri şu şekilde sıralanabilir (Uyduranoğlu Öktem ve Aksoy, 2014):

Sürdürülebilir olmayan su altyapı projeleri: Hidrolik enerji santralleri kurulum

aşamasında planlamanın düzgün yapılmayışı sonucu bazı dere ve sulak alanların yok

olmasına neden olmuştur.

Tarımda su kullanımı: %73’lük faaliyet oranıyla en fazla su kullanan tarımsal

faaliyetlerde, su kaynaklarından gereğinden fazla su çekilmesi ve suyun verimsiz

9

11

13

15

17

19

21

23

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013




Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

267

kullanılması sonucu birçok tatlı su kaynağı ekolojik ve ekonomik değerini

yitirmektedir.

İçme suyu: 14 yeni Büyükşehir’in kurulması ile kentsel nüfus oranı %93’e çıkmıştır.

Bu nüfusun su ihtiyacı, uzun vadeli sonuçları dikkate alınmadan ve havza ölçeğinde

değerlendirme yapılmadan havzalar arası su transferi ile karşılanmaktadır.

Kirlilik: Türkiye’deki 3.225 belediyeden 2.929’unun atık su arıtma tesisi olmaması

nedeniyle su kaynakları artan oranlarda evsel, endüstriyel ve tarımsal atıklarla

kirletilmektedir.

Diğer yatırımlar ve kaynak kullanım faaliyetleri: Büyük ölçekli altyapı (otoyollar,

binalar, vs.) ve madencilik faaliyetleri işletme aşamasında su kaynaklarını

kirletmesinin yanında su kaynaklarını ve sulak alanları doğrudan etkilemektedir.

Küresel iklim değişikliği: İklim değişikliği dünyada olduğu gibi Türkiye’de de

kuraklık, su kıtlığı, tarımsal verim kaybı, tarım ve turizm gelirlerinin düşmesi, orman

yangınlarının artması ve biyolojik çeşitlilik kaybı şeklinde olumsuz etkilere neden

olmaktadır.

Grafikteki verilerden de anlaşıldığı üzere, Türkiye’nin tatlı su kaynaklarını koruma yönünde

ciddi ve sağlam adımlar atılmaması durumunda yakın gelecekte “su fakiri ülke” konumuna

gelmesi beklenmektedir.

Tarım Alanı ve Tarıma Elverişli Arazi

Tarım Alanı ve Tarıma Elverişli Arazi, toplam toprak alanının (tarıma alan ve tarıma elverişli

arazi + mera ve çayırlık arazi + orman arazisi + diğer araziler) yüzdesi olarak verilir.

Ekilebilir ve kalıcı tarım arazileri (OECD, 2016: 15);

Genellikle rotasyon altında olan tüm arazileri (geçici ekilen ya da meralar veya nadasa

bırakılan (5 yıldan az)) ve

Kalıcı tarım alanlarını (ürünlerin uzun süre ile işgal ettiği ve hasat zamanından sonra

uzun süre ekilmek zorunda olmayan) içerir.

Tarım arazilerinin azalması verimli arazilerin verimsiz hale gelmesi ya da farklı amaçlar için

kullanılması manasına geldiği için istenmeyen bir durumdur. Aslında, tarıma elverişli

arazilerin sabit bir oranda kalması istenmektedir.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

268

Grafik 14. Tarım Alanları ve Tarıma Elverişli Arazi (%)



Tarıma elverişli arazi açısından zengin ülkelerden birisi olan Türkiye tarım alanı ve tarıma

elverişli arazilerinin toplam toprak alanına oranı grafik 14’te görüldüğü gibi %30-35

civarındadır. Her ne kadar bu değer OECD ülkelerinin ortalamasının iki katından fazla olsa da

1998 yılında %35 iken 2013 yılında %5’lik bir azalma ile %30’a gerilemiştir. Türkiye’deki

tarım arazilerinin azalmasına neden olan olumsuz etkiler şu şekilde sıralanabilir

(Yiğitbaşıoğlu, 2000: 5-6-7):

Doğal fiziksel sorunlar: Erozyon ve kuraklık gibi faktörlerin toprak yapısını ve

bitkileri doğrudan etkilemesi sonucu tarım arazilerinin azalması,

Doğal olmayan fiziksel sorunlar: İnsanoğlun tarımda aşırı gübre ve zirai ilaç

kullanması, bilinçsiz bir şekilde sulama yapması ve su kaynaklarını potansiyelinin

üzerinde kullanması sonucu tarım arazilerinin elverişsiz hale gelmesi,

Tarım alanlarının amaç dışı kullanımı: Tarım alanlarının kentleşme (bina, otoyol,

vs.), sanayi tesisleri, turizm tesisleri, kamu yatırımları gibi tarım dışı amaçlarla

kullanımı sonrası arazilerin azalması.

2005 yılında tarım arazilerinin korunması amacıyla “Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı

Yasası” çıkarılmasına rağmen, grafikteki verilerden bu yasanın tarım arazilerindeki azalmaya

engel olamadığı görülmektedir. Bu konuda daha ciddi önlemler alınması, gelecekte gıda

sıkıntısı çeken ülkeler sınıfına dahil olmamak açısından büyük önem taşımaktadır.

Orman Arazisi

Orman arazisi toplam toprak alanının (tarıma alan ve tarıma elverişli arazi + mera ve çayırlık

arazi + orman arazisi + diğer araziler) yüzdesi olarak verilir. Bu gösterge, orman kaynaklarını

ayarlama ve ulusal bölgeden etkin bir şekilde yararlanma için önemlidir. Bu göstergenin artış

seyri göstermesi olumlu bir işaret olarak algılanır (Lee vd. 2012: 22). Orman arazisi; baskın

olarak tarım veya yerleşim alanı olarak kullanılan ve sadece eğlence amacıyla kullanılan

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Türkiye OECD-Toplam



Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

269

ağaçlık ya da ormanlar dışındaki gölgelik alanı %10’dan fazla olan veya bu eşik değerine

doğal yollarla ulaşacak ağaçların oluşturduğu 0,5 ha alanı içerir. (OECD, 2016: 15)

Grafik 15. Orman Arazisi (%)



Diğer doğal kaynaklarda da olduğu gibi orman arazileri dünyada düzensiz olarak yayılmıştır.

Birkaç orman zengini ülke, tüm dünyanın orman kaynaklarının büyük bölümünü elinde

bulundurmaktadır. Dünya orman arazilerinin yaklaşık %27’si OECD ülkeleri sınırları içinde

bulunmaktadır. Dünya çapında orman arazilerinde azalma yaşansa da OECD ülkelerinde 1990

yılından itibaren sabit kalmıştır. Verisi bulunan OECD ülkelerinin hemen hemen hepsinde

ağaç stoklarının hacmi artış göstermiştir. Güney Kore, Kosta Rika, İspanya ve Danimarka gibi

ülkelerde, yüksek artışlar gözlemlenirken, Brezilya, Endonezya ve Arjantin gibi ülkelerde de

ağaç stoklarında azalma görülmüştür (OECD, 2017: 70).

Grafik 15’de görüldüğü gibi Türkiye’nin orman arazisi yüzdesi OECD ülkelerinin yarısından

daha azdır. Ancak, Türkiye yapmış olduğu ormanlaşma çalışmaları ile 1990 da %12 olan

orman arazisi yüzdesini 2014 yılında %15’e ulaştırmıştır. Türkiye’de orman arazisi gözle

görülebilir bir artış göstermektedir. Buna rağmen, mevcut orman arazilerinin diğer ülkelere

göre düşük olduğu göz önünde bulundurulduğunda ormanlaşma çalışmalarının arttırılması

Türkiye’nin geleceği acısından önemli olduğu görülmektedir.

2015 yılında ülkedeki ormanların 1,9 milyar ton CO2 tutarak 42 milyon ton oksijen ürettikleri

(OGM, 2016: 26) göz önünde bulundurulursa, orman arazilerinin hava kirliliğinin önlenmesi

açısından ne kadar önemli olduğu görülmektedir. Dolayısıyla, yapılacak çalışmalarla yeni

orman arazilerinin eklenmesi ve mevcut arazilerin korunması, Türkiye’deki hava kirliliği

problemini azaltmaya yardımcı olacaktır.

Yaşam Kalitesinin Çevresel Boyutu Göstergeleri

Bu gruptaki göstergeler çevresel koşulların ve çevresel risklerin insanların yaşam kalitesi ve

refahını nasıl etkilediğini yansıtan, hava kirliliğine maruz kalan halk ve kamusal kanalizasyon

sistemine bağlı halk göstergelerini içermektedir. Doğal sermayenin istenen servislerinin

insanların refahını nasıl etkilediğini de ortaya koymaktadır. Dahası hangi derecedeki gelir

11

14

17

20

23

26

29

32

Türkiye OECD-Toplam



Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

270

artışının, genel refah artışına neden olduğunu ya da olmadığını göstermektedir (OECD, 2017:

16). Dolayısıyla bu gruptaki göstergeler, insanların refahını ve yaşam kalitesini arttırmaya

yönelik politikaların başarısını gözlemlemeye yardımcı olmaktadır.

Hava Kirliliğine Maruz Kalan Ortalama Halk (PM2.5)

Hava kirliliğinin sağlık üzerine etkisi parçacık büyüklüğü ve yoğunluğuna bağlıdır. Parçacıklı

Madde (PM) solunum sistemine yerleşerek insanoğlunun sağlığını olumsuz etkileyebilecek en

önemli kirleticilerden bir tanesidir. Büyüklüğüne göre sınıflandırılan parçacık maddeler PM10

(10 m çapından küçük parçacıklar) ve PM2.5’un (2,5 m çapından küçük parçacıklar) günlük

dalgalanmalarına göre sağlık etkileri de değişir35. PM10 sanayi tesislerinden duman ve toz gibi

günlük hayatta her an karşımıza çıkabilecek durumlardan kaynaklanırken, PM2.5 ise uçucu

organik bileşikler, ağır metaller, trafik ve orman yangınları gibi durumlardan kaynaklanır.

PM2.5’un insan sağlığı üzerindeki olumsuz etkileri PM10’un etkilerine göre daha fazladır. Bu

parçacıklar kalp ve solunum yolları başta olmak üzere insan sağlığı üzerinde çok çeşitli

sorunlara neden olabilir. Yılda 500 binden fazla kişinin PM2.5 nedeniyle yaşamını yitirdiği

tahmin edilmektedir (İncecik ve İm, 2013: 133).

Grafik 16’da görüldüğü gibi, Türkiye’de PM2.5 kirliliği artış seyrindedir ve değeri OECD

ülkelerinin ortalamasından yüksektir. TMMOB Çevre Mühendisleri Odasının (ÇMO)

hazırladığı hava kirliliği raporunda, Türkiye’de birçok ilde il ve şehircilik müdürlüğü

tarafından hazırlanması gereken temiz hava planlarının yeterli ölçüde hazırlanmadığı

belirtilmiştir. Ayrıca, hazırlanan planlarda uygulamaya yönelik girişimlerde bulunulmadığı ve

temiz hava için gerekli faaliyetlerin eksik kaldığı sonucu vurgulanmıştır (Bozoğlu, 2017: 6).

Hava kirliliği sonucu oluşabilecek sağlık sorunları göz önüne alındığında temiz hava

planlarının yapılması ve gerekli faaliyetlerin çok geç kalınmadan uygulanmaya başlanması

gerekmektedir.

Grafik 16. PM2.5 Kirliliğine Maruz Kalan Ortalama Halk (mikrogram/m3)



35 http://www.ttb.org.tr/eweb/yatagan/3.html E.T.: 07.06.2017

0

5

10

15

20

25

30

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015



http://www.ttb.org.tr/eweb/yatagan/3.html


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

271

PM kirliliği insan sağlığını tehdit eden çok önemli bir faktördür. Günümüzde, kentsel ve açık

alanlardaki hava kirliliğine bağlı nedenlerden 1,3 milyon insanın yaşamını yitirdiği tahmin

edilirken (Myllyvirta, 2014: 17), OECD’nin tahminlerine göre eğer önlemler alınmazsa 2050

yılına kadar dünya genelinde PM kirliliğine bağlı ölümler iki katından fazla artacak ve yılda

3,6 milyon seviyesine çıkacaktır. Ölümlerin çoğunluğu ise Çin ve Hindistan’da yaşanacaktır

(İncecik ve İm, 2013: 133). Bu durum PM kirliliğinin azaltılmaması durumunda insanoğlunun

geleceği için büyük riskler oluşturacağını göstermektedir.

Türkiye’de ise Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) yaptığı ölçümlere göre 12 farklı şehirdeki

PM2.5 seviyesi, WHO’nun kabul edilebilir olarak önerdiği sınırın üç katından fazladır. Ayrıca,

bu değerlerin Avrupa ve ABD’nin büyük şehirlerindeki genel değerlerin iki katından fazla

olduğu belirtilmektedir. Hava kirletici parçacıklara maruz kalıp kalmamak bireylerin seçimi

olmadığından, bu maddelerin salınımının engellenmesi gerekmektedir. Bu nedenle, ulusal,

bölgesel, hatta uluslararası kuruluşların bu konuda önlemler alması büyük önem taşımaktadır

(Myllyvirta, 2014: 17).

Türkiye’de ve Dünya’da PM2.5 salınımının en büyük nedenlerinden biri yakıt olarak kömür

kullanan termik santrallerdir. Greenpeace tarafından Avrupa ve Türkiye’deki termik

santrallerin sağlığa etkisini araştırmak amacıyla hazırlatılan raporda, Türkiye’deki 19 ve

AB’deki 300 kömürlü termik santral incelenmiştir. Rapora göre, Türkiye’de sadece 2010

yılında kömürlü termik santrallerin neden olduğu hava kirliliğine maruz kalan insanların ömrü

yaklaşık 10 yıl kısalmış ve aynı yıl kömürden kaynaklı ölümler trafik kazası kaynaklıların

yaklaşık 2 katı olmuştur. Buna ek olarak, raporda bahsi geçen kirliliğin, yine 2010 yılında

çeşitli nedenlerle 1,7 milyon işgünü kaybına neden olduğu belirtilmektedir (Myllyvirta, 2014:

11). Bu durum göz önünde bulundurulduğunda, hava kirliliğinin sadece sağlık yönünden değil

aynı zamanda ekonomik yönden de zararlı olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle, enerji kaynağı

olarak fosil yakıt (özellikle kömür) kullanımından vazgeçilmesi ve yenilenebilir enerji

kaynaklarına geçiş yapılması hem ekonomik hem de sağlık açısından gereklilik halini

almıştır.

Kamusal Kanalizasyon Sistemine Bağlı Halk

Kentsel atık su toplama sistemine bağlı ulusal yerleşik halkın toplam nüfusa yüzdesi olarak

gösterilmektedir. “Bağlı”, fiziksel olarak kamusal kanalizasyon ağı vasıtası ile atık su işleme

tesisine bağlı olmak manasına gelmektedir. Fosseptik tankları gibi kişiye ait özel tesisler bu

tanım içerisine girmemektedir (OECD, 2016: 18). Halkın çoğunluğunun kamusal

kanalizasyon sistemine bağlı olması, kişisel imkanlarla kurulan kanalizasyon sistemi sonucu

ortaya çıkabilecek çevre kirliliklerinin önüne geçmektedir. Bu nedenle, bu göstergenin artış

seyrinde olması olumlu bir işaret olarak algılanır.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

272

Grafik 17. Kamusal Kanalizasyon Sistemine Bağlı Halk (%)36



36 Bu gösterge için OECD toplam veya OECD Avrupa’ya ait değerler OECD veri bankasında bulunmadığından,

karşılaştırma için verisi bulunan ülkelerden İngiltere, Japonya ve Kore seçilmiştir.

50

60

70

80

90

199

4

199

5

199

6

199

7

199

8

199

9

200

0

200

1

200

2

200

3

200

4

200

5

200

6

200

7

200

8

200

9

201

0

201

1

201

2

Türkiye

90

92

94

96

98

100

İngiltere

60

65

70

75

80

200

0

200

1

200

2

200

3

200

4

200

5

200

6

200

7

200

8

200

9

201

0

201

1

201

2

201

3

201

4

Japonya

40

50

60

70

80

90

100

199

51

99

61

99

71

99

81

99

92

00

02

00

12

00

22

00

32

00

42

00

52

00

62

00

72

00

82

00

92

01

02

01

12

01

22

01

3

Kore



Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

273

OECD veri bankasından alınan Türkiye, İngiltere, Japonya ve Güney Kore’ye ait verilerle

oluşturulan grafik 17’den görüldüğü üzere, Türkiye’de kanalizasyon sistemine bağlı halk

oranı artan bir seyir izlemektedir. 1994 yılında halkın %52’si kamusal kanalizasyon sistemine

bağlı iken bu rakam 2012 yılında %83’e ulaşmıştır. Türkiye’de kırsal kesimde yaşayan halkın

genel olarak kendi imkanları ile kanalizasyon sistemi kurduğu dikkate alınırsa, rakamların

düşük çıkması şaşırtıcı bir durum değildir. Grafikteki verilere göre benzer durum Japonya ve

Güney Kore için de geçerlidir. İngiltere ise şehir olgusunu yüzyıllar öncesinden

oluşturduğundan, ülkedeki kanalizasyon sistemine bağlı halk oranı çok yüksektir. Bu durum,

kırsal kesimdeki halkın dahi kanalizasyon sistemine bağlı olduğunu göstermektedir ki, bu da

gelişmiş ülke olmanın göstergelerinden biridir.

Ekonomik İmkanlar ve Politik Karşılıkları Göstergeleri

Bu gruptaki göstergeler yeşil büyüme ile alakalı ekonomik imkanları yansıtmayı amaçlayan,

yenilenebilir enerji Ar-Ge kamu bütçesi ve enerji Ar-Ge kamu bütçesi göstergelerinden

oluşmaktadır. Bu göstergeler, yeşil büyümeye geçişi teşvik eden önlemlerin başarısını

incelemektedir. Bu göstergeler sayesinde yeşil büyümeye geçişteki politikaların etkinliğinin

değerlendirmesi yapılabilir (OECD, 2017: 16).

Yenilenebilir Enerji Ar-Ge Kamu Bütçesi

Hidrolik, jeotermal, güneş (termal ve PV), rüzgar ve dalga deniz enerjisi, yanıcı

yenilenebilirler (katı biokütle, sıvı biokütle, biyogaz) ve diğer yenilenebilir enerji

teknolojilerinin (yenilenebilir enerjideki tüm ölçme, gözlemleme ve teyit etme teknolojileri)

Ar-Ge çalışmaları için ayrılmış kamu bütçesidir ve toplam enerji Ar-Ge çalışmaları için

ayrılan kamu bütçesinin yüzdesi olarak verilir (OECD, 2016: 21).

Kamu birimlerinin (IEA tanımına göre hükümet, kamu acenteleri ve kamu bütçeli şirketler)

Ar-Ge bütçeleri tüm enerji türlerinin üretim, depolama, ulaşım, dağıtım ve rasyonel

kullanımları ile ilgili araştırma, geliştirme ve sunumunu karşılar. Bu ise basit araştırma (enerji

ile ilgili teknolojilerin geliştirilmesi amaçlı), uygulamalı araştırma, deneysel geliştirme ve

sunumu kapsar. Dağıtım ise IEA enerji Ar-Ge’sinden çıkarılmıştır. Ar-Ge tahminleri,

destekleyici (funder) açısından bir bütçe (yapan kişinin masrafı yerine) olarak rapor

edilmektedir. Kamu enerji Ar-Ge’si: (i) enerji kaynaklama, (ii) enerji taşıma, (iii) enerji

kullanma ve (iv) enerji etkinliğini arttırmaya yoğunlaşan tüm programları içerir. IEA

tarafından toplanan bu programlar, enerji alakalı 7 ana gelişme dalından biri ile ilgilidir

(OECD, 2016: 21):

Enerji etkinliği

Fosil yakıtlar (petrol, gaz ve kömür)

Yenilenebilirler

Nükleer bölünme veya füzyon

Hidrojen ve yakıt hücreleri

Diğer güç ve depolama teknikleri

Diğer cross-cutting teknolojileri ve araştırma


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

274

Bu gösterge hükümet tarafından yenilenebilir enerji kaynaklarına verilen önemin derecesini

göstermektedir. Bu nedenle, çevre ve ekonominin dışa bağımlılığı göz önünde

bulundurulduğunda bu göstergenin artış eğiliminde olması olumlu bir işaret olarak algılanır.

Grafik 18. Yenilenebilir Enerji Ar-Ge Kamu Bütçesi (%)37


karşılaştırma için verisi bulunan ülkelerden ABD, Almanya ve Japonya seçilmiştir.

0

10

20

30

40

50

60

199

2

199

3

199

4

199

5

199

6

199

7

199

8

199

9

200

0

200

1

200

2

200

3

200

4

200

5

200

6

200

7

200

8

200

9

Türkiye

0

5

10

15

20

25

30

ABD

0

10

20

30

40

Almanya

0

5

10

15

20

25

30

Japonya


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

275



Toplam enerji Ar-Ge çalışmaları için ayrılan bütçenin yenilenebilir enerji kaynaklarına

ayrılan kısmını gösteren grafik 18’den, Türkiye’nin yenilenebilir enerji kaynakları için daimî

bir yatırım çabası içinde olduğu söylenebilir. Fakat krizler ve ekonomik imkansızlıklar

nedeniyle bu çaba sekteye uğramıştır. Grafikten anlaşıldığı üzere 1995, 1996, 2001 ve 2007

yıllarında yenilenebilir enerji kaynakları Ar-Ge çalışmaları için ayrılan kamu bütçesi minimal

seviyelerde kalmıştır. Bunun nedeni, bu tarihlerde Türkiye’nin ekonomik krizler ile uğraşıyor

olmasıdır.

Son yıllarda, Türkiye’de yenilenebilir enerji Ar-Ge çalışmalarına verilen önem yavaş yavaş

artmaktadır. VIII. BYKP (2001-2015) döneminde belirlenen hedeflere ulaşmak için enerji

teknolojilerinin geliştirilmesine büyük önem verilmiştir. Bu bağlamda, Türkiye’de

yenilenebilir enerji kaynaklarının düzenlenmesi ve uygulanmasından sorumlu temel kuruluş

olan Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (ETKB), Mayıs 2005’te elektrik enerjisi üretimi için

yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanım kanununu kabul etmiştir. Haziran 2010’da ise

27605 sayılı Resmî Gazetede “Enerji Sektörü Araştırma-Geliştirme Projeleri Destekleme

Programının (ENAR)” yönetmeliği ETKB tarafından yayınlanmıştır. Ar-Ge harcamalarına

ayrılan bütçe istenilen oranda olmasa da ENAR programına 1 milyon TL ödenek ayrılmıştır

(Teke, 2013: 58).

Grafik 18’den görüleceği üzere, seçili ülkeler içerisinde Almanya yenilenebilir enerji

kaynakları üzerine en çok Ar-Ge çalışması yapan ülke konumundadır. Yıllar itibariyle Ar-Ge

çalışmalarını sekteye uğratmadan yapan Almanya, bu çalışmalarının meyvesini yenilenebilir

enerji konusunda dünyada sayılı ülkeler arasına girerek toplamaya başlamıştır. Grafikte dikkat

edilmesi gereken bir diğer husus ise ülkelerin genel itibari ile yenilenebilir enerji kaynaklarına

olan yatırımlarını arttırma eğiliminde olmalarıdır. Bunun nedeninin fosil yakıt rezervlerinin

dünya üzerinde belirli bölgelerde bulunması, yakın gelecekte tükenecek olması ve

kullanımının ekolojik dengeyi bozmaya başlamış olmasıdır. Buna, ülkelerin enerji arz

güvenliğini sağlamak için alternatif enerji kaynaklarına yatırımlarını arttırmaları da bir

etkendir.

Enerji Ar-Ge Kamu Bütçesi

Bu gösterge, yenilenebilir enerji kamu Ar-Ge bütçesinin daha geniş bağlamda ele alınmasını

sağlar. Kamu kurumlarından sağlanan enerji Ar-Ge verileri, her türlü enerjinin üretimi,

depolanması, taşınması, dağıtımı ve rasyonel kullanımı ile ilgili araştırma, geliştirme ve

gösterimini kapsar. Temel araştırmalar (enerji ile ilgili teknolojilerin geliştirilmesine yönelik),

uygulamalı araştırma, deneysel geliştirme ve gösterimini kapsar. Toplam kamu bütçesinin

enerji Ar-Ge (tüm enerji ile ilgili gelişmelerin) için ayrılmış kısmının GSYH’ya olan yüzdesi

olarak ifade edilir (OECD, 2016: 21-22). Enerji günümüz ekonomilerinin olmazsa olmazı

olduğundan, ülkelerin enerji konusunda yeni teknolojiler geliştirmesi uluslararası ortamda

rekabet gücünü arttırırken dışa bağımlığı önleyecektir. Dolayısıyla, bu göstergenin artış

seyrinde olması istenen bir durumdur.



Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

276

Grafik 19. Enerji Ar-Ge Kamu Bütçesi (%)38




karşılaştırma için verisi bulunan ülkelerden ABD, Almanya ve Japonya seçilmiştir.

0

0,001

0,002

0,003

0,004

0,005

1990199219941996199820002002200420062008

Türkiye

0

0,02

0,04

0,06

0,08

ABD

0

0,01

0,02

0,03

0,04

Almanya

0

0,02

0,04

0,06

0,08

0,1

0,12

Japonya



Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

277

Fosil yakıt kullanımının hem ekonomik (enerjide dışa bağımlılık, fosil yakıt rezervinin

tükenecek olması, vs.) hem de çevresel (sera gazı salınımı, çevre kirliliği, vs.) etkileri, ülkeleri

alternatif enerji kaynaklarına yönlendirmiştir. Ancak, yenilenebilir enerji kaynağına sahip

olmak bir ekonomi için yeterli değildir, enerji kaynağının yanı sıra o kaynaktan verimli bir

şekilde enerji üretecek ve ekonomi içerisinde verimli bir şekilde kullanacak teknolojilere

sahip olmak da gerekmektedir. Bu nedenle, ülkeler yenilenebilir enerji Ar-Ge çalışmalarına

hız vermişlerdir. Ancak, grafik 19’da görüldüğü gibi Türkiye’de Ar-Ge çalışmalarına

yeterince önem verilmemiştir (Teke, 2013: 59). Fakat bu hiç Ar-Ge çalışmasının olmadığı

manasına da gelmemektedir. EPDK’dan alınan bilgiye göre, 2014-2017 yılları arasında enerji

alanında 369 Ar-Ge başvurusu yapılmış ve bu projelerin 137’si kabul edilmiştir. Son 3 yılda

kabul edilen projelerin bütçesi 110 milyon TL’yi aşmıştır. EPDK ayrıca 2016-2021 dönemi

için toplam 220 milyon TL Ar-Ge bütçesi ayırmıştır39. Grafik incelendiğinde bu ödeneğin

yeterli olmadığı açıktır. Bu nedenle, Türkiye’nin hem enerji arz güvenliğini sağlamak hem de

uluslararası alanda rekabet gücünü arttırmak için Ar-Ge çalışmalarına yeterli önemin

verilmesi gerekmektedir.

OECD ülkelerinin çoğunda toplam Ar-Ge (özel ve kamu) yatırımları artmıştır. 2000 yılından

itibaren OECD genelinde hükümetlerin enerji ve çevre amaçlı Ar-Ge bütçesi sabit kalmış olsa

da birçok OECD ülkesinde toplam Ar-Ge bütçeleri artış göstermiştir. Seçili ülkeler içerisinde

Japonya, GSYH’dan Ar-Ge’ye ayrılan pay bakımından lider durumundadır. Japonya’yı takip

eden ABD’de genelde sabit bir seyir izleyen bu değer 2008 yılındaki krizden sonra ani bir

artış yaşamış ve sonra tekrar eski seviyesine dönmüştür. Almanya’da ise 2000 yılına kadar

azalma yaşanmasına rağmen bu tarihten sonra artan bir ivme kazanmış ve bu sayede Almanya

dünyada enerji konusunda sayılı ülkelerden biri haline gelmiştir.

Sosyo-ekonomik Bağlamdaki Göstergeler

Bu grupta, önemli arka plan bilgisi sağlayan, tarımda, sanayi ve hizmetlerdeki katma değer ve

reel GSYH göstergeleri bulunmaktadır. Bu göstergeler yeşil büyüme politika ve önlemlerinin

büyüme ve kalkınma üzerindeki etkilerinin izlenmesine yardımcı olur. Aynı zamanda, yeşil

büyüme göstergelerinin, yoksulluğun azaltılması ve sosyal eşitlik gibi hedeflerle bağlantısını

kurar (OECD, 2017: 16).

Reel GSYH Endeksi

Reel GSYH indeks olarak ifade edilir (2000=100). GSYH, piyasa ve hükümet üretimini ve

ortak ekonomik aktiviteyi ölçer. Fakat gayrisafi bir ölçüm olduğundan ne üretilen varlıkların

ne de tüketilen doğal varlıkların kaybettiği değer hesaba katılmaz. Bunun yanında Reel

GSYH’nın artması fiyat etkisinden arındırılmış gelir artışını ifade eder (OECD, 2016: 36).

Reel GSYH indeksi vatandaşların refah seviyesinin göstergesi konumunda olmasından dolayı

artış seyrinde olması olumlu bir işaret olarak algılanır.

39 http://enerjienstitusu.com/2017/10/19/enerjide-Ar-Ge-projelerinin-butcesi-111-milyon-lirayi-buldu/ E.T.:

25.01.2018

http://enerjienstitusu.com/2017/10/19/enerjide-ar-ge-projelerinin-butcesi-111-milyon-lirayi-buldu/


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

278

Grafik 20. Reel GSYH (2000=100)



Grafik 20’de Türkiye’nin ekonomik anlamda büyüme trendinde olduğu görülmektedir. 1994,

2000 ve 2001 krizlerinin derinden etkilediği Türkiye’nin Reel GSYH’sı kriz yıllarında düşüş

yaşamıştır. Ekonomik ortamda, kriz sürecinde yaşanan olumsuz etkiyi genellikle kriz sonrası

dönemde görülen toparlanma evresi takip etmektedir. Türkiye’de kriz dönemlerinden sonra

toparlanma evresine girmiş ve reel GSYH artış göstermiştir. Dikkat edilecek olursa 2001 krizi

sonrası toparlanma evresinde politikaların kararlılıkla uygulanmasının da etkisi ile büyüme

trendi diğer kriz sonrası dönemlerden daha yüksek olmuştur. Hatta bu dönemdeki büyüme

oranları OECD ortalamasından bile fazla olmuştur. Benzer şekilde, 2008 küresel krizi

nedeniyle tüm dünyada olduğu gibi 2009 yılında Türkiye’nin GSYH’sında bir düşüş

yaşanmıştır. Fakat 2000 krizinden sonra alınan ekonomik tedbirler sayesinde küresel kriz reel

sektörü belirli bir süre etkilemesine rağmen finansal sektörün istikrarlı yapısı sayesinde krizin

etkileri çabuk atlatılmış ve kriz öncesi başlayan büyüme trendi aynı kararlılıkta devam

etmiştir.

Tarım, Sanayi ve Hizmetler Sektörlerindeki Katma Değer

Ekonomik büyüme yolunda uygulanan politikaların sonuçlarını incelemede kullanılan

büyümenin sektörel analizi, ülkelerin rekabet gücünün karşılaştırılması açısından önem arz

eder. Bu analiz, tarım, sanayi ve hizmetler sektörlerinin GSYH’daki payları karşılaştırılarak

yapılır. Tarımdaki katma değerin kaynağı ISIC v3 1-5 bölümlerine uyan ürünler, tarım ve

hayvancılık kadar ormancılık ve avcılığı da kapsar (OECD, 2016: 36). Gelişmiş ülkelerde

tarım sektörünün GSYH’daki payı %1-3 arası değişirken gelişmekte olan ülkelerde bu oran

%50-60’lara çıkabilmektedir (Ceylan, 2011: 154-155). Gelişmiş ülkelerde GSYH çok yüksek

değerler aldığı için tarımdaki katma değer göreceli olarak düşük kalmaktadır. Bu nedenle,

gelişmekte olan ülkelerde bu göstergenin azalan bir seyir izlemesi olumlu bir işaret olarak

algılanabilir. Fakat bu gösterge yalnız başına değerlendirildiğinde yanıltıcı olabilir ve yanlış

sonuçların elde edilmesine neden olur. Çünkü bu değerin azalması GSYH’nın artmasından

değil tarımsal faaliyetlerdeki katma değerin azalmasından kaynaklanabilir. Bu nedenle, sanayi

ve hizmetlerin GSYH’daki payının yanı sıra GSYH değerleri de incelenmelidir. Grafik

21’deki verilerden Türkiye’de tarım sektörünün payının 2014 yılında %8 seviyesine kadar

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

Türkiye OECD-Avrupa OECD-Toplam



Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

279

düştüğü görülmektedir. Bu yıl içerisinde 125 milyar TL değerinde tarım sektöründen katma

değer elde edilmiştir40. Türkiye’nin GSYH’sının 2000 yılından sonra artış göstermeye

başladığı göz önünde bulundurulursa tarım sektörünün payının azalması olumlu bir işaret

olarak algılanabilir.

Grafik 21. Tarım Sektöründe Katma Değer (%)



OECD ülkelerinde, tarım sektörü yaklaşık %2 ile en az katma değer sağlayan sektör

konumundadır. Daha önce belirtildiği gibi bu düşüşün nedeni tarım ürünlerindeki azalma

değil GSYH değerlerinin çok yüksek boyutlara ulaşmasından ve tarım sektörünün katma

değerinin diğer sektörlere göre daha az olmasından kaynaklanmaktadır. OECD içerisinde

tarım sektörünün payının en yüksek olduğu ülkeler %8 ile Türkiye ve %6 ile Yeni Zelanda’dır

(OECD, 2017: 26).

Sanayideki katma değer, GSYH’nın yüzdesi olarak verilir. Sanayi sektörü, ISIC v3 10-45

bölümlerine uyar ve madencilik, imalat, yapı, elektrik, su ve petroldeki katma değeri içerir

(OECD, 2016: 36). Ekonomisi güçlü gelişmiş ülkelerin ekonomik geçmişleri incelendiğinde,

öncelikle tarım daha sonra sanayi ve hizmet sektörünün ekonomide en büyük paya sahip

olduğu görülmektedir (Eser Özen, 2015: 141). Sanayi devriminden önce tüm ülkelerin

ekonomisinin tarıma dayalı olduğu bilinmektedir. Sanayi devrimi ile dönüşüm sürecine hızlı

adapte olan ülkeler sanayilerini geliştirmiştir. Bu ülkeler belirli bir kalkınmışlık seviyesine

ulaşana kadar önce sanayi sektörü ve daha sonra hizmetler sektörü en büyük katma değeri

sağlamıştır. Sonuç olarak hizmetler sektörünün ağırlığını arttırması ile gelişmiş ülkelerde

sanayi üretiminin payı %25-35 civarına gerilemiştir. OECD genelinde ise sanayinin payı

yıllar itibariyle azalarak %25’in altına inmiştir. Ülke bazında bakıldığında OECD içerisinde

sanayi sektörünün payı en yüksek olan ülkeler, yaklaşık %40 ile İrlanda, Güney Kore ve Çek

Cumhuriyeti’dir (OECD, 2017: 26)

40https://anahtar.sanayi.gov.tr/tr/news/tarimda-verimlilik-sorunu-tarimdan-sanayiye-is-gucu-transferi-ve-zirai-gayrimenkul-yatirim-ortakliklari/6273 E.T.: 25.01.2018

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18



https://anahtar.sanayi.gov.tr/tr/news/tarimda-verimlilik-sorunu-tarimdan-sanayiye-is-gucu-transferi-ve-zirai-gayrimenkul-yatirim-ortakliklari/6273

https://anahtar.sanayi.gov.tr/tr/news/tarimda-verimlilik-sorunu-tarimdan-sanayiye-is-gucu-transferi-ve-zirai-gayrimenkul-yatirim-ortakliklari/6273


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

280

Grafik 22. Sanayi Sektöründe Katma Değer (%)



Grafik 22’de görüldüğü gibi Türkiye GSYH’sında sanayinin payı gün geçtikçe

azalmaktadır. 2000’li yıllardan önce %30 bandının üzerinde bulunan sanayinin payı 2000

yılında %30’un altına düşmüş ve azalma trendini devam ettirmiştir. 2009 yılında finansal kriz

nedeniyle tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de sanayi sektörünün payında ani bir düşüş

yaşanmıştır. Bunun nedeni kriz sonucu azalan sanayi üretimidir. Aynı dönemde, GSYH’nın

da düştüğü göz önünde bulundurulduğunda sanayi üretiminin krizden ne kadar etkilendiği

görülmektedir.

Hizmet sektöründeki katma değer de GSYH’nın yüzdesi olarak verilir. Hizmetler, ISIC v3 50-

99 bölümlerine uyar ve toptan ve perakende satış (otel ve restoranlar dahil), taşıma ve orta

dereceli finansal hizmetler kadar eğitim, sağlık, emlak servisleri gibi hükümet, finansal,

profesyonel ve kişisel servislerin katma değerini içerir (OECD, 2016: 36-37).

Grafik 23. Hizmet Sektöründe Katma Değer (%)

0

5

10

15

20

25

30

35

40


40

45

50

55

60

65

70

75

80




Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

281



OECD ülkelerin de katma değer en çok hizmetler sektöründen elde edilmiştir (%73).

Hizmetler sektörünün payı en yüksek olan ülkeler ise Lüksemburg, Yunanistan, İngiltere ve

Fransa’dır (OECD, 2017: 26). 2000 yılından sonra, OECD genelinde %70-75 bandında iken

Türkiye’de %60-65 civarındadır. Sanayi sektörünün tersine, hizmet sektörü 2000 yılı öncesi

%60 bandının altında iken, 2000 yılında %60 seviyesine çıkmış ve bu tarihten sonra artan bir

trend göstermiştir. 2009 yılı finansal krizinin, hizmetler sektörü üzerinde sanayi sektörünün

tersi bir etkisi olmuştur. Krizin etkisi ile sanayi üretimi azaldığı için hizmetler sektörünün

GSYH’daki payında göreceli yükselme olmuştur. Belirtmek gerekir ki bu artışın nedeni

hizmetler sektörünün yarattığı katma değerin artmasından ziyade sanayi sektörünün payının

düşmesinden kaynaklanmaktadır.

Kişi Başı Reel GSYH

Kişi başı GSYH ($/kişi) satın alma gücü paritesine (SGP) göre 2010 sabit fiyatlarıyla ifade

edilmektedir. Kişi başı GSYH ülkenin nüfusunun ekonomik zenginliğini ölçmektedir. Fakat

ortalama değer olduğundan gelir dağılımını yansıtmamaktadır. Dahası, gelirin gayrisafi

ölçümüdür ve ne üretilen varlıkların ne de tüketilen doğal varlıkların kaybettiği değer hesaba

katılmaktadır (OECD, 2016: 37). Kişi başı reel GSYH vatandaşların ortalama refah

seviyesininim bir göstergesi konumunda olduğundan artış seyri izlemesi istenen bir durumdur.

2000-2015 döneminde, OECD ülkelerine ait kişi başı reel GSYH değerinde ülkeler arasında

büyük farklılıklar gözlemlenmiştir. OECD toplamında %17 oranında artan kişi başı reel

GSYH, İtalya ve Yunanistan’da %7 azalırken, Lüksemburg, Litvanya, Hindistan ve Çin’de

%100’den fazla artış göstermiştir (OECD, 2017: 26). Kişi başı GSYH değeri, OECD

ülkelerinde genel olarak artan bir seyir izlemiştir. Finansal krizden önce 36 bin Dolar

seviyesinde iken, krizin etkisi ile 34 bin Dolar seviyesine düşmüştür. Krizden sonraki

toparlanma evresini iyi değerlendirerek 2015 yılında 37 bin Dolar seviyesini aşmıştır.

Dünya bankasının yaptığı sınıflandırmada üst-orta gelir grubunda bulunan Türkiye’nin kişi

başı reel GSYH’sı OECD ülkelerinin genelinde olduğu gibi artış eğilimindedir. 2000 yılına

kadar 10-12 bin Dolar bandında seyreden kişi başı GSYH, bu tarihten sonra ülke

ekonomisinin atılım yapması ile 2007 yılında 16 bin Dolar sınırına dayanmıştır. Tüm dünyada

olduğu gibi 2008 krizinin etkisi ile düşüş yaşayan kişi başı reel GSYH, 2009 yılında yaşadığı

düşüş sonrası tekrar artış trendini yakalayarak 2015 yılında 20 bin Dolara yaklaşmıştır.



Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

282

Grafik 24. Kişi Başı Reel GSYH ($)



Önceki başlık altında incelenen büyümenin sektörel analizinde, sektörel paylara göre Türkiye

gelişmiş ülkelerden çok az farklılık göstermektedir. Gelişmiş ülkelere göre Türkiye’nin tarım

sektörünün payı %6-7 oranında fazla iken hizmet sektörünün payı %5-6 oranında düşük

olarak görülmekteydi. Fakat kişi başı GSYH değerlerine bakılacak olursa Türkiye’deki kişi

başı GSYH’nın gelişmiş ülkelerdekinin yaklaşık yarısı kadar olduğu aşikârdır. Dolayısıyla,

Türkiye’nin henüz gelişmiş ülkelerle yarışacak kapasiteye ulaşmadığı söylenebilir.

Değerlendirme

Türkiye’nin yeşil büyüme yolunda attığı adımlar, ekonominin çevre ve kaynak verimliliği,

doğal varlık tabanı, yaşam kalitesinin çevresel boyutu, ekonomik fırsatlar ve politik

karşılıkları ve sosyo-ekonomik bağlam olmak üzere beş grup altında incelenmiştir. Bu beş ana

gruptan alınan seçili 23 göstergenin incelenmesi sonucu elde edilen sonuçlar tablo 3’te

verilmiştir.

Tablo 3. OECD Göstergeleri Değerlendirme Tablosu

Gösterge Olması İstenen

Eğilim

Türkiye’deki

Eğilim

Çevre ve Kaynak Verimliliği

Üretim Tabanlı Karbondioksit Salınımı ↓ ↑

Üretim Tabanlı Karbondioksit Verimliliği ↑ ↑

Tüketim Tabanlı Karbondioksit Salınımı ↓ ↑

Tüketim Tabanlı Karbondioksit Verimliliği ↑ ↓

Enerji Yoğunluğu ↓ ↑

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000




Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

283

Enerji Verimliliği ↑ ↑

Toplam Birincil Enerji Arzı ↓41 ↑

Yenilenebilir Enerji Arzı ↑ ↑

Elektrik Üretiminde Yenilenebilir Enerjinin Payı ↑ ↑

Kişi Başına Düşen Kentsel Atık ↓ ↓

Geri Dönüşüm Yapılan Kentsel Atık ↑ ↓

Doğal Kaynak Tabanı

Su Sıkıntısı ↓ ↑

Tarım Alanı ve Tarıma Elverişli Arazi ↔ ↓

Orman Arazisi ↑ ↑

Yaşam Kalitesinin Çevresel Boyutu

Hava Kirliliğine Maruz Kalan Halk (PM2.5) ↓ ↑

Kamusal Kanalizasyon Sistemine Bağlı Halk ↑ ↑

Ekonomik İmkanlar ve Politik Karşılıkları

Yenilenebilir Enerji Ar-Ge Kamu Bütçesi ↑ ↑

Enerji Ar-Ge Kamu Bütçesi ↑ ↔

Sosyo-ekonomik Bağlam

Reel GSYH Endeksi ↑ ↑

Tarımdaki Katma Değer %1-3 %8

Sanayideki Katma Değer %25-35 %26

Hizmetlerdeki Katma Değer %70-75 %65

Kişi Başı Reel GSYH ↑ ↑

Tabloda 3’te listelenen sonuçlar doğrultusunda, Türkiye’nin yeşil büyüme yolunda atmış

olduğu adımlar şöyle özetlenebilir;

Ekonominin çevresel verimliliği ve kaynak verimliliği: Bu gruptaki incelenen 10

göstergenin beşinde Türkiye olumsuz gelişme göstermiştir. Göstergeler

incelendiğinde, Türkiye’nin temiz enerji elde etme ve bu enerjiyi verimli kullanma

41 Göreceli olarak artışın ithalata bağımlı olmasından dolayı azalan seyir istenen durumdur.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

284

konusunda sorunlar yaşadığı görülmektedir. Bu nedenle, Türkiye’nin öncelikle

yenilenebilir enerji kaynaklarına yatırımlarını arttırması ve ekonominin yapısını

yenilenebilir enerji kaynaklarına uygun hale getirerek fosil yakıt bağımlılığından

kurtulması gerekir.

Doğal varlık temeli: Bu gruptaki göstergelerden su kaynakları hem azalmaktadır hem

de su sıkıntısı makul sınırların dışına çıkma eğilimindedir. Bu nedenle, temiz su

kaynaklarını korumaya yönelik çalışmaların arttırılması gereklidir. Orman arazilerinde

artış gözlense de ormanlık alan yüzdesi yeterli seviyede değildir. Ormanların dünyanın

akciğeri pozisyonunda olduğu düşünülürse, yeni orman arazileri oluşturmaya yönelik

çalışmalar arttırılırken mevcut orman arazilerinin de korunması gereklidir.

Yaşam kalitesinin çevresel boyutu ve ekonomik fırsatlar: Bu grupta incelenen

göstergelerden hava kirliliğine maruz kalan halk oranı Türkiye’de son yıllarda artış

göstermektedir. Parçacıklı maddelerin insan sağlığı için ne kadar zararlı olduğu göz

önünde bulundurulursa, hava kirliliğinin ortaya çıkmasına neden olan aktivitelerin

(özellikle kömür kaynaklı termik santrallerin) engellenmesi büyük önem arz

etmektedir. Bu gruptaki diğer gösterge olan kamusal kanalizasyon sistemine bağlı halk

oranı yıllar itibariyle artış göstermiş olmasına rağmen henüz gelişmiş ülkeler

seviyesine ulaşamamıştır.

Ekonomik fırsatlar ve politik karşılıkları: Bu gruptaki göstergelerin her ikisi de

artış göstermektedir ancak Ar-Ge çalışmalarına ayrılan bütçe dünyanın çok

gerisindedir. Dolayısıyla, yeterli olduğu söylenemez. Bu nedenle hükümet, bu konuda

çalışmalarını arttırarak hem Ar-Ge çalışmaları için daha yüksek bütçe ayırmalı hem de

bu çalışmaların sonucunda ortaya çıkacak yenilikleri verimli kullanacak çalışmalar

yapmalıdır.

Sosyo-ekonomik Bağlam: Bu gruptaki ekonominin sektörel paylarının gelişmiş ülke

seviyelerine yaklaşması olumlu bir durumdur ancak kişi başı reel GSYH değeri hala

gelişmiş ülke seviyesinin çok altındadır. Kişi başı reel GSYH’yı arttırmak için

çevrenin göz ardı edilmediği, düşük karbonlu ve kaynak verimli bir ekonomiyi

hedefleyen politikalar belirlenmelidir.

Sonuç

Bu çalışmada kullanılan seçili 23 OECD yeşil büyüme göstergesinin incelenmesi sonucunda

Türkiye'nin bu göstergelerin 15’inde istenilen yönde gelişme göstermektedir. Bu durum

sevindirici bir gelişme olsa da ülkenin özellikle ekonominin çevre ve kaynak verimliliği

alanında gelişme sağlamalıdır. Yenilenebilir enerji kaynaklarına yapılan yatırımların

arttırılarak, elde edilen enerjinin verimli bir şekilde kullanılması sağlanmalıdır. Bu bağlamda,

enerji ar-ge kamu bütçesinin de arttırılması ve dışa bağımlılığın azaltılması gerekmektedir.

Kaynakça

Ateş, S. A. & Ateş, M., 2015. Sosyo-Ekolojik Dönüşüm Karşısında Türkiye: Bir Alternatif

Olarak Yeşil Büyüme. Siyaset, Ekonomi ve Yönetim Araştırmaları Dergisi, 3(4).

Bozoğlu, B., 2017. Hava Kirliliği Raporu 2016, TMMOB Çevre Mühendisleri Odası,

http://www.cmo.org

http://www.cmo.org/


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

285

BP (British Petroleum), 2015. BP Statistical Review of World Energy 2015, BP publishing.

Ceylan, C., 2011. Küreselleşmenin sektörel etkileri araştırma projesi. Küresel Ekonomik

Araştırmalar, İTO yayınları, Yayın 2010-98.

Eser Özen, A., 2015. Seçilmiş Göstergelerle Türkiye İmalat Sanayiinin Analizi. Nevşehir

Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, 5(1), s.140-162

İncecik, S., & İm, U., 2013. Megaşehirlerde hava kalitesi ve İstanbul örneği. Hava Kirliliği

Araştırmaları Dergisi, 2(4), 133-145.

Lee, J. W., Jung H. S., & Lee, T. J. 2012. Korea’s Green Growth based on OECD Green

Growth Indicators, Statistics Korea.

MMO, 2012. Dünya’da ve Türkiye’de Enerji Verimliliği, Genişletilmiş 3. Baskı, Ankara:

TMMOB Makina Mühendisleri Odası Oda Raporu, Yayın No: MMO/589,

Myllyvirta, L., 2014. Sessiz Katil: Türkiye neden kömürlü termik santrallerden vazgeçip yeşil

enerjiye geçmeli?. çev. Ezgi Acar, Beyoğlu-İstanbul: Greenpeace Akdeniz.

OECD, 2011. Towards Green Growth Monitoring Progress OECD Indicators, Paris: OECD

Publishing.

OECD, 2012. Green Growth and Developing Countries- A Summary for Policy Makers, Paris:

OECD Publishing.

OECD, 2014. Green Growth Indicators 2014, Paris: OECD Publishing.

OECD, 2016. Green Growth Indicators – Database Documentation, OECD Publishing.

OECD, 2017. Green Growth Indicators 2017, Paris: OECD Publishing.

OGM, 2016. Türkiye Orman Varlığı Kitabı- 2015, Orman ve Su İşleri Bakanlığı Genel

Müdürlüğü, Yayın No:115, Ankara: Envanter Serisi No:17.

Teke, O., 2013. Dünyada ve Türkiye’de Yenilenebilir Enerji AR-GE Stratejilerinin

Değerlendirilmesi. Mühendis ve Makina, 54(640), s. 54-62.

Uyduranoğlu Öktem, A., & Aksoy, A., 2014. Türkiye’nin Su Riskleri Raporu, İstanbul:

WWF-Türkiye, ISBN: 978-605-86596-7-4

Uysal, D., Yılmaz, K. Ç., & Taş, T., 2015. Enerji ithalatı ve Cari açık ilişkisi: Türkiye Örneği.

Anemon, Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3(1), s.63-78.

Yılmaz, A. & Bozkurt, Y., 2010. Türkiye’de Kentsel Katı Atık Yönetimi Uygulamaları ve

Kütahya Katı Atık Birliği (KÜKAB) Örneği. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari

Bilimler Fakültesi Dergisi, 15(1), s.11-28.

Yiğitbaşıoğlu, H., 2000. Türkiye’de Tarım Topraklarının Kullanımında Yapılan Başlıca

Yanlışlıklar ve Bunlara Bir Örnek: Eskişehir. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya

Fakültesi Dergisi, 40(3-4), s.3-12


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

286

Žitnik, M., Šteharnik, M., & Rutar, T., 2014. Green growth indicators for Slovenia, Ljubljana:

StatistiČni urad Republike Slovenije, ISBN 978-961-239-313-7.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

287

THE IMPACT OF LIQUIDITY STRUCTURE ON FIRM’S PROFITABILITY OF

LISTED COMPANIES ON BIST MANUFACTURING INDEX

Zeynep Türk42, Samet Evci43, İbrahim Sakin44

Abstract

The liquidity structure of the firm is one of several factors that influence the profitability of

the firm. The overinvestment in liquid assets may negatively affect the profitability of the

firms because the lack of return on alternative investment opportunities affects the firm

profitability. On the other hand, insufficient liquid assets investment may cause disruption of

routine operations activities. In this case, it is vitally important to develop a better balance

between the liquid assets and firm profitability.

The purpose of this paper is to investigate the influence of financial ratios in predicting firm’s

profitability by using panel data analysis derived from two-way random effects model. A

sample of 36 manufacturing industry firms listed on BIST for the period between 2006 and

2016 was selected. In this study, while acid test ratio, cash ratio, and current assets/total assets

ratio are used a measure of firm’s liquidity structure; return on assets (ROA) is used a

measure of firm’s profitability. This paper describes liquidity structure measures, acid test

ratio, cash ratio, and current assets/total assets ratio were used as independent variables and

return on assets (ROA) was used as the dependent variable. The study applies regression

analysis to determine factors affecting firm’s profitability. The analysis results indicate that a

positive relationship is determined between acid test ratio, current assets/total assets ratio and

return on assets. On the other hand, cash ratio is negatively associated with return on assets.

Keywords: Liquidity Structure, Profitability, Return on Assets, Financial Ratios, Panel Data

Analysis

1. Introduction

The firm’s profitability is affected by many factors such as the sector, firm size, management

style, economic conjuncture, investment decisions. Besides, the recent literature provides

evidence that the liquidity structure is a significant indicator of the firm’s profitability.

Pimental, Vraga, and Nova (2010) examined whether or not liquidity ratios were able to

predict firm’s profitability. The results show that the relationship between the dependent and

the independent variables is significant. They suggest that high liquidity ratios refer to lower

profitability. However, Hirigoyen (1985) argues that liquidity ratios have positive relationship

between return on assets. The conclusion in his paper argues that a low liquidity structure

would cause to low firm’s profitability because of a higher need for loans. Molyneux and

Thornton (1992) show that firms with a low level of liquidity structure significantly

outperform firms that have a high level of liquidity structure. Emerging literature supports

42 Prof. Dr., Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İşletme Bölümü. 43 Dr. Öğretim Üyesi, Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, UTLB. 44Arş. Gör., Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi, İİBF, İşletme Bölümü, *sorumlu yazar.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

288

that the level of a firm’s liquidity structure is a significant indicator of the profitability. In this

context, liquidity management plays a critical role in the business management (Durah,

Rahman, Jamil and Ghafeer, 2016, p.435).

The planning and controlling of liabilities and assets assist to have an effective liquidity

management, thus, firms keep short-term obligations under control and avoid overinvestment

in these assets. Effective liquidity management is particularly important for manufacturing

companies because the ratio of current assets with higher liquidity in the total assets is higher

in the manufacturing sector.

Manufacturing companies usually keep their liquidity in the form of cash, cash equivalent,

marketable securities, and inventories. The overinvestment in these assets may affect the

profitability of the firm. (Rocca, Rocca, and Cariola, 2007, p. 80).

This study intends that decide the effect of liquidity structure on the firm’s profitability. We

examine this relation with the panel data analysis for 36 manufacturing industry firms. Our

sample spans the period between 2006 and 2016.

The dependent variable, return on assets (ROA), is often preferred as an indicator of the firm's

profitability. The set of fundamental variables consists of, Acid test ratio, Cash ratio and

Current Assets/Total Assets ratio as an indicator of the firm's liquidity structure.

The current assets/total assets ratio is approximate %52 in this study for 36 manufacturing

industry firms for the period between 2006 and 2016. Thus, it is critical to determine the

relationship between firm’s liquidity structure and profitability. This paper provides to the

sector managers through the managing of liquid assets and making investment decisions to

these assets. The findings of the study also contribute to the literature by showing that the

level of a firm’s liquidity structure gives a picture of the manufacturing firm’s profitability.

The remainder of this paper is structure as follows. In section II, the previous literature is

briefly reviewed. Section III describes empirical methodology. Section IV presents the data

and hypotheses for the analysis and then, the result of the study will be presented. Finally,

section IV draws the conclusions.

2. Literature Review

The researchers use financial ratios in the firms’ performance indicator in a predictive way.

This foundation comes from the strong relationship between profitability and financial ratios

and many studies have analyzed this connection between these. The aim of this section is to

examine the model and the literature that have been in predicting firms’ performance by using

financial ratios. The financial ratios emerged as the main indicators of determining the firms’

performance at the beginning of the 1970s and have remained it is important since then.

There are many studies to test the relationship between financial ratios and return on assets by

using panel data analysis. However, these studies are not the only ones testing the predictive

of return on assets models by using panel data analysis. Several models have been used in the

literature in the attempt of predicting return on assets. These are, in general, the OLS

regression model, C5.0 decision tree algorithms and neural network and panel data analysis.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

289

Previous literature documents that firms that have high liquidity structure tend to earn a lower

return on assets. Molyneux and Thornton (1992) examined the effect of financial ratios in

return on total assets for eighteen European countries for the period between 1986 and 1989.

According to their results, a negative relationship exists between liquid assets/total assets ratio

and return on total assets.

Padachi (2006) provide a link between performance of firms and working capital

management. A panel data analysis was applied for the period between 1998–2003.

According to results, operating profit margin and capital management are significantly

positively related to return on total assets, however, working capital management and current

assets/total assets ratio are significantly negatively related to return on assets.

Oz and Gungor (2007) performed a research in the relationship between financial ratios and

profitability by using panel data analysis in manufacturing sector of Turkey from 1992 to

2005. The result showed that accounts receivable, accounts payable and inventory turnover

have a negative impact on firm’s performance.

Samiloglu and Demirgunes (2008) analyzed the relationship that exists between working

capital and firm’s profitability by using multiple regression models. Working capital

performance measures return on assets (ROA) was used as dependent variable and financial

ratios were used as dependent variables. They found that there is a negative relationship

between account receivables in days, inventory turnover in days, leverage ratio and return on

assets. In contrast, the correlation between growth in sale and return on assets is negative.

Uyar (2009) examined the ability of cash conversion cycle to explain firm's profitability. The

results of the study indicate that cash conversion cycle was significantly associated with

return on assets.

Akbulut (2011) examines financial indicator of working capital management in Turkey to see

whether there is a relationship between financial indicator and firm's profitability. Findings

show that a negative relationship between working capital management and firm profitability

were found.

Saleem and Rehman (2011) used linear regression model based on liquidity ratios to explain

firm’s profitability. They selected 26 oil and gas companies listed on the Pakistan Karachi

Stock Exchange for the period 2004-2009. They document a significant negative relation

between liquidity ratios and firm’s profitability.

Saldanlı (2012) analyzed the association between liquidity management and profitability of

Turkish manufacturing sector companies. Findings show that return on assets is negatively

associated with both current ratio and acid-test ratio.

Quayyum (2012) examined the usefulness of financial ratios and other data for modeling the

profitability of cement companies. Quayyum shows that inventory turnover period, cash

conversion cycle, current ratio and quick ratio contain predictive information about return on

assets. While a positive relation exists between firm’s profitability and both current and acid

test ratios, there is a negative relationship between inventory turnover period and return on

assets.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

290

Priya and Nimalathasan (2013), examined the financial ratios for 32 manufacturing firms that

entered relations with return on assets in Sri Lanka for the period 2008-2012. According to

the results of research, the relationship between inventory sales period and return on assets

(ROA) is significant and similar for current ratio.

Ehiedu (2014) has evaluated probability performance of corporate entities in relation to price-

earnings ratios. This study covers Nigeria Stock Exchange (NSE) industrial sector. According

to the findings, a positive relationship exists between current ratio and return on assets.

Besides, an insignificant relation exists between acid-test ratio and return on assets.

Cetenak and Acar (2016) reviewed the effect of liquidity ratios on profitability by using panel

VAR and system GMM method in industry firms listed by BIST over the period of 1992-

2002. They found that the relationship between liquidity and profitability is positive.

3. Methodology

This study used panel data analysis in order to determine whether or not liquidity structure of

a firm plays an important role on return on assets in the listed companies in BIST. Panel data

analysis, which is a statistical method, allows us to construct and test both in time series and

cross-sectional. Panel data analysis provides more consistent information by combining the

time series and cross-sectional dimension, and also controls individual heterogeneity,

meaning that individuals, firms, or countries are heterogeneous (Baltagi, 2001, p. 1). For this

reason, it is necessary to create models that include characteristics of variables such as

individuals, firms, or countries etc.

There are basically three different models in panel data analysis. These are pooled regression

model, fixed effects model and random effects model (Greene, 2002, p. 285).

In the pooled regression model, an intercept and slope coefficient constant across cross-

sectional and time. One-way and two-way panel data models have been developed for pooled

regression model in accordance with the model's influence on time and unit effects (Yerdelen

Tatoğlu, 2016, p. 37-42). In this context, the pooled regression model, with both slope and

intercept coefficients are the same, is shown below:

𝑌𝑖𝑡 = 𝛼0 + ∑ 𝛼𝑘𝑋𝑘𝑖𝑡 + 𝑒𝑖𝑡

𝐾

𝑘=1

Both one-way and two-way panel data models are also configured in two ways, which are

fixed effects and random effects model. In the fixed effects model, while the intercepts may

vary across time or groups, the slope coefficient is constant (Güriş, 2018, p.16-24).

Fixed one-way effects model is shown below.

𝑌𝑖𝑡 = 𝛼𝑖 + ∑ 𝛼𝑘𝑋𝑘𝑖𝑡 + 𝑒𝑖𝑡

𝐾

𝑘=1

Fixed two-way effects model is shown below.

𝑌𝑖𝑡 = 𝛼0 + 𝜇𝑖 + 𝜆𝑡 + 𝛽𝑋𝑖𝑡 + 𝑒𝑖𝑡


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

291

In the random effects model, the error variances may vary across groups and time and the

slope coefficient is constant (Baltagi, 2001, p. 14-15, 35-39).

Random one-way effects model is shown below.

𝑌𝑖𝑡 = 𝛼𝑖 + 𝛽𝑋𝑖𝑡 + 𝑒𝑖𝑡

𝛼𝑖 = �̅� + 𝜇𝑖

𝑢𝑖𝑡 = 𝜇𝑖+𝑒𝑖𝑡

Random two-way effects model is shown below.

𝑌𝑖𝑡 = 𝛼0 + 𝛽𝑋𝑖𝑡 + 𝑒𝑖𝑡

One-way and two-way panel data models have been developed for panel data analysis in

accordance with the influence of time and unit effects. First, Redundant Fixed Effects test

compares the pooled regression model and random effects model by analyzing the one-way

and the two-way effect. After determining unit and time effects, the LM test, developed by

Breusch and Pagan (1980), is performed to compare the pooled regression model and random

effects model. Hausman Specification Test (Hausman, 1978) determines if the fixed effects or

random effects model is appropriate model for the research analysis in this study. In the

Hausman test, while the null hypothesis suggests that the random effects model is the

appropriate model, the alternative hypothesis recommends fixed effects model is the

appropriate model for the model. Hausman test is shown below.

𝐻 = (�̂�𝑆𝐸 − �̂�𝑅𝐸)′ (𝑉𝑎𝑟(�̂�𝑆𝐸 − �̂�𝑅𝐸))−1

(�̂�𝑆𝐸 − �̂�𝑅𝐸)

The purpose of this study is to reveal whether there is a significant relationship between

profitability of a firm and liquidity structure in the listed companies in BIST or not. To this

end, the following hypotheses are formulated:

Hypothesis H0a: There is no significant relationship between return on assets and acid-test

ratio in BIST.

Hypothesis H0b: There is no significant relationship between return on assets and cash ratio in

BIST.

Hypothesis Hoc: There is no significant relationship between return on assets and Current

Assets/Total Assets ratio in BIST.

In order to test a hypothesis in statistics, we define the following regression model.

ROAit= α0 + β 1ATit + β 2CASHit + β 4CATAit + it

ROA : Return on assets

AT : Acid-test ratio

CASH : Cash ratio

CATA : Current Assets/Total Assets ratio

βα : intercept

t : time specific effect


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

292

i : cross section specific effect

it : error term effect

4. Data and Variables

The purpose of this article is to examine the relationship between liquidity structure measured

by acid test ratio, cash ratio and Current Assets/Total Assets ratio and firm’s profitability

measured by return on assets through panel data analysis. The data of 36 manufacturing

industry firms listed on BIST for the period between 2006-2016.

Return on Assets (ROA): it is a type of ratio that shows the percentage of profit. ROA is often

preferred as an indicator of the firm's performance in literature (Vieira, 2010, p. 7).

ROA is calculated:

The acid-test ratio: It focuses on the ability of a firm to meet its short-term liabilities. This

ratio is strong indicator of the quick short-term solvency position of a firm. A good acid test

ratio should be 1:1 or higher; however, it depends on many factors such as sector, economic

conjectures etc. (Mahavidyalaya, Niranjan and Suvaran, 2010, p. 27).

The basic formula for the acid-test ratio is:

Cash ratio: It is a measurement of the capability of a company to pay off its short-term

obligation by using only its cash and cash equivalents. The level of cash ratio is one of the

most useful ratios to measure firm’s liquidity structure. A low and high cash ratio may be an

indicator of company's inefficient financial position. Cash ratio is used by many analysts as a

measure of liquidity indicator because it allows temporal or cross-sectional comparison

possible (Eljelly, 2004, p. 48).


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

293

Current Assets/Total Assets ratio: It indicates the relationship between the investment in

current assets and total assets. A company with high Current Assets/Total Assets ratio

indicates high liquidity but as the same time a higher investment in current assets causes

decrease of profitability. Thus, determining the optimum level of current assets is an essential

factor in profitability success (Al-Afeef and Al-Qudah, 2015, p. 15). Current Assets/Total

Assets ratio is calculated as follows:

5. Empirical Results

In this study, the effects of CASH, AT and CATA on ROA were examined by panel

regression analysis through 396 panel data observations of 36 manufacturing industry firms

listed on BIST for 2006-2016 period. In this context, firstly the redundant fixed effects tests

were carried out to check one-way and two-way effects in the fixed effects model. According

to redundant fixed effects tests results in Table 1, the two-way fixed effects model is adequate

because the probability values of the f-statistic for all three tests are smaller than the 1%

significance level.

After the analysis of two-way fixed effects model, the LR test was applied with maximum

likelihood method to analyze one-way and two-way effects in the random effects model. For

the calculated test statistics for two-way, cross-section and time effects, the null hypotheses

are rejected according to the 1% significance level since 86.453, 6.953 and 104.396.

According to the Table 2, a two-way effect in the panel data model was determined.

Breusch-Pagan LM test was used to decide between the pooled model and random effects

model. According to the null hypothesis, the pooled model is suitable against the random


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

294

effects model. The findings of the test are given Table 3. Findings show that the null hypothesis is rejected at 1% significance level, and the random effects model is appropriate.

After determining that pooled model is not appropriate, the Hausman test will be applied to

choose the fixed or random effects model (Hausman 1978). While the null hypothesis in the

Hausman test prefers the random effects model, the alternative hypothesis prefers the fixed

effects model. According to the test results are given in Table 4, the null hypothesis is not

rejected at 1% significance level and thus, the random effects model should be applied.

The findings of the random effects panel data model are reported in Table 5 show that there is

a heteroscedasticity problem in the model. Wald test was used to detect heteroscedasticity in

the regression model. In addition to this test, Levene, Brown and Frosythe test was applied to

examine homogeneity of variance. According to the results of Levene, Brown and Frosythe

test the null hypothesis is rejected at 1% significance level and heteroscedasticity problem

exists in the model. Baltagi-Wu tests were applied to determine autocorrelation in the

regression model. The results of the test show there is an autocorrelation problem in the

model. The cross-sectional independence was investigated with Pesaran test in the model. For

the calculated test statistics for cross-sectional independence, the alternative hypothesis is

accepted according to the 1% significance level, and a cross-sectional independence problem

is existed in the model.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

295

When Wald test, the Levene (1960), Brown and Frosythe (1974) test, Baltagi-Wu LBI test

and Pesaran's Test were analyzed, three assumptions of panel data that are autocorrelation,

heteroscedasticity, and cross-sectional independence have existed. For this reason, a resistive

random effects model was applied that allowed for heteroscedasticity, autocorrelation, and

correlation between cross section. The results of resistive random effects model are presented

in Table 6.

The results of resistive random effects model are reported in Table 6, the relationship

between ROA and both AT and CATA is positive. An increasing of one-unit in AT and

CATA causes an increase of 0.0358645 and 0.1735438 respectively. On the other hand,


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

296

CASH is negatively associated with ROA. An increasing of one-unit in CASH would cause a

decrease of 0.0201684 on ROA.

In the predicted panel regression model, it was defined that the variables of acid test ratio,

Cash Ratio and Current Assets/Total Assets ratio were statistically significant. The following

conclusions can be drawn from this study.

There is a large literature to explore the relationship between financial ratios and return on

assets. We obtain similar findings support Hirigoyen (1985), Saleem and Rehman (2011) and

Quayyum (2012) who found evidence of a positive relationship between acid-test ratio and

ROA. According to results, a positive relationship exists between current assets/total assets

ratio return on assets (ROA) which is consistent with Padachi (2006) and Rehman (2011).

Besides, the findings of this study are like Molyneux and Thornton (1992) and Saldanlı

(2012)

6. Conclusion

In this study, the relationship between the return on assets and liquidity structure of the listed

companies in BIST Industrial Index for the period between 2006 and 2016 was investigated.

The model had as its dependent variable ROA. CR, AT and CA/TA used in the model as the

independent variables. In this respect, the panel data analysis was performed to investigate

relationship between firm’s profitability and firm’s liquidity structure.

First, it was decided that there is a two-way effect in the model by performing the redundant

fixed effects. After the analysis of two-way fixed effects model, LR test was performed and

thus, the two-way random effects model is determined. According to the Hausman test result,

the random effects panel data model should be used for analysis. In the random effects model,

three assumptions of panel data that are autocorrelation, heteroscedasticity, and cross-

sectional independence have existed. Because of the fact that these assumptions existence, a

resistive random effects model was applied.

We document a significant relation between firm’s liquidity structure and firm’s profitability.

According to the results, acid-test ratio has a significant positive predictor of return on assets,

with a regression coefficient of 0,0358645, and current assets/total assets ratio also has a

positive impact on return on assets, with a regression coefficient of 0,1735438. However, cash

ratio is a significant negative predictor of return on assets, with a regression coefficient of

0,0201684.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

297

Many papers have reported studies on the relationship between liquidity structure and

profitability. In this study, there is a significant relationship between liquidity structure and

profitability like the literature. Overall, the study shows that the liquidity structure of the firm

is an important component of the firm’s profitability.

6. References

Akbulut, R. (2011), “İMKB'de imalat sektöründeki işletmelerde işletme sermayesi

yönetiminin karlılık üzerindeki etkisini ölçmeye yönelik bir

araştırma”, Istanbul University Journal of the School of Business Administration, 40(2).

Al-Qudah, A. A., & Al-Afeef, M. A. M. (2015), “The Relationship between the Investment in

Current Assets and Profitability & Liquidity”, Journal of Finance and Investment

Analysis, 4(4), 1-2.

Baltagi, B. (2001), “Econometric analysis of Panel data”, USA: John Wiley&Sons Ltd.

Breusch, T. and Pagan, A. (1980), “The LM Test and Its Applications to Model Specification

in Econometrics”, Review of Economic Studies, 47, 239-254.

Çetenak, E. H., & Acar, E. (2016), “Firmalar için likidite ve karlılık arasında bir ödünleme

var mı? BİST örneği”, Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, 298-311.

Durrah, O., Rahman, A. A. A., Jamil, S. A., & Ghafeer, N. A. (2016), “Exploring the

relationship between liquidity ratios and indicators of financial performance: An

analytical study on food industrial companies listed in Amman Bursa”, International

Journal of Economics and Financial Issues, 6(2), 435-441.

Ehiedu, V. C. (2014), “The impact of liquidity on profitability of some selected companies:

The financial statement analysis (FSA) approach”, Research Journal of Finance and

Accounting, 5(5), 81-90.

Eljelly, A. M. (2004), “Liquidity‐ profitability tradeoff: An empirical investigation in an

emerging market”, International Journal of Commerce and Management, 14(2), 48-61.

Greene, W. H. (2003), “Econometric analysis", Pearson Education India. Delhi

Güriş, S. (2018), “Stata ile panel veri modelleri”, İstanbul: Der yayınevi; 2018

Hausman, J. A. (1978)”, Specification tests in econometrics. Econometrica”, Journal of the

Econometric Society, 1251-1271.

Hirigoyen, G. (1985), “Les implications de la spécificité des comportements financiers des

moyennes entreprises industrielles, MEI Familiales. Institut D'administration Des

Entreprises”

Mandal, N., Mahavidyalaya, D., Goswami, S. (2010), “Impact of Working Capital

Management on Liquidity, Profitability and Non-Insurable Risk and Uncertainty Bearing:


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

298

A Case Study of Oil and Natural Gas Commission (ONGC)”, Great Lakes Herald, 4(2),

21-42.

Molyneux, P., & Thornton, J. (1992), “Determinants of European bank profitability: A note”,

Journal of Banking & Finance, 16(6), 1173-1178.

Öz, Y., & Güngör, B. (2007), “Çalışma sermayesi yönetiminin firma karlılığı üzerine etkisi:

İmalat sektörüne yönelik panel veri analizi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Dergisi”, 10(2), 319-332.

Padachi, K. (2006), “Trends in working capital management and its impact on firms’

performance: an analysis of Mauritian small manufacturing firms”, International Review

of Business Research Papers, 2(2), 45-58.

Pesaran, M.H. (2004), “General diagnostic tests for cross section dependence in panels,

Cambridge Working Papers in Economics No. 0435”, Faculty of Economics, University

of Cambridge.

Pimentel, R. C., Braga, R., & Casa Nova, S. P. D. C. (2010), “Interação entre rentabilidade e

liquidez: um estudo exploratório”, Revista de Contabilidade do Mestrado em Ciências

Contábeis da UERJ, 10(2).

Priya, K., & Nimalathasan, B. (2013), “Liquidity management and profitability: A case study

of listed manufacturing companies in Sri Lanka”, International Journal of Technological

Exploration and Learning, 2(4), 135-151.

Quayyum, S. T. (2011), “Relationship between working capital management and profitability

in context of manufacturing industries in Bangladesh”, International Journal of Business

and Management, 7(1), 58.

Rehman, M. U., & Anjum, N. (2013), “Determination of the impact of working capital

management on profitability: an empirical study from the cement sector in

Pakistan”, Asian Economic and Financial Review, 3(3), 319.

Rocca, M. L., Rocca, T. L., & Cariola, A. (2007), “Corporate governance, intellectual capital

and value creation”, SSRN Working Paper.

Saldanlı, A. (2012), “Likidite ve karlılık arasındaki ilişki-İMKB 100 imalat sektörü üzerine

ampirik bir çalışma”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,

(16), 167-176.

Saleem, Q., & Rehman, R. U. (2011), “Impacts of liquidity ratios on

profitability”, Interdisciplinary Journal of Research in Business, 1(7), 95-98.

Samiloglu, F., & Demirgunes, K. (2008), “The effect of working capital management on firm

profitability: Evidence from Turkey”, The International Journal of Applied Economics

and Finance, 2(1), 44-50.

Tatoğlu, F. Y. (2016), “Panel veri ekonometrisi: stata uygulamalı”, Beta Basım Yayın.


Proceedings Book

FSCONGRESS 2018

299

Uyar, A. (2009), “The relationship of cash conversion cycle with firm size and profitability:

an empirical investigation in Turkey”, International Research Journal of Finance and

Economics, 24(2), 186-193.

Vieira, R. (2010), “The relationship between liquidity and profitability: An exploratory study

of airline companies between 2005 and 2008”, Master Thesis, Umea University, Sweden