1

M

E

N

T

A

M

Á

L

A

R

Á

Ð

I

Ð

FÓLKASKÚLIN

FØROYSKT

10. FLOKKUR

Mánadagin 26. mai 2014

kl. 14.30 - 18.30

Loyvdir hjálparmiðlar: Orðabøkur

2

Vel eitt av hesum evnunum og skriva um tað:

1. Beiski veruleikin ............................................................................. s. 3�� Greina og tulka myndina.�� Hugleið um ójavnan í heiminum nú á døgum og um, hvussu tú heldur, heimurin sær út um 10 ár.�� Hví heldur tú, at yvirskriftin er “Beiski veruleikin”?

Yvirskrift: Beiski veruleikin

2. Málið er 8488 metrar uppi ............................................................ s. 4-6�� Greið í stuttum frá, hvat greinin er um.�� Hvussu er blaðgreinin skipað (bygnaður)?�� Greið frá samskiftinum (t.e. sendari, miðil og móttakari)�� Greið frá tínum framtíðardreymum.

Yvirskrift: Málið er 8488 metrar uppi

3. Til gravar ........................................................................................ s. 7

�� Greina og tulka stuttu stuttsøguna Til gravar og legg dent á at lýsa dreingin og hansara sinnisstøðu.�� Hvat heldur tú er hent, áðrenn søgan byrjar?

�� Hugleið um endan á søguni.

Yvirskrift: Til gravar

4. At tola ilt við góðum ....................................................................... s. 8-9�� Vel eina av bláu útsagnunum og skriva tína hugsan um hana.

�� Hvønn týdning, heldur tú, slíkir persónar hava havt og hava fyri heimin?

�� Hvussu hevur tú loyst tær tvístøður, tú ert komin í, og hvussu hevur mótparturin tikið tað?

Yvirskrift: At tola ilt við góðum

5. Trygvi og Flossi ............................................................................... s. 10�� Greina og tulka lýsingina. Í tíni viðgerð skalt tú m.a. hugsa um:�� hvat lýsingaslag talan er um.�� hvat lýsingin snýr seg um.�� hvat endamálið er við lýsingini (sendari/móttakari)�� hvussu lýsingin røkkur sínum endamáli.�� hví sendarin man hava valt nøvnini Trygvi og Flossi, og hvørji hugasambond nøvnini kveikja.�� hvør størsti munurin er á, hvussu Trygvi og Flossi verða lýstir.�� hvussu ljóð og tónleikur verða nýtt.�� hvussu lýsingin hevði virkað, um eingin fylgirødd var.

�� Sig síðan tína hugsan um lýsingina og hugleið um, hvørt slíkar lýsingar hava nakra ávirkan.

Yvirskrift: Trygvi og Flossi

3

1 Beiski veruleikin�� Greina og tulka myndina.�� Hugleið um ójavnan1 í heiminum nú á døgum og um, hvussu tú heldur,

heimurin sær út um 10 ár.�� Hví heldur tú, at yvirskriftin er ”Beiski veruleikin”?

Brúdleyp, Pawel Kuczynski, 2005

Pawel Kuczynski (f. 1976) er listakvinna úr Póllandi. Pawel nýtir speisemi í sínum myndum til tess at lýsa veruleikan í heiminum í dag.

1 ójavni: mismunur, munur á. ”Ójavnt er býtt”

4

2 Málið er 8488 metrar uppi

1

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

55

60

Málið er 8848 metrar uppi.Leirvíkingurin hevur sett sær sum mál, at hann skal vera fyrsti føroyingur á Mount Everest. - Túrurin kostar eina hálva millión, og eg KDYL�¿QJLè�KHOYWLQD�DY�SHQJXQXP�� VLJXU�$UQH�Vatnhamar, sum elskar avbjóðingar og kickið av at náa høg mál.

Jón Brian HvidtfeltSosialurin 25. juli 2013

- Tey siga, at tá tú sum mannfólk blívur 40, so kunnu henda tvey ting. Antin skiftir tú konuna út, ella fert tú at renna maraton. Eg valdi tað seinna og endaði so við at klatra í fjøllunum.$UQH�9DWQKDPDU�ÀHQQLU� DW�P\QGLQL� DY� Wt� ��� iUD�gamla, sum brádliga fær trongd til at bróta upp úr nýggjum. Fyri leirvíkingin, sum júst er blivin 40, byrjaði broytingin tó fyri skjótt sjey árum síðani, og hon hevði sum so einki við aldurin at gera.- Tað var í september 2006. Eg kendi á mær, at rúsdrekka stýrdi ov nógv. Eg var eitt ella annað stað við at doyggja spakuliga. Ikki soleiðis, at eg lá í rennuni, men eg gekk alla tíðina og ruddaði upp eftir tey mistøk, sum rúsdrekka og býtúrarnir førdu við sær. Eg tímdi ikki meira, mátti siga stopp. So eg legði av, greiðir Arne Vatnhamar frá.Í staðin fór hann undir at venja. Setti sær støðugt hægri mál. Hann rann sítt fyrsta marathon, og samstundis vuksu avbjóðingarnar. Høgu fjallatindarnir blivu eitt mál fyri leirvíkingin, sum síðstu árini hevur verið búsitandi í Danmark.Arne Vatnhamar hevur verið á Mount Blanc, sum við sínum 4807 metrum er hægsta fjall í fronsku alpunum. Størsta avbjóðingin higartil var í fjør, tá hann náddi toppin á Aconcagua, sum liggur í

Argentina og við sínum 6962 metrum er hægsta fjall í Suðuramerika.- Tann kenslan var heilt fantastisk. Óbeskrivilig. Ein í ferðalagnum hevði eina satellittelefon við sær, ið eg slapp at ringja heim til damuna við. Tá eg fekk Maibritt í telefonina, fór eg at gráta. Kenslan var so sterk, greiðir Arne Vatnhamar frá.Bæði á túrinum niðan á Mount Blanc og Aconcagua YyUX�ÀHLUL�I¡UR\LQJDU�t�IHUèDODJQXP�- Eg eri typan, sum fer út á kantin fyri at hyggja niður. Mær dámar væl, tá hæddirnar fáa tað at kitla í búkinum. Eg minnist, at Rani Nolsøe segði við meg, á veg niðan á Mount Blanc, at hetta geri eg bara, tí eg ikki havi børn. Eg veit ikki, um hann hevur rætt, leggur Arne Vatnhamar afturat.+DQVDUD�OtYV¿ORVR¿�KHYXU�VtèVWX�iULQL�EUR\WW�VHJ�WLO�at vera ein spurningur um at tora. At tora at taka av avbjóðingum.- Eg plagi at siga, at mann skal bara angra tað, sum mann ikki gjørdi. Eg angri ikki tær avbjóðingar, ið eg seti mær. Og eg kann ikki ímynda mær at sita sum 70 ára gamal og angra eina rúgvu, sum eg ikki náddi, sigur Arne Vatnhamar.Leirvíkingurin hevur tosað seg heitan. Greiðir frá, hvussu broytti lívsstílurin eisini hevur broytt hann sum menniskja.��-D��HJ�HUL�EUR\WWXU��+DYL�EUR\WW�NDUDNWHU��+DYL�¿QJLè�størri yvirskot, hvíli meira í mær sjálvum, og havi ¿QJLè�VW¡UUL�VMiOYViOLW��6S\UW�W~�0DLEULWW��VR�VLJXU�KRQ�yLYDè��DW�HJ�KDYL�¿QJLè�RY�QyJY�VMiOYViOLW��OHJJXU�Arne Vatnhamar afturat.Ein onnur avleiðing av broytta lívsstílinum er eisini, DW�KDQQ�KHYXU�¿QJLè�HLWW�PHLUD�MDOLJW�VLQQL�- Eg hugsi meira um tað, sum eg kann, heldur enn tað, sum eg ikki kann. Tað ger tað eisini lættari at

�� *UHLè�t�VWXWWXP�IUi��KYDW�JUHLQLQ�HU�XP��� +YXVVVX�HU�EODèJUHLQLQ�VNLSDè��E\JQDèXU�"�� *UHLè�IUi�VDPVNLIWLQXP��W�H��VHQGDUL��PLèLO�RJ�PyWWDNDUL��� *UHLè�IUi�WtQXP�IUDPWtèDUGUH\PXP�

5

taka avgerðir, seta sær mál og fara eftir teimum, sigur Arne Vatnhamar.

Avbjóðingin At seta sær stór mál er blivið ein partur av Arna Vatnhamar síðstu árini. Næsta stóra málið er eisini sett - hann vil náa toppin á Mount Everest.Við sínum 8848 metrum er Mount Everest heimsins hægsti tindur. Mett verður, at bara okkurt um 2000 til 3000 ymisk fólk hava verið á toppinum, síðani Sir Edmund Percival Hillary úr Nýsælandi var tann I\UVWL�KDU�XSSL������PDL�t�������+HVL�iULQL�KDYD�ÀHLUL�enn 200 fólk latið lív á túrinum, og tað sigur nakað um vandan.- Ja, málið er at fara avstað í mars mánaði næsta ár, sigur Arne Vatnhamar avgjørdur. Veðurlagið ger av, júst nær farið verður avstað. Men mars, apríl, mai og fyrri partur av juni er tíðin, tá Mount Everest kann gangast. Restina av árinum er ikki ráðiligt at fara vegna vánaligt veður.Túrurin tekur einar 60 til 70 dagar, úr Kathmandu og aftur til nepalska høvuðsstaðin. Tvær leiðir eru niðan á Mount Everest, frá suðursíðuni úr Tibet og frá norðursíðuni, sum er úr Nepal. Í løtuni sær út til, at Arne Vatnhamar tekur norðursíðuna.- Har eru fyrimunir og vansar við báðum farleiðum. Men júst nú helli eg mest til norðursíðuna, sum eisini er bíligari mátin fíggjarliga, greiðir Arne Vatnhamar frá.Hóast avbjóðingin er ekstrem, bæði mentalt og fysiskt, so er tað fíggjarliga avbjóðingin, sum í løtuni fyllir mest hjá Arna Vatnhamar. Tað eru pengarnir, ið leirvíkingurin fyrst nevnir, tá blaðið spyr hann um avbjóðingina við at koma upp á Mount Everest. Í løtuni er hansara avbjóðing at ¿QQD�QH\èXJX�VSRQVRUDUQDU�- Tað kostar eina hálva millión, alt íroknað. Eg havi ¿QJLè�KHOYWLQD��PHQ�Pi�IiD�QDNDè�DIWXUDW��,NNL�Wt��eg havi ongantíð roknað við at sleppa ókeypis upp á Mount Everest, heldur ikki peningaliga. So eg komi at leggja pengar í sjálvur. Men skal eg sleppa avstað í mars, so má eg fáa nakað av stuðli afturat, sigur Arne Vatnhamar.Hóast pengarnir fylla nógv, so eru fyrireikingarnar til mentala og fysiska partin av avbjóðingini eisini í gongd.- Eg venji nógv. Eg renni, og nú eg eri heima í Føroyum, gangi eg eisini nógv í fjøllunum, og eg royni alla tíðina at ganga við einum tungum ryggsekki. Hartil kemur styrkivenjing. So jú, eg eri væl fyri, sigur Arne Vatnhamar sannførandi.Í august fer hann til Sveis, niðan á fjallið Matterhorn,

ið liggur á markinum til Italia. Sermerkta fjallið, 4478 metrar, er eyðkent og heimskent, ikki minst tí at tað er avmyndað á Toblerone sjokulátu. Túrurin er partur av fyrireikingunum og venjingini til Mount Everest.Tunna luftin, tá komið verður upp í 6-7000 metra hædd og hægri, er ein stór avbjóðing, ið trupult er at fyrireika seg til.- Tað er ógvuliga hart at ganga í tunnari luft. Tað upplivdi eg á Aconcagua. Tú orkar bara at ganga nøkur fá fet í senn, áðrenn tú mást steðga á. Tað verður ein stór avbjóðing á Mount Everest, staðfestir Arne Vatnhamar.Á túrinum niðan á Mount Everest er vanligt at hava LOWÀ¡VNXU�YLè�V U��7 U�YHUèD�EU~NWDU��Wi�NRPLè�HU�upp um 8000 metrar. Av tí einføldu orsøk, at luftin er so sera tunn, at tað kann vera trupult at ganga, og serliga at sova.Eisini kuldin er ein stór avbjóðing. Ikki er óvanligt, at tað frystir eini 30 til 40 stig um náttina.- Tað er alt avgerandi at vera væl fyrireikaður. Hava røttu klæðini og taka tær røttu avgerðirnar á túrinum. Er húðin ber í bara fáar minuttir, kann tað hava álvarsamar avleiðingar við sær, greiðir Arne Vatnhamar frá.

Drívmegin Tað er týðiligt, at tankin um Mount Everest hevur sett seg hjá Arna Vatnhamar.- Ja, tað er ein sera spennandi tanki at ímynda sær at vera fyrsti føroyingur á Mount Everest. At hava Merkið við niðan og veittra við tí á toppinum. Tað er ein drívmegi í sær sjálvum, sigur Arne Vatnhamar.Broytti lívsstílurin hevur eisini gjørt hesa avbjóðingina munandi meira realistiska.- Fyri fáum árum síðani hevði tað verið púra

65

70

75

80

85

90

95

100

105

110

115

120

125

130

135

140

145

Á myndini er Arne Vatnhamar saman við Djóna Kunoy og Súna Lamhauge í 6962 metra hædd, á toppinum á Aconcagua í februar 2012.

6

150

155

160

165

170

ógjørligt. Eitt órealistiskt mál. Men nú er tað mest ein fíggjarligur spurningur fyri meg, tí mentalu og fysisku avbjóðingina eri eg til reiðar at taka, sigur Arne Vatnhamar avgjørdur.Heldur ikki vandin við at klíva upp á heimsins hægsta fjall fær leirvíkingin at ivast.- Eg plagi at siga við damuna, at hvønn dag eg súkkli til arbeiðis, eri eg í vanda fyri at doyggja í ferðsluni. Hesin túrurin hevur vandar við sær, men her ber til at fyrireika seg, og tað er tað, ið eg geri nú, sigur Arne Vatnhamar og heldur fram:- Eg kann ikki ímynda mær at doyggja á veg til arbeiðis. Vit skulu øll herfrá einaferð, og tá vil eg heldur doyggja í tí, sum mær dámar best.Tað snýr seg um at liva, meðan man eigur lívið, seta sær mál og taka av avbjóðingum. Tað er tað, ið eg geri, sigur Arne Vatnhamar.Túrurin kostar umleið 500.000 krónur, alt íroknað. Stuðlar higartil: HBN Teknik í Ringsted og tryggingarmeklarafyritøkan Marsh, har Arne arbeiðir. Tilsamans stuðla fyritøkurnar við umleið

250.000 krónum.Arne Vatnhamar er í hesum døgum í Føroyum fyri DW�~WYHJD�V U�ÀHLUL�VWXèODU�- Sponsorurin fær sítt logo á míni klæði, og logo’ið verður avmyndað á heimsins toppi. Eisini komi eg út til sponsorin at halda fyrilestur og greiða frá túrinum og tí, ið drívur meg. Annars er tað upp til sponsorin og meg í felag at gera av, hvussu túrurin verður brúktur sum marknaðarføring, sigur Arne Vatnhamar.

Arne ætlar sær avstað í mars mánaði næsta ár. Eydnast tað ikki, so má hann bíða til mars 2015.

Teksturin er tillagaður

175

180

7

3 Til gravar

�� Greina og tulka stuttu stuttsøguna Til gravar og legg dent á at lýsa dreingin og hansara sinnisstøðu.

�� Hvat heldur tú er hent, áðrenn søgan byrjar?�� Hugleið um endan á søguni.

Tað ringasta var, at hann eisini hoyrdi tey um náttina, sjálvt um fartelefonin stóð á ljóðleysum. Hon var alt annað enn ljóðleys. Tá ið tað klikti í henni, læt hann eyguni upp, var til reiðar. Honum nýttist ikki at lesa boðini, men hann noyddist at seta seg upp og tendra ljósið. Aðra hondina helt hann á hjartanum. Hvør tað var, ið sendi boðini, visti hann ikki, men hann hoyrdi orðini. Vit drepa teg. Mamma tín er ein hora. Vit koma eftir tær í nátt. Sjálvandi komu tey ikki. Tey komu ongantíð. Tað vóru bara orð. Eini býtt boð. Tað vóru sovorðin boð, tey sendu runt til onnur. Hann segði við seg sjálvan, at hann einki legði í, men um náttina, tá ið hann hoyrdi veika klikkið, komu skuggar upp á veggin og eitt undarligt skav móti vindeyganum. Kaldur og heitur og pøstur gjørdist hann. At enda tók hann eina álvarsama avgerð. Tað var ringt, hann fór at gerast uppaftur

1

5

10

15 Børn á markinum er savn við sera stuttum søgum. Hvør søga er ein løtumynd.

einsamallari enn áður, men hann kendi veruliga á sær, at einki annað var at gera. Morgunin eftir, tá ið hann enn einaferð hevði staðfest, at eingin var eftir sær, fór hann oman í endan á garðinum. Við sær hevði hann ein spaka. Tað kendist, sum var tað av sonnum ein livandi vera. Ein partur av sær sjálvum, sum hann gróv niður. Samstundis kendi hann ein risastóran lætta. Hann hevði kvett sambandið við tann heimin, jú, men hann var eisini vorðin frælsur.

Bent Haller úr savninum “Børn á markinum” 2013

20

25

8

4 At tola ilt við góðum

Nelson Mandela (f. 18 juli 1918, d. 5. des. 2013) var fyrrverandi forseti í Suðurafrika (1994-1999) og kendasti maður og sjálv ímyndin av stríðnum ímóti hvíta apartheidstýri-num í Suðurafrika.

Meðan hann las løgfrøði í 1943, gjørdist hann OLPXU� t� $1&� �$IULNDQVND� WMyèVNDSDUÀRNNLQ�um), sum seinni fór at stríðast ímóti apartheid. Ë� ����� YDUè� 0DQGHOD� VDPDQ� YLè� ÀHLUL� ¡èUXP�limum í ANC tikin og dømdur og fongslaður fyri yvirgangsvirksemi. Sum árini gingu, harð-naði apartheidstríðið alsamt í Suðurafrika, og ÀHVWX� ORQG� t� KHLPLQXP� YHQGX� ODQGLQXP� EDNLè�og settu revsitiltøk í verk til tess at fáa hvíta apartheidstýrið at geva valdið frá sær. At enda slakaði apartheidstýrið.

Eftir at hava sitið 27 ár í fongsli varð Mandela latin leysur, og í 1994 varð hann valdur forseti í Suðurafrika.

Mandela verður eisini ógvuliga høgt virdur fyri, DW�Wi�Lè�KDQQ�RJ�ÀRNNXU�KDQVDUD�$1&�¿QJX�JUHLWW�politiskt vald í 1994, megnaðu teir at halda sam-an um suðurafrikanska ríkið. Teir lótu vera við at hevna seg inn á tey, sum høvdu staðið á odda fyri apartheidstýrinum og volt teimum svørtu og littu so nógv ilt upp í gjøgnum tíðirnar.

Eisini verður Mandela virdur og minstur fyri at arbeiða fyri m.ø. friði, javnstøðu, trúarfrælsi, barnarættindum og javnbjóðis korum hjá samkyndum.

Tá Mandela andaðist, varð hann borin saman við andalig stórmenni sum Jesus úr Nasaret, Mahatma *DQGKL�RJ�0DUWLQ�/XWKHU�.LQJ��RJ�YyUX�IyON�ÀHVW�samd um, at heimurin hevði mist eitt av mætastu og virðingarverdastu fólkum, sum nakrantíð hava livað.

Apartheid: Merkir sundurskiljing. Eisini kallað rasusundurskiljing. Hetta var politisk rasuskilnaðarskipan, sum var í Suðurafrika frá 1948 -1994. Skipanin skildi fólk sundur eftir húðarliti. Hvít fólk fyri seg, og svørt og litt fólk fyri seg. Undir hesi politisku skipan hevði hvíta fólkið, tó at tey vóru greiður minni-luti, alt politiska valdið, og hvít búðu í sínum serligu ásettu økjum í landi-num og svørt og litt í sínum ásettu økjum.

“Eg hati rasismu, tí at eg haldi

hana vera bæði ómentaða og ráa,

sama um tað er ein hvítur maður

ella ein svartur maður, sum hevur

rasistiska atferð.”

�� Vel eina av bláu útsagnunum og skriva tína hugsan um hana.�� Hvønn týdning heldur tú, slíkir persónar hava havt og hava fyri heimin?�� Hvussu hevur tú loyst tær tvístøður, tú ert komin í, og hvussu hevur

mótparturin tikið tað?

“Útbúgving er

sterkasta vápn, sum tú kanst

nýta fyri at broyta verðina.”

9

Mahatma Gandhi (1869 – myrdur 1948).Frælsisstríðsmaður, politikari og andaliguroddamaður í India. Mest kendur fyri sínserliga stríðshátt ímóti bretska yvirvaldinumí India. Hann bygdi stríð sítt á friðarligamótstøðu og borgarligt ólýdni ímóti bretum.Hann mælti fólkinum til at tola ilt við góðum.Hann stríddist eisini fyri t.d. trúarfrælsi(at síggja tað góða í øllum átrúnaðum) fyritalufrælsi, javnstøðu og var ímóti rasismu.

“Hata syndina

og elska syndaran”

“Eyga fyri eyga, og allur

heimurin verður blindur”

“Tað eru mong mál, sum eg eri til

reiðar at doyggja fyri, men einki mál, sum

eg eri til reiðar at drepa fyri”

“Eg havi ein dreym um,

at tann dagur kemur, tá ið synir

hjá fyrrverandi trælum og synir

hjá fyrrverandi trælaeigarum

fara at sessast saman við borð

bróðurskapsins..”

“Um, at tann dagur kemur,

tá ið øll fýra børn míni fara at

liva í einum landi, har tey ikki

fara at verða mett eftir húðarliti,

men eftir hvussu tey eru sum

menniskju.”

Martin Luther King (1929, myrdur 1968).Amerikanskur prestur og borgararættindastríðs-maður. Kendur fyri at eggja til friðarliga mót-støðu ímóti rasuskilnaði í USA. Heimskend er tala hansara ”I have a dream”.

“Elskið fíggindar tykkara,

gerið væl móti teimum, ið hata

tykkum. Vælsignið tey, ið biðja

ilt yvir tykkum, og biðið fyri

teimum, sum illkenna tykkum”

“Tú skalt elska næsta tín

sum sjálvan teg!”

Jesus úr Nasaret (um ár 0 – krossfestur um ár 33).Høvuðspersónur í kristindóminum. Frásagnirnar umJesu lív og læru eru grundarlag undir Nýggja testamenti.Nøkur av kendastu orðum hansara eru, tá ið hann sigurvið fólk, at tey skulu elska fíggindar sínar.

10

Trygvi og Flossi5

�� Greina og tulka lýsingina. Í tíni viðgerð skalt tú m.a. hugsa um:�� hvat lýsingaslag talan er um.�� hvat lýsingin snýr seg um.�� hvat endamálið er við lýsingini (sendari/móttakari)�� hvussu lýsingin røkkur sínum endamáli.�� hví sendarin man hava valt nøvnini Trygvi og Flossi, og hvørji hugasambond nøvnini

kveikja.�� hvør størsti munurin er á, hvussu Trygvi og Flossi verða lýstir.�� hvussu ljóð og tónleikur verða nýtt.�� hvussu lýsingin hevði virkað, um eingin fylgirødd1 var.

�� Sig síðan tína hugsan um lýsingina og hugleið um, hvørt slíkar lýsingar hava nakra ávirkan.

1Fylgirødd: røddin á tí, sum ger viðmerkingar til tað, sum hyggjarin sær

Talgilt tilfar

11

12