19

FİLİSTİN VE İSRAİL’DEKİ OSMANLI SAAT KULELERİ

Sultan II. Abdülhamit Han’ın 25. Cülus Yıl Dönümü Dolayısıyla Filistin Bölgesinde Yaptırılan Saat Kuleleri

O smanlı Devleti’nde saat kulesi yapımının hızlanmasında, Sul-tan II. Abdülhamit’in (1876-1909) yirmi beşinci cülus yıl dönümü

vesile olmuştur. Sultan Abdülhamit 1317 hic-ri yılında (1899-1900) yayımladığı bir “irade-i seniyye” gereğince1, kendi namına birçok vilâyet ve sancaklarda büyük saat kulelerinin yapıl-masını emretmiştir. Bu irade üzerine Osmanlı coğrafyasındaki bir çok vilayet ve sancakta saat kulesi yapımına gidilmiştir,

Şevki Duymaz2 Sultan Abdülhamit’in 25. yıl dönümü için 17 saat kulesinin yapılmış olduğunu belirtir. Fakat bu rakam çok eksiktir. Duymaz Filistin’den 1 saat kulesi sayar. Oysa bizim tesp-itlerimize göre Filistin’de 6 saat kulesi yapılmıştır. Tahminimizce bu vesile ile yapılan saat kuleleri 30’dan fazladır.

Osmanlı Devleti’nin Kudüs mutasarraflığını oluşturan ve bugün üzerinde Filistin ve İsrail Devletleri bulunan topraklarda 6 saat kulesi yapılmıştır. Bu 6 saat kulesinden bugün 5 tanesi ayaktadır.

Bu saat kuleleri, Filistin toprakları üzerinde Osmanlı Devleti döneminden kalan önemli kül-türel mirasımız sayılmaktadır. İsrail Posta idaresi 2004 yılında Osmanlı saat kulelerini anmak ama-cıyla özel pul ve kartpostal çıkarmıştır. Makale-mizde bu saat kuleleri hakkında eski ve yeni hâ-llerini gösteren fotoğralarla bilgiler vererek tanıt-

mak istiyoruz. Saat kulelerinin listesi: 1. Hayfa Saat Kulesi 1898 (mevcut) 2. Safed Saat Kulesi 1900 (mevcut)3. Nablus Saat Kulesi 1900 (mevcut)4. Akka Saat Kulesi 1902 (mevcut) 5. Yaffa Saat Kulesi 1900 (mevcut)6. Kudüs 1907 Saat Kulesi (1922 yılında

İngilizler tarafından yıkılmış.) 1. HAYFA SAAT KULESİ (1316/ 1898-1899)

Dr. Mehmet TÜTÜNCÜ

20

Temmuz - 2016

Hayfa Saat Kulesi Eski Hayfa’da El Carina Ca-misi’nin bitişiğine yapılmıştır. Eski fotoğraflarda bu saat kulesinin yanında bir de saray gözükme-kte ise de bu saray bugün yerinde yoktur. 6 katlı olarak tasarlanan kulenin üzerindeki kitabeye göre

1316 hicri yani 1898/1899 miladi yıllarında yapıl-mıştır.

Giriş kapısının üzerinde bulunan Arapça kitabe-de sultanın 25. cülus yıl dönümü için yapıldığı yazılmıştır.

Son satırda ebced hesabıyla tarih düşülmüştür ki rakamla yazılan 1316 yılına eşittir.

21

2. SAFED SAAT KULESİKuzey Filistin’de önemli bir idare merkezi

olan Safed de kitabesiz bir saat kulesi yapılmış-tır. Bu saat kulesi yine Sultan II. Abdülhamit’in tahta çıkması sebebiyle yaptırılmış olmalıdır diye tahmin ediyoruz. Safed Saat Kulesi, “Sa-raya” adı verilen “Osmanlı hükûmet sarayı”nın bir köşesinde bulunmaktadır. Silindirik bir kai-de üzerinde dört köşeli dört katlı bir kuledir. Kulenin üçüncü katında yuvarlak kadranlı saat yerleştirilmiştir.

3. NABLUS SAAT KULESİ (1318/1900)Nablus Saat Kulesi Sultan II. Abdülhamit’in

25. cülusu çerçevesinde yapılan saat kuleler-indendir. Hakkı Acun Osmanlı saat kuleleri çalışmaları çerçevesinde Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bir belge ile bu saat kulesinin bir plan ve resmini bulmuştur3. Dörtgen ve 4 kat olarak tasarlanan yapı ile şimdiki saat kulesi üst katları bu planda farklıdır. 3. kattaki balkon yerinde saatlerin asıldığı kat yapılmış. 4. kat ise bir çan kulesi şeklinde tasarlanmıştır. Belgede ayrıca bir kitabe metni de konmuştur.

Bu kitabe metni şöyledir:“Halife-yi beyandan-ı Sultan Abdülhamid Han-ı

Sani Efendi’miz Hazretlerinin cülus meyamin mai-nus hazreti hilafetpenahlarının yirmi beşinci senei devriye mebcelesine takrimen taziymen tesis olu-nan saat kulesidir. 19 ağustos 1316”

Şimdiki saat kulesinde bulunan kitabe ise daha değişiktir. Harika bir tuğranın altına 5 satır Arap- ça bir şiir konmuştur. Bu şiirin sonunda da 2 yıl yazılmıştır. Birisinde Rumi 1316, diğerinde ise hicri 1318 senesi yazılmıştır.

22

Temmuz - 2016

23

Sultan Abdülhamit’in tuğrasının altında bulunan kitabe

Bu Arapça şiirin yaklaşık tercümesi şu şekildedir. “Onun cülus yıl dönümünde ne kadar hayrat eserleri yapıldı. Bütün bu eserler dünyayı güneş gibi

aydınlatıyor. Bütün kaliteler bu eserde gün gibi ortaya çıkıyor. Bir düğün töreni gibi bu saatte beliriyor. Büyük sultanımız ve kutbumuz yaşasın, Abdülhamid halkımızın tacı. Bu onun cülus (tahta çıkış) yıl dö-nümünü kutlamak için yapılmıştır. İyi insanlar her gün zikrederler. Kulenin yapılışına tarihtir. Güven içinde Kurban Bayramında ve cülus yıl dönümünde. Rumi 1316 Hicri 1318”

Ebcet harfleriyle tarih düşülmüştür.

4. AKKA SAAT KULESİ (1320/1902)Akka Saat Kulesi Cezzar Ahmet Paşa tarafından

yaptırılan bir hanın, “Han al Umdan”ın üzerinde yükselmektedir. Oldukça heybetli bir görünüme sahiptir. Bu heybet, üzerindeki Osmanlı arması, ay yıldızlar ve kitabelerle daha da güzelleşmek-tedir. Osmanlının Akka’ya bıraktığı en gösterişli anıtlardan biridir.

5 katlı olarak tasaralanan saat kulesi deniz kıyısında bulunmaktadır. Ve denizden Akka’ya girişte ilk dikkati çeken bir mimari unsurdur.

24

Temmuz - 2016

Metin1/ Kat Kitabesi:Osmanlı arması: Armanın ortasında standart olarak aşağıdaki metin yer almaktadır.

“El müstenidü bi tevfikaati’r-rabbaniye melik’id-devleti’l- osmanniyye.”(Osmanlı Devleti’nin padişahları, Allahü Teala’nin muvaffak kılması ve yardım etmesine ayanırlar)

2. Kat Kitabesi:Akka Saat Kulesi

“1. Sultan selatini zam-an ve’l-ni’meti bi-imtinan Gazi Abdülhamid Han-ı Sani padişahımız efendimiz hazret-lerinin

2. yirmi beşinci sene-i devri-yye-i cülus-ı hümayun-ı hi-lafet-penahilerini mübtecilen ve tekriman mutassarrıf-ı livâ Cemil Paşa kullarının nezareti

3. ve Belediye Reisi Ahmed Nuri Efendi himmeti ile nişane-i ubudiyyet olarak inşa edilen Hamidiyye saat kulesidir. 1318”

3. Katta bulunan kitabe tek satır. Fakat okunamıyor. Sadece Abdülhamit ismi seçilebiliyor. Saat kadranının hemen üzerinde ise taş üzerinde ay yıldız sembolleri bulunmaktadır.

Yafa Saat Kulesi25

26

Temmuz - 2016

5. YAFA SAAT KULESİKitabesi yoktur, fakat en meşhur saat kulelerin-

den biridir. Saat kulesi, Yafa’da “Yeni Saray” ya da “Yeni Hükûmet Binası”nın da bulunduğu Seki-netü’d-Devle bölgesinde, Yefet Caddesi’nde yani eski pazar yerinde bulunmaktadır. Yapı Sultan II. Abdülhamit’in tahta çıkışının yirmi beşinci yılı anısına 1901 senesinde inşa edilmiştir. Zeminden itibaren kare şekilli olarak yükselen gövdesi, dik-dörtgen silmelerle üç kata ayrılmıştır. Alttaki iki katın dört köşesi gömme silindirik şekilli kolonlar-la yumuşatılmıştır. En alt katın güney cephesinde, düz eşik olarak yuvarlak kemerli bir kapı açılmış-tır. Ahşap kapı kanatlarına demirden stilize çeşitli figürler ile muhtelif ağaçlar ve gülbezek gibi bitki-sel süslemeler çakılmıştır.

Doğu, batı ve kuzey yönlerde ise zeminden yaklaşık bir metre kadar yükseklikte yine stilize edilmiş tarzda parmaklıklı yuvarlak kemerli birer pencere mevcuttur. İkinci katta da alt seviyede, dört yöne açılan birer yuvarlak kemerli pencerenin yerleştirildiği, üst kısımlara ise yine dört yönde Sultan II. Abdülhamit’in tuğralarının mat camlar üzerine işlenmiş örneklerinin çakıldığı görülmek-tedir. Üçüncü katta dört yönde yüzeysel dikdört-gen şekilli nişler içerisinde birer yuvarlak kemerli pencerelerin daha küçük boyutlarda tekrarlanmış-tır. Kare gövdenin üzerini taçlandıran çatı, dört yöne üçgen alınlıklı olarak yansıtılmıştır. Bunlar-dan kuzey ve güney yönlerde olmak üzere iki tane yuvarlak kadranlı saat bulunmaktadır.

Saatlerde üç, altı, dokuz ve on iki Romen rakamlarıyla verilirken, diğerleri düz çizgiler-le gösterilmiştir. Eski görüntülerinden, ilk yapıl-dığında bunların Arap rakamlarıyla gösterildiği anlaşılmaktadır. Doğu ve batı yüzlerde ise yuvar-lak kemerli ve demir parmaklıklı birer pencere yer almaktadır. Diğer katlardakilerle birlikte bütün pencerelerin parmaklıkları çeşitli soyut ifadeler-den meydana gelmektedir. Bunlar 1965 yılındaki onarım esnasında Arie Koren tarafından değiştiril-miştir. Eskiden renkli mozaik pencereler varmış. Çatının en üst kısmı, dört yönünde birer pencere-nin açıldığı piramidal bir altlık ile topuz şekilli bir tepelikten meydana gelmektedir

6. KUDUS SAAT KULESİResim 10 Kudüs Saat Kulesi (yıktırılmadan

önce) Kudüs’teki son Osmanlı eserlerinden olan bu

saat kulesi, 1907 yılında Yafa Kapısı’nın girişinde

27

25. yıl kutlamaları çerçevesinde yapılmıştır. Eski fotoğraflarda diğer kulelerden daha geç yapılan

bu saat kulesinin Kudüs’te Yafa Kapısı‘nın üzerin-deki burçların üzerinde yükseldiği görülmektedir. Amerika‘daki Kongre Kütüphanesinde bulunan bir fotoğrafta4 saat kulesinin üzerinde 2 satır üzerine yazılmış 2 beyitlik bir kitabe görülmektedir. Maa-lesef bu kitabenin okunması mümkün olmadı. Saat kadranlarından 2 tanesi görünmektedir. Bunlardan bir tanesi Romen rakamları ile Avrupa üsulü saati gösterir-ken (saat 14.20) diğerinde ise Arap rakamları ile Ala-turka (ezani) saati göstermektedir. Bu saat kadranının üstünde bir Osmanlı arması seçilmektedir. Üst katta ise bir kubbe üzerinde maden olarak ay yıldız sembolleri bulunmaktadır. Saat Kulesi Kudüs‘ün ana giriş kapısı olan Yafa Kapısı ya da Halil Kapısı‘nın tam üstünde yapılmıştır. Saat kulesinin Osmanlı Sultanı Abdülha-mit adına yaraşır bir hatıra olmasına dikkat edilmiş ve Kudüs‘e Türk damgası vurulmak istenmiştir. Kudüs‘te gözü olan yabancılara burasının Osmanlı toprağı olduğu vurgulanmak istenmiştir. Bunun farkında olan İngilizler Osmanlının Kudüs'teki bu son hatırasına tahammül edemeyerek 1922 yılında saat kulesini yıkmışlardır. Kudüs sakinlerinin karşı çıkması üzerine daha sonra tekrar yerine dikileceği ilan edilen saat kulesi maalesef dikilmemiş ve kayıplara karışmıştır.5

KAYNAKLAR ACUN, Hakkı, Anadolu Saat Kuleleri, Ankara, 1994. ACUN, Hakkı, Osmanlı İmparataorluğu Saat Kuleleri,

Ankara, 2011. DUYMAZ, A. Şevki, “Sultan II. Abdülhamid’in 25. Cülus

Töreni Kapsamında Yer Alan Saat Kulesi Yapım Etkinlikleri,” Safranbolu Saat Kulesi ve Zaman Ölçerler Sempozyumu 21-22 Mayıs 2010 Bildiriler Kitabı, Karabük Valiliği Yayın-ları, 2011, p. 71-91.

LAURENT, Beatrice St. and RIEDLMAYER, Andras, Res-torations of Jerusalem and the Dome of the Rock and their political Significance, 1537-1928, Muqarnas, X., 1993, 76-84.

TÜTÜNCÜ, Mehmet, “Akkâ’da Tarihin Şahitleri”, Yedikıta, Haziran 2011, s. 28-31.

TÜTÜNCÜ, Mehmet, Turkish Jerusalem (1516-1917), Ot-toman Inscriptions from Jerusalem and Other Plestinian Cities, SOTA Haarlem, 2006.

TÜTÜNCÜ, Mehmet, Turkish Palestine (1069-1917), SOTA Haarlem, 2006.

Dipnotlar1. Acun, 1994, s. 6.2. Duymaz, 2011, s. 73.3. Acun, 2011, s. 169-170. Başbakanlık Devlet Arşivi,

Y.MTV206/717 numaralı belge. 4. Reproduction Number: LC-DIG-matpc-06543 (digital file

from original photo) LC-M361-321A (b&w film copy nega-tive).