FOCJUSZ

BIBLIOTEKA

TOM II KODEKSY 151 222

edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl

mail: historian@z.pl

MMIII

WYKAZ AUTORW l PISM ANONIMOWYCH OMWIONYCH W T. 2 BIBLIOTEKI"

Kodeksy" Acestorydes . . . 189 Aecjusz z Amilfy . 221 Agapiusz . . . 179 Agatarchides . . 213 Aleksander z Myndos 188 Antoniusz Diogenes 166 Apollodor ... 186 Bazyli z Cezarei . 191 Bazyli z Seleucji . 168 Boetos .... 154 Cezary z Nazjanzu . 210 Chorycjusz . . , 160 Cyryl Aleksandryjczyk . 169 Damascjusz . . 181 Diadoch z FotyM , 201 Dion z Prusy . . 209 Diomzjusz z Egei . 185. 211 Dioskurydes . . 178 Doroteusz . . . 156 Efrem .... 196 Eliusz Dionizjusz . . 152 Enezydem . . , 212 Eudocja , . 183. 184. Eulogiusz . . . 182. 208 Eustracjusz . . 171 Euzebiusz z Tesaloniki 162 Frynich . . . 158 Galen . . . . 164 Hierokles . , . 214 Himenusz . . . 165 Hiob .... 222 Hipolit .... 202 Izokrates . . . 150

Kodeksy" Jan Chryzostom Jan Filopon Jan Lidos . Jan z Karpathos . Kasjan .... Konon .... Ksika o chrzecijastwie . Maksym Wyznawca

Marek Mnich . Mikoaj z Damaszku Moeris .... Jan Moschos Nikomach z Gerazy Nil ..... Orybazjusz . Pamfila . Pauzaniasz . Prokopiusz z Gazy Protagoras . Ptolemeusz Hefestion Sownik anonimowy Sopater .... Sotion .... Slobeusz Teodor Antiocheczyk Teodoret z Cyru . Teon .... Teopomp Timajos Windaniusz Anatoliusz . ywoty witych .

172. 173. 174 215 180 201 107 186

170 192 (A). 192 (B). 193. 194. 195 200 189 157 199 187 201 216.217.218.219 175 153 206. 207. 188 190 155 161 189 167 177 203. 204. 205 220 176 151

163 198

151

Przeczytalimy krtk prac Timajosa 1 powicon Gecjanowi. Ujta w jednej ksidze, zawiera alfabetycznie uoone sowa, ktre wystpuj u Platona2.

152

W tym samym zwoju jest rwnie pierwsze wydanie Sw attyckich1 w piciu ksigach autorstwa Eliusza Dionizjusza z Halikarnasu 2. Stano- wi ono zbir sw attyckich uoonych alfabetycznie od alfy do omegi. Prac sw autor powica Skymnosowi.

Omawiana praca jest bardzo poyteczna zarwno dla tych, ktrzy troszcz si o attycyzowanie, czyli wierne naladowanie klasycznego jzyka greckiego, jak i dla osb chccych zapozna si z dzieami pisa- rzy attyckich. Tak wic mona nauczy si z niej wszystkich zawartych tam sw, czsto uywanych przez Ateczykw w zwizku ze witami i wymiarem sprawiedliwoci. Odnalezienie kadego innego osobliwego zwrotu, ktry tam si znajduje, te nie sprawia adnej trudnoci, zwasz- cza temu, kto nie szuka jedynie w ksigach pierwszego wydania, ale rwnie w ksigach wydania drugiego; jest ich take pi, zawieraj one sowa attyckie od alfy do omegi, ktre zostay pominite w pierw- szej edycji lub wystpoway w niej nie zaopatrzone w realne cytaty- -wiadectwa.

W drugim wydaniu bowiem cytaty s bardziej obszerne i jest ich wicej. Gdyby kto zechcia poczy owe dwa wydania3 w jedno, pod- jby prac poyteczn i wykonaby j z atwoci.

1 Timajos IV w. po Chr. leksykograf bizantyski (por. R. E. t. VI (1937), kol. 12261228, seria 2).

2 Jest to specjalistyczny sownik do dialogw Platona zachowany do na- szych czasw (wyd. C. F. Hermann Platonis opera, t. VI, Leipzig 1921, s. 397403; por. Hunger, II, s. 34).

1 Sownik zagin. 2 Eliusz Dionizjusz II w. po Chr. (por. H. Erbse Unfersuchungen zu den

attizistischen Lexica, Berlin 1950; Krumbacher, s. 519; Hunger, II, s. 33; Jurewicz, s. 165, 159).

3 Byy to waciwie dwie redakcje tego samego Sownika.

153

Przeczytalimy w tym samym zwoju Sownik alfabetyczny Pauzania- sza 1 [100a] nie mniej wartociowy dla lektur attyckich od wyej om- wionych, jeli nie jeszcze wicej. Oczywicie, jest on uboszy w cytaty, lecz co do niektrych liter obfituje w sowa i to bardzo pokanie. W porwnaniu z dwiema pracami Eliusza Dionizjusza z Halikarnasu2 niniejszy sownik dorwnuje im objtoci treci, chocia w mniejszym stopniu, jak mwilimy, zosta wyposaony w cytaty. Gdyby do dwu owych wyda kto doczy edycj Pauzaniasza i opracowa jedno dzie- o (a byoby to dla chccego bardzo atwe), wykonaby prac najpik- niejsz i najbardziej poyteczn dla czytelnikw ksiek attyckich.

154

W tym samym zwoju przeczytalimy rwnie Zbir alfabetyczny sw platoskich Boetosa 1. Jest duo bardziej wartociowy ni sownik Ti- majosa 2. Autor zadedykowa t niewielk prac jakiemu Melantasowi.

155

Do tego zwoju zostao doczone rwnie inne niewielkie dzieo po- wicone Atenagorasowi1; jego tytu brzmi: O trudnych sowach u Pla- tona 2. Gdyby kto zebra te sowa i poczy je w jedno z wyrazami ze- stawionymi u Timajosa 3, daby dobrze opracowany sownik poyteczny dla wszystkich, ktrzy chc czyta dialogi Platona.

158

Przeczytalimy w tyme zwoju Sownik alfabetyczny wyrazw obcych 1 Pauzaniasz II w. po Chr. leksykograf grecki, jego Sownik zagin

(por. Hunger, II, s. 33). 2 Por. Cod. 152. 1 Boetos leksykograf grecki, autor omawianego niezachowanego Zbioru,

poza tym nieznany (por. Hunger, II, s. 34). 2 Por. Cod. 151. 1 Atenagoras z Aten II w. po Chr. filozof i apologetyk, jego pisma

zachoway si (wyd. PG 6, kol. 8881024; SWP s. 61). 2 Dzieo zaginione. 3 Timajos patrz Cod. 151 przyp. 1.

Doroteusza *. Jest rzecz oczywist, e ta praca nie jest bez znaczenia dla tych, ktrzy lubi pracowa.

157

Przeczytalimy rwnie Attycyst 1 Moerisa2. To niewielkie dzieo take zostao ujte w porzdku alfabetycznym.

158

Przeczytalimy Przygotowanie do sofistyki1 w trzydziestu szeciu ksi- gach Frynicha Araba 2. Dzieo stanowi zbir wyrazw i krtkich wyra- e; niektre z nich osigaj rozmiary czonu okresu krasomwczego. W stylu i strukturze odznaczaj si wdzikiem i nowatorskim ujciem. Wiele tych wyrae mona znale w sowniku Helladiusza3, jednak zostay one tam porozrzucane w ogromnej zawartoci caego zbioru, podczas gdy tu s zebrane w poszczeglne grupy, gdy celem Frynicha byo wanie takie ich uoenie. Helladiusz natomiast tylko zebra wy- razy, a jeli ju [100b] zestawi te czony okresu krasomwczego, zrobi to mieszajc je z ca zawartoci sownika. Omawiany zbir otrzyma rwnie ukad alfabetyczny.

Rozkwit ycia i twrczoci autora przypad na czasy cesarza rzym- skiego Marka 4 i jego syna Kommodusa5, ktremu to zadedykowa swo- j prac piszc: Cezarowi Kommodusowi Frynich przesya pozdrowie- nie". Dedykujc t prac Kommodusowi i piszc dla niego wstp, w kt- rym umieci zacht do miowania nauki, chwali sw ksik wtedy,

1 Prawdopodobnie jest nim Doroteusz z Askalonu (I w. po Chr.); Soumik nie zachowa si (por. R. E. t. V (1905), kol. 1572).

1 Attycysta (gr. Attikistos) zachowa si (wyd. I. Bekker, Berlin 1813; por. R. E., t. XV (19121, kol. 25012512).

2 Moeris (gr. Moiris) leksykograf grecki y prawdopodobnie w V w. po Chr. (por. R. E., t. XV (1912), kol. 25012512).

1 Dzieo nie zachowane w caoci, znane z mniejszego streszczenia Focju- sza i duego fragmentu w rkopisie Codea: Coislinianus 345 (wyd. I. Bek- ker Anecdora Graeca, t. I, Berlin 1814, s. 174; I. de Borries Phrynichi sophistae Praeparatio sophistica, Leipzig 1914; F. Fischer Die Eclogae des Phrynichos, BerlinNew York 1974; por. R. E. t. XX (1950), kol. 920925; Krumbacher, s. 571572; Hunger. II, s. 33).

2 Frynich Arab (2 po. II w.) sofista bizantyski. 3 Helladiusz ok. 400 r. po Chr. uczony, leksykograf z Aleksandrii (por.

Gudeman Helladios (3), [w:] R. E., t. VII (1913), kol. 103; patrz Cod. 145). 4 Cesarz Marek Aureliusz (161180). 5 Cesarz Kommodus (180192).

kiedy mwi, e dotd wyda trzydzieci siedem ksig opatrzonych de- dykacj dla cesarza, i zapowiada, e opracuje tyle nastpnych, jeli tylko bdzie y. My, jak mwiem, posiadamy jedynie trzydzieci sze ksig, od alfy do omegi.

I chocia mwi, e swoje pisma powica cesarzowi, to jednak zade- dykowa je, jak si okazuje, rnym osobom. Ju pierwsz ksig dedy- kuje jakiemu Arystoklesowi6 z myl, e stanie si ona pewnego rodza- ju rozrywk przygotowan na dzie urodzin Arystoklesa i bdzie jego towarzyszem zabawy. Jemu te dedykuje drug i trzeci ksig. Czwar- t powici swemu ziomkowi i przyjacielowi Julianowi7; powiada, e wpierw postanowi zadedykowa t prac Arystoklesowi, lecz gdy w z woli cesarza zosta czonkiem wielkiego senatu w Rzymie, zamiast nie- go umieci Juliana, swego przyjaciela i wsppracownika, ale te s- dziego i krytyka jego utworw.

Tymczasem po takich sowach i zapowiedziach pit ksig zadedyko- wa jakiemu Menodorowi8, swojemu przyjacielowi i czowiekowi wy- ksztaconemu, ktry wytkn mu, e z problemem wyboru sw dotd obchodzi si zbyt powierzchownie i niezadowalajco. Powiada, e t ksik opracowa na polecenie Menodora, a zwok w jej ukoczeniu spowodoway trzy choroby, ktre jednoczenie spady na niego: bolesne oddawanie moczu nieodcznie towarzyszce staroci, cikie i prze- wleke zapalenie mzgu, krwotok odka oraz wiele innych dolegliwo- ci. Jeli wyjdzie z tych chorb i bdzie y dalej, doprowadzi, jak obie- cuje, niniejsz prac do koca, a take i inn, traktujc o umiowaniu pikna, o erudycji i nowatorstwie.

Szst [101a] ksig Przygotowania do sofistyki zadedykowa znowu komu innemu, mianowicie niejakiemu Tyberynowi. Podobnie sidm jakiej innej osobie, Menofilowi, ktry jak powiada, osign szczyty wyksztacenia i opracowa pene zdania potrzebne w sidmej ksidze Przygotowania do sofistyki i zachca go, by je wczy w jak naj- szerszym zakresie do swoich pism.

sm znowu dedykuje Julianowi i prosi, by go poprawi, jeli gdzie- kolwiek wyrazi swe myli niewaciwie, jako e pisa po chorobie. Dzie- wit dedykuje Rufinowi mwic, e jeli Arystokles da mu pobudk do rozpoczcia tego dziea, to jego zasug bdzie to, e je doprowadzi do koca, gdy Rufin odnalaz pisma Frynicha, dojrza ich warto i pochwali trud autora. Adresata dziesitej ksigi zmieni ponownie i zadedykowa j Arystoklesowi.

6 Arystokles z Pergamonu filozof i sofista, autor m.in. Traktatu o re- toryce (por. W. Schmidt [w:] R. E., t. II (1896), kol. 937).

7 Prawdopodobnie by nim Julian leksykograf omwiony w Cod. 150. 8 Menodor oraz niej wzmiankowani Tyberyn i Menofil osoby poza tym

nieznane.

Nastpna ksiga znowu jest powicona Menodorowi. Autor mwi w niej, e niedawno odnalaz (jak utrzymuje) pisma Arystydesa9 cie- szcego si wwczas szczytowymi osigniciami, rozwodzi si w pochwa- ach nad tym pisarzem i powiada, e krytyk literacki Marcjan 10 niewie- le ceni Platona i Demostenesa 11, wyej stawia listy Rzymianina Brutu- sa, ktrego ukazuje jako wzr ideau literackiego. Frynich przedstawia ten sd, lecz si z nim nie zgadza, wzmiankuje go po to, aby nie trze- ba byo si dziwi, e niektrzy oceniaj niej od Arystydesa tego pi- sarza, ktry dziki swym listom osign szczyt sawy; zazdro bowiem, wzbudzona w rodowisku pewnych ludzi, dotkna rwnie Arystydesa, jak i wielu innych pisarzy, jacy wyrnili si wyksztaceniem i kultur.

Jedenasta ksiga zawiera dedykacj dla Menodora, nastpne aby- my nie zasuyli, jak w, na zarzut gadatliwoci zostay powicone Reginowi12, po raz drugi Arystoklesowi i Bazylidesowi13, soficie z Mi- letu. W kocu autor powiada, e dla niego napisa t ksig, gdy tylko wykaraska si z choroby, i prosi go, by poprawi usterki, ktre na sku- tek choroby (w sposb naturalny) powstay w jego pracy. Reszta ksig a do omegi, ktremy przeczytali, zostaa zadedykowana ponownie Me- nofilowi.

Poytek pyncy z tej ksiki jest oczywisty dla tych, ktrzy chc powici si pisarstwu i sztuce krasomwstwa. Sam autor powiada, e w swym zbiorze zestawi wyrazy wedug [101b] takiej zasady: jedne zostay przeznaczone dla retorw, drugie dla pisarzy, jeszcze inne dla prowadzenia konwersacji. Pewne wyrazy su do rozmw artobliwych i szyderczych, inne znajduj zastosowanie w sownictwie zakochanych.

Kanony, wzory i najlepszy przykad attycyzmu i stylu czystego, bez adnych domieszek widzi w Platonie, Demostenesie, w krgu dziewi- ciu mwcw, w Tukidydesie14; Ksenofoncie, Ajschynesie15, synu Liza- niasza, Sokratyku, Krycjaszu, synu Kalajschra i Antystenesie z jego dwo- ma autentycznymi pismami: O Cyrusie i O Odysei. Spord komedio-

9 Eliusz Arystydes (gr. Ailios Aristides, 129189) retor z Adrianuteraj w Mizji (Azja Mn.); z jego twrczoci zachowao si 55 mw utrzymanych w tonie mw attyckich z V i IV w. przed Chr. (wyd. W. Dindorf, t. 3, Leipzig 1829; B. Keil, t. II (mowy 17; 53), Berlin 1898; por. Krumbacher, s. 430, 524; Hunger, I, s. 75 i w wielu miejscach; Sinko III, 2. s. 319328).

10 Marcjan (gr. Markians, 130200) krytyk literacki, attycysta po- chodzcy z Doliche w Syrii.

11 Demostenes patrz Cod. 161 przyp. 40. Focjusz powici Demostenesowi Cod. 265.

12 Regin osoba nieznana. 13 Bazylides sofista znany jedynie z niniejszej wzmianki u Focjusza

(por. W. Schmidt [w:] R. E., t. III (1899), kol. 46). 14 Por. Cod. 60. 15 Por. Cod. 61.

pisarzy wchodz tu Arystofanes i ci wszyscy, ktrzy nale do jego kr- gu i posuguj si jzykiem attyckim. Wrd tragediopisarzy wymienia Ajschylosa o dononym gosie, sodkiego Sofoklesa i przemdrego Eury- pidesa.

Wymienionych twrcw wynosi ponad wszystkich innych, czy to s mwcy, czy prozaicy, czy poeci. Z nich znowu na pierwszym miejscu stawia tych, ktrych (powiada) nie zganiby sam Momos 16; nie ucieszy- by si te znany w mitologii bg Korykajos, gdyby mg przybra wo- bec nich szydercz min. S to: Platon, Demostenes, Ajschynes. syn Lizaniasza, ze wzgldu na warto siedmiu dialogw, jakie niektrzy wyczaj ze zbioru jego pism i przyznaj ich autorstwo Sokratesowi.

Omawiany pisarz jest wielkim, jak nikt inny, uczonym. Cechuje go jednak gadatliwo i przeadowanie, gdy cae jego dzieo mona by skrci do pitej czci bez pominicia rzeczy niezbdnych. Na skutek niewaciwego jzyka autor rozd objto swej pracy, co utrudnia po- sugiwanie si ni. Gromadzc materia z dobrego i piknego jzyka, sam zbytnio nie skorzysta z niego, by si w nim wypowiedzie.

159

Przeczytalimy dwadziecia jeden mw i dziewi listw retora Izo- kratesa 1. Wrd jego mw s doradcze, jak Do Demonika i Do Niko- klesa, ktre zawieraj poyteczne rady. Oprcz tego istniej: drugi dia- log Do Nikoklesa i inny O pokoju. Panegiryk stawia sobie za cel pod- jcie dyskusji nad sposobem doprowadzenia do zgody midzy Grekami i do zakoczenia wojny, jak wsplnie prowadzili oni przeciw barba- rzycom2 [102a]. Wiksza cz dialogu obraca si wok pochway Ateczykw.

Areopagityk naley rwnie do rodzaju mw pochwalnych, zachca Ateczykw do cnoty za pomoc chwalby przodkw i krytyki wsp- czenie yjcych ludzi. Plataik jest mow doradcz, podobnie jak dorad- cz jest mowa zatytuowana Archidamos3; Autor wzywa w niej Spar-

16 Momos (rzymski Momus) w mitologii starogreckiej bg drwin, ironii i przemiechw wyobraany z mask w jednej i z berem bazna w dru- giej rce.

1 Izokrates (436338) retor grecki, teoretyk krasomwstwa, twrca kla- sycznej prozy attyckiej; z jego obfitej twrczoci pisarskiej zachowao si 20 mw i 5 listw uznanych za autentyczne (wyd. G. Dindorf, Leipzig 1825; G. Mathieu E. Bremond, Paris 1929, t. I; por. Sinko I, 2, s. 675 700; por. te Cod. 260).

2 Mowa o doprowadzeniu do zgody midzy Ateczykami i Spartanami po pokoju Antalcydesa (386 r. przed Chr.) dla dalszego prowadzenia wojny) przeciw Persom.

3 Archidamos II (486426) krl Sparty.

tan do wojny z Ateczykami, do ktrej powodu dostarczyli Meseczycy. Mowa pod tytuem Przeciw sofistom jest oskareniem sofistw, kt-

rzy przeciwstawiali si koncepcjom politycznym autora. Kolejna mowa, jak wskazuje tytu4, stanowi pochwa Buzyrysa, jedenasta pochwa Heleny 5, dwunasta pochwa Euagorasa 6. Otrzymaa ona tytu Euago- ras i zostaa zadedykowana jego synowi Nikoklesowi. Mowa pod tytu- em Filip jest doradcza. Mwca doradza Filipowi, eby pomyla o zgo- dzie midzy Hellenami i wsplnej wyprawie wojennej przeciw barba- rzycom osiadym w Azji.

Panatenaik stanowi pochwa miasta Aten i jego dawnych mieszka- cw; mow t, powiada autor, zacz pisa w wieku dziewidziesiciu czterech lat, przez trzy lata chorowa i doprowadzi j do koca w dzie- widziesitym sidmym roku ycia.

Mowa zatytuowana O zamianie majtku naley, jak si wydaje, do rodzaju mw sdowych, zbija zarzuty, jakie Lizymach wysun przeciw Izokratesowi. Retor uoy j majc osiemdziesit dwa lata jest ona najdusza ze wszystkich. Jej tre jest bardziej pomieszana i rnorod- na ni tre wszystkich pozostaych mw. Autor umieci w niej nie- ktre passusy ze swoich innych mw, aby na ich przykadzie wykaza, e nie mia zwyczaju psu modziey, lecz stara si by poyteczny dla dobra oglnego. Do rodzaju mw sdowych naley mowa Przeciw Kallimachowi7, podobnie Eginetyk, powicona sprawie dziedziczenia. Wrd sdowych znajduj si te Przeciw Eutynusowi, W obronie Nik- kiasza oraz Trapezytyk i mowa Przeciw Lochitesowi, ktra domaga si odszkodowania za gwat i pobicie.

Takie s przeczytane przez nas mowy Izokratesa, ktrych liczba wy- nosi dwadziecia jeden 8. Wrd dziewiciu jego listw jeden zosta skie- rowany do Dionizjusza, tyrana Sycylii, drugi do Archidama, dwa do Filipa, jeden do Aleksandra, nastpny do Antypatra, jeden do Tymoteusza, a dziewity do rzdzcych Mitylena.

4 Buzyrys syn Posejdona, mityczny krl Egiptu, skada Zeusowi krwa- we ofiary z cudzoziemcw, ktrych umierca. Zgin z rki Heraklesa.

5 Helena crka Zeusa i Ledy, ona Menelaosa (patrz Cod. 186 przyp. 42), najpikniejsza kobieta w wiecie, porwana przez Aleksandra-Parysa, kr- lewicza trojaskiego, bya powodem dziesicioletniej wojny trojaskiej sko- czonej zburzeniem Troi (Ilionu) tradycyjnie datowanym na 1184 r. przed Chr.

6 Euagoras I (VIV w.) krl Salaminy na Cyprze, w 390 r. walczy z Persami jako sprzymierzeniec krla Egiptu, Pakorysa. Po zawarciu poko- ju z Persami zgin z rki skrytobjcy (374 r.).

7Kallimach bliej nieznany zwolennik stronnictwa oligarchicznego w Ate- nach.

8 W sumie pod imieniem Izokratesa kryo w staroytnoci 60 mw, z ktrych Dionizjusz z Halikarnasu (2 po. I w. przed Chr.) uzna za auten- tyczne 28, a Cecyliusz z Kaleakte 25 (por. przyp. 1; Cod. 260).

Ten retor wola naucza wymowy ni [102b] zajmowa si sprawami pastwowymi, ktrym powicio si dziewiciu innych retorw, a wrd nich rwnie Demostenes9. Dlatego wanie jeszcze przed nim osign swoimi mowami szczyty powodzenia w sztuce krasomwczej i za ich czasw nie ustpowa im w sawie.

Posuguje si on nade wszystko stylem jasnym i czystym, co od razu rzuca si czytelnikowi w oczy, wykazuje ogromn staranno w opra- cowaniu mw, tak e ten jego porzdek i drobiazgowo nieraz prze- kraczaj miar, a przesada w pracy doprowadza nie tyle do obfitoci argumentacji, ile do zatraty poczucia pikna. Naturalno, prawda, po- toczysto stylu nie goszcz u niego. Wielko spaja si u niego z jas- noci znakomicie i cile o tyle, o ile przystoi wykwintnemu jzyko- wi. Styl jego jest pozbawiony napicia w stopniu wikszym niby na- leao. Nie mona jednak robi mu zarzutu, e wpada w manier z po- wodu drobiazgowoci i przeadowania w strukturze czonw okresw retorycznych zbudowanych symetrycznie. Mwimy to ukazujc odchy- lenia i nierwnoci w jego znakomitym pimiennictwie. Te jego sabe strony byyby godnymi uwagi zaletami u wielu, ktrzy paraj si pi- saniem mw.

160

Przeczytalimy Deklamacje i inne rodzaje pism Chorycjusza, sofisty z Gazy1. Autor znajduje upodobanie w stylu jasnym i czystym. Wa- ciwie stosuje amplifikacj2, gdy posuguje si ni stosownie i nie rozciga jej na dugo caego okresu retorycznego; w niczym nie mci jasnoci, cechuje go naturalno i prawda. Autor nie powstrzymuje si te od trudu moralizowania. Sownictwo jego jest wprawdzie wyselek-

9 Demostenesowi Focjusz powici Cod. 265. Ponadto zaj si twrczoci innych mwcw: Antyfonta (Cod. 295), Anokidesa (Cod. 261), Izajasza (Cod. 263), Ajschynesa (Cod. 264), Demostenesa (Cod. 265), Hiperejdesa (Cod. 266), Dinarcha (Cod. 267) i Likurga (Cod. 268).

1 Chorycjusz z Gazy (dzi. Ghaza) y u schyku V w. po Chr. autor m.in. deklamacji (meletaj), z ktrych zachowao si kilkanacie; nala- dowa w nich retora Libaniusza (por. Cod. 90); wyd. krytyczne Foerster- -Richsteig Choricii Graeci Opera, Leipzig 1929, por. W. Schmidt [w:] R. E., t. III 1899, kol. 24242431; St. Skimina Etat actuel des etudes sur le rythme de la prose grecque, Eus Euppl. 11, Lww 1930, II, s. 39 n.; Sinko III, 2, s. 295.

2 Amplifikacja (gr. peribole) figura stylistyczna polegajca na artystycz- nym, obrazowym rozwiniciu motywu z zastosowaniem wielu figur reto- rycznych i nagromadzeniu okrele synonimicznych (por. Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. I Warszawa 1984, s. 13).

cjonowane, nie zawsze jednak uyte we waciwym znaczeniu, poniewa naduywanie miejscami zwrotw jzyka obrazowego przenoniami wie- dzie go ku oziboci. Zdarza si rwnie, e autor siga do jzyka zbyt poetyckiego.

Kiedy rozwija opisy i pochway, przechodzi sam siebie. Jest gorcym zwolennikiem prawdziwej wiary, wyraa si z czci o obrzdach reli- gijnych i witych miejscach chrzecijan. Czasami, nie wiem, czy to z powodu niedbalstwa, czy to z braku zastanowienia, wprowadza do swoich pism mity i opowiadania pogaskie cakiem nie na miejscu; zda- rza si to nawet wwczas, gdy mwi o rzeczach witych.

Istnieje wiele i to rnorodnych pism jego autorstwa: mona natrafi na mowy fikcyjne, pochwalne, aobne, weselne, polemiczne oraz inne 3.

Szczyt ycia twrczoci pisarza przypad na czasy Justyniana 4. Autor by uczniem retora Prokopiusza, jednego z najbardziej wyrniajcych si, lecz nie chodzi tu o tego z Cezarei5, ktry [103a] mniej wicej w tym samym czasie opracowa dziea historyczne wielkie i cenne dzie- dzictwo i pozostawi wrd szlachetnych ludzi nauki wieczn saw swojego imienia. Ten pierwszy6, z ktrym obcowa Chorycjusz, otrzyma w jego ojczynie katedr retoryki. Gdy doy staroci, mia przyjemno widzie, e jego ucze zastpi go stajc na czele szkoy, ktr on sam kierowa.

Istnieje wiele rozmaitych pism Prokopiusza dorobek wart zazdroci i naladownictwa, a zwaszcza caa ksika bdca parafraz wierszy Homera, odtwarzajca wielk rnorodno form. Ksika znakomicie ukazuje si krasomwcz i dowiadczenie autora. Takiego to czowieka naladowa w swych pismach Chorycjusz, o ile potrafi, jako jego ucze.

Obaj byli wyznawcami prawdziwej wiary, w swoich dzieach wielo- krotnie i nie zdawkowo wyraali si o pobonej sztuce tworzenia wi- tych obrazw. Zgon mistrza da Chorycjuszowi temat do mowy pogrze- bowej 7.

3 Zachowan twrczo wyda I. F. Boissonade Choricii Gazaei orationes, declamationes, fragmenta, Parisiis 1846 oraz R. Foerster, E. Richtsteig, Leipzig 1929.

4 Cesarz Justynian I Wielki (527565). 5 Prokopiusz z Cezarei Palestyskiej (ok. 490562) najwybitniejszy histo-

ryk wczesnobizantyski, retor, prawnik, sekretarz osobisty Belizariusza, patrz Cod. 63.

6 Prokopiusz z Gazy (470530 lub 465528) kierownik retorycznej szko- y w Gazie, patrz Cod. 206.

7 Mowa zachowaa si, patrz przyp. 3.

161

Przeczytalimy Wycigi rne1 Sopatra2 w dwunastu ksigach. Jego ksika stanowi wybr wielu opowiada i rnych pism.

Pierwsza ksiga omawia mitycznych bogw staroytnych Grekw; po tre do niej sign do trzeciej ksigi dziea Apollodora o bogach (Apollodor jest Ateczykiem, nauczycielem jzyka i literatury3). Sign zreszt nie tylko do ksigi trzeciej, dokona wyboru rwnie z ksig czwartej, pitej, dziewitej, potem z pierwszej, dwunastej, pitnastej, szesnastej i tak a do dwudziestej czwartej. W zbiorze uwzgldni dane mitologiczne dotyczce bogw i to, co mwi o nich historia, potem za- war wiadomoci o greckich herosach, Dioskurach4, Hadesie 5 i inne te- mu podobne. Omawiana ksika zawiera rwnie dane zaczerpnite z drugiej ksigi Traktatu o malarstwie Juby 6, z Uczty sofistw Atena- josa z Naukratis7. Taka jest tre pierwszej ksigi zestawiona z om- wionych danych i takie tematy porusza ta ksiga.

Druga pochodzi kolejno z ksig od pierwszej do dziesitej Streszcze- nia Pamfili8, crki Soterydasa, z Opowiada o przygodach cnotliwych kobiet Artemona Magnezyjczyka9, z Apoftegmatw cynika Diogenesa10 oraz z innych pism rnych autorw, a zwaszcza z smej ksigi Sa- fony11. W tym zamyka si tre drugiej ksigi zbioru [103b]. Trzecia

1 Dzieo zaginione. 2 Sopater z Apamei w Syrii y za panowania Konstantyna Wielkiego

(324377), stracony z jego rozkazu ok. 336 r. ucze Jamblicha (250 ok. 325), filozofa-neoplatonika; por. Sinko III, 2, s. 11 nn.; S. Glockner [w:]

R. E., t. III (1929), kol. 1002, nowa seria. 3 Apollodor z Aten (180109) uczony, filozof-stoik. 4 Dioskurowie synowie Zeusa, bracia Kastor i Polluks. 5 Hades (ac. Orcus) bg podziemnego wiata zmarych zwanego rw-

nie Hadesem (por. Cod. 222 przyp. 243). 6 Juba II (50 r. przed Chr.20 r. po Chr.) krl Numidii, pniej

Mauretanii, wszechstronnie wyksztacony w Rzymie uczony, historyk, lite- raturoznawca, autor dziejw Syrii, Libii, Arabii i Rzymu do czasw Sulli (13278), traktatw o jzyku, malarstwie, teatrze.

7 Atenajos z Naukratis w Egipcie (III w. po Chr.) sofista, gramatyk, autor Uczty sofistw, Dejpnosophistdj w 30 ksigach, z ktrych zachowa si skrt obejmujcy 15 ksig (wyd. S. P. Peppink, Lugduni Batavorum 1937

1939). 8 Pamfila crka Soterydasa (1po. I w.) uczona egipska (patrz Cod. 175). 9 Autor cakowicie nieznany. 10 Diogenes z Synopy (413323) filozof-cynik, ucze Sokratesa, nie

pozostawi adnych pism; przypisywano mu autorstwo Apoftegmatw. 11 Safona (664/650604/590) liryczna poetka grecka z Mityleny na wys-

pie Lesbos, z 9 ksig jej poezji zachowao si kilka utworw i wiele frag- mentw (wyd. T. Bergk Poetae lyrici Graeci, Leipzig 1882; B. Snell Fruh- griechische Lyriker, Berlin 1981, III, s. 1563).

jego ksiga zawiera dane wzite z Materiaw rnych Faworyna12, mianowicie z ksig oznaczonych literami ypsilon", ksi" i tak a do omegi" z wyjtkiem ksigi tau". Znajduj si w nich rozmaite opo- wiadania i objanienia etymologiczne wybranych imion oraz inne tego rodzaju wiadomoci. Na tym koczy si trzecia ksiga tego dziea.

Czwarta skada si z wycigw zaczerpnitych z anonimowej ksiki (ksika ta nosia tytu Zbir cudw) i ze Wspomnie rnych Arysto- ksena 13, nie caych, lecz jedynie z ich jedenastej ksigi; s w niej rw- nie dane pochodzce z smej ksigi Historii teatru Rufusa14; mona tam znale nieprawdopodobne rzeczy, rne fakty, sowa, zwyczaje twrcw tragedii i komedii i inne tego rodzaju wiadomoci. Taka jest tre ksigi czwartej.

Pita zawiera wycigi pierwszej, drugiej i trzeciej ksigi Historii mu- zyki Rufusa 15, w ktrej mona znale rne dzieje tragediopisarzy i ko- mediopisarzy, zreszt nie tylko, bo rwnie wykad o twrcach dyty- rambw, o muzykach grajcych na flecie i gitarze, o pieniach wesel- nych epitalamiach, hymenajach, pieniach tanecznych hiporche- matach, o tacach i innych przedstawieniach teatralnych w Grecji. Opo- wiada dalej o pochodzeniu, o drodze ycia tych, ktrzy tak mczy- ni, jak i kobiety doszli u Grekw do wielkiej sawy, o ludziach zna- nych jako twrcy rnych zawodw i o tych, ktrzy stali si ulubie- cami i przyjacielami tyranw i krlw. Omawia take poszczeglne igrzyska i pocztki konkurencji sportowych, z ktrych kada prezento- waa swoje wasne osignicia, i o publicznych witach ateskich. Ta- kie s te wszystkie tematy i inne im podobne, ktre zaproponuje ci do czytania ksiga pita.

Ksiga szsta zawiera wiadomoci zaczerpnite z ksig pitej i czwar- tej tej samej Historii muzyki Rufusa. Autor wykada o fletnistach i me- lodiach skomponowanych na flet oraz o mczyznach i kobietach, kt- rzy je wykonywali. Poeci Homer, Hezjod 16 i Antymach 17 zajmuj cz wykadu, podobnie jak znaczna liczba tego rodzaju poetw. Dalej przed-

12 Faworyn filozof z Arles (Francja) y ok. 100 r. po Chr. 13 Arystoksen z Tarentu (IV w. przed Chr.) ucze Arystotelesa, mu-

zykolog, wspomniane dzieo nie zachowao si. 14 Rufus pisarz z poowy III w. po Chr. (?) identyfikowany z autorem

Historii muzyki o tyme imieniu (por. Schultz [w:] R. E., t. I (1914), kol. 1207 (Nr 17), seria 2; Sinko III, 1, s. 574).

15 Por. przyp. 14. 16 Hezjod z Askry VIII/VII w. epik grecki, autor m.in. poematu dy-

daktycznego Prace i dnie (przekad polski: W. Steffen, Wrocaw 1952), w kt- rym udziela rolnikom greckim praktycznych porad gospodarskich. Dziea jego zachoway si (wyd. A. Rzach, Leipzig 1913).

17 Antymach poeta grecki y ok. 440 r. przed Chr., autor nie zachowa- nych poematw Tebaida i Lyde, twrca tzw. elegii uczonej.

stawia kobiety obdarzone sztuk wieszczenia, wrki zwane Sybillami13 i ich pochodzenie wszystko to wzi od Rufusa. Sign [104a] rw- nie do drugiej ksigi O rybowstwie Damostrata 19 i do ksig pierw- szej, pitej, dziewitej i dziesitej ywotw filozofw Diogenesa Laer- cjusza 20, w ktrych ten pisarz opowiada o dziejach filozofw i o poczt- kach witej rzeczy, jak jest filozofia, jak dosza do szczytu rozwoju, dalej o twrcach sekt heretyckich i ich przywdcach, jakich mieli przy- jaci i jakich wrogw, jakim charakterem odznacza si kady z nich, skd pochodzili, jaki by od pocztku ich tryb ycia i kiedy osignli szczyt swej dziaalnoci.

Mona std rwnie zaczerpn podobne wiadomoci o retorach i kra- somwstwie. Ta sama ksiga zawiera take dane wzite z Dziejw Alek- sandrii Eliusza Diosa21 i z Historii Egiptu Hellanika22, obie prace za- wieraj zbir mitw, zmyle i innych rzeczy; te dane wypeniaj tre szstej ksigi do koca.

Sidma ksiga jest antologi Dziejw Herodota23. sma powstaa z jakiego starego dziea, bdcego rwnie, jak si

okazao, zbiorem ekscerptw, nie noszcym imienia autora, ktry go sporzdzi. Wrd nich znajduje si wykaz kobiet, ktre doszy do wiel- kiej sawy i zabysny swymi imionami; jest tu rwnie mowa o czy- nach jakich mczyzn; znajduj si te dysputy nad nauk wymowy i wartoci przyjani, oraz sentencje znakomitych ludzi. S tu take ekscerpty z dzie Plutarcha24: o tym, jak modzie powinna sucha

18 Sybille wrki staroytne zwizane z kultem Apollina; do najsaw- niejszych naleay Libissa koo Teb i Herofila w Kume koo Neapolu.

19 Damostrat (II/III w.) senator rzymski; por. M. Wellmann [w:] R. E. t. IV (1900), kol. 20802081.

20 Diogenes Laercjusz (II w. po Chr.) pochodzcy z Cylicji, autor wy- mienionego dziea kompilacyjnego ywoty i pogldy synnych filozofw (przekad polski: I. Kroska, K. Leniak, W. Olszewski, B. Kupis, Warszawa 1984), stanowicego gwne rdo do historii filozofii starogreckiej (wyd. E. Martini, R. D. Hicks, edycja krytyczna z przekadem angielskim, New York 1925; por. E. Schwartz [w:] R. E., t. V (1905), kol. 738763; Sinko III, 1, s. 596 n.).

21 Autor nieznany. 22 Hellanik z Mityleny na Lesbos (V w. przed Chr.) historyk, autor

nie zachowanych dzie mitologicznych, genealogicznych i historycznych, w ktrych traktowa dzieje Grecji jako cao (por. F. Jacoby [w:] R. E., t. VII (1913), kol. 104113; Sinko I, 2, s. 210213.)

23 Herodot z Halikarnasu (ok. 489ok. 425) ojciec historiografii euro- pejskiej", autor zachowanych Dziejw (wyd. H. Kallenberg Leipzig 1926 1929; przekad polski: S. Hammer, Warszawa 1954) podzielonych przez uczonych aleksandryjskich na 9 ksig oznaczonych imionami muz.

24 Plutarch z Cheronei (ok. 50ok. 125) znakomity uczony, pozostawi po sobie ogromn spucizn literack obejmujc pisma biograficzne, m.in.

poetw, o naturze i pracy jak to wielu ludzi dziki pracy nieraz uszlachetnio sw natur niedobrze uksztatowan od urodzenia, podczas gdy inni na skutek wasnego niedbalstwa zmarnowali to, co piknego przynieli ze sob na wiat; jak niektrzy, uwaani powszechnie za le- niwych i nierozumnych w modoci, doszli do wieku dojrzaego i za- bysnli tym, e uksztatowali sw natur szybko i umiejtnie. S tu take wycigi z rozpraw o faszywym wstydzie, o gadulstwie, o gnie- wie, o tym, jak korzy mona odnie z nieprzyjaci, o radoci, rady polityczne, o bogactwie, o tym, jak mona zauway postpy w cnocie, wyjtki z jego porad o zdrowiu, o maestwie. W ekscerptach mona te znale bardzo duo wiadomoci w postaci sw i przykadw war- tych zapamitania i poytecznych w wielu sytuacjach yciowych; tyle takich oto danych przynosi ksiga sma.

Dziewita zawiera rwnie wycigi z pism Plutarcha o tym, e bo- gowie s nierychliwi w karaniu, z biografii Demetriusza 25 i Rzymianina Brutusa26, z traktatu pod tytuem [104b] Powiedzenia sawnych ludzi z rozprawy o rzekach, z pracy Jak mona odrni pochlebc od przy- jaciela, yciorysy Kratesa, Daifanta i Pindara 27, wycigi z ksiki zaty- tuowanej Sentencje krlw i wodzw; autor zamieci tu rwnie wy- cigi z ksig od pierwszej do smej swoich Rozmw biesiadnych. Takie to utwory Plutarcha wykorzysta omawiany pisarz.

Zebra te materiay z ksig pierwszej, drugiej, trzeciej i czwartej Historii Rzymu Rufusa, w ktrych mona znale wiele wartociowych wiadomoci, chocia niektre z nich przybieraj ksztaty bajecznych opo- wiada i s wytworem wielkiego gadulstwa. Taka jest ksiga dziewita.

Dziesita zawiera ekscerpty z Erato Kefaliona28 obejmujcej dzieje Aleksandra i z pisma Apoloniusza Stoika29 o kobietach, ktre zajmo- way si filozofi lub dokonay jakiego sawnego czynu i doprowadzi-

ywoty sawnych mw (wyd. C. Lindskog, K. Ziegler, Leipzig 19141915; przekad polski: M. Broek, Wrocaw 1955) i pisma moralne, m.in. Moralia (wyd. G. Bernardakis, Leipzig 18861896; Sinko III, 1, s. 196266).

25 Demetriusz z Faleronu (350283) archont ateski, polityk, uczony na dworze Ptolemeusza Sotera w Aleksandrii.

26 Brutus (Decimus lunius Brutus 8543) konsul w 42 r., republikanin, jeden z zabjcw Cezara (44 r.).

27 Krates z Teb filozof i poeta z IV/III w.; Pindar z Teb (518446) najwybitniejszy poeta liryczny Grecji staroytnej, twrczo jego zachowaa si w drobnej czci (wyd. B. Snli Epinikia, Leipzig 1964).

28 Kefalion por. Cod. 68. Omawiany utwr Kefaliona zagin, traktowa zapewne o Aleksandrze Wielkim.

29 Apoloniusz Stoik lub Apoloniusz z Tyru (I w. przed Chr.) filozof, autor Katalogu filozofw od Zenona i ich pism (por. von Arnim [w:] R. E., t. II (1896), kol. 146; Sinko II, 2, s. 40).

y poszczeglne rodziny do zgody. Autor zamieci tu rwnie wycigi z Obyczajw macedoskich Teagenesa30, z Plutarchowych ywotw Ni- kiasza 31, Alcybiadesa 32, Temistoklesa 33, Tezeusza 34, Likurga 35, Solona 36, Aleksandra syna Filipa 37, nastpnie z yciorysw Cymona 38, Lizandra 39, Demostenesa40, Peryklesa 41, Pelopidasa 42, Focjona 43, Arystydesa 44. Wik- szo zawartych tam wiadomoci zasuguje na przedstawienie, jest god- na utrwalenia w pamici. Tak przedstawia si ksiga dziesita.

30 Teagenes dat ycia nie znamy (por. Laqueur [w:] R. E., t. V (1934), kol. 1348, seria 2).

31 Nikiasz syn Nikerata, polityk ateski z czasw wojny peloponeskiej (431404), doprowadzi do zawarcia ze Spart pokoju pidziesicioletniego (421 r.).

32 Alcybiades syn Klejniasza (ok. 450404) wielokrotny strateg ateski, przeciwnik polityczny Nikiasza.

33 Temistokles syn Neoklesa, polityk ateski, przywdca stronnictwa radykalno-demokratycznego, archont w 482 r. przed Chr., skazany na wygna- nie w 471 r.

34 Tezeusz mityczny krl Aten, mia zjednoczy Attyk pod przywdz- twem Aten.

35 Likurg syn Likofrona (390324) wdz i polityk ateski znany z nie- skazitelnego trybu ycia; autor 15 mw, z ktrych zachowaa si tylko jedna: Przeciw Leokratesowi (wyd. F. Blass, Leipzig 1889; por. Sinko I, 2, s. 730).

36 Solon prawodawca ateski (ur. pomidzy r. 640 a 630 przed Chr.), poeta elegik, archont w 594 r. przed Chr. (wyd. B. Snli Fruhgriechische Lyriker, Berlin 1981, I, s. 2955).

37 Aleksander Wielki Macedoski (354323) syn krla Macedonii Fili- pa II (382336), po ktrym obj panowanie (336 r.), i Olimpiady.

38 Cymon syn Milcjadesa (ok. 507449) polityk i wdz ateski, zwy- cizca Persw w bitwie u ujcia Eurymedontu (446 r.).

39 Lizander dowdca wojsk spartaskich, pokona Ateczykw pod Ajgospotamoj (404 r. przed Chr.) i zdoby Ateny.

40 Demostenes z Aten (384322) synny mwca ateski, zwalcza swymi pomiennymi mowami (filipikami) zwolennikw Filipa II (patrz przyp. 37), autor 65 mw, z ktrych zachowao si 61 (wyd. F. Blass, Leipzig 1881 1892).

41 Perykles syn Ksantypa (ok. 495429), wybitny polityk ateski i m stanu. Jako strateg (od 443 r.) kierowa polityk Aten, twrca potgi mor- skiej, politycznej i kulturalnej Aten w V w., zwanym epok Peryklesa".

42 Pelopidas z Teb (IV w. przed Chr.) przywdca stronnictwa demo- kratycznego w Tebach. Zgin w bitwie pod Kynoskephalaj (364 r.).

43 Focjon (ok. 402317) strateg ateski, zwolennik stronnictwa proma- cedoskiego, przeciwnik Demostenesa (por. przyp. 40).

44 Arystydes z Aten syn Lizymacha (ok. 540ok. 486), znany z nieskazi- telnego ycia polityk, wdz, i zwycizca wojsk perskich pod Maratonem (490 r.), przeciwnik polityczny Temistoklesa (patrz przyp. 33).

Jedenasta stanowi rwnie zbir ekscerptw z ywotw uoonych przez Plutarcha, mianowicie Epaminondasa 45, Diona 46, Agesilaosa 47, Agi- sa 48, Kleomenesa49, Eumenesa z Kardii50, Filopojmena 51, Tymoleona 52, Arata53, ktry wybra'ny na przywdc wszystkich Achajw sprawowa siedemnacie razy funkcj naczelnego wodza i dokona wielkich czynw wojennych. S tam take wycigi z biografii Pyrrusa, krla Epiru54, z pierwszej i drugiej ksigi rozprawy gramatyka Arystofanesa 55 o zwie- rztach i z siedemnastej ksigi Historii teatru Juby56. Taka jest ksiga jedenasta.

Dwunasta ksiga zawiera zestaw wypisw z rnych dzie: z wykazu 45 Epaminondas (ok. 420362) polityk i wdz tebaski, twrca potgi

militarnej Teb, zwycizca Spartan pod Leuktrami (371 r.) i Mantynej (362 r.).

46 Dion syn Hiparyna z Syrakuz, szwagier Dionizjusza II, tyrana Syrakuy (367344).

47 Agesilaos krl Sparty (od ok. 399 do ok. 360), zwycizca wojsk perskich Tisafernesa nad rzek Paktolos (395 r.) i koalicji wojsk ateskich pod Koronej w Beocji (394 r.).

48 Agis IV krl Sparty od 425 r. przed Chr., usiowa przywrci dawny tryb ycia w Sparcie, zgin wraz z matk i babk mierci gwatown (241 r.).

49 Kleomenes syn Leonidasa nastpca Agisa IV, polityk i reformator spartaski, dokona zamachu stanu (226 r.), po klsce pod Sclazj odebra sobie ycie (221 r.).

50 Eumenes z Kardii wdz wojsk Aleksandra Wielkiego, zdoby Paflagoni i Kapadocj w Azji Mn.

51 Filopojmen z Megalopolu (ok. 254184) przywdca Zwizku Achaj- skiego, federacji czterech pastw-miast w pn. czci Peloponezu.

52 Tymoleon z Koryntu (411337) wdz, zwolennik ustroju demokratycz- nego w Koryncie, dziaa w Syrakuzach, gdzie po odniesieniu zwycistwa nad Kartagiczykami zaprowadzi rzdy demokratyczne.

53 Arat z Sykionu (272213) m stanu, przywdca Zwizku Achajskie- go (por. przyp. 51), sprzymierzy si z Macedoni przeciw Sparcie.

54 Pyrrus (319272) krl Epiru, znakomity dowdca, walczy z Rzymia- nami w obronie Tarentu zadajc klsk wojskom wroga pod Heraklej (280 r.) i Ausculum (279 r.). Z bitwy pod Beneventum (275 r.) wyszed jako zwycizca tak osabiony, e musia wrci do Epiru (pyrrusowe zwycistwo").

55 Focjusz mwi tu o traktacie Arystotelesa O zwierztach, znanego mu ze streszczenia wybitnego filologa-wydawcy dzie staroytnych, Arystofanesa z Bizancjum (ok. 257180), dyrektora synnej Biblioteki Aleksandryjskiej w Egipcie.

56 Patrz przyp. 6.

malarzy i rzebiarzy Kalliksena 57, z pracy Arystonika58 o Muzajosie z Aleksandrii, z ustrojw politycznych Arystotelesa mam na myli ustrj Tesalii, Achai [105a], na Paros, w Licji, na Chios i w innych pastwach, o ktrych mwi w swej Polityce to wszystko jest poy- teczne i oczywiste. Taka jest dwunasta ksiga zbioru Sopatra.

Ta wartociowa praca przynosi ogromn korzy czytelnikom, mimo e nie jest wolna od mitw i cudw tak nieprawdziwych, jak i zaskaku- jcych mwiem o tym kilkakrotnie lecz jeli chodzi o powysze wiadomoci skadajce si na tak wszechstronn wiedz, mona z nich wybra bardzo wiele danych, ktre potrafi pobudzi do cnoty i dosko- naoci w piknie i dobru; ksika nie jest byle jak pomoc w upra- wianiu sztuki wymowy i jej opanowaniu (jak sam autor pisze we wst- pie do swoich przyjaci). Praca ta zostaa podjta w tym celu, by by- a uyteczna. Jej styl jest rnorodny, wychodzi poza jeden rodzaj; mi- mo to jasno panuje w caym dziele.

162

Przeczytalimy dzieo pewnego Euzebiusza1 (piastowa on godno biskupa i wyznawa prawowit wiar), skierowane przeciw bliej nie znanemu Andrzejowi Winiowi2. Skada si ono z dziesiciu ksig, w ktrych autor uzna wymienionego mnicha za winnego. Mnich bo- wiem napisa list do Euzebiusza (list ten nazwa pouczeniem) i zaklina- jc zobowiza go do przeczytania. Euzebiusz przeczyta, nastpnie za- cz gani mnicha, wyrzucajc mu zarazem nieuctwo i bezczelno. Wy- kaza, e myli goski, e nie potrafi uoy adnej linijki pisma bez bdu w skadni. Ten zabra si do pisania niepomny na dan obietni- c i spokj pyncy z ycia ascetycznego. Z kolei Euzebiusz przystpi do duszego zbijania jego doktryny heretyckiej; mnich nalea bowiem

57 Kalliksen z Rodos y w III w. po Chr. (por. F. Jacoby Kallixeinos [w:] R. E., t. X (1919), kol. 17511754).

58 Arystonik komentator dzie Arystotelesa, pracowa w Bibliotece Alek- sandryjskiej (por. Cohn [w:] R. E., t. II (1896), kol. 964966).

1 Euzebiusz (VI/VII w.) arcybiskup Tessaloniki zwalcza herezj sekty aftartodoketw (patrz przyp. 3) we wzmiankowanym tu dziele, ktre za- ginao. Korespondowa z papieem Grzegorzem Wielkim (590604); o licie papiea do Euzebiusza por. SWP, s. 147; Beck, s. 383.

2 Andrzej Wizie (gr. Enkleistos) mnich grecki yjcy w Rzymie, za rozpowszechnianie doktryny aftartodoketw uwiziony (enkleistos) w klaszto- rze w. Pawa. W celi wiziennej faszowa pisma Euzebiusza w duchu wy- znawanej przez siebie doktryny i pisa po grecku heretyckie Sermones, ktre rozpowszechnia jako wasny przekad rzekomych homilii papiea Grzegorza Wielkiego (por. SWP, s. 36; Beck, s. 394).

do tych, ktrych nazywa si aftartodoketami ze wzgldu na wyznawan przez nich doktryn 3.

Euzebiusz wpierw ukaza, e mnich sam da podstaw do krytyki, poniewa dla sowa zepsucie" przyj tylko jedno znaczenie i by prze- konany, e znajduje ono zastosowanie wycznie do grzechu, podczas gdy nasi wici Ojcowie, posugujc si tym terminem, przekazali w tra- dycji, e sowo to odnosi si do rnych poj.

Po drugie mia czelno owiadczy, i Ciao Paskie jest niemiertel- ne, nieczue na cierpienia i niezniszczalne z powodu samej jednoci na- tur jak utrzymuje Julian4 a jednoczenie w tym samym licie po- wiada z penym przekonaniem, e dzieo, ktre opracowa, zostao skie- rowane przeciw Sewerowi5 i Julianowi, poniewa nie pozwalaj oni mwi o dwch naturach w Chrystusie, czy o dwch bytach, ani o dwch Osobach, ani o dwch energiach.

Po trzecie twierdzi, e przed upadkiem ciao Adama nie [105b] byo stworzone jako miertelne ani nie ulegao naturalnemu zniszczeniu, z czego konsekwentnie wynika, e Chrystus przez samo swoje zjedno- czenie otrzyma ciao niezniszczalne i nieczue na cierpienie. Tymcza- sem trzeba i myle, i mwi, e ciao Adama byo miertelne z natury i dostpne dla cierpienia, a dziki asce Boej zachowao niemiertel- no i nie podlegao cierpieniu dopty, dopki jego wystpek nie pozba- wi go tej waciwoci ochronnej. Takie jest rwnie zdanie wszystkich witych Ojcw.

Po czwarte mnich utrzymuje, i otaczajcy nas wiat jest wieczny i niezniszczalny, podczas gdy naley wiedzie, e jest zniszczalny i pod- legajcy zmianom. Wrd tych znajduj si rwnie i inne tego rodzaju pogldy, ktrych niejasno i blunierczy charakter wykaza biskup w pierwszej refutacji wzywajc Andrzeja do ich sprostowania.

Kiedy ten otrzyma napomnienie wzywajce go do poprawy, popad w jeszcze co gorszego i opracowa drug ksik, w ktrej zebra wszystko to, co napisa poprzednio, rozwin szerzej i ugruntowa (jak sdzi) za pomoc argumentacji. Przeciw tej wanie ksice opracowa pobony Euzebiusz omawiane tu dzieo zoone z dziesiciu ksig. Za- rzuci w nim mnichowi, e wyszed on poza granice wiary ustalone na witych soborach i zuchwale opracowa wasn wykadni wiary, e

3 Aftartodokeci sekta w onie herezji monofizyckiej, ktrej twrc by Julian z Halikarnasu (V/VI w.), biskup monofizyta goszcy, e Chrystus przyj ciao niezniszczalne (aphtharton soma), takie, jakie mia Adam przed popenieniem grzechu.

4 Por. przyp. 3. 5 Sewer z Antiochii patriarcha Antiochii (512518), monofizyta zwal-

cza sekt aftartodoketw, wybitny pisarz, teolog. Pisma jego zniszczono na rozkaz cesarza Justyniana; zachoway si w przekadzie syryjskim (por. Beck, s. 284, 376 i w wielu miejscach; SWP, s. 355356).

wyrwa wiele cytatw z pism Ojcw, by je znieksztaci i nagi do swoich wasnych wymysw. Zgani go rwnie i za to, e w swoich sdach o wiecznoci i niezniszczalnoci wiata zaj stanowisko sprzecz- ne z Nowym i Starym Testamentem i z naszymi witymi Ojcami.

Wytkn mu nadto, e utrzymuje, i zmienno, przeksztacanie si i przemijanie s takimi samymi niedoskonaociami jak cierpienie wy- nikajce ze za i wanie dlatego Pan nasz, Jezus Chrystus, otrzyma ciao nie ulegajce zmianie, niezniszczalne, wolne od cierpienia i prze- mijania. Po tych sowach znowu myli si, kiedy twierdzi, e wiat jest wieczny, niezniszczalny, nie ma pocztku; nie dopuszcza wspomnianej zmiany, poniewa uznaje j za jedno z ujemnych dozna. Utrzymuje te, e ciao Adama zostao stworzone jako niezniszczalne, z natury nie- miertelne i wolne od cierpienia; zreszt nie tylko on, niezniszczalna bya take ziemia, z ktrej to ciao powstao.

Autor znowu zarzuca mnichowi, e dla sowa zepsucie" przyj tylko jedno znaczenie w miejscu, w ktrym dowodzi, e Bg nie jest demiur- giem zepsucia ani mierci, ani cierpienia pyncego ze za, ani bdnych wnioskowa, chocia jest twrc bytw ulegajcych zepsuciu [106a] i pod- legajcych mierci, gdy s to skadniki pierwotne, nierealne, nie maj- ce wasnej substancji.

Gani go za goszenie pogldu, e Ciao Paskie ze zjednoczenia wy- wodzio nieczuo na cierpienie, niezniszczalno i niezmienno. Euze- biusz wykazuje, e to dla udowodnienia swego punktu widzenia mnich gosi te wszystkie niedorzecznoci o mierci i o Adamie. W tyme rw- nie miejscu ukazuje, w jakich i w jak wielu znaczeniach Pismo wi- te przyjmuje sowa: zepsucie phthora, rozkad kataphthora, znisz- czenie diaphthora, i powiada, e odnosz si one do zjawisk natu- ralnych, wolnych od cierpie, ktrych rdem s praca, choroba, sta- ro. Staro bowiem jest zepsuciem modoci, znuenie, zmczenie i cho- roby s zepsuciem ywotnej siy cielesnej. Zniszczenie odnosi si rw- nie do umartwienia ciaa w praktykach ascetycznych i w walkach duchowych, gdy Aposto take powiada: Jeli czowiek psuje si w swej powoce zewntrznej, odnawia si jego jestestwo wewntrzne" i tak dalej. Powiada te autor, e zniszczenie dotyczy rwnie ubytku i zagady ciaa wynikajcych z tortur i kar, odnosi si take do cier- pie zadawanych zwierztom i do szkody wyrzdzanej nasionom i ro- linom, niezalenie od tego, czy jest czciowe, czy cakowite. Co wicej, sowo to odnosi si rwnie do samej mierci i oprcz tego, o czym mwiono dotyczy rozkadu i gnicia cia zachodzcego w grobach; mona go te uy w stosunku do cierpienia pyncego ze za i do grze- chw.

Tak wic sowa phthord, kataphthord i diaphthord mona rozumie na tyle rnych sposobw. Autor wykazuje, e Andrzej popeni bd uy- wajc ich jako majcych rzekomo jedno tylko znaczenie.

Przedstawia swe wywody przez pryzmat argumentw refutacyjnych, czerpic je z Pisma witego Starego i Nowego Testamentu i traktatw najwybitniejszych Ojcw Atanazego6, trzech Grzegorzy, mianowicie Cudotwrcy7, Teologa8 i Grzegorza z Nyssy 9, Bazylego z Cezarei10, Ja- na Chryzostoma", Cyryla z Aleksandrii12, Proklosa z Konstantyno- pola 13, a take witego mczennika Metodego11 i Kwadratusa16. Od niektrych z nich ciga pewne ustpy, znieksztaca je i bezmylnie ko- mentuje z krzywd dla nich, w przekonaniu, e w ten sposb uwiary- godnia swoje bdne pogldy. Tymczasem Euzebiusz ukara go za wszyst- kie wymienione bdy, mam na myli jego faszerstwo, zoliwo, ogromn gupot [106b] i pewne wybrane myli heretyckie, ktre w mia czelno przypisa naszym witym Ojcom.

Przy sposobnoci Euzebiusz ukazuje, e z czczej gadaniny mnicha 6 Atanazy Wielki, w. (296373) biskup Aleksandrii, patrz Cod. 32. 139.

140. 7 Sw. Grzegorz Cudotwrca (Thaumatourgos ok. 210ok. 270) biskup

Pontu, autor Uroczystej mowy dzikczynnej do Orygenesa (wyd. PG 10, kol. 10511104), Wyznania wiary (wyd. PG 10, kol. 983988; por. SWP, s. 173174).

8 Grzegorz Teolog lub (czciej) Grzegorz z Nazjanzu (330390) Ojciec Kocioa greckiego, poeta, retor, pisarz, teolog, autor 44 mw (wyd. PG 35 i 36), 245 listw (wyd. PG 37; P. Gallay, S. Gregoire de Nazianze, Lettres, t. 12, Paris 19641967) i poematw (wyd. PG 37 i 39); por. SWP, s. 175

177, Sinko, III, 2, s. 144224. 9 Grzegorz z Nyssy (335394) brat Bazylego Wielkiego, biskup Nyssy,

patrz Cod. 6. 7. 10 Bazyli z Cezarei lub Bazyli Wielki (ok. 330379), patrz Cod. 141. 142.

143. 144. 11 Jan Chryzostom (Zotousty, ok. 347407) biskup Konstantynopola,

Ojciec Kocioa greckiego, patrz Cod. 25. 86, por. te Cod. 270. 274. 277. 12 Cyryl z Aleksandrii (375444) biskup i patriarcha (od 412 r.) Ko-

cioa aleksandryjskiego, teolog i pisarz, zwalcza gwnie herezj Nestoriu- sza, patrz Cod. 49. 136. 169.

13 Proklos z Konstantynopola (410485) filozof neoplatonik, ucze Olim- piodora (patrz Cod. 80), twrca teorii hipostaz, mistycznego zjednoczenia z bstwem, autor wielu czciowo zachowanych traktatw i siedmiu hym- nw (wyd. E. Abel, Leipzig 1885); wywar duy wpyw na myl filozoficzn redniowiecza (por. Sinko III, 2, s. 304307; Hunger I, s. 20).

14 Metody (schyek III w.?) biskup Olimpu (Azja Mn.), zwalcza doktry- n Orygenesa w traktacie Aglaofon, czyli o zmartwychwstaniu (wyd. GCS 27; EP 616). Gwnym dzieem Metodego jest Uczta, czyli o dziewictwie (Sympsion e peri agneias wyd. PG 18, kol. 27217); por. Cod. 234, SWP, s. 282283.

15 Kwadratus (I/II w.) apologeta grecki, ucze Apostow, autor zacho- wanej we fragmentach Apologii chrzecijastwa (wyd, PG 5, kol. 1262

1266; SWP, s. 256).

wycign wniosek, i Pan nasz, Jezus Chrystus, po Zmartwychwstaniu nie zmieni swojej natury zniszczalnej w niezniszczaln i tak nie pod- lega cierpieniom w swojej naturze ludzkiej, jak jest wolny od cierpie- nia w swej naturze boskiej. Odway si nazwa bluniercami tych, ktrzy myl i mwi, e Pan nasz, Jezus Chrystus, przebywa na wie- cie w ciele miertelnym i dostpnym dla cierpienia. Sam nie rumieni si goszc kamliwie, e Ciao Pana podlega cierpieniu po odniesieniu zwycistwa nad cierpieniami, poskromieniu mierci i zepsucia, a ten, kto uwaa prawowiernych za czcicieli zepsucia, nie zdaje sobie sprawy, e mona mu dowodnie wykaza, i oddaje cze temu, co doznaje cier- pienia.

Z kolei Euzebiusz ponownie przytacza sowa Ojcw i wykazuje, e Ciao Paskie byo wraliwe na cierpienie, miertelne i przez to znisz- czalne a do chwalebnego Zmartwychwstania, od ktrego i przez ktre ulego przemianie na niemiertelne i wolne od cierpienia. Powiada te, e Andrzej mwi brednie, kiedy nazywa prawowiernych ftartolatrami czcicielami tego, co ulega zepsuciu; nazwa ta bowiem jest szczeglnie stosowna dla Ariusza 16, Aecjusza 17, Eunomiusza l8, Apolinarego 19 i Nes- toriusza20, a nie dla prawdziwych wiernych. Euzebiusz gosi i tak nauk, e Pan i Bg nasz, jako demiurg natury, podlega naturalnym doznaniom, ktre nie s uwaczajce (naleaoby je raczej nazywa w sposb bardziej waciwy wytworami natury), lecz dozna we waci- wym tego sowa znaczeniu, czyli powstaych ze za, w ogle nie mia. Twierdzi, e sposb, w jaki Pan jada i pija przed Zmartwychwstaniem, nie by taki sam, jak kiedy po Zmartwychwstaniu spoy posiek i wraz z uczniami przyj napj; przedtem bowiem postpowa zgodnie z pra- wem natury, gdy jedzeniem i piciem pokrzepia i wzmacnia ciao, po- tem postpi w sposb nadprzyrodzony majc na celu wzbudzenie wrd uczniw, a za ich porednictwem wrd wszystkich wyznawcw, wiary, e zmartwychwstao to samo Ciao, ktre przeszo przez Mk i Krzy, a nie inne zamiast niego, chocia ju ulego przemienieniu w nieznisz-

16 Anusz (256336) kapan Kocioa aleksandryjskiego, twrca herezji arianizmu, podwaajcej dogmat Trjcy witej. Ariusz zaprzecza istnieniu boskiej natury w Chrystusie, potpiony na Soborze Nicejskim (325 r.); por. Cod. 15. 20. 88; SWP, s. 4754; Jurewicz, s. 66.

17 Aecjusz (zm. w 366 r.) biskup Antiochii, arianin; por. SWP, s. 16. 18 Eunomiusz (zm. 393 r.) biskup Cyzyku w 360 r. usunity z urzdu

za herezj ariask, przywdca sekty anomejczykw, patrz Cod. 137. 138. 19 Klaudiusz Apolinary (II w.) biskup Hierapolis we Frygii, apologeta,

patrz Cod. 14. 20 Nestoriusz patriarcha Konstantynopola (428431), kapan Kocioa

antiocheskiego, twrca doktryny o istnieniu w Chrystusie dwch natur, boskiej i ludzkiej, poczonych ze sob tylko zewntrznie (nestorianizm); po- tpiony na Soborze Efeskim (patrz Cod. 16); por. Diodor z Tarsu (Cod. 18. 85. 102. 233) i Teodor Antiocheczyk (Cod. 4. 38. 81; por. SWP s. 289291).

czalne i niewraliwe na cierpienie. Na wyoeniu tej miej Bogu nauki autor zakoczy swoje dzieo zoone z dziesiciu ksig.

Styl dziea jest jasny i prosty, autor dba bowiem o czysto jzyka, a tam, gdzie to byo potrzebne, rwnie o jego przejrzysto.

163

Przeczytalimy Zbir porad rolniczych Windaniusza Anatoliusza 1 z Bejrutu. Autor zawar [107a] w tej ksice wiedz zaczerpnit z pism Demokryta 2, Afrykanina3, Tarantyna 4, Apulejusza 5, Florentyna 6, Wa- lensa7, Leona8, Pamfila9 i z Paradoksw Diofanesa10. Ksika skada si z dwunastu tomw.

Dzieo, jak stwierdzilimy na podstawie licznych dowiadcze, jest po- yteczne dla uprawy roli i dla prac wiejskich; zapewne przynosi wicej poytku ni ksiki innych pisarzy, ktrzy podjli t sam co i on prac. Omawiana ksika zawiera te inne wiadomoci niezwyke, nieprawdopodobne i pene herezji pogaskiej. Prawowierny rolnik po- winien je odrzuci i z reszty materiaw wybra te, ktre s mu po- trzebne. Pozostali autorzy prac o rolnictwie zamieszczaj, o ile mi wia- domo, prawie te same dane na te same tematy i nie wykazuj midzy sob wielu rnic. Tam, gdzie te rnice ujawniaj si, naley wybra dowiadczenie Leona, nie innych.

164

Przeczytalimy O szkoach medycznych Galena 1. Jest tu mowa o kie- runkach, ktre powstay w medycynie. Autor powiada, e w sztuce le-

1 Windaniusz Anatoliusz pisarz z IV w. po Chr., dzieo jego nie za- chowao si (por. Krumbacher, s. 261262; Hunger II, s. 273).

2 Demokryt z Abdery (Tracja) (ok. 460ok. 370) grecki filozof przy- rody, przedstawiciel materializmu atomistycznego.

3 Sekstus Puliusz Afrykanin z Jerozolimy (ok. 170ok. 240) patrz. Cod. 34.

4 Tarantyn osoba nieznana. 5 Apulejusz z Madaury (II w. po Chr.) retor, filozof, romansopisarz

rzymski, autor m.in. synnego romansu Metamorfozy albo Zoty Osio w je- denastu ksigach (przekad polski: E. Jdrkiewicz, Wrocaw 1953).

6 Florentyn por. Wellmann [w:l R. E., t. VI (1907), kol. 2756; Hunger I, s. 120.

7 Walens skdind nie znany. 8 Leon osoba nieznana. 9 Pamfil por. Stegeman [w:] R. E., t. XVIII 2 (1949), kol. 334336. 10 Diofanes por. Wellmann [w:] R. E., t. V (1905), kol. 1049. 1 Galen (gr. Klaudios Galens) (129199) znakomity grecki lekarz, uczo-

karskiej uksztatoway si trzy znane powszechnie szkoy pierwsza zwana logiczn, ktra rwnie nosi miano dogmatycznej i analogistycz- nej, druga zwana empiryczn lub szko obserwacji i pamici, trzecia zwana szko metodyczn.

Wymienione szkoy rni si od siebie, zwaszcza co do metody ba- dawczej. Szkoa dogmatyczna posuguje si metod rozumowania dla ustalenia sposobw terapii i na tym opiera sw sztuk; empiryczna po- suguje si nie metod rozumowania, lecz metod opart na dowiadcze- niu i obserwacji. Szkoa metodyczna gosi, e posuguje si i rozumowa- niem, i empiri, a poniewa nie opiera si cile na adnej z tych dwch szk, rni si oczywicie od nich obu.

Omawiana ksika dzieli si na trzy czci. W pierwszej autor opisu- je powstanie szk empirycznej i dogmatycznej, nastpnie poucza, na czym polega istota kadej z nich. W drugiej ukazuje te dwie szkoy, jak rywalizuj ze sob i spieraj si o pierwszestwo; w trzeciej czci wprowadza szko metodyczn, zwalczajc poprzednio wymienione, i mwi, e kada z tych trzech szk wysuwa racje swoich zasad i usi- uje osign przewag nad pozostaymi. Na tym koczy si trzecia cz.

Jest rzecz oczywist, e ta ksika powinna stanowi pierwsz wrd wszystkich dzie medycznych lektur2 [107b], a przynajmniej trzeba wie- dzie, jaka szkoa jest najlepsza i jak naley z niej korzysta. Ksika nie jest zapewne utworem cile lekarskim, peni rol raczej filozoficz- nego wprowadzenia do medycyny. Sownictwo i skadnia ksiki s bez wtpienia czyste i jasne, o to Galen troszczy si zawsze, chocia wiele traktatw przecia niepotrzebnymi zdaniami, dygresjami i zbyt roz- wlekymi okresami retorycznymi, tak e rozwadnia swe pisma i za- ciemnia myl swoich wywodw, rozrywa w pewnej mierze cig tekstu, a rozgadanymi duyznami przywodzi czytelnika do obojtnoci. Niniej- sza praca jest jednak wolna od tych usterek3.

ny, filozof, filolog, retor, od 161 r. przebywa w Rzymie jako lekarz nadwor- ny cesarzy Marka Aureliusza, Lucjusza Werusa i Kommodusa, autor zacho- wanych 153 dzie (wyd. C. Kuhn Claudii Galeni Opera Omnia, t. 120, Leipzig 18211833.) Omawiany traktat pt. Peri haireseon (dosownie o here- zjach tzn. sektach (szkoach") w medycynie) wyda G. Helmreich Galem scripta minora, t. III, Leipzig 1874, s. 131.

2 Istotnie, jest to rodzaj podrcznika dla modych adeptw medycyny. 3 Ostatnie zdanie, jak susznie zauway R. Henry (Photius, Bibliotheue,

t. II, s. 219), wiadczy o tym, e Focjusz omwi ten traktat wraz z innymi, ktrych styl budzi w nim zastrzeenia.

165

Przeczytalimy Deklamacje sofisty Himeriusza1, zreszt i mowy rne; s w nich dwie deklamacje o charakterze doradczym i trzy nalece do rodzajw mw sdowych; autor zaopatrzy je we wstpy.

Wrd mw o charakterze doradczym jedn uoy dla Hiperejdesa2 na fikcyjny temat o Demostenesie3, drug dla Demostenesa traktu- jc o jego zmylonych rozwaaniach nad Ajschynesem4. Z trzech po- zostaych jedna mowa zostaa skierowana przeciw Epikurowi5, jakby oskaranemu o bezbono, druga przeciw bogaczowi, ktry przez niecne machinacje rzekomo ogooci dom biednego czowieka; ukazuje ona tego biedaka jako obroc swoich interesw. W trzeciej autor wpro- wadza Temistoklesa 6 dajcego odpowied krlowi perskiemu, kiedy ten czyni obietnice, e pooy kres wojnie 7.

Te mowy zostay opracowane w ten sposb, e bardziej ni inne uka- zuj talent ich autora, szczyty i si jego myli; wprowadza on bowiem do nich, i to obficie, amplifikacje retoryczne na miar Demostenesa, barwnie posuguje si mnogoci figur krasomwczych i szczliwie - czy w swych pismach rne rodzaje stylu, chocia zmierza raczej ku wzniosemu. Uywa sownictwa, ktremu nigdy nie brak jasnoci tak w formach wyrazw, jak we waciwym czy grnolotnym ich znacze- niu. Samo rozdzielenie sw, bardzo czsto stosowane, brzmi dziwnie jak przyjemny ton, ale nie wszystkim suchajcym daje jednakow mono jego percepcji. Styl autora jest jasny dziki szczeglnym cechom swej czystoci. Autor posuguje si, jak powiedziaem, amplifikacj i w spo- sb widoczny uywa jej do wyjanie i innych celw. Wypowiadajc si za porednictwem niezwykych figur retorycznych unika zwizanej z tym niejasnoci. Posuguje si te hiperbatonem i tropem w stopniu

1 Himeriusz z Prusy w Bitymi (ok. 310ok. 390) sofista i retor, se- kretarz cesarza Juliana, z czasem osiad na stae w Atenach, gdzie by kierownikiem szkoy retorycznej (por. C. Schenkl [w:] R. E., t. VIII (1913), kol. 16221655; Sinko II, 1, s. 4044). Z 80 mw Focjusz zna 70; zacho- way si 24 mowy w caoci i 10 w ekscerptach, czyli streszczeniach (wyd. F. Dubner, z przekadem aciskim, Paris 1848).

2 Hiperejdes (389322) mwca ateski, ucze Izokratesa (por. Cod. 159), przywdca stronnictwa antydemokratycznego, przyjaciel Demostenesa (patrz Cod. 161 przyp. 40).

3 Demostenes por. przyp. 2. 4 Ajschynes z Aten (390314) utalentowany mwca, przeciwnik poli-

tyczny Demostenesa, patrz Cod. 61. 5 Epikur z Samos (341271) filozof grecki, twrca wasnej szkoy fi-

lozoficznej (hedonizmu i swego rodzaju ateizmu), gosi haso: yj w ukry- ciu" (gr. Lathe bisas).

6 Temistokles patrz Cod. 161, przyp. 33. 7 Wymienione mowy zaginy, znamy je tylko z wypisw w Cod. 243.

mniejszym [108a] ni amplifikacj, a jednak robi to czsto i udanie. W mowach jest napity, ywy, ilekro zachodzi potrzeba. Taki jest on w opisanych mowach.

Z kolei zamieszcza Mow o wojnie, ktra jest pochwa polegych za wolno w walce z Persami i panegirykiem na cze wojny. Po tej mo- wie nastpuje Areopagityk8, w ktrym autor domaga si prawa oby- watelstwa dla swego syna Rufina; nie jest to mowa fikcyjna, podobnie jak nastpna mowa pogrzebowa ku czci syna. Potem jest mowa we- selna dla uczczenia wesela przyjaciela, Sewera. I ona, oczywicie, take nie jest zmylona; autor i do niej rwnie doczy przedmow.

Potem nastpuje Diogenes, czyli mowa poegnalna z yczeniami szcz- liwej podry. I j uwietnia wstp ujty w postaci fikcyjnego dialogu. Dalej jest mowa poegnalna skierowana do przyjaci z okazji wyjazdu do Koryntu, potem znowu mowa poegnalna z yczeniami dobrej pod- ry, uoona dla Flawiana mianowanego konsulem Azji; z kolei mowa dla nowo przybyych do Pizona i znowu mowa poegnalna i yczenia szczliwej podry, czyli Diogenes. Tu za ni improwizacja z po- wodu buntu, ktry wybuch w szkole; mowa o przybyciu jakich Cy- pryjczykw i o pierwszym suchaczu autora z Kapadocji.

Pniej nastpuje mowa popisowa, ktr autor wygosi wwczas, gdy go poproszono o przemwienie; wpierw nie zgodzi si, potem za- bra gos i mwi o tym, e rzeczy pikne zdarzaj si nieczsto. Dalej jest mowa do Muzoniusza, prokonsula Hellady, do nowo przybyego Se- wera w czasie zamieszek, potem przemwienie do komesa Ursacjusza, do innego Sewera, do Scylacjusza, prokonsula Hellady, do cudzoziem- cw, Efezjan i Mizw, do obywateli miasta Leonu. Z kolei do ziomkw przyjaci, do komesa Atenajosa, do Rzymianina Prywata, wychowawcy syna prokonsula Ampeliusza; mowa o powrocie autora do Koryntu, mo- wa do Fojbosa, syna prokonsula Aleksandra, do lekarza i komesa Arka- diusza; mowa powitalna na przyjazd przyjaci, mowa poegnalna do Flawiana z yczeniami szczliwej podry i mowa weselna wygoszona do Panatenajosa. Nastpnie jedno przemwienie, drugie przemwie- nie, dysputa prowadzona w Filippi9, dokd autor przyby na wezwanie cesarza Juliana 10, pniej mowa wygoszona w Konstantynopolu o tym miecie, o cesarzu Julianie i o wprowadzeniu w misteria Mitry 11.

Dysputa powicona prefektowi Salustiuszowi, ktra ma rwnie przedmow. Potem znowu mowa do prokonsula Flawiana, mowa na

6 Mowa znana jedynie z Biblioteki Focjusza (Cod. 243). 9 Filippi miasto w Macedonii (dzi. ruiny koo Kawali w pn.-zach.

Grecji). 10 Cesarz Julian Apostata (361363). 11 Mitra irasko-babiloskie bstwo soca, ktrego kult szerzy si

w wiecie hellenistyczno-rzymskim, gdzie czczono go jako Sol invictus (So- ce niezwycione); mitraizm gosi niemiertelno duszy i zmartwychwstanie.

dzie urodzin przyjaciela, pismo gratulacyjne z okazji wyzdrowienia przyjaciela, potem mowa do ludzi szukajcych zwady, do [108b] pro- konsula Bazylego, znowu do tego Bazylego, do Hermogenesa, prokon- sula Hellady, do prokonsula Plocjana, ponownie do prokonsula Ampe- liusza i do prokonsula Hellady Pretekstata i jego przyjaci. Nastpnie do cesarza Juliana tu przed wyjazdem, potem mowa w Nikomedii12, gdzie autor przyby na zaproszenie tamtejszego rzdcy Pompejana. Po niej znowu mowa do cudzoziemcw, potem do jakiego cudzoziemca, potem do przyjaciela Zenona, po niej do cudzoziemca Afobiusza, do czowieka, ktry przyjecha za rad wyroczni Posejdona13, do ludzi przybyych z Jonii14, do cudzoziemcw joskich, improwizacja do przy- jaci i opublikowana mowa do przyjaciela konstantynopolitaczyka.

Dysputa wrd przyjaci o powrocie z ojczyzny, improwizowana przemowa o nauczaniu autora. Nagana ludzi suchajcych jego mw z obojtnoci, improwizowana mowa skierowana do pewnych sucha- czy, ktrzy jak wida, zachowuj si hardo, mowa do przyjaci Cytia- na, ktrzy suchali autora chaotycznie, kiedy przemawia improwizujc. Zachta do szukania rnorodnoci w mowach, dysputa przeprowadzona po wyleczeniu rany, potem mowa po powrocie do Koryntu, o rylcu do pisania i o przyjacioach, o miecie Spartan, kiedy idc za wskazaniami snu przyby tam, by zanie mody do boga amiklejskiego 15; o tym, e nie powinno si w ogle urzdza recytacji publicznych, przemowa o tym, e koniecznie trzeba bra udzia w wiczeniach fizycznych oraz przemwienie wygoszone w Koryncie.

Samych tych mw sofisty Himeriusza, ktre przeczytae w naszej obecnoci dziki swemu zamiowaniu do pracy, jest, przypuszczam, oko- o siedemdziesiciu 16.

W nich wszystkich autor zachowuje ten sam rodzaj i t sam form stylu, stosujc amplifikacj i przenoni, chocia w peni umiejtne posugiwanie si figurami retorycznymi i ich stosowanie nie doprowadzi- o do przesytu. Zgodnie z moim stanem wiedzy nikt nie posugiwa si (sdz) przenoniami w ten sposb, tak piknie i tak przyjemnie. Pisma jego s pene przykadw zaczerpnitych z historii i najrnorodniej-

12 Nikomedia (dzi. Izmid w Turcji) miasto w Bitynii, dawna jej sto- lica, ulubiona rezydencja cesarzy rzymskich Dioklecjana i Konstantyna Wiel- kiego.

13 Posejdon grecki bg morza, rzek, wysp (rzymski bg Neptun). 14 Jonia kraj u zach. wybrzey Azji Mn., stanowi cz rzymskiej pro-

wincji Azji (dzi. w Turcji). 15 Bg amiklejski Apollo czczony szczeglnie w Amiklach, miecie po-

oonym w Lakonii na Peloponezie. 16 Patrz przyp. 1. Zdanie to stoi w sprzecznoci z listem-dedykacj (por.

t. 1, s. 3), w ktrej Focjusz mwi, e Tarazjusz w czasie tej lektury nie by obecny.

szych opowiada mitycznych sucych bd do przeprowadzania dowo- dw, bd do porwna, bd te dla uprzyjemnienia i upikszenia te- go, o czym mwi. T drog wiedzie swoj mow i tym j urozmaica. Z tych samych skadnikw s u niego zbudowane rwnie wstpy i za- koczenia mw, a nawet dysputy. Majc tak wielkie osignicia pisar- skie, pozostaje [109a] poganinem (wida to jasno), naladuje psy, ktre szczekaj na nas z ukrycia. Rozkwit jego twrczoci przypad na czasy Konstancjusza17 i najwikszego bezbonika, Juliana 18. Powoano go na kierownika szkoy retorycznej w Atenach 19.

168

Przeczytalimy Cudowne przygody poza Tul 1 w dwudziestu czterech ksigach Antoniusza Diogenesa2. Cae dzieo jest romansem3 ujtym w stylu jasnym i tak czystym, e co do przejrzystoci nie budzi naj- mniejszego zastrzeenia nawet w dygresjach opowiada. Swymi myla- mi sprawia najwiksz przyjemno, poniewa autor bdc tak blisko mitw i nieprawdopodobiestw nadaje treci opowiada cechy i ukad cakowicie prawdopodobne.

Wprowadza wic posta Dyniasza, ktry zabdzi wraz z synem De- mocharesem w czasie wdrwki z dala od ojczyzny. Obaj przepynli Morze Czarne, Morze Kaspijskie, czyli Hirkaskie, po czym dotarli do gr zwanych Rypejskimi4 i do rde rzeki Tanais5. Nastpnie zawr- cili z powodu wielkiego chodu ku Morzu Scytyjskiemu 6, skierowali si na Wschd i przybyli do miejscowoci, w ktrych wschodzi soce. Stamtd objechali wok morze zewntrzne, co im pochono ogromnie duo czasu strawionego na wdrwkach po rnych manowcach. Pod- czas tej tuaczki przyczyli si do nich Karmanes, Menisk i Azulis.

17 Cesarz Konstancjusz II (337361). 18 Patrz przyp. 10. 19 Por. przyp. 1. 1 Utwr zagin. Znamy go jedynie z niniejszego streszczenia. 2 Autor skdind nie znany (por. Krumbacher, s. 647). 3 Nowoytnym mianem romans" okrela si jako odrbny gatunek li-

teracki greck powie staroytn i bizantysk o charakterze sensacyj- no-erotycznym (por. E. Rohde Der griechische Roman und seine Vorlaufer, Leipzig 1896, wyd. IV, Berlin 1943; M. Pkciska Antyczny romans grecki wczesnego okresu, Warszawa 1981).

4 Rypejskie Gry umieszczano w staroytnoci u rde Dunaju (Alpy), bd utosamiano je z Pirenejami. W epoce bizantyskiej acuch grski w Sarmacji u rde rzeki Rha (Woga).

5 Tanais dzi. Don. 9 Morze Scytyjskie dzi. Morze Kaspijskie.

Przybyli na wysp Tul 7, ktr od razu potraktowali jako nadarzaj- ce si miejsce postoju w czasie wdrwki. Na Tul Dyniasz zapaa mi- oci do jakiej Dercylidy i poczy si z ni. Pochodzia ona z Tyru 8, ze znakomitego rodu yjcego w tym miecie; mieszkaa tam z bratem Mantyniaszem. Rozmawiajc z Dercylid Dyniasz dowiaduje si o w- drwce rodzestwa i jego nieszczciach, ktrych powodem by kapan egipski Paapis. Kiedy spldrowano jego ojczyzn, wyjecha do Tyru i w nim zamieszka. Przyjty gocinnie w domu rodzicw siostry i bra- ta, Dercylidy i Mantyniasza, pocztkowo okazywa yczliwo dla swych dobroczycw i dla caego ich domu, pniej wyrzdzi wiele za temu domowi, dzieciom i ich rodzicom. Po nieszczciu, jakie spado na dom, siostr zawieziono wraz z bratem na Rodos, skd odpyna i bdzc dotara na Kret, potem do Tyrenw 9, a std do ludu zwanego Cyme- ryjczykami10. Tam zobaczya Hades11 i dowiedziaa si wiele z tego, co si w nim dzieje. Przewodniczk Dercylidy bya jej wasna suca Mirto, ktra dawno [109b] ju umara i teraz powrcia ze wiata zmarych, by udzieli swej pani poucze.

Tak Dyniasz zaczyna opowiadanie skierowane do jakiego Cymbasa rodem z Arkadii, ktrego Zwizek Arkadyjski12 wysa do Tyru, by spo- wodowa jego powrt do nich i zarazem do jego ojczyzny. Poniewa ciar podeszego wieku przeszkodzi mu w tym, Cymbas poprosi, by mu w opowiedzia o tym, co sam widzia w czasie wdrwki, co sy- sza od innych naocznych wiadkw i czego dowiedzia si z opowiada Dercylidy w Tule mam na myli jej wdrwk, o ktrej ju przed- tem bya mowa, i jak po powrocie z Hadesu wraz z Cerylem i Astreu- szem wwczas gdy rozdzielono j z bratem przybya na grb Sy- reny13. Dyniasz opowiedzia, co Dercylid usyszaa o Pitagorasie i Mne- zarchu, czego sam Astreusz dowiedzia si z ust Filotydy o baniowym widowisku, ktre ogldaa na wasne oczy, i o tym, co opowiedziaa mu Dercylid powracajc do swych podry mianowicie, e przypad-

7 Tule (gr. Thoule) na wp mityczna wyspa lokalizowana na kracach wiata: Islandia, Norwegia (?), ktra w redniowieczu uchodzia za wysp.

8 Tyr (dzi. Sur w Libanie) staroytne wielkie miasto handlowe, port i twierdza. Od 64 r. przed Chr. byo koloni rzymsk, w 638 r. dostao si pod wadz Arabw.

9 Tyrenowie Etruskowie. 10 Cymeryjczycy 1. mityczny lud umieszczany na zachodnich kracach

Oceanu; 2. plemi trackie zamieszkujce Chersonez Taurydzki na wybrzeu Morza Czarnego.

11 Hades patrz. Cod. 161 przyp. 5. 12 Arkadia kraj na pn. Peloponezu, od 146 r. przed Chr. wchodzia

w skad imperium rzymskiego i bya czci prowincji achajskiej (pro- vincia Achaia).

13 Syrena jedna z nimf morskich zamienionych w skay; grb syreny Partenopy pokazywano koo Neapolu.

kowo przyjechaa do jakiego miasta w Iberii14, ktrego mieszkacy widzieli w nocy, a za dnia pozostawali lepi; wspominaa, co zrobi Astreusz dla ich wrogw sw gr na flecie. Poegnani yczliwie, odje- chali stamtd i wpadli na dzikie i gupie plemi Celtw 15; uciekali oni na widok koni. Opowiedziaa, co przeyli z komi, ktre zmieniaj sw ma. Przybyli do Akwitaczykw 16, u ktrych zaznali wielkiej czci Dercylida i Ceryl, a zwaszcza Astreusz z powodu swoich oczu; po- wikszay si one i zway zapowiadajc faz wzrastania ksiyca. On te zakoczy spr o wadz krlw tamtych ziem. Byo ich dwch. Je- den zasiada na tronie po drugim zgodnie z fazami ksiyca. Dlatego wanie tamtejszy lud cieszy si z obecnoci Astreusza i osb mu to- warzyszcych.

Nastpnie Dyniasz opowiedzia o tym, co jeszcze widziaa Dercylida i co poza tym przeya. Dotara do Artabrw l7, u ktrych wojn pro- wadziy kobiety, mczyni natomiast zajmowali si domem i wykony- wali prace kobiece. Opowiedzia z kolei, co si wydarzyo jej i Cerylowi wrd plemienia Asturw 18, ale przede wszystkim o przygodach Astreu- sza. Kiedy wbrew jakimkolwiek nadziejom Ceryl wraz z Dercylida wy- szed cao z wielu niebezpieczestw, jakie zagraay im u Asturw, Astreusz nie unikn kary [110a] za dawno popeniony wystpek; wpierw jednak wyszed cao z gronej sytuacji wbrew wszelkiemu ocze- kiwaniu, pniej zosta powiartowany na kawaki.

Potem opowiedzia, co w czasie tuaczki Dercylida widziaa w Italii i na Sycylii, e po przybyciu do sycylijskiego miasta Eryks19 zostaa schwytana i zaprowadzona do Enezydema (by on wwczas wadc Leon- tyczykw 20).

Tam znowu natrafia na trzykro przekltego Paapisa, ktry przeby- wa u tyrana, i w tym nieoczekiwanym nieszczciu znalaza niespodzie- wan pociech swego brata Mantyniasza. Mantyniasz tua si dugo, by wiadkiem wielu nieprawdopodobnych wydarze, ktre spotkay lu- dzi i inne istoty yjce, nie ominy te soca, ksiyca, rolin, ale przede wszystkim wysp. Opowiedzia Dercylidzie o nich, dostarczajc jej tym obfitego materiau do pisania bani; materia ten pniej przeka-

14 Iberia dzi. Hiszpania. 15 Celtowie plemiona zamieszkujce staroytn Gali rodkow (dzi.

Francja). 16 Akwitaczycy plemi celtyckie zamieszkujce Akwitani (kraj w

pn.-zach. Galii), od 51 r. przed Chr. prowincj rzymsk. 17 Artabrowie plemi iberyjskie mieszkajce w Hiszpanii. 18 Asturowie plemi iberyjskie w pn. Hiszpanii. 19 Eryks (dzi. Erice) miasto na grze o teje nazwie w pn.-zach. czci 20 Leontyczycy mieszkacy miasta Leontinoj (wedug Focjusza: Lention)

we wsch. czci Sycylii.

zaa ona Dyniaszowi. Dyniasz zebra go i postanowi wszystko opo- wiedzie Arkadyjczykowi Cymbasowi.

Nastpnie Mantyniasz i Dercylida opuszczajc Leontyczykw zabrali Paapisowi ukradkiem skrzan sakw, w ktrej znajdoway si ksiki, i skrzynk z zioami, po czym odpynli do Regium21, a stamtd do Metapontu22. Tam spotka ich Astreusz i powiadomi, e ciga ich Paapis i jest ju blisko. Odjechali wic do Trakw23 i Masagetw24 wraz z Astreuszem, ktry udawa si tam do swego przyjaciela Zamolksisa. Z opowiadania dowiadujemy si o tym, co zobaczyli w czasie podry, e Astreusz spotka si z Zamolksisem uwaanym przez Getw 25 za bo- ga, e Dercylida i Mantyniasz poprosili Astreusza, by powiedzia Getom o nich i wstawi si za nimi. Tamtejsza wyrocznia oznajmia im, e przeznaczenie nakazuje, by udali si do Tule; pniej dopiero zobacz swa ojczyzn. Przedtem zaznali innych nieszcz; ponoszc kar za przewinienie wobec rodzicw (chocia popenili je wbrew swej woli) dzielili swj ywot midzy ycie i mier: yli w nocy, kadego dnia byli trupami. Po otrzymaniu tej wyroczni odjechali stamtd; Astreusza zostawili z Zamolksisern czczonym wrd Getw. Dalej jest mowa o tym, jakie cuda przyszo im widzie na Pnocy lub o nich sysze.

O tych wszystkich wydarzeniach Dyniasz usysza z ust Dercylidy w Tul. Teraz przedstawi je snujc opowie Arkadyjczykowi Cymba- sowi. Opowiedzia, e pniej Paapis szed lad w lad za Dercylida i jej przyjacimi, dopad ich na wyspie [110b] i tam, stosujc sztuk magiczn, zada im tak pokut, e za dnia umierali, a wraz z nadcho- dzc noc odywali. Cierpienie to spowodowa plujc im publicznie w twarz. Kiedy mieszkaniec Tule, Truskan, gorco zakochany w Dercy- lidzie zobaczy, e jego ukochan dotkno takie nieszczcie za spraw Paapisa, poczu ogromny bl, z miejsca napad na niego, zaskoczonego ci mieczem i pozbawi ycia; taki wymyli koniec dla jego niezliczo- nych wystpkw. I kiedy Dercylida leaa jak nieywa, Truskan zabi si nad jej zwokami.

Te wszystkie przygody i wiele innych im podobnych: zoenie do gro- bu nieyjcych, ich wydostanie si stamtd, miostki Mantyniasza i to, co z nich wyniko, oraz inne podobne zdarzenia, ktre zaszy na wyspie Tule, pozna Dyniasz wprost od Dercylidy i teraz czc je w cao przedstawi Arkadyjczykowi Cymbasowi. Ta tre wypenia dwudziest trzeci ksig Cudownych przygd poza Tule pira Antoniusza Dioge-

21 Regium (dzi. Reggio di Calabria) miasto w pd. Italii. 22 Metapont miasto w pd. Italii, nad Zatok Tarenck. 23 Trakowie plemiona barbarzyskie zamieszkujce ziemie nad Dunajem. 24 Masageci plemi koczownicze w Azji Mn. na terytoriach pooonych

na wsch. od Morza Kaspijskiego. 25 Getowie plemi trackie zamieszkujce ziemie nad Dunajem w dolnym

jego biegu.

nesa: o Tule nie mwi ona niczego poza krtkimi wzmiankami zamiesz- czonymi na pocztku opowieci.

W dwudziestej czwartej ksidze autor wprowadza posta Azulisa, kt- ry dalej snuje opowie, i Dyniasza czcego opowiadania Azulisa ze zdarzeniami opowiedzianymi przedtem Cymbasowi, mianowicie jak Azu- lis odkry rodzaj czaru, ktry Paapis rzuci na Dercylid i Mantyniasza, tak e w nocy byli ludmi ywymi, a za dnia stawali si trupami, i jak ich uwolni od tego nieszczcia. Tajemnic tej kary i sposb na poo- enie jej kresu znalaz w sakwie Paapisa, ktr zabrali ze sob Man- tyniasz i Dercylida. Znalaz w niej rwnie sposb, w jaki Dercylida i Mantyniasz mogliby uwolni od wielkiego nieszczcia swoich pogrze- banych rodzicw, ktrych Paapis, stosujc swe podstpy i udajc ch przyjcia im z pomoc, doprowadzi do takiej udrki, e przez dugi czas spoczywali jak trupy.

Gdy Dercylida i Mantyniasz dowiedzieli si o tym, popieszyli do oj- czyzny, by przynie rodzicom ocalenie i przywrci ich do ycia. Dy- niasz wraz z Karmanesem i Meniskiem pod nieobecno przebywajcego z dala od nich Azulisa nadal zmierza ku ziemiom pooonym poza Tule. W czasie wdrwki widzia wiele niewiarygodnych cudw, ktre wyda- rzyy si poza Tul, i teraz postanowi przekaza je Cymbasowi. Opo- wiadajc o nich utrzymywa, e widzia astronomw; uznawali oni za rzecz moliw, e pod biegunem pnocnym yj jacy ludzie, e noc panuje tam przez miesic, krcej [111a] lub duej, bd przez sze miesicy, a co najwaniejsze, nawet przez rok, e nie tylko noc jest tak duga, ale take i dzie moe trwa podobnie jak noce.

Widzia rwnie inne, jak mwi, zadziwiajce rzeczy, snu nieprawdo- podobne historie o ludziach i rnych niezwykych zdarzeniach, ktrych nie tylko nikt nie oglda, ale nawet nie mg sobie wyobrazi. Najbar- dziej jednak niewiarygodne wrd tego wszystkiego jest to, e w czasie wdrwki na pnoc przybyli w poblie ksiyca, podobnego do czego w rodzaju ziemi lnicej zadziwiajcym wiatem. Gdy ju tam dotarli, mieli zobaczy to, co powinien normalnie zobaczy ten, kto sobie wyo- brazi pomysy przedstawione z wielk przesad.

Opowiada dalej, e Sybilla26 podja wraz z Karmanesem wrby, a kady zacz wyraa w modach swoje wasne proby; kademu wr- ba wypada tak, jak to sobie wymodli. Kiedy on, jak mwi, obudzi si po modach, znalaz si w Tyrze, w wityni Heraklesa. Nastpnie wsta, odnalaz Dercylid i Mantyniasza w dobrym zdrowiu; wyrwali oni rodzicw z dugiego snu, czy raczej ze mierci, i potem byli szczliwi27.

To wszystko Dyniasz opowiedzia Cymbasowi, wrczy mu tabliczki 26 Sybilla patrz Cod. 161 przyp. 18.

27 Na tym koczy si waciwy romans.

wykonane z drzewa cyprysowego i przeznaczone do pisania, po czym poleci przyjacielowi Cymbasa, Ateczykowi Erazynidesowi (zna on bo- wiem sztuk pisania), by na nich pisa. Wskaza im te na Dercylid; ona to wanie przyniosa te cyprysowe tabliczki. Rozkaza Cymbaso- wi, by spisa cae to opowiadanie w dwch egzemplarzach. Jeden z nich ma zatrzyma dla siebie, drugi po mierci Dyniasza Dercylida woy do skrzyneczki i ukryje w pobliu jego grobu.

Diogenes zwany take Antoniuszem, ktry wprowadzi do akcji Dy- niasza opowiadajcego Cymbasowi to wszystko, rzeczywicie napisa w tym samym czasie do Faustyna 28, e tworzy romans o niewiarygod- nych przygodach poza Tule i dedykuje go swojej siostrze Izydorze, y- wicej zamiowanie do wiedzy. Ale te mwi o sobie, e przedstawia dawno znane motywy29, a kiedy wymyla niewiarygodne i kamliwe opowiadania, usiuje mie za sob wiadectwa duej liczby pisarzy daw- niejszych twrcw opowieci fantastycznych, z ktrych w wielkim trudzie uoy swj romans. Kad ksig poprzedza imionami pisarzy, ktrzy przedtem wypowiadali si na te same tematy, aby nie wydawao si, e jego zmylone opowiadania s pozbawione wiadectw.

Na pocztku ksiki zamieszcza list do siostry, Izydory, i oznajmia, e jej zadedykowa swoje dzieo [111b]. Wprowadza do akcji rwnie Balagra30, ktry pisze do swej ony File31 (bya crk Antypatra), e kiedy krl Macedonii Aleksander zdoby Tyr, a poar strawi wiksz cz miasta, przyszed do niego jaki onierz i powiedzia, e odkry co zadziwiajcego i niezwykego, co mona obejrze poza miastem. Krl zabra ze sob Hefajstiona32 i Parmeniona33; prowadzeni przez onierza poszli tam i zastali kamienne sarkofagi umieszczone w pod- ziemnych grobowcach. Na pierwszym z nich wyryto napis: Lizylla. ya 35 lat"; na drugim: Mnason, syn Mantyniasza. y 66 lat i p- niej 71"; na nastpnym: Arystion, syn Filoklesa. y 47 lat, pniej 52"; na dalszym: Mantyniasz, syn Mnasona. y 42 lata i 706 nocy"; na kolejnym: Dercylida, crka Mnasona. ya 39 lat i 760 nocy".

28 Faustyn by mem siostry autora romansu. 29 W oryginale: poietes esti komodlas palaias dosownie: jest twrc sta-

rej komedii tzn. intrygi, fantastycznego opowiadania (por. R. Henry Photius, Bibliotheque, t. II, s. 147.) 30 Balager wdz ze sztabu Aleksandra Wielkiego zamordowany w 322 r.

przed Chr. 31 File posta historyczna: ksiniczka, crka Antypatra (400319), wo-

dza krla Filipa II i Aleksandra Wielkiego, otrua si w 287 r.; bya kolejno on Kraterosa i Demetriusza Poliorketesa.

32 Hefajstion syn Amintora (zm. w 325 r. przed Chr.) dowdca wojskowy i przyjaciel Aleksandra Wielkiego.

33 Parmenion syn Filotasa wdz ze sztabu Filipa II i Aleksandra Wiel- kiego, najwaniejszy po Aleksandrze strateg, stracony na rozkaz Aleksandra.

Szsty sarkofag nosi napis: Dyniasz Arkadyjczyk. y 125 lat". Kiedy stali zakopotam przed tymi napisami poza umieszczonym

na pierwszym sarkofagu (napis na nim by bowiem jasny) znaleli przy cianie ma skrzyneczk z drewna cyprysowego, na ktrej umiesz- czono napis: Nieznany czowieku! Kimkolwiek jeste, otwrz, a do- wiesz si czego, co ci zadziwi!" Ludzie z otoczenia Aleksandra otwo- rzyli skrzyneczk i znaleli w niej tabliczki cyprysowe, ktre (rzeczy- wicie) woya Dercylida zgodnie z poleceniem Dyniasza.

O tym wanie napisa Balager w licie do ony, w ktrym powiada- mia, e z owych tabliczek cyprysowych sporzdzi odpis i wysa go do niej; dlatego odczytana tre przepisanego tekstu zgadzaa si z tre- ci tabliczek cyprysowych, a Dyniasz naprawd opowiedzia Cymba- sowi to, o czym ju bya mowa. W taki oto sposb, takimi rodkami, Antoniusz Diogenes zrealizowa pomys swego romansu i takie nada mu ksztaty.

Autor, jak si wydaje, jest chronologicznie starszy od takich pisa- rzy, ktrzy zajmowali si tworzeniem fikcji literackich, jak Lukian34, Lucjusz 35, Jamblich36, Achilles Tacjusz37, Heliodor 38, Damascjusz39. Ro- mans Diogenesa by rdem i podstaw nie tylko Historii prawdziwej Lukiana i Metamorfoz Lucjusza, lecz take utworw Synonida i Roda- nes 40, Leukippa i Klitofont41, Charykleja i Teagenes42, jeli chodzi o po- mysy wdrwek, uczu miosnych, motywu porwania, penych niebez- pieczestw przygd Dercylida, Ceryl, Truskan i Dyniasz dostarczy- li tym pisarzom wzorw.

O czasie [112a], w ktrym y i dziaa ojciec takich pomysw fik- cyjnych Antoniusz Diogenes, nie mamy nic pewnego do powiedze- nia. Mona jedynie przypuszcza, e by niezbyt odlegy od epoki krla Aleksandra43. Diogenes wzmiankuje bliej nie znanego Antyfanesa44, ktry powiada tworzy fantastyczne opowiadania o takiej samej tematyce.

Jeli chodzi o opowiadania, i to przede wszystkim, ale te o fikcje 34 Lukian z Samosat w pn. Syrii (ok. 120190) retor i satyryk, patrz

Cod. 128. 35 Lucjusz z Patras (Potrj) na Peloponezie (I w.?) pisarz satyryk, patrz

Cod. 129. 36 Jamblich z Syrii (II w.), patrz Cod. 94. 37 Achilles Tacjusz (II w.), patrz Cod. 87. 38 Heliodor z Emesy (III w.) romansopisarz, patrz Cod. 73. 39 Damascjusz z Damaszku (V w.) retor, filozof i pisarz, patrz Cod. 130. 40 Bohaterowie romansu Jamblicha (por. Cod. 94). 41 Bohaterowie romansu Achillesa Tacjusza (por. Cod. 87). 42 Bohaterowie romansu Historie etiopskie Heliodora (por. Cod. 73).

43 Aleksander Wielki Macedoski patrz Cod. 161 przyp. 37. 44 Romansopisarz nieznany.

i bajeczne pomysy tego samego rodzaju, nasuwaj si dwa spostrzeenia co do ich najistotniejszych wartoci. Po pierwsze, pokazuj one, e czo- wiek, ktry popeni nawet jeden wystpek i dziesitki tysicy razy uszed, wydawaoby si, przed sprawiedliwoci, w kocu ponosi kar, po drugie, e wielu niewinnych ludzi, ktrzy doszli na skraj wielkiej katastrofy, czsto wychodzi z niej cao wbrew jakiejkolwiek nadziei.

167

Przeczytalimy Wypisy sentencji i nauk Jana Stobeusza 1 ujte w czte- rech ksigach i dwch tomach. Cao autor zadedykowa temu, dla ktrego jak powiada opracowa ten zbir, mianowicie dla swego rodzonego syna, Septymiusza. W zbiorze sign do poetw, retorw i sawnych mw stanu. Z jednych (jak zreszt sam mwi) dokona wyboru ekscerptw, z drugich sentencji, z jeszcze innych poucze, aby dziki nim pomc synowi w wywiczeniu i ulepszeniu naturalnej waciwoci ludzi, wyposaonych w zbyt sab pami do lektur.

Pierwsza ksiga obejmuje nauki przyrodnicze, pocztek ksigi drugiej dotyczy zjawisk jzykowych, pozostaa cz gwnie moralnoci. Ksiga trzecia i czwarta traktuj o moralnoci i sprawach pastwowych z pominiciem niewielu danych. Ksiga pierwsza zawiera szedziesit rozdziaw, w ktrych autor zebra cytaty i synne powiedzenia staro- ytnych. Tematyka jest nastpujca: autor wpierw zajmuje si Bogiem; stwierdza, e jest On Stwrc istot yjcych i Opatrznoci kierujc wszystkim, potem zatrzymuje si nad tymi, ktrzy utrzymuj, e nie ma Opatrznoci, jak i Jej emanacji w postaci si boskich sprawujcych rzdy nad wiatem. Nastpnie omawia sprawiedliwo ustanowion przez Boga, by czuwaa nad uczynkami ludzkimi i karaa grzesznikw; trak- tuje o koniecznoci boskiej, ktra sprawia, e wszystko dzieje si nie- ubaganie zgodnie z wol Bo; o Przeznaczeniu i niezawodnym porzd- ku wydarze; o Losie i Przypadku, o nierozumnym dziaaniu losu, o isto- cie czasu, jego podziale i o tym, czego jest przyczyn; o Afrodycie nie- biaskiej i mioci Boej. Na dziesitym z kolei miejscu mwi o zasa- dach i elementach wszechwiata [112b]. Dalej zastanawia si nad ma- teri, form, przyczynami, nad ciaami i ich podziaem, nad najmniejsz drobin, ksztatami, barwami, mieszanin i zwizkiem, pustk, miejscem,

1 Jan Stobeusz z miasta Stoboj w Macedonii filozof neoplatonik i pi- sarz grecki z 1. po. V w. po Chr., autor rodzaju podrcznika Eklogai (dru- gi tytu: Anthologion w Liber Suda) w czterech ksigach zawierajcych wiadomoci i wypisy z ok. 500 dzie greckich poetw, filozofw i prozaikw (wyd. C. Wachsmuth O. Hense, Berlin 18841923, powtrzone bez zmian, Berlin 1958). Focjusz mia w rku inny tekst Antologii Stobajosa ni zacho- wany, std wielka warto jego streszczenia; por. Sinko III, 2, s. 326327.

przestrzeni i ruchem. Na dwudziestym miejscu traktuje o tworzeniu i niszczeniu; o wiecie, czy jest oywiony i kierowany moc Opatrzno- ci, gdzie si znajduje sia sprawcza, ktra nim rzdzi, i skd jest za- silana, o ukadzie wiata, o jednoci wszechwiata, przyrodzonej wa- ciwoci nieba i jego podziale, o naturze gwiazd, ich ksztatach, ruchu, znaczeniu. O waciwociach Soca, jego wielkoci, ksztacie, obrotach, zamieniu, znakach i ruchu. O naturze Ksiyca, jego wielkoci, kszta- cie, wietle, zamieniu i ukazywaniu si, fazach i znakach wrebnych. O Drodze Mlecznej, kometach, spadajcych gwiazdach i innych tego ro- dzaju zjawiskach. O grzmotach, byskawicach, piorunach, wichurach, trbach powietrznych. Na trzydziestym miejscu o tczy, aureoli, po- zornym Socu, promieniach, chmurach, mgle, deszczach, rosie, niegu, szronie, gradzie i wiatrach. O Ziemi, czy jest jedna i ograniczona, jaka jest jej wielko, jakie jest jej pooenie, jakie s jej ksztaty, czy stoi w miejscu, czy si porusza. O trzsieniu ziemi, o morzu, o tym, jak powstaj przypywy i odpywy, o wodach, o wszystkim. O naturze i przycznach, jakie emanuje, o pochodzeniu istot yjcych itd. O tym, ile jest gatunkw istot yjcych, czy wszystkie one posiadaj rozum i odbieraj doznania zmysowe, o nie i mierci, o rolinach, o duszy, o pokarmie i aknieniu stworze, o naturze czowieka, o duszy, o wra- eniu zmysowym i o tych, ktrzy go doznaj; czy doznania sensualne s prawdziwe, jaka jest ich liczba, jaka jest natura i energia kadego zmysu. O zmyle wzroku, o odbiciach w lustrze, o zmyle suchu, o smaku i dotyku. O zmyle powonienia, o gosie czy jest on bez- cielesny i czym jest to, co nim wada. O wyobrani i osdzaniu. W pi- dziesitym dziewitym rozdziale o opinii i w szedziesitym o od- dychaniu i dolegliwociach.

Takie s rozdziay pierwszej ksigi i tak zawieraj tre. Jest rze- cz jasn, e traktuj o fizyce, oprcz niektrych innych tematw, ja- kie mona by raczej odnie do metafizyki. Do nich, jak mwilimy, autor doczy opinie staroytynch czy to takie, ktre s z nimi zgodne, czy takie, ktre nie s zgodne. Zanim przystpi do omwienia rozdziaw [113a] tej ksigi, ktre zostan wyliczone, zamieci dwa roz- dziay: jeden z nich stanowi pochwa filozofii i jednoczenie jest zbio- rem pochodzcym od rnych pisarzy, drugi mwi o kierunkach pow- staych w filozofii. Tu take zamieci opinie staroytnych o geometrii, muzyce i arytmetyce.

Ksiga druga skada si z czterdziestu szeciu rozdziaw, opowiada o tumaczach znakw boskich i utrzymuje, e prawda o istocie rzeczy dajcych si poj rozumem jest dla ludzi nieuchwytna. Dalej mwi o dialektyce, retoryce, stylu, literaturze, poetyce, formie stylu u staro- ytnych, stronie moralnej filozofii i tego, co od nas zaley; o tym, e nikt nie jest zy z wasnej nieprzymuszonej woli, o tym, czy powinna istnie filozofia, o potrzebie oddawania czci bstwu i o tym, e ludziom

pobonym i sprawiedliwym pomaga bstwo; o wrbiarstwie, o tym, e powinno si ceni sobie ponad wszystko obcowanie z filozofami, e naley unika ludzi pospolitych i nieokrzesanych; o pozorze i rzeczy- wistoci; o tym, e nie naley sdzi czowieka wedug jego sw, lecz na podstawie jego charakteru; e ci, ktrzy godz w blinich, szkodz sobie samym, chocia o tym nie wiedz; o sawie i rozgosie; i tym, e miara we wszystkim jest najlepsza, e cnota jest trudna do osigni- cia, a zo wyrzdza si duo atwiej; o tym, e nie naley przywizywa wagi do opinii ludzi pozbawionych zdrowego rozsdku; e obuda przy- nosi szkod rwnie tym, ktrzy si ni