МОНГОЛ УЛСЫН ХҮНСНИЙ АЖ ҮЙЛДВЭРИЙН ТҮҮХЭН ЗАМНАЛ,

ХӨГЖЛИЙН ИРЭЭДҮЙ

Техникийн шинжлэх ухааны доктор (Sc.D), профессор Л.Дамдинсүрэн

2010.11.15

Хүнсний аж үйлдвэр ХХ зуунд

Гал голомтоо асаасан нь1921-1924

Ахиц дэвшлийг бататгасан нь1941-1960

Эрчимтэй хөгжсэн нь1961-1990

Зах зээлд шилжиж эхэлсэн нь1991-2000

Гал голомтоо асаасан үе (1921-1924) • хувийн яргын газар, гуанз, нарийн боовны газар зэрэг тавь гаруй цэг• Эдгээрийг төрийн мэдэлд авч, мал нядлах, өлөн гэдэс, саван бэлтгэх, архи савлах газрыг шинээр байгуулж, Сангийн хамаг хэргийг захирах яамны "Баялгийг бадруулах" хэлтэст харъяалуусан• Засгийн Газрын 1924 оны 12 дугаар сарын 20-ны 24 дүгээр хуралдаанаар Аж ахуйн яам байгуулж, мал аж ахуй, газар тариалан, худалдаа, аж үйлдвэр, тээвэр холбоог хариуцуулжээ.

Онцлох арга хэмжээ:- 1921 онд эд хэрэглэгчдийн хоршоо байгуулсан, монгол хүний хүнсний хэрэглээний судалгаа, 1919-1920 он- 1924 онд Улаанбаатарын мал нядалгааны газрын өлөн гэдэс, савангийн үйлдвэрлэлийн хүч чадлыг нэмэгдүүлэв. - Архи үйлдвэрлэх онцгой эрх, архи, пивоны жижиг үйлдвэрлэлийг байгуулжээ.

Салбарын шинж төрх бүрдсэн нь (1925-1940 он)• хүнсний аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүн (1967 оны

үл хөдлөх үнээр) 1924 онд 300 мян.төгрөг, 1940 онд 23.0 сая төгрөг болж, 76 гаруй дахин өсчээ.

• 1930 оны IV сард Улсын VI их хурлаас Худалдаа, аж үйлдвэрийн яамыг байгуулан хүнсний үйлдвэрүүдийг түүнд харъяалуулсан, салбарын түүх эндээс

• 1930-аад оны сүүлчээр талх, чихэр, боовны үйлдвэрлэлийг нэгтгэн бие даасан комбинат

• Улаанбаатар хотын мал нядалгааны газрыг өргөтгөж, 1930-аад оны үед хотын махкомбинат гэж нэрлэв

• Аймгуудад мал бэлтгэлийн 3 бааз, мал нядалгааны 2 цэг, өлөн гэдэс боловсруулах 9 цэг ажиллаж байв

• Монгол-Зөвлөлтийн хувь нийлүүлсэн "Монголрыба" байгууллага - Хөвсгөл, Буйр, Өгий нуураас загас олборлох ажил 1929 оноос эхлэв

• Арвай, буудайн үйлдвэрлэл нэмэгдэж, 1924 оны сүүлчээс хэд хэдэн гар тээрмийг засаж, Улаанбаатарт цахилгаан тээрэм

• Архины онцгой эрх, Зүүн Хараа спирт завод, Алтанбулагийн спирт Васильев, 1926 онд Архины Ерөнхий хороо, 5 хэлтэс 30 ажилчин

• Махкомбинат барих тооцоо, судалгаа

№ Бүтээгдэхүүний нэр Хэмжих нэгж үйлдвэрлэлт

1 Малын тураг мах т 4800,0

2 Хиам т 400,0

3 Өөхөн тос т 65,0

4 Өлөн гэдэс мян.гогцоо 200,0

5 Талх т 2700,0

6 Нарийн боов, чихэр

жигнэмэг

т 500,0

7 Архи мян.л 789,2

8 Пиво мян.л 703,2

9 Ундаа, рашаан мян.л 13,0

10 Аж ахуйн саван т 400,0

Хүнсний аж үйлдвэр 1940 онд улсын аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний 27.7 хувийг гаргаж байв

Ахиц, дэвшлээ батагасан нь (1941-1960) • 1941 онд 450 гаруй аж ахуйн нэгж , 26117.0 мян. төг.• 1942 оны 12 дугаар сард БНМАУ-ын Идэш, тэжээлийн

үйлдвэрийн яам , сайд Ж.Доржготов, цаашид энэ яам Хүнсний үйлдвэрийн яам нэртэйгээр 1957 оны 6 дугаар сарын 22 хүртэл, сайд Д.Лувсанчоймбол , ХҮЯ татан буугдаж, АҮЯам

• Хэдийгээр дэлхийн II дайны шууд хор нөлөө их байсан ч ЗХУ-ын эдийн засаг, техникийн туслалцаатайгаар Улаанбаатар хотод 1941-1946 онд анхны махкомбинат, пивоны үйлдвэр, Зүүн Хараад спиртийн үйлдвэр барьж, ашиглалтад оруулсны дээр талх чихэр, нарийн боов, хиам мах боловсруулах, цөцгийн тосны үйлдвэрлэлийн техник, технологийн чиглэлээр зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд Монголд ажиллаж, үндэсний боловсон хүчин бэлтгэхэд чухал хувь нэмэр оруулжээ.

• Улаанбаатар хотод гурилын цахилгаан тээрэм 1943 онд ашиглалтанд орж, анхны жилдээ 1223 тн гурил үйлдвэрлэсэн 1943 онд хангай бүсийн аймгуудад гурилын усан болон морин тээрэм 17-г шинээр байгуулав. Мөн 1944 -1945 онд морин тээрэм 14-ийг шинээр байгуулж, 1952 онд ЗХУ-аас 7 цахилгаан тээрэм авч Улаанбаатар хотод ажиллуулжээ.

Ахиц, дэвшлээ батагасан нь (1941-1960)

Онцлох үр дүн• Улаанбаатарын махкомбинат (И.В.Сталины нэрэмжит боловсон

махкомбинат) нь ээлжинд 1300 бог, 200 бод мал нядлан боловсруулах хүч чадалтай, мах, бусад бүтээгдэхүүнийг хөлдөөх, хадгалах хөргөлтийн зоорьтойгоор 1946 онд ашиглалтанд оров

• 1958-1960 онд Улаанбаатарын сүү, чихэр, боовны үйлдвэр, гурилын комбинат, Булган, Улаангом, Чойбалсан хотын гурилын үйлдвэрүүдийг ашиглалтанд оруулав

• Сүхбаатар, Мөрөн, Өндөрхаанд гурилын үйлдвэр барьж эхлэв. Ийнхүү 1960 он гэхэд Монгол улс жилд 26.2 мянган т гурил үйлдвэрлэх болсон нь цаашид гурилынхаа хэрэгцээг өөрийн үйлдвэрлэлээс бүрэн хангах баттай хөрс буй болжээ

• Дайны жилүүдэд Монголын ард түмнээс ЗХУ-ын улаан армид бэлэг, тусламжинд тус салбараас 550 т мах, 96 т өөхөн тос, 12000 л цагаан архи, 68 т цөцгийн тос

• Хүнсний аж үйлдвэрийн мэргэжлийн инженерүүдийг 1951 оноос эхлэн гадаадад сургах, ХҮЯ-ны дэргэд мастерын сургууль, Политехникумд 1954 оноос хүнсний мэргэжлийн анги, янз бүрийн хугацааны дамжаа болон үйлдвэрлэл дээр мэргэжлийн ажилчид бэлтгэв. 1947 онд 5000 гаруй хүн ажиллаж байсан бол 1952 онд 8700 болжээ.

1940 1941 1942 1943 1944 1946 19470

10

20

30

40

50

60

70

80

23

26.2

42

5961

63

75

Хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл жилээс жилд нэмэгдэж, 1947 онд 1941 оныхоос 3.6 дахин илүү бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж,

хөдөлмөрийн бүтээмж 41 хувиар өсчээ

Хүнсний аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт, 1947 оны үл хөдлөх үнээр

№ Бүтээгдэхүүний нэр Хэмжих нэгж Үйлдвэрлэлт 1948

19411941 1948

1 Цөцгийн тос т 264,0 3263,9 12,4 дахин

2 Мах, махан бүтээгдэхүүн т 3162,3 8944,4 2,8 дахин

3 Гурил, чихэрлэг

бүтээгдэхүүн

т 4924,0 15222,0 3,1 дахин

4 Архи, пиво мян.л 1708,0 1835,1 107,0

5 Боловсруулсан сүү мян.л 6500,0 70000,0 10,8 дахин

6 Хоолны газрын гүйлгээ мян.төг 13260,0 16090,9 12,1 дахин

Хүнсний гол нэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт

№ Бүтээгдэхүүний нэр

Хэмжих нэгж Үйлдвэрлэлт Харьцуулалт

1940 1950 1960 19601940

19601950

1 Малын мах т 4800,0 4033,3 12800,0 2,6 дахин 3,2 дахин

2 Хиам т 400,0 300,0 659,0 1,6 дахин 2,2 дахин

3 Талх т 2700,0 7143,6 9900,0 3,6 дахин 1,4 дахин

4 Гурил т - 2700,0 26300,0 - 9,7 дахин

5 Нарийн боов, чихэр жигнэмэг т 500,0 1800,4 4029,5 8 дахин 2,2 дахин

6 Цөцгийн тос т - 5182,6 4797,4 - 92,5

7 Сүү, цагаан идээ мян.л - - 7700,0 - -

8 Архи, дарс мян.л 789,2 792,5 909,3 115,2 114,7

9 Пиво мян.л 703,2 991,2 1129,4 160,6 113,9

10 Ундаа, рашаан мян.л 13,0 92,2 35,7 2,7 дахин 38,7

11 Аж ахуйн саван т 400,0 1020,1 2100,0 2,5 дахин 2 дахин

12 Өлөн гэдэс мян.гог

цоо

200,0 700,0 1400,0 7 дахин 2 дахин

Эрчимтэй хөгжлийн үе (1961-1990)

• Сүхбаатар, Өндөрхаан, Мөрөн хотын гурилын үйлдвэрийн барилга угсралтын ажлыг 1960-аад оны эхээр дуусгаж, Хархоринд гурилын үйлдвэр, Улаанбаатар хотод талхны үйлдвэр барьж, архи пивоны заводад ундааны цех, хэд хэдэн аймагт тариа хадгалах механикжсан агуулах, жимсний ундаа, гоймон, өлөн гэдэс боловсруулах цех байгуулж үйлдвэрлэлийн хүч чадлыг нэмэгдүүлэв.

• 1961 оны 3 дугаар сарын 21-нд Хүнсний үйлдвэрийн яам байгуулж, сайдаар нь Б.Алтангэрэлийг томилсон байна.

•1968 онд Хөнгөн ба Хүнсний үйлдвэрийн яам байгуулж, энэ яам

1987 оны 12 дугаар сар хүртэл хүнсний аж үйлдвэрийн салбарын

удирдлагыг эрхэлж байсан ба уг яамны сайдаар П.Дамдин

ажиллажээ. 1968-1974 онд Улаанбаатарын махконсервын

комбинатыг БНАГУ-ын, Дорнодын махкомбинатыг БНБАУ-ын,

Дарханы махкомбинатыг БНУАУ-ын техник-эдийн засгийн

туслалцаатай барьж, ашиглалтанд оруулжээ. Мөн ЗХУ-ын техник-

эдийн засгийн туслалцаатайгаар Улаанбаатарын Архи, пивоны

комбинат, Дархан, Дорнодын хүнсний комбинатын барилга

угсралтын үндсэн ажлыг хийж, БНУАУ-ын туслалцаатайгаар

Хархорин гурилын үйлдвэрийг өргөтгөв.

Онцлох үр дүн

1940 1960 1970 1980 19900

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

35.4

235.4

560.1

984

1353.3

Нийт бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлт, 1353,3 сая төг

№ Үзүүлэлтийн нэр

Хэмжих нэгж

Тоон утга Харьцуулалт, %

1960 1970 1980 1990 19901960

19901970

19901980

1 Нийт бүтээгдэхүүн

сая төг235,4 560,1 983,4 1353,3 5,8 дах. 2,4 дах. 1,4 дах.

2 Үндсэн фонд сая төг91,8 386,1 810,6 1434,3 15,6 дах. 3,7 дах. 1,8 дах.

3 Ажиллагчдын тоо

мян.хүн5,0 8,8 11,1 14,4 2,9 дах. 1,6 дах. 1,3 дах.

4 Хөдөлмөрийн бүтээмж

Нийт бүт.

мян.төг

42,6 57,5 103,0 93,4 2,2 дах. 1,6 дах. 90,6

5 Фонд өгөмж төг2,53 1,65 1,15 0,95 37,5 57,6 82,6

6 Фонд зэвсэглэмж

мян.төг17,7 41,2 94,1 98,2 5,5 дах. 2,4 дах. 1,1 дах.

Салбарын эдийн засгийн гол үзүүлэлт*

Хүнсний гол нэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт

№ Бүтээгдэхүүний нэр

Хэмжих нэгж

Үйлдвэрлэлт Харьцуулалт, %1960 1970 1980 1990 1990

196019901970

19901980

1Мах, махан бүтээгдэхүүн

мян.т 12,8 34,9 56,8 59,0 4,6 дах. 1,7 дах. 103,8

2 Хиам т 659,0 683,5 2966,1 5229,5 7,9 дах. 7,6 дах. 1,8 дах.

3 Гурил мян.т 26,3 83,2 175,7 187,0 7,1 дах. 2,2 дах. 106,4

4 Талх мян.т 9,9 28,0 65,4 63,0 6,4 дах. 2,3 дах. 96,3

5Нарийн боов, чихэр, жигнэмэг

мян.т 4,0 9,3 22,9 41,8 10,5 дах. 4,5 дах. 1,8 дах.

6Сүү, цагаан идээ мян.л

7,7 10,8 24,8 61,5 8,0 дах. 5,7 дах. 2,5 дах.

7 Цөцгийн тос т 4797,4 2995,2 3817,5 4896,8 102,0 1,6 дах. 1,3 дах.

8 Архи, дарс мян.л 909,3 2723,3 5970,5 4951,3 5,4 дах. 1,8 дах. 50,4

9 Пиво мян.л 1129,4 1801,0 9814,2 6777,4 6,0 дах. 3,8 дах. 69,1

10 Ундаа, рашаан мян.л 35,7 716,1 4787,8 20867584,5 дах.

29,1 дах. 4,4 дах.

Хөдөө аж ахуй, Хүнсний үйлдвэрийн Яам, Хүнсний үйлдвэрийн газар

Ай

мг

ий н

ХА А,

Хү

нс

ни й

үй

лд

вэ

ри

йн

уд и

рд

а х

газ

ар

Х ү н с н и й к о м б и н ат , ц ө цг и й н т о с н ы

за в о д у у д

Ма

х,

сү

үн

ий

ү

йл

дв

эр

ий

н

нэг дэ л

М ах ко м б и на т, сү үн и й үй л д вэ р,

ц ех , сү үн и й тэ эв р и й н ав то ба аз

Та

лх

, ч

их

ри

й н

үй

лд

вэ

ри

йн

н

эг дэ л

(то

лг

ой

ло х

үй

лд

вэ

ртэ й)

У Б - ы н т а л х, ч и х э р

б о о в н ы

ү й л д в э р

а в т о б а а з

Хү

нс

ни й

үй

лд

вэ

ри

йн

Э Ш

ЗТ

И нс

тит

ут

С а в, б аг л а а

б о о д л ы н

ү й л д в э р

Хү

нс

ни й

үй

лд

вэ

ри

йн

за

св

а р

угс ра

лт

ын

ко н

то

р

Д а в с н ы

ц е х,

за с в а р

уг с р а л т ы н

х э сг ү ү д

Ар

хи

, п

ив

о,

сп

ир ти йн

ү

йл

дв

эр

үү

д

А р х и

п и в о н ы

к о м б и н ат , З ү ү н

Х а р а аг и й н

С Б Б К, Х а р х о р и н ы

х ү н с н и й

ү й л д в э р

Хү

нс

ни й

үй

лд

вэ

ри

йн

Т

М С,

Хө

нгө н

хү

нс

ни й

үй

лд

вэ

ри

йн

те

хн

и ку м

(хо

ёр

дм

ол

уд и

рд

ла

га та й)

Ү й л д в э р л э л

с у рг а л т ы н к а б и н ет ү ү д

1988-1990 он, сайд Ш.Гунгаадорж

№ Бүтээгдэхүүний нэр 1970 1980 1990 Харьцуулалт, %

19901970

19901980

1 Мах, махан бүтээгдэхүүн 102,6 92,0 97,0 94,5 105,4

2 Сүү, цагаан идээ /сүүнд шилжүүлснээр/

140,1 99,2 118,0 84,3 120,1

3 Цөцгийн тос 2,0 3,0 3,0 150,0 100,0

4 Өндөг, шир 5 3 29 5,8 дах. 9,6 дах.

5 Загасны төрлийн бүтээгдэхүүн 0,4 1,0 1,0 2,5 дах. 100,0

6 Чихрийн зүйл /саахарт шилжүүлснээр/

14,0 24,0 23,0 164,3 95,8

7 Гурил, гурилан бүтээгдэхүүн /гурилд шилжүүлснээр/

106,0 103,0 97,0 91,5 94,2

8 Төмс 15,0 16,0 23,0 153,3 143,8

9 Хүнсний ногоо 11,0 15,0 20,0 181,8 133,3

10 Жимс жимсгэнэ 3,0 8,0 9,0 3 дах. 112,5

11 Ургамлын тос 0,4 1,0 1,0 2,5 дах. 100,0

Хүнсний бүтээгдэхүүний хэрэглээ,кг

Онцлох үр дүн: •1990 оны түвшинд нийт бүтээгдэхүүн 1353.3 сая төг., нийт ажиллагсад 14400, гаруй инженер- техникийн ажилтан 1200, үндсэн фонд1434.3 сая төг., улсын аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний 1/4-ийг үйлдвэрлэдэг. Хүн амыг үйлдвэрлэлийн аргаар боловсруулсан, эрүүл ахуйн баталгаатай гол нэрийн бүтээгдэхүүнээр хангахад хүрэлцээтэй хүч чадал нэгэнт буй болсон байв•Хүнсний аж үйлдвэр малын мах, мах ясны болон цусны гурил, ясны буталмал, өлөн гэдэс, спирт, архи, пиво, гурил зэрэг нийт 100 сая ам.долларын барааг экспортолж байв. Энэ үед Монгол-Холбооны Германы өлөн гэдэс боловсруулах хамтын үйлдвэр байгуулсан нь 1993 оныг дуустал амжилттай ажилласан бөгөөд монгол хонины гэдэс Европын зах зээлд эрэлт хэрэгцээ ихтэй байлаа.•1990 онд салбарын дүнгээр 59.0 мянган т мах үйлдвэрлэсэн нь 1960 оныхоос бараг 4.6 дахин, 1970 оныхоос 1.7 дахин илүү байна. Хиам үйлдвэрлэлт 1990 онд 1980 оныхоос 1.8 дахин нэмэгджээ. •Манай улс 1970 оноос гурилынхаа хэрэгцээг үндсэнд нь хангадаг болж, үйлдвэрлэлийн өсөлт нэмэгдсээр 1990 онд 187.0 мянган т гурил үйлдвэрлэсэн нь 1970 оныхоос 2 дахин өсчээ. •1990 онд нарийн боов, чихэр, жигнэмгийн үйлдвэрлэл 41.8 мянган т-д хүрч, дотоодын хэрэгцээг бүрэн хангаж, импортоор чихэр, жигнэмэг авахыг больсноор барахгүй 1988-1990 онд чихэр 1500 т , урт хэрчилтийн гоймон 1000 т –ыг ЗХУ-ын Эрхүү мужид нийлүүлж байв. Мөн 1990 оны түвшинд ЗХУ, Унгар, БНАГУ, БНАСАУ, Румын улсад жилд 1.0 сая гаруй литр спирт, 400 мянган литр архи, 2 сая литр пиво экспортолж байв.•Хүнсний үйлдвэрийн эрдэм шинжилгээ, зураг төслийн институтыг 1988 онд тусад нь зохион байгуулж, харин хүнсний ТМС хуучин хэвээрээ, Хөнгөн, хүнсний үйлдвэрийн техникумын хүнсний үйлдвэрийн хэсэг нь ХААХҮЯ-ны харъяанд ажиллаж байлаа.

№ Үзүүлэлт Бодит хэрэглээ Харьцуулалт, % 1990

Зохистой нормын хангалт

1985 1990 1985 1985 19901 Илчлэг, ккал 2592,3 3026,3 116,7 81,0 94,62 Уураг, г 94,31 99,14 105,1 89,8 94,43 Өөх тос, г 59,94 85,33 142,4 66,6 94,84 Нүүрс ус, г 343,82 386,23 112,5 90,3 101,6

Жишсэн дундаж нэг хүний хоногт хэрэглэсэн хүнсний зүйлийн илчлэг, найрлага*

Манай улсын жишсэн дундаж нэг хүний хоногт хэрэглэсэн уураг 1985 онд 88.4 г байсан бол 1990 онд 4.83 г-аар нэмэгдэж зохистой хэм хэмжээнд ойртжээ. Хоол хүнсийг үнэлэх гол үзүүлэлт нь уургийн ерөнхий хэмжээнд амьтны гаралтай уургийн эзлэх хувь байдаг бөгөөд энэ нь 60-аас дээш байвал зохистой хооллолт гэж олон улсын байгууллага үздэг. АНУ, ОХУ, Итали, Германи, Англи, Францад нэг хүний хоногт хэрэглэж байгааг уургийн 31.2-48 хувь нь амьтны гаралтай байхад манайд энэ үзүүлэлт 1990 оны байдлаар 65 хувь орчим байна.

Зах зээлд шилжиж эхэлсэн (1991-2000 он)Эрх зүйн орчны хомсдол

Менежментийн хомсдол

Зах зээл, технологийн мэдлэгийн хомсдол

Хүнийг дээдлэх ухааны хомсдол

Хөрөнгийн хомсдол

Түүхий эд, материалын хомсдол

Дэд бүтцийн хомсдол

1990 оны эхээр Хөдөө аж ахуй, хунсний үйлдвэрийн яамыг Хөнгөн үйлдвэрийн яамтай нэгтгэж, Хөдөө аж ахуй, хөнгөн, хүнсний үйлдвэрийн яам байгуулжээ. Мөн оны 10 дугаар сард Хөдөө аж ахуй, хөнгөн, хүнсний үйлдвэрийн яамыг татан буулгаж, Үйлдвэр, худалдааны "Хүнсний үйлдвэр" нэгтгэл байгуулсан юм. Улс орон зах зээлийн харилцаанд шилжин орж эхэлсэн 1991 оны эхэнд Монгол улсын эдийн засаг гүнзгий хямралд орж, хүнсний аж үйлдвэрүүдэд “7 хосдол” учирсан билээ.

Салбарт учирсан бэрхшээлүүд• Хүнсний дэлгүүрийн лангуун дээр давс, ургамлын тосноос (манайхан 9-ийн тос гэж

нэрлэдэг) өөр хүнсний бараа бараг байхгүй, картаар олгодог • Хүнсний аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлт 1990 оныхоос 1991 онд 27.5

хувиар, 1992 онд 59.9 хувиар, 1993 онд 68 хувиар тус тус буурчээ. Хүнсний аж үйлдвэрийн салбарын нийт бүтээгдэхүүн 1992 онд 1991 оныхоос 23.5 тэрбум төгрөгөөр, 1993 онд өмнөх оныхоос 5.8 тэрбум төгрөгөөр буурч, 1993 оны зэрэгцүүлэх үнээр тооцоход салбарын үйлдвэрлэлийн хэмжээ 1970 оны түвшинд хүртлээ буурч, аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний дөнгөж 13.7 хувийг эзлэх болжээ.

• Гадаадаас чанарын баталгаагүй хүнсний барааг хувь хүмүүс, ганзагын худалдаачид ихээр оруулж ирж байлаа. Үүний хамт эх орны үйлдвэрийн хүнсний үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнийг бөөнөөр нь ямар нэг аргаар олж аваад үнийг нэмэгдүүлэн худалдаалдаг дамчид, тохиролцооны дэлгүүр ч олширч байв. Барааны хомсдлыг далимдуулан хээрийн аргаар мал нядлах хэмжээ ихэсч, мах, сүүг түүхийгээр нь мал, эмнэлгийн ариун цэвэр, эрүүл ахуйн хяналтгүйгээр ард, иргэдэд худалдах явдал эрс нэмэгдсэн юм.

• Монгол улс зах зээлийн эдийн засагт шилжих анхны алхам хийгдсэн ч хууль, эрх зүйн бизнесийн таатай орчин бүрдүүлэх, төрийн зохицуулалтыг ямар нэг хэмжээнд хэрэгжүүлэх асуудал орхигдсон нь материаллаг үйлдвэрлэлийн салбар, ялангуяа хүн амын хүнсний өдөр тутмын амьдралтай холбоотой хүнсний аж үйлдвэрийн салбарт бэрхшээл учруулж байв.

• Төрийн захиргаадалтын дор хөрөнгө зардал, материал, түүхий эдийн бэлэн нөөцөд дулдуйдан ажиллаж сурсан ажилтнуудын зах зээлийн нөхцөлд ажиллах дадлага, сэтгэлгээ, мэдлэг ч үнэхээр дутагдаж байв.

№ Үзүүлэлт 1990 1991 1992 1993 1994 19951 Нийт бүтээгдэхүүн

(1993 оны зэрэгцүүлэх үнэ) сая төг

73400,8 52483,9 21024,5 23191,8 17091,5 23996,5

2 Аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх хувийн жин, %

24,1 27,3 24,4 13,0 14,1 18,7

3 Нийт бүтээгд. өсөлт (+), бууралт (-) өмнөх оноос, сая төг

- -20916,1 -23459,4 -5832,7 -6100,7 +6905,0

салбарын зарим үзүүэлтүүд

1990 1991 1992 1993 1994 19950

10

20

30

40

50

60

70

8073.4

52.5

21

23.2

17.1

24

Нийт бүтээгдэхүүн, сая. төг

№Бүтээгдэхүүний

нэр1990 1991 1992 1993 1994 1995

Харьцуулалт, %

1991 1993 1995

1990 1990 1990

1Мах, махан бүтээгдэхүүн, мян.т

59 41,6 25,1 17,3 11,3 11,5 70,51 29,32 19,49

2 Хиам, мян.т 5,63 5,82 3,36 1,24 1,06 0,64 103,37 22,02 11,37

3 Гурил, мян.т 187 174,4 181,9 138,8 127 158,7 93,26 74,22 84,87

4Талхны зүйл, мян.т

63 60,6 60,8 46 33,9 36,8 96,19 73,02 58,41

5Нарийн боов, чихэр, жигнэмэг, т

41,6 33,4 16,9 12 10,8 10,8 80,29 28,85 25,96

6Сүү, цагаан идээ, мян.тн

61,5 56,6 27,6 13 4,9 1,8 92,03 21,14 2,93

7 Цөцгийн тос,т 4400 3100 1300 700 500  - 70,45 15,91 -

8 Архи, дарс, мян.л 6438 6769 6770 5251 3626 3584 105,14 81,55 55,66

Гол нэрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлт*

Хүнсний аж үйлдвэрийн уналтын шалтгаан•түүхий эд, материал хангамжийн тогтолцоо алдагдсны дээр цахилгаан, дулаан, уур, ус зэрэг инженерийн шугам сүлжээний доголдол их гарч, үйлдвэрлэлийн хэвийн ажиллагааг алдагдуулах явдал нийтлэг болов•хүн амын амьжиргааны түвшин, худалдан авах чадвар буурснаас хүнсний хэрэглээний гол эх үүсвэр нь мах, гурил болон хувирч, бусад бүтээгдэхүүний борлуулалт хязгаарлагдмал болж байв. •зах зээлийн нөхцөлд үйлдвэрлэлийн менежмент, маркетингийн бодлого зохицолдоогүй, боловсон хүчний мэдлэг, мэргэжил, хувийн сэтгэлгээ, авхаалж тухайн орчин цагийн шаардлагаас илт хоцрогдмол байснаас үйлдвэр, компани, тодорхой бүтээгдэхүүний зах зээлд өрсөлдөх чадвар сул байлаа. •чанарын бүрэн баталгаагүй бүтээгдэхүүн дотоод зах зээлд зонхилох болов.• хандивлагч орнууд, олон улсын байгууллагын зээл, тусламжийн хөрөнгөөр гадаадаас гурил, будаа, хатаасан сүү, цөцгий тос зэрэг бэлэн бүтээгдэхүүнийг их хэмжээгээр нийлүүлэх болсон нь дээрх нэрийн бүтээгдэхүүний эх орны үйлдвэрлэл хумигдах, бүрмөсөн зогсоход нөлөөлсөн.• Өмч хувьчиллыг урьдчилсан бэлтгэлгүй хийснээс зарим үйлдвэрийн үйл ажиллагаа бүрмөсөн зогссон, харин төрийн өмчийн оролцоотой нийслэлийн үйлдвэрүүдэд байдал арай дээр байв.• Засгийн газрын шийдвэрээр "Хүнсний үйлдвэр" нэгтгэлийг 1992 онд татан буулгаснаар хүнсний үйлдвэрүүд удирдлага, зохицуулалтгүй болов

гол нэрийн бүтээгдэхүүний хэрэглээ, кг

№Бүтээгдэхүүни

й нэр1990 1991 1992 1993 1994 1995

Харьцуулалт, %1991 1993 1995

1990 1990 1990

1Мах, махан бүтээгдэхүүн

97 115,6 101 96,1 96,1 96,7 119,2 99,1 99,7

2Сүү, цагаан идээ

118 122 119,5 110 120 125,5 103,4 93,2 106,4

3 Цөцгийн тос 3 2,3 0,6 0,6 3 4,2 76,7 20,0 140,0

4 Өндөг, шир 29 14 11 2,9 3,5 2,5 48,3 10,0 8,6

5Загасны төрлийн бүтээгдэхүүн

1 0,1  - 0,3 0,9 0,7 10,0 30,0 70,0

6Гурил, гурилан бүтээгдэхүүн

97 91,2 77 74 82,1 94,3 94,0 76,3 97,2

7 Төмс 23 18 12 7 13 11,3 78,3 30,4 49,1

8 Хүнсний ногоо 20 9,6 3,4 3 4,8 7,9 48,0 15,0 39,5

9Жимс, жимсгэнэ

9 1,2 0,4 1,4 0,5 0,4 13,3 15,6 4,4

10 Ургамлын тос 1 0,5 0,4 0,6 0,3 0,9 50,0 60,0 90,0

Жишсэн дундаж хүний хоногийн хэрэглээ

Он Илчлэг, ккал Уураг, г Өөх тос, г Нүүрс ус, г

1990 3026,3 99,14 85,33 326,2

1991 2407,0 104,6 90,14 276,0

1992 1980,8 94,6 77,1 213,4

1993 1962,9 88,6 77,6 213,8

1994 2103,5 92,0 77,3 245,7

1995 2277,0 95,5 86,9 262,4

Хоногт хэрэглэсэн хоол хүнсний илчлэг 1990 оныхоос 1992 онд 22 хувиар, 1993 онд 22.7 хувиар багасч, зохистой нормын 63 хувь орчим болж байв. Энэ нь манай улсад хоол хүнсний хангамжийн түвшин 1991-1995 онд Мадагаскар, Нигер, Соломоны арал, Бангладеш зэрэг орны хэмжээнд байсан гэсэн үг юм. Уургийн хоногийн хэрэглээ 1991 онд 1990 оныхоос 5.5 хувиар өссөн боловч 1992-1993 онд 4.6-10.6 хувиар буурчээ. Өөх тос, нүүрс усны хэрэглээ ч 1992-1993 онд урьд жилүүдийнхээс мэдэдэхүйц буурсан байна. Эдгээр тоо баримт нь манай оронд 1992-1993 онд хүнсний үйлдвэрийн уналт хамгийн дээд цэгтээ хүрч, хүнсний хангамжийн байдал үндсэндээ аюулд тулгарч ирснийг нотолж байгаа юм.

Салбарын зарим үзүүлэлтүүд

№ Үзүүлэлт 1995 1996 1997 1998 1999Харьцуулалт, %1996 19991995 1995

1Нийт бүтээгдэхүүн, сая төг (1995 оны зэрэгцүүлэх үнэ)

45003,8 34363 34225,5 33033,4 29188,1 76,4 64,9

2

Аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх хувийн жин, %

14,1 18,7 17,5 14,2 11,9 -  - 

3

Нийт бүтээгдэхүүний өсөлт (+), бууралт (-) өмнөх оноос сая төг

 - -10640 -137,5 -1192,1 -3845,3 -  - 

1995 онд нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт өмнөх онуудаас нэмэгдэж, гурил, талх, нарийн боов, чихэр, жигнэмгийн үйлдвэрлэл бага боловч өсч, зарим нааштай үр дүн гарсан нь төр засгаас "Монгол хүний хоол тэжээл" үндэсний хөтөлбөр, "Хүнсний тухай" Монгол улсын хуулийг хэрэгжүүлэх, хүнсний зүйлийг импортлох, хүнсний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд орлогын албан татвар, гааль, худалдааны албан татварын бодлогоор дэмжлэг үзүүлэх болсны үр дүн юм.

Гол нэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт

№Бүтээгдэхүүний

нэр1995 1996 1997 1998 1999

Харьцуулалт, %

1996 1999

1995 1995

1Мах, махан бүтээгдэхүүн, мян.т

11,3 8,5 7,5 6,7 4,3 75,2 38,1

2 Хиамны зүйл, т 639,2 674 793,2 662,5 439,1 105,4 68,7

3 Гурил, мян.т 158,7 92,3 63,6 65,7 67,3 58,2 42,4

4Талхны зүйл, мян.т

36,8 30 19,7 19,4 14,7 81,5 39,9

5Нарийн боов, чихэр жигнэмэг, т

10,8 11,3 12,5 10,6 8 104,6 74,1

Монгол малын махыг гадаад зах зээлд борлуулах нөөц байгааг ашиглан эдийн засаг, мал эмнэлэг, технологийн арга хэмжээ авах талаар хүнсний аж үйлдвэрийн зарим эрдэмтэд, инженер, мэргэжилтнүүдийн гаргасан санаачлагыг Засгийн Газраас дэмжиж, "Махны экспорт" төсөл батлан хэрэгжүүлж эхэлснээр 1997 оноос махны экспорт өсч, 1999 онд 1995 оныхоос 7 дахин нэмэгдэж 15.0 мян. т-д хүрчээ. Эх орны сүүний нөөцийг ашиглан хүн амын сүү, цагаан идээний хангамжийг сайжруулах үндсэн зорилго бүхий "Цагаан хувьсгал" үндэсний хөтөлбөрийг боловсруулж, 1999 онд Засгийн Газраас батлуулан хэрэгжүүлж эхлэв.

Хүнсний бүтээгдэхүүний хэрэглээ, кг

№Бүтээгдэхүүний

нэр1995 1996 1997 1999

Харьцуулалт, %

1996 1997 1999

1995 1995 1995

1Мах, махан бүтээгдэхүүн

96,7 97 96 112,8 100,3 99,3 116,6

2 Сүү, цагаан идээ 125,5 125,8 125,8 146,4 100,2 100,2 116,7

3 Цөцгийн тос 4,2 3,9 3 2,4 92,9 71,4 57,1

4 Өндөг, шир 2,5 1,4 3,8 3,6 56,0 152,0 144,0

5Загасны төрлийн бүтээгдэхүүн

0,7 0,6  -  - -  -   -

6Чихрийн зүйл (сахарт шилжүүлснээр)

8,7 8,5  6,8 8,4 97,7 78,2  96,6

7Гурил, гурилан бүтээгдэхүүн

94,3 95,1 100,9 99,6 100,8 107,0 105,6

8 Төмс 11,3 11 13,1 16,8 97,3 115,9 148,7

9 Хүнсний ногоо 7,9 8,5 9 12 107,6 113,9 151,9

Жишсэн дундаж хүний хоногийн хэрэглээ

ОнИлчлэг, ккал

Уураг, гр

Өөх тос, гр

Нүүрс ус, гр

Хангалт, %

Илчлэг Уураг Өөх тос Нүүрс ус

1995 2277 95,5 86,9 262,4 83,4 91,1 118,7 65,01996 2278,2 96,1 86,1 259,1 83,4 91,7 117,6 64,21997 2305,5 96,1 78,3 264,5 84,4 91,7 106,9 65,51998 2158,8 80,5 83,6 259,1 79,0 76,8 114,2 64,21999 2241,2 99,2 83,6 257,7 82,1 94,6 114,2 63,8

1996 онд Хөдөө аж ахуй, үйлдвэрийн яам буй болов. Яамнаас "Монгол хүний хоол тэжээл" үндэсний хөтөлбөрт тодотгол хийж, "Хүнсний тухай" хуулийг шинэчлэн найруулан батлуулж, үндэсний үйлдвэрлэл, газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг сэргээх, төмс, хүнсний ногооны "Ногоон хувьсгал", сүү цагаан идээний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх "Цагаан хувьсгал", "Малын эрүүл мэнд" хөтөлбөрүүд, "Махны экспорт" төслийг боловсруулах, хэрэгжүүлэх талаар төрийн бодлого, эрх зүйн хүрээнд нэлээд арга хэмжээ авсан юм. 2000 онд Хүнс, хөдөө аж ахуйн яам дахин байгуулагдав. Яамны Салбарын бодлого зохицуулалтын газарт Хүнсний хэлтэс буй болж, сайдын эрхлэх асуудлын хүрээнд Хөдөө аж ахуй, хүнсний аюулгүй байдлын улсын хяналтын алба- Засгийн газрын хэрэгжүүлэх агентлаг ажиллаж эхлэв.

Шинэ зууны хүнсний аж үйлдвэр

Эрх зүйн орчин :• Хүнсний тухай 1995, мөн хуулийн

шинэчилсэн найруулга, 1999• Хэрэглэгчийн эрхийг хамгаалах

тухай, 2001• Малын удмын сан, эрүүл мэндийг

хамгаалах тухай, 2001• Ургамал хамгааллын тухай, 2007• Стандартчилал, тохирлын

үнэлгээний тухай, 2007 • Улсын хилээр амьтан, ургамлын

гаралтай бүтээгдэхүүнийг нэвтрүүлэх үеийн хорио цээрийн хяналтын тухай, ...

• Тариалангийн тухай, ...• Ариун цэврийн тухай, ...

Бодлого, стратеги:• Төрөөс хүнс, ХАА-н талаар

баримтлах бодлого, УИХ, 2003• “Хүнсний хангамж, аюулгүй

байдал, хоол тэжээл” үндэсний хөтөлбөр, 2001

• “Ногоон хувьсгал” үндэсний хөтөлбөр, 1997

• “Цагаан хувьсгал” үндэсний хөтөлбөр, 1999

• “Экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн” үндэсний хөтөлбөр, 2007

• “Сүү” үндэсний хөтөлбөр, 2007• “Атрын III аян” үндэсний хөтөлбөр• “Хүнсний баталгаат байдал”

үндэсний хөтөлбөр, 2009• “Монгол мал” үндэсний хөтөлбөр,

УИХ, 2010

Хүнсний аж үйлдвэр - өнөөдөр

• Улсын хэмжээгээр 1300 орчим аж ахуйн нэгж хүнсний үйлдвэрлэл эрхлэгч эрхэлж байна. Эдгээрийн дотор мал нядлан боловсруулах 33, хиам, махан бүтээгдэхүүний 123, сүү, цагаан идээний 90, исгэлт, ундаа, шүүсний 193, талх, боов, чихэр, гурил, жимс, ногоо боловсруулах 498 үйлдвэр байна. Манай улсын хүнсний аж үйлдвэр нь үндсэндээ хувийн хэвшилд шилжсэн бөгөөд салбарын хэмжээгээр нийт үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүний 80 гаруй хувийг 50 хүртэл ажиллагсадтай жижиг үйлдвэрүүд гаргаж байна. Хүнсний аж үйлдвэрийн нийт үйлдвэрлэлт 2009 онд 222,6 тэрбум төг.-т хүрсэн нь улсын аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний 13,4% болж байна.

2000 2005 2007 20090

50

100

150

200

250

28,6

102,9

156,4

222,6

Нийт бүтээгдэхүүн, тэрбум төг

Эрэлтийг баримжаалсан чөлөөт үйлдвэрлэл

Гадаад, дотоод нээлттэй зах зээл

Бүтээгдэхүүний өргөн сонголт

Бүтээгдэхүүний чанарын хөгжил

Хэрэглээнд тохиромжтой сав, боодол

Технологийн хөгжлийн хөтөлбөрүүд

Хүний нөөцийн нөхөн сэлбэлт

Менежмент, маркетингийн арга, туршлага

Мэдлэгийн төлөө тэмүүлэл

Компанийн нийгмийн хариуцлага

Хүнсний аж үйлдвэрийн бүтэц, 2009

мах, ногоо, жимс боловсруулах үйлдвэрлэл

сүү, цагаан идээний үйлдвэрлэл

үр тариа, гурилын үйлдвэрлэл

хүнсний бусад үйлдвэрлэл

исгэлтийн үйлдвэрлэл

43,9%

16,1%

19,1%

15,3%

5,5%

Ахиц, дэвшил

“Атрын III аян” үндэсний хөтөлбөр \2008-2011\

Мах, сүүний үйлдвэрлэл

Ургамлын гаралтай бүтээгдэхүүн

Хүнсний зарим бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт

Бүтээгдэхүү-ний нэр

Хэмжих

нэгж

1995 2000 2005 2007 2009

Малын тураг мах

мян.т 11,3 4,6 3,6 6,8 18,3

Гурил мян.т 158,7 40,2 58,3 70,8 105,3

Сүү, цагаан идээ

сая.л 1,8 1,5 7,1 9,2 16,1

Хиам т 639,2 754,7 1299,7 1412,3 1651,6

Талх мян.т 36,8 20,2 22,6 20,4 23,5

Нарийн боов мян.т 10,8 5,5 8,3 13,0 12,8

Ундаа, шүүс сая.л 11,2 8,6 42,3 69,7 87,0

Спирт мян.л 2120,6 3800,0 3094,4 5721,5 3541,4

Архи, дарс мян.л 3663,2 6600,0 7956,4 12591,3 17410,9

Пиво мян.л 6300,0 3300,0 7996,9 18377,7 32445,1

Экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүн

Бүтээгдэхүүн Хэмжих нэгж

2006 2007 2008 2009

Малын мах мян.т 11,7 10,9 10,3 18,0Дотор мах т 1025,1 1082,3 1561,8 568,4

Архи мян.л 78,2 95,2 92,9 70,0Өлөн гэдэс т 260,1 290,7 438,5 380,0Ясны гурил т 890,9 8914,0 9770,0 2097,0

2006 2007 2008 20090

2

4

6

8

10

12

14

16

18

мах, мян.т

махны экспорт

Хүнсний аж үйлдвэрийн нөөц

Амьтны гаралтай бүтээгдэхүүн

Хэрэглэсэн малын 95%-ийг үйлдвэрлэлийн бус аргаар

Зах зээлд нийлүүлсэн сүүний 95-97%

үйлдвэрлэлийн бус аргаар

Урагмлын гаралтай бүтээгдэхүүн

Буудайнаас бусад үр тарианы бүтээгдэхүүн

импортоор

Чихэр, жигнэмэг, гоймон импортоор

Экспортын боломж

Мал нядалгааны хүнсний болон техник, тэжээлийн

бүтээгдэхүүн

Архи, спирт, пиво, соёолж, сүүний уураг, байгалийн

БАД

Хүнсний үйлдвэрийн чадавхийн стратеги

Үйл ажиллагаа, менежментийн

шинжилгээ

Бизнес-процессын загварчлал

Стратеги, үйл ажиллагааны

төлөвлөлт

Санхүү, эдийн засгийн шинжилгээ,

үнэл-гээ

Маркетингийн хөтөлбөр, төлөв-

лөгөө

Чанар, технологийн менежмент

Эрэлтэд сууриласан инновацийн

хөтөлбөр

Хүний нөөц, мэдлэгийн менежмент

Аутсорсингийн үйлчилгээ

Ирээдүй, чиг хандлагын төсөөлөл

Үнэт зүйлс болон үзэл баримтлалЗорилгоХэтийн зорилт

ИРЭЭДҮЙНДҮР ТӨРХ\алсын хараа\

ЧИГ ХАНДЛАГАстратеги

Дотоод үнэлгээГадаад үнэлгээ Стратеги шийдвэр, зорилт

- бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ-Мөнгөн урсгал-Хүмүүс, байгууллага-Дэд бүтэц

АРГА ТАКТИК

Тодорхой үйлдэл болон алхамХэн, юуг, хэзээ, яаж хийх вэ?

Бизнес-процессын IDEF0 загварын жишээ

Чанар, технологийн удирдлага, хяналтын стратеги

Технологийн хөгжил - инноваци

Хүний нөөцийн менежмент

Хүнсний үйлдвэр-мэргэжлийн ирээдүй

инженерийн сургалтын хөтөлбөрийн инноваци

Хүнсний үйлдвэр – мэдлэгийн менежмент

Хүнсний аж үйлдвэр - аутсорсинг

• Хүнсний аж үйлдвэрийн салбарт аутсорсингийг шинэ бүтээгдэхүүн буй болгох, технологийн процессыг боловсронгуй болгоход туслах хүчин зүйл болгон ашиглах нь илүү үр дүнтэй гэж үздэг. Ийм тохиолдолд шинэчлэл, инновацийн процессыг үндсэн үйлдвэрлэлийн зэрэгцээ бага зардлаар тасралтгүй хэрэгжүүлэх боломж гардаг байна. Бизнес-процессын загварчлал, бизнес-төлөвлөгөө, зах зээлийн судалгаа, маркетингийн стратеги, технологийн тандалт, хөгжлийн бодлого зэрэг дан ганц компанийн хүчээр хийхэд төвөгтэй, бас олон чиглэлийн өргөн мэдлэг шаарддаг процессуудыг аутсорсинг үйлчилгээгээр гүйцэтгүүлэх нь зөвхөн цаг, мөнгө хэмнэх төдийгүй ажлыг чанартай, нягт, нямбай гүйцэтгэх боломж олгоно.

Дүгнэлт, санал• Монгол улсын хүнсний аж үйлдвэр хөгжлийн эрчимтэй үед шилжиж байна.• Хүнсний аж үйлдвэрийн салбарын чадавхийг дээшлүүлэх стратеги нь

хөгжлийн өнөөгийн шатанд хөрөнгө оруулалт, инновацийн бодлогын салшгүй, ач холбогдолтой бүрэлдэхүүн болох нь тодорхой байна.

• Чадавхийн стратеги нь мөн чанараараа өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх дээшлүүлэх урт удаан хугацааны бодлого юм. Хүнсний аж үйлдвэрийн чадавхид нөлөөлдөг нийтлэг хүчин зүйлсийг чиг баримжаа болгон компани, үйлдвэр бүр үйл ажиллагаандаа шинжилгээ хийж, тэргүүлэх асуудлуудыг ялган, өөрийн стратегиа боловсруулан хэрэгжүүлэх нь чухал. Энэ талаар эрдэмтдийн мэдлэг, тэргүүлэх компаниудын туршлагыг өргөн ашиглах боломж байна.

• Технологийн хөгжлийн бодлого, инновацийн хэрэгжилтийн өнөөгийн түвшин, цаашдын чиг хандлага, том, жижиг үйлдвэрийн технологийн стратегийг харгалзан хүнсний үйлдвэрийн инженерийн боловсролын хөтөлбөр, тогтолцоог эрс шинэчлэх шаардлага бодитой гарч байна.

• Хүнсний үйлдвэрийн чадавхийг дээшлүүлэхэд шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэлийн холбоог хөгжүүлэх, судалгаа, шинжилгээний ажлыг инновацийн үр дүнд хүргэх, салбарт хуримтлагдсан мэдлэг, туршлагыг аутсорсинг хэлбэрээр ашиглах, удирдлагын шат, үйлдвэрлэл бүрт хүний нөөц, мэдлэгийн менежментийг хэрэгжүүлэх нь амжилтын бодитой бөгөөд шавхагдашгүй нөөц болно.

Анхаарсанд баярлалааАнхаарсанд баярлалаа