For la batalilojn!i-espero.info/files/elibroj/eo - suttner, berta von - for...3 FOR LA BATALILOJN! eLIBRO Antaûparolo E stis en la jaro 1906, kiam baronino Bertha von Suttner, gastante

1

eLIBROFOR LA BATALILOJN!

Bertha von Suttner

For labatalilojn!

I N K O

eLIBRO

2


Bertha von SuttnerFOR LA BATALILOJN!Ela la germana tradukis Armand CaumontLa esperanto-traduko aperis origine en 1914Lingve reviziita en 2001

eLIBROAran¸is: Franko Luin

ISBN [email protected] INKO · SE-13542 TYRESÖ · SVEDIOhttp://www.omnibus.se/inko JULIO 2001

3


Antaûparolo

Estis en la jaro 1906, kiam baronino Bertha von Suttner,gastante çe miaj gepatroj, la unuan fojon min atentigispri Esperanto kaj al mi, juna homo, rekomendis la lernadonde tiu lingvo. Mi sekvis la inviton, kaj kiom da ¸ojo mi ÿuldasal Esperanto! Senfinan spiritan kaj animan gajnon, multajnneforgeseblajn tagojn, la plej karajn memorojn! Tial kungranda plezuro mi plenumas la peton, verki mallongan an-taûparolon por çi tiu libro, çar tio donas al mi la okazon, es-primi el plena koro mian dankon al la altÿatata batalantinopor pacon kreantaj ideoj, dankon por ÿia tiama instigo.

Kiam la konata germana poeto Peter Rosegger la unuanfojon legis la libron de Bertha von Suttner ”Die Waffen nie-der!” li diris: ”Kiel la biblio, çi tiu libro estu tradukota en çiujnlingvojn de la mondo”, kaj baldaû la libro komencis sian vo-ja¸on, trakuris çiujn landojn de la mondo kaj estas traduki-ta en multajn naciajn lingvojn, kaj çie ¸i varbis novajn anojnpor la granda ideo de la paco kaj de la interkompreno interla popoloj. Kio nun estas pli natura ol tio, ke la libro, kies celoestas la interkompreno inter la homoj, ankaû estu tradukataen tiun lingvon, kiu fine ebligos la interkomprenadon, en lainternacian helplingvon Esperanto. ”Esperanto kaj pacifismoestas gekuzoj,” estis la teksto de telegramo, kiun Bertha vonSuttner foje sendis al la Dresdena Esperanto-Societo. Manonen mano, fidele unui¸intaj kiel du gefratoj, la du grandaj ideoj

4


unui¸is en çi tiu libro. Tiel ili kune plenumu sian taskon, porneforgeseble utili al la homaro; tiam la traduko estos atin-ginta sian celon. La esperantistaj pacifistoj ÿuldas grandandankon al la tradukinto de la libro, sinjoro Prof. Armand Cau-mont, kiu entuziasme kaj malegoiste prenis sur sin çi tiun la-boron. Dankon ankaû al la Esperantista Literatura Asocio, kiutralegis la manuskripton, dankon ankaû al la du altÿatatajamikinoj de la paco- kaj Esperanto-movadoj, Misses P. H. kajA. Peckover; kiuj per malavara financa helpo ebligis la eldononde la verko.

¯i do eliru en la mondon, ¸i donu multe da utilo kaj da bo-no. Financa profito fluu en la kason de la nove fondita unu-i¸o: Paco per Esperanto.

Dresden 1914D-ro Heinrich Arnhold

5


Antaûparolo de la tradukinto

Kiam oni unue proponis al mi, ke mi traduku esperanten”Die Waffen nieder!” mi estis tre surprizita, eç timigitapro la graveco kaj malfacileco de la tasko. Tamen, konsciin-te, ke el çiuj libroj, kiujn mi konis, la v. Suttnera verko estistiu, kiun mi plej volonte tradukus, çar ¸i esprimas ideojn kajsentojn al mi karajn, mi decidis fari la laboron. Mi nun espe-ras, ke dank’al la helpo de kelkaj gekolegoj de E. L. A. , kiujbonvole tralegis mian tradukon, mi ne tro malbone sukcesis.Por mia penado mi estos sufiçege rekompencita, se per Espe-ranto la çefverko de la estimata aûtorino estos ankoraû plidisvastigita ol ¸i jam estas, kaj se çiuloke en la publiko pli-forti¸os la malamo al la milito kaj la konvinko, ke nur perarbitraciaj tribunaloj povos efektivi¸i la paco inter la nacioj.

Mi tre deziras, ke sinjorino v. Suttner vidu en mia tradukola fidelan esprimon de siaj penso kaj stilo, kaj ankaû, ke d-roZamenhof, nia majstro, konu, ke mi uzis lian belan lingvonkun nepra pureco.

Lausanne, la 10-an de marto 1914

Profesoro A. Caumont

6


Unua libro1859

Kiam mi estis deksepjara, mi estis knabino tre entuzias-mema. Tion mi verÿajne estus forgesinta, se ne ekzistusla konservitaj folioj de mia taglibro. Sed en ili la revoj jam delonge malaperintaj, la pensoj neniam plu repensitaj, la sen-toj neniam plu resentitaj, eterni¸is; tial nun mi povas ju¸i, kiajentuziasmaj ideoj estis en la malsa¸a, beleta kapo. Ankaû tiubeleteco, pri kiu mia spegulo ne multe memorigas, estas cer-tigata de malnovaj portretoj. Mi povas imagi, kiel enviata es-tulino povis esti la juna grafino Marta Althaus, kies belecononi laûdis, kaj kiu estis çirkaûata de çia lukso. Tamen la stran-gaj sub ru¸a kovrilo binditaj folioj montras pli multe da me-lankolio ol da ¸ojo pri la vivo. La demando nun estas jena: Çuefektive mi estis sufiçe malsa¸a, por ne koni la superecojn demia situacio, aû nur tiel revema, por kredi, ke nur melanko-liaj sentoj estas noblaj kaj indaj, esti esprimataj poezi-proze,kaj kiel tiaj enskribataj en la ru¸ajn kajerojn? Mia sorto minevidente ne kontentigis, çar jen kion mi skribis: ”Ho, Jeanned’Arc — vi favoritulino de Dio, heroa virgulino, kial mi nepovas esti kiel vi! svingi la sanktan flagon, kroni mian re¸onkaj poste morti por la patrujo, la kara.”

Por la efektivigo de tiuj çi modestaj pretendoj ne prezen-ti¸is al mi ia okazo. Ankaû alia de mi enviata sorto: esti dis-ÿirita de leono en cirko, kiel kristana martirino (laû enskribode la 19-a de septembro 1853), ne estis por mi atingebla, kaj

7


tial mi sendube suferis pro la konscio, ke la heroaîoj, al kiujmi sopiris, neniam estos plenumitaj, ke mia vivo, se mi ¸ustepriju¸as la aferon, estis malsukceso. Ha, kial mi ne naski¸isknabo! (ankaû riproço ofte kaj vane esprimita kontraû la sor-to en la ru¸a kajero) — mi tiam estus povinta celi kaj plenu-mi noblaîojn. Pri virinaj heroaîoj la historio raportas nur mal-multajn ekzemplojn. Kiel malofte ni sukcesas havi Gra˛ojnkiel filojn, aû dorse transporti niajn edzojn el la Weinsbergajpordegoj, aû esti alparolitaj de sabrosvingantaj ma¸iaroj: ”Vi-vu Maria Teresia, nia re¸o!” Sed se oni estas viro, oni nur be-zonas zonumi la glavon kaj rapidi eksteren, por akiri gloronkaj laûrojn — konkeri por si mem tronon kiel Cromwell,mondregnon kiel Bonaparte! Mi memoras, ke la plej alta ideode homa grandeco ÿajnis al mi personigita en milita heroo.Instruituloj, poetoj, voja¸antoj certe al mi iom imponis, sedveran admiron mi nur sentis por la gajnintoj de bataloj. Ili jaestis çefe tiuj, kiuj efektivigis la historion, kiuj gvidis la sortonde la popoloj; per graveco, nobleco, preskaû dieco, ili tiomsuperis çiujn aliajn homojn, kiom la suproj de la Alpoj kaj deHimalajo superas la herbojn kaj florojn de la valo.

El çio çi mi ne rajtas konkludi, ke mi havis heroan naturon.La afero estis simple jena: mi estis entuziasmema kaj pasia;tial mi kompreneble pasie entuziasmi¸is pri tio, kion miajlernolibroj kaj çirkaûantaro plej multe laûdegis.

Mia patro estis generalo en la aûstria armeo kaj estis ba-talinta çe Custozza sub ”Patro Radetzky,” kiun li idole adoris.Ha! kiom da militanekdotoj mi devis aûskulti! Mia bona pa-tro estis tiel fiera pri siaj spertoj dum la militoj kaj parolis kuntia kontenti¸o pri la plenumitaj militiroj, ke mi nevole kom-patis çiun viron, kiu ne havis tiajn rememorojn. Kia malg-

8


randigo do de la ina sekso, ke ¸i estas eksigita de tiu grandi-oza elmontro de la homaj honor- kaj devo-sentoj! … Se iammi ion aûdis pri la aspiroj de la virinoj al egalrajtoj — sed dummia juna¸o oni nur tre malmulte aûdis pri tio, kaj nur mokekaj malaprobe mi komprenis la dezirojn al emancipado nurlaû unu direkto: La virinoj devas ankaû havi la rajton armi¸ikaj partopreni en milito. Kiel bele oni legis pri tio en la his-torio de Semiramis kaj de Katarina II: ”Ÿi atakis tiun aû aliannajbaran regnon — ÿi konkeris tiun aû alian landon …”

¯enerale la historio, kiel oni ¸in montras al la junularo,fari¸as la çefa kaûzo de la militadmiro. Enradiki¸as çe la in-fanoj la ideo, ke la Sinjoro de la armeoj sençese ordonas ba-talojn, ke ili estas, por tiel diri, la veturiloj, per kiuj la sortojde la popoloj rulvolvas tra la tempoj; ke ili estas la plenumode neevitebla natura le¸o, kaj devas çiam reokazi de tempo altempo, same kiel ventegoj kaj tertremoj; ke, kvankam terurokaj abomeno estas kunligitaj kun ili, tamen tiuj çi lastaj estasplene kompensataj: por la tuto per la graveco de la rezultoj,por la aparta individuo per la gloro akirota, aû per la konscio,ke li plenumas plej altan devon. Çu do ekzistas pli bela mor-to ol la morto sur batalkampo de honoro, pli nobla senmor-teco ol tiu de heroo? Çio çi klare montri¸as en çiuj lerno- kajlegolibroj. En ili, krom la fakta historio, prezentita nur kiellonga çeno de militaj okazintaîoj, ankaû la diversaj rakontojkaj poemoj çiam raportas nur pri heroaj bataloj. Tio estasapartenaîo de patriota edukado. Çar çiu lernanto devas fari¸idefendanto de sia patrujo, la entuziasmo por tiu lia unua pa-triota devo devas esti vekata jam en la infano. Oni devas mal-moligi lian koron kontraû la natura abomeno, kiun la terurojde la milito povus kaûzi, rakontante kiel eble plej naive pri la

9


teruraj buçadoj, kvazaû pri io tute ordinara, necesa; çe tioinsiste nur montri la idealan flankon de tiu antikva kutimo kajtiamaniere oni sukcesas eduki rason kura¸an kaj militaman.

La junulinoj — kvankam ili ne rajtas militiri — estas in-struataj laû la samaj libroj, kiuj celas la militistan edukadonde la junuloj, kaj tio rezultas, ke la junulinaro havas la samanopinion, kaj ke tiu opinio naskas envion, çar ili ne povas par-topreni, kaj admiron al la militista profesio. Kiajn terurigajnbildojn el çiuj bataloj de la mondo, de la bibliaj kaj macedonajkaj punikaj, ¸is la tridekjara kaj la napoleonaj militaj, onimontras al ni delikataj virgulinoj, kiuj tamen pri çiuj aliaj afe-roj estas admonataj, celi dolçecon kaj mildecon. Kaj tie nividas la urbojn brulantajn, la lo¸antojn mortpafitajn, la ven-kitojn turmentitajn — estas ja vera plezuro! … Kompreneble,per tiu amasigo kaj ripetado de abomenaîoj, la kompreno, keili estas abomenaîoj fori¸as; çio, apartenanta al la rubrikomilito, ne estas plu rigardata laû la vidpunkto de humaneco,kaj ricevas tute apartan, mistikhistori-politikan sankcion. ¯iestas neceso — ¸i estas la fonto de la plej altaj indecoj kajhonoroj. Tion la junulinoj tre bone komprenas, çar ili estasdevigataj lerni parkere la poemojn glorantajn la militon. Kajtiamaniere esti¸as la spartaj patrinoj kaj la ”flagpatrinoj” kajankaû la multaj kotiljon-ordenoj, donacataj al la oficiroj dumla ”sinjorina elekto”.

* **

Mi ne estas edukita en mona˛inejo, kiel tiom da junulinoj demia socia rango, sed oni havis edukistinojn kaj instruistojn enla gepatra domo. Mian patrinon mi perdis frutempe. Ansta-

10


taûantino de la patrino — mi havis ankoraû tri gefratojn plijunajn — estis nia onklino, maljuna anino de porsinjorinaeklezia institucio. Ni pasigis la vintrajn monatojn en Vieno,la someron sur familia bieno en malsupra Aûstrio.

Al miaj edukistinoj kaj instruistoj mi faris grandan plezu-ron — tion mi bone memoras — çar mi estis lernantino inte-ligenta, havanta bonan memoron, kaj estis precipe ambicialernantino. Ne povante, kiel mi jam diris, kontentigi mianambicion per gajnado de bataloj, kiel heroa virgulino, mikontenti¸is, ricevi post lecionoj bonajn atestojn kaj akiri permia lernfervoro la admiron de la çirkaûantaro. Rilate kononde la franca kaj angla lingvoj, mi preskaû atingis perfektecon;pri geografio kaj astronomio, pri naturscienco kaj fiziko, milernis tiom, kiom mi povis, laû la programo difinita por laedukado de junulinoj; sed pri la fako historio, mi lernis pli oloni postulis de mi. El la biblioteko de mia patro mi prenismultvolumajn historiajn verkojn, en kiuj mi studis dum mialibertempo. Mi çiufoje konsideris min iom pli sa¸a, kiam miestis pleniginta mian memoron per nova fakto, nomo aû datoel la estinteco. La pianoludon — kiu ankaû estis deviga par-to de edukado — mi tute malÿatis kaj kontraûbatalis. Mi ha-vis nek talenton, nek deziron por la muziko, kaj mi kompre-nis, ke per ¸i mi neniam kontentigus mian gloramon. Mi tiellonge kaj insiste petegis, ke oni ne mallongigu per senutilaludadaço la valoran tempon, kiun mi intencis dediçi al miajaliaj studoj, ke mia bona patro min liberigis de la muzika ser-vuto. Sed mia onklino tion tre bedaûris, opiniante, ke sen pia-noludado ne ekzistas ia vera klereco.

La 10-an de marto 1857 mi festis mian deksepan naski¸-tagon. ”Jam dek sep” estas je tiu dato la enskribaîo en la tag-

11


libro. Tiu ”jam” estas poemo. Ne estas komentario apude, sedverÿajne mi intencis diri: ”kaj mi faris ankoraû nenion porsenmorteco”. Tiuj çi ru¸aj kajeroj nuntempe faras al mi bonanservon. Ili al mi ebligas priskribi tute detale la pasintajn oka-zintaîojn, kiuj restis en mia memoro nur kiel nebulaj kon-turoj, kaj laûvorte reprodukti pensojn de longe forgesitajn aûinterparoladojn jam de longe silenti¸intajn.

La proksiman karnavalon mi devis esti enkondukata en so-cieton. Sed tiu perspektivo ne tiom min ravis, kiom ¸i ordi-nare ravas la junulinojn. Mia animo celis ion pli altan ol bal-triumfojn. Kion mi celis? Al tia demando mi mem ne estuspovinta respondi. Verÿajne amon … tamen mi tion ne kon-sciis. Çiuj çi revoj kaj sopiroj al gloro, kiuj ÿveligas la virajn kajvirinajn korojn dum juneco, kaj kiuj provas reali¸i per çiu-specaj formoj: soifo al scienco, deziro voja¸i, agemeco, plejofte estas efektive nur nekonsciaj movoj de la amemo.

En la somero la kuracisto ordonis al mia onklino kuraca-don en Marienbad. Ÿi opiniis, ke mi devas ÿin akompani.Kvankam mia oficiala enkonduko en la tiel nomatan societondevis okazi nur la venontan vintron, estis tamen al mi perme-site partopreni kelkajn balojn en la Kazino; — kvazaû kielantaûekzerco en dancado kaj interparolado, por ke, dum miaunua karnavala sezono, mi ne aspektu tro timema kaj mal-lerta.

Sed kio okazis çe la unua ”réunion”, kiun mi çeestis? Gran-da, intensega enami¸o. Kompreneble, li estis husara leûte-nanto. La civiluloj çeestantaj en la çambrego ÿajnis al mi,kompare kun la militistoj, kiel majskaraboj apud papilioj. Kajinter la çeestantoj vestitaj per uniformoj sendube la husarojestis la plej brilaj; fine inter la husaraj grafo Arno Dotzky estis

12


la plej blindiga. Alta pli ol ses futojn, nigra, krispa hararo, lip-haroj alten torditaj, blankaj dentoj, malhelaj okuloj, kapablajrigardi kaj penetre kaj karese — mallonge, çe lia demando:”Çu vi estas ankoraû libera por la kotiljono, grafino?” mi sen-tis, ke povas ekzisti aliaj triumfoj same emociantaj kiel la fla-gosvingado de la virgulino de Orleans, aû la sceptrosvingadode la granda Katarina. Kaj li, dudekdujarulo, sendube sentision similan, kiam li laû valsotakto flugis tra la çambrego kunla plej bela knabino de la balo (post tridek jaroj estas al mipermesite tion konstati). Tiam li ankaû pensis: Posedi vin,karulino, pli valorus ol çiuj marÿalbastonoj.

”Sed, Marta — Marta!” malbonhumore murmuris la on-klino, kiam mi senspire refalis sur mian se¸on çe ÿia flanko,tuÿetante ÿian kapon per la turni¸antaj tulfalbaloj de mia ro-bo.

”Ho pardonu, pardonu, onklinjo!” mi petis kaj dece eksi-dis: ”Ne estas mia kulpo …”

”Ne pri tio mi plendas — mia riproço celis vian kondutonkun tiu husaro. — Dum la danco vi ne rajtas tiom apogi vin… kaj çu estas dece, tiel fikse rigardi sinjoron? …”

Mi ru¸i¸is. Çu mi faris ion nekonvenan al junulino? Çu es-tas eble, ke la nekompareblulo nun havas pri mi malbonanopinion? …

De tiuj maltrankviligaj pensoj mi estis liberigita jam dumla dancado, çar dum la vesperman¸a valso la nekompareblulomurmuris al mi:

”Aûskultu min — mi ne povas fari alie — vi devas tion eks-cii — jam hodiaû: mi vin amas.”

Tio estis pli aûskultinda ol la famaj ”voçoj” de Jeanne d’Arc… Sed dum la daûro de la danco mi ja ne povis respondi.

13


Tion li komprenis, çar li haltis. Ni staris en dezerta angulode la çambrego kaj povis daûrigi la interparoladon, ne estanteaûskultataj.

”Parolu, grafino, kion mi povas esperi?””Mi ne komprenas vin,” mi mensogis.”Çu eble vi ne kredas al amo unuavida? ¯is nun mi kon-

sideris ¸in malvero, sed hodiaû mi spertis ¸ian realecon.”Kia batado de mia koro! sed mi silentis. ”Mi min fordonas

al mia sorto,” li daûrigis … ”Vi, aû neniu alia! Decidu pri miafeliço aû mia morto … çar sen vi mi ne povas kaj ne volas vivi… Çu vi volas fari¸i mia?”

Al tia rekta demando mi do devis ion respondi. Mi pripen-sis frazon tre diplomatan, kiu — ne forigante ian esperon —ne ofendus mian indecon, sed tremspire mi ne povis diri ionalian ol duone aûdeblan ”jes”.

”Vi do permesas, ke morgaû mi petu vian manon de viaonklino, kaj skribu al grafo Althaus?”

Denove ”jes” — tiun fojon iomete pli firme. ”Ho, mi feliçu-lo! Çu do ankaû çe la unua vido? — Çu vi min amas?”

Nun mi respondis nur per la okuloj — sed tiuj çi, mi kre-das, esprimis la plej malkonfuzan ”jes”.

* **

Mi edzini¸is je mia dekoka naski¸otago, post kiam mi estisenkondukita en la ”societon” kaj prezentita al la imperiestrinokiel fiançino. Post nia geedzi¸o ni faris voja¸on en Italujon.Tiucele Arno estis haviginta al si longan forpermeson. Pri eks-i¸o el la militservo neniam estis demando. Certe ni ambaûposedis sufiçe grandan havon — sed mia edzo ÿategis sian

14


profesion, kaj mi same. Mi estis fiera pri mia bela husara ofi-ciro kaj plezure antaûvidis la tempon, kiam li estos promoci-ita kavaleriestro kolonelo — kaj poste iam guberniestro … Kiuscias, eble li foje brilos en la patruja historio kiel granda milit-estro …

Ke la ru¸aj kajeroj montras malplenaîon dum la feliçegatempo de la fiançineco kaj de la ”miela luno”, mi nun tre be-daûras. Certe la ¸ojegoj de tiuj tagoj estus forflugintaj kaj porçiam perditaj, ankaû se mi ilin estus enskribinta; sed almenaûiu rebrilo de ili estus fiksita inter la folioj. Sed ne: por miaçagreno kaj miaj doloroj mi trovis sufiçe da plendoj kaj sig-noj de penso kaj de ekkrio; pri la aferoj de çagreno mi zorge-me kaj plor¸eme sciigis la kunvivantaron kaj la posteularon,sed la belajn horojn mi silente ¸uegis. Mi ne estis fiera pri miafeliço, kaj tial mi konigis ¸in al neniu, eç ne al mi mem en lataglibro! Nur la suferadon kaj la sopirojn mi sentis kiel spe-con de merito; tial mia fanfaronado pri ili. Ha! kiel tiuj ru¸ajkajeroj fidele spegulas miajn mal¸ojajn situaciojn, dum entempoj ¸ojaj la folioj restis tute blankaj. Çu tio ne estas mal-sa¸a? Estas kvazaû iu dum promenado — por alporti hejmenmemoraîojn — kolektus el la objektoj survoje trovitaj nur lamalbelajn, kvazaû li plenigus sian botanikan skatolon nur perdornoj, kardoj, vermoj, bufoj kaj preterlasus çiujn florojn kajpapiliojn.

Tamen mi rememoras: estis çarmega epoko, speco de fei-na son¸o. Mi ja havis çion, kion juna virina koro povas dezi-ri: amon, riçecon, rangon, povon — kaj la plimulto estis tielnova, tiel surpriza, tiel miriga! Ni nin reciproke amis frene-ze, mia Arno kaj mi, per la tuta ardo de nia juneco, plena devivo kaj beleco. Kaj krom tio mia brila husaro estis brava,

15


bonkora, noblanima junulo kun mondula klereco kaj gaja hu-moro (li ja povus esti — kian garantion prezentis la Marien-bada balo kontraû tio? — malbonulo, brutulo) kaj mi ankaûestis sufiçe prudenta kaj bonkora (dum la dirita balo li ja po-vus enami¸i en kaprican beletan ansereton). Tiamaniere dookazis, ke ni estis tute feliçaj, kaj ke la ru¸e bindita çeflibrorestis longatempe malplena.

Haltu! Jen mi vidas gajan enskribon. — Ravoj pri nova pa-trina indeco. La 1-an de januaro 1859 (çu ¸i estis novjara do-naco?) fileto al ni naski¸is. Tiu okazaîo kompreneble nin tiommirigis kaj fierigis, kvazaû ni estus la unua paro, kiu ion simi-lan spertis. Pro tio sendube la redaûrigo de la taglibro. Laposteularo kompreneble devis esti informota pri tiu rimarkin-daîo kaj mia nova indeco. Plie la temo ”juna patrino” estasmirinde arta kaj literatura. ¯i estas unu el la temoj plej boneprikantitaj kaj plej ofte pentritaj; estas tiel facile havi pri ¸isenton mistikan, pieman, kortuÿan, naivan kaj dolçan — unu-vorte poezian. Por nutri tiun senton, çiuspecaj poemaroj, ilu-stritaj revuoj, galerioj de pentraîoj kaj landkutimaj frazoj deravo en la rubriko ”Patrina amo”, ”Patrina feliço”, ”Patrinafiereco”, efike kunhelpas. La plej stranga malsa¸aîo, post laadorado de la herooj (vidu Heroworship de Carlyle), en la fakode apoteozo, estas efektivigita de la homoj per ”baby-worship”.Kompreneble mi en tio ne postrestis. Mia eta karega Ruruestis por mi la plej grava mirindaîo. Ha, mia filo — mia plen-kreska belega Rudolf — tio, kion mi sentas por vi, paligas tiunnaivan admiron al babies — kompare kun ¸i, tiu blinda, laû-simia amo de junaj patrinoj estas tiel senvalora kiel suçinfa-no, kompare kun homo plene evoluinta.

Ankaû la juna patro estis tre fiera pri sia posteulo kaj faris

16


pri li plej belajn projektojn por la estonteco. ”Kio li fari¸os?”Pri tiu demando ankoraû ne tre ur¸a, ni tre ofte diskutis apudla lulilo de Ruru, kaj çiufoje la unuvoça decido estis: soldato.Kelkfoje malforta protesto de la patrino laûti¸is: ”Se tamen enla milito okazus al li ia akcidento?” Tiun kontraûdiron oniforigis dirante: ”Çiu mortas nur tie kaj tiam, kie kaj kiam lasorto decidas.” Krom tio Ruru ja verÿajne ne restus sola; el lasekvantaj filoj unu povos esti edukata por la diplomatio, aliafari¸i terkulturisto, la tria pastro; sed la plej maljuna nepredevos elekti la patran kaj avan profesion — la plej belan elçiuj — li devos fari¸i soldato.

Kaj en tiu decido ni persistis. Kiam Ruru fari¸is dumonata,ni nomis lin ”Geireiter”. Oni scias, ke çiuj kronprincoj, tuj postsia naski¸o, estas nomataj regimentestroj. Kial ne ankaû niornamu nian ideton per imaga rango? Estis granda amuzo tiusoldata ludado kun infaneto! Arno salutis militiste, kiam liafilo estis alportata en la çambron sur la brakoj de sia nutristi-no. Çi tiun lastan ni nomis ”provizistino”; la kriojn de Ruruoni nomis alarmsignalo, kaj kion signifis ”Ruru sidas sur laekzercejo,” mi lasas diveni.

* **

La 1-an de aprilo, la trian monattagon de lia naski¸o (se niestus festintaj nur la jartagojn, ni ne estus havintaj sufiçe daokazoj por festi), Ruru promocii¸is de ”Geireiter” al kaporalo.Sed çi tiun tagon okazis ankaû io mal¸oja; io, kio dolorigismian koron kaj min instigis elverÿi ¸in en la ru¸ajn kajerojn.Jam de kelka tempo oni vidis sur la politika horizonto la tielnomitan ”nigran punkton”, pri kies ebla pligrandi¸o çiuj ga-

17


zetoj kaj salonparoladoj plej vigle komentariis. ¯is nun mition ne atentis. Kiam mia edzo kaj mia patro kaj iliaj militis-taj amikoj ripete estis dirintaj antaû mi: ”Ni baldaû havosmalkonsenton kun ltalujo,” mi tion tute ne estis kompreninta.Mi havis nek tempon nek deziron min okupi pri politiko. Mitute ne atentis la disputojn pri la rilatoj inter Sardinujo kajAûstrio, aû pri la konduto de Napoleon III, kies helpon Ca-vour estis haviginta al si, dank’al sia partopreno en la krimujamilito. Kion ajn oni parolis pri la streço inter ni kaj niaj ita-laj najbaroj, kaûzita de tiu interligo — mi tion ne atentis. Seden tiu 1-a de aprilo mia edzo seriozege diris al mi:

”Scii¸u, karulino, ¸i baldaû okazos …””Kio baldaû okazos?””La milito kontraû Sardinujo.”Mi ektimis. ”Pro Dio — tio estus terura! Kaj çu vi devos

kuniri?””Espereble.””Kiel vi povas tion diri? Espereble for de edzino kaj infa-

no?””Kiam la devo vokas …””Tiam oni povas obei. Sed esperi — tio estas deziri, ke tiu

maldolça devo alvenu —””Maldolça? Tia vigla, ¸oja milito devas esti io glorega. Vi

estas militistedzino — ne forgesu tion —”Mi lin çirkaûprenis …”Ho vi, kara edzo, ne maltrankvili¸u: mi ankaû povas esti

kura¸a … Kiel ofte mi sentis kun la herooj kaj heroinoj de lahistorio, kiel nobliga devas esti la militiro. Se mi nur kapablusiri kun vi — batali çe via flanko, morti aû venki!”

”Vi bone parolis, edzineto! — sed estas ja sensencaîo! Vi

18


devas resti çi tie, apud la lulilo de nia infano, kiu ankaû de-vas esti edukata kiel defendonto de la patrujo. Vi restu apudla hejma fajrujo. Estas por ¸ia protekto kaj gardo kontraûmalamika atako, por konservo de la paco al nia hejmo kaj alniaj edzinoj, ke ni, viroj, militiras.”

Mi ne scias, kial tiuj çi vortoj, kiujn mi jam ofte aûdis kajaprobis, çifoje sonoris al miaj oreloj kvazaû ”frazo” … Ne es-tas çi tie minacata fajrujo, neniaj barbaraj bandoj staras an-taû la pordegoj — simple politika streço inter du ministraroj… Se do mia edzo entuziasme volas iri al la milito, tio ne oka-zos pro ur¸a neceso protekti edzinon, infanon kaj patrujon,sed pli ¸uste pro plezuro al formarÿo aventura kaj plena deÿan¸oj, pro sopiro al distingi¸o — gradalti¸o … Nu jes, estasgloramo — mi çesigis çi tiun rezonadon — bela rajta gloramo,plezuro pri kura¸a plenumo de devo!

Li estis prava, ¸ojante pri sia militiro, se li devos marÿi;tamen nenio estis ankoraû decidita. Eble la milito ne okazos,kaj eç se ¸i okazos, ne estas certe, ke Arno devos foriri — çarneniam la tuta armeo marÿas kontraû la malamiko. Ne, tiubela, perfekta feliço, kiun la sorto al ni preparis, ne povas estitiel kruele detruata. — Ho, Arno, mia amegata edzo — scii, kevi estas en dan¸ero estus terure! … Tiaj kaj similaj konfiden-caîoj plenigas la kajerfoliojn de tiuj tagoj.

De tiu tempo la ru¸aj kajeroj estas plenaj de politika babi-lado: Louis Napoleon estas intriganto … Aûstrio ne povas plilonge atendi … la milito ur¸as … Sardinujo timos la supereconkaj cedos … La paco konservi¸os … Malgraû mia teoria admi-ro de pasintaj bataloj — mi kompreneble deziris la konservonde la paco; sed mia edzo evidente preferis la alian alterna-tivon. Li ne rekte tion esprimis, sed novaîojn pri pligrandi¸o

19


de la ”nigra punkto” li çiam sciigis al mi kun brilaj okuloj,dum li çiam kun iom da mal¸ojo konstatis la bedaûrinde plikaj pli malofti¸antajn novaîojn pri paco.

Mia patro ankaû estis plena de entuziasmo por la milito.Estus nur infana ludo venki la piemontanojn, kaj por certigitiun aserton, la Radetzki-anekdotoj ree plimulti¸is. Mi aûdispri la minacanta militiro nur de la strategia vidpunkto, nomekonsiderojn pri la ÿancoj, kie kaj kiam la malamiko malven-kus, kaj pri la profitoj, kiuj rezultus por ”ni”. La humana vid-punkto — nome ke, çu perdita aû gajnita, çiu batalo postulassennombrajn oferojn de sango kaj de larmoj — neniam estiskonsiderata. La interesojn priparolatajn oni montris, kom-pare kun çiuj individuaj sortoj, kiel tiom pli superajn, ke mihontis pri mia vidmaniero, kiam kelkfoje venis al mi la pen-so: Ha, kion utilas la venko al la kompatindaj kripluloj, al lamortintoj, al la mizeraj vidvinoj? Sed baldaû prezenti¸is kielrespondo al tiuj çi senkura¸aj demandoj la malnovaj lernoli-braj ditiramboj: kompenson por çio prezentas la gloro. Sedkio sekvus, se la malamiko venkus? Tiun demandon mi fojelaûtigis en la rondo de miaj militistaj amikoj — sed mi estisinsulte rebatita. La nura aludo pri la ebleco de eç iomete dadubo estas jam antipatriota. Esti jam antaûe certa pri la ven-ko, estas unu el la soldataj devoj. Sekve, en kelka maniero,ankaû unu el la devoj de lojala leûtenantedzino.

* **

La regimento de mia edzo estis en Vieno. De nia lo¸ejo onividis ”Prater” kaj, se oni malfermis la fenestron, venteto en-blovis, promesante someran varmon. Estis belega printempo.

20


La aero estis varmeta kaj bonodora, kaj pli frue ol en aliajjaroj bur¸onis la juna foliaro. Mi senmezure antaû¸ojis pri labelaj prateraj veturoj de la venonta monato. Tiucele ni havigisal ni koketan ”Zeugel”, nome kaleÿon kun jungitaro de kvarhungaraj virçevaloj. Jam nun, dum la belaj aprilaj tagoj, nipreskaû çiutage veturis en la prateraj aleoj; sed tio estis nurantaû¸uo de la vera maja ¸uado. Ha, se nur la milito ne oka-zos antaûe!

”Nu, dank’al Dio — ne estas plu necerteco!” — ekkriis miaedzo, revenante hejmen el la ekzercado, la 17-an de aprilo,matene. ”Oni forsendis la ultimaton.”

Mi ektimis. ”Kiel — kio — kion tio signifas?””Tio signifas, ke la lasta vorto de la diplomatiaj konsili¸oj

antaûiranta la militan deklaron, estas dirita. Nia ultimato alSardinujo postulas, ke Sardinujo senarmi¸u — kion ¸i kom-preneble ne faros, kaj ni transpasos la landlimon.”

”Granda Dio! — Sed eble ili senarmi¸os?””Tiam la disputo çesos, kaj restos la paco.”Mi falis surgenuen — mi ne povis fari alie. Silente, kaj ta-

men fortege, eli¸is el mia animo al çielo la petego: ”Pacon,pacon!” Arno restarigis min: ”Vi malsa¸ulino!” Mi çirkaûpre-nis lian kolon kaj ekploris. Ne estis doloresprimo, çar la mal-feliço ankoraû ne estis efektivigita — sed la sciigo min tielforte estis skuinta, ke miaj tremantaj nervoj kaûzis tiun çiploreksplodon.

”Marta, Marta, vi min kolerigos,” riproçis Arno. ”Çu vi neestas mia kura¸a soldatedzino? Çu vi forgesas, ke vi estas fili-no de generalo, edzino de superleûtenanto kaj” — li finis ri-detante — ”patrino de kaporalo?”

”Ne, ne, mia Arno … Mi min mem ne komprenas … estis

21


nur atako … mi mem ja estas entuziasma pri milita gloro …sed mi ne scias — antaûe, kiam vi diris, ke çio dependas deunu vorto nun dirota — jes aû ne — rilate al la tiel nomitaultimato — kaj, ke tiu ’jes’ aû ’ne’ devas decidi, çu miloj dahomoj sangos kaj mortos — morti dum tiuj çi sunbrilaj, feli-çegaj printempaj tagoj — ÿajnis al mi, ke la paca vorto nepredevas esti dirita, kaj mi ne povis fari alie ol genufleksi porpre¸i.”

”Por sciigi al bona Dio la situacion, vi kara malsa¸ulino?”La doma sonorilo aûdi¸is. Mi rapide sekigis miajn larmojn.

Kiu povis alveni tiel frue?Estis mia patro. Li eniris rapidege.”Nu, miaj infanoj,” li kriis senspire, îetante sin sur apog-

se¸on. ”Çu vi jam scias la grandan novaîon — la ultimato …?””Mi îus konigis ¸in al mia edzino …””Diru, paçjo, kion vi opinias,” mi maltrankvilege demandis,

”çu per ¸i la milito estos evitita?””Mi ne opinias, ke ultimato iam deturnis militon. Estus

certe prudente de tiu itala kanajlaro cedi kaj ne riski novanNovaron … Ha, se la bona patro Radetzki ne estus mortintapasintan jaron, li ree çefus sian armeon, kaj mi, pro Dio, iruskun li … Ni ambaû jam montris, kiamaniere oni traktas tiujnitalojn. Sed la leciono ne sufiças al ili, ili deziras duan. Bone-ge: nia lombard-venecia re¸lando havos tre ÿatindan pligran-digon per la piemonta lando — mi jam antaûvidas la enironde niaj trupoj en Torino.”

”Sed paçjo, vi parolas, kvazaû oni jam deklaris la militon,kaj vi ¸ojas pri tio. Tamen … se Arno devas formarÿi?” La lar-moj denove malsekigis miajn okulojn.

”Tion li certe faros — la enviinda karulo.”

22


”Sed mia teruro — la dan¸ero —””Ne timu la dan¸eron! Oni revenas hejmen eç el milito,

kiel pruvas mia persono. Mi partoprenis en pli ol unu militiro.Dank’al Dio mi ankaû pli ol unu fojon estis vundita — kajtamen mi vivas, çar la sorto volis, ke mi vivu.”

La malnova fatalista dirmaniero! La sama, kiu decidis prila estonta profesio de Ruru, kaj kiun mi nun denove akcep-tis kiel sa¸econ.

”Se eble mia regimento ne devos marÿi —” diris Arno.”Jes, jes,” interrompis mi ¸oje, ”jen estas ankoraû espero.””Tiam mi petos, ke oni min transmetu, se eble —””Tio estos tute ebla,” certigis mia patro. ”Hess estos çef-

komandanto, kaj li estas mia bona amiko.”Mia koro tremis, sed mi ne povis fari alion ol admiri tiujn

du virojn. Kun kia ¸oja egalanimeco ili parolis pri estonta mi-litiro, kvazaû temus pri projektita promenado. Mia kura¸aArno eç deziris libervole renkonteniri al la malamiko, ne est-ante alvokita de la devo, kaj mia grandanima patro konside-ris tion tute simpla kaj natura. Mi ree kura¸i¸is. Estu for, miainfanaîa virina senkura¸eco! Mi devas fari¸i inda je tiuj çimiaj karuloj, mi devas altigi mian koron super çiujn egoistajnterurojn kaj nur havi la belan konscion: Mia edzo estas heroo.

Mi eksaltis kaj etendis al li ambaû manojn:”Arno, mi estas fiera pri vi!”Li altiris miajn manojn al siaj lipoj, kaj, turnita al la patro,

kun ¸ojradianta mieno:”Tiun çi knabinon vi bone edukis, bopatro!”

* **

23


Rifuzita! La ultimato rifuzita! Tio okazis en Torino, la 26-ande aprilo. La îetkuboj falis — la milito efektivi¸is.

De unu semajno mi estis preparita por la katastrofo, tamen¸ia reali¸o donis al mi kruelan baton. Plor¸emante mi minîetis sur la kanapon, kaÿante la kapon en la kusenoj, kiamArno alportis al mi tiun çi sciigon.

Li sidi¸is apud mi kaj kviete min konsolis.”Karulino mia, kura¸on — trankvili¸u! Ne estas tiel teru-

re … post malmulte da tempo ni revenos hejmen kiel venkin-toj … Tiam ni ambaû estos duoble feliçaj. Ne ploru, tio dis-ÿiras al mi la koron … mi preskaû pentas, ke mi promesis çiu-okaze kuniri … sed ne, konsideru: se miaj kamaradoj devasformarÿi, çu mi rajtas resti hejme? Vi mem devus honti pri mi… Iufoje mi ja devos ricevi la fajrobapton — antaû ol tio es-tos okazinta, mi ne povas senti min viro kaj soldato. Nur pri-pensu, kiel bele estus — se mi revenus — kun tria stelsignosur la kolumo — eble kun kruco sur la brusto.”

Mi apogis mian kapon sur lian ÿultron kaj tie daûrigis laploradon. Kiel malgrandaj estis nun denove miaj pensoj: stel-kaj krucosignoj ÿajnis al mi tiel senvaloraj briletaîoj … Dekgrandkrucoj sur tiu kara brusto ne povus kompensi la teruraneblecon, ke kuglo ¸in frakasus.

Arno kisis mian frunton kaj, min kviete flanken ÿovinte,stari¸is:

”Mi nun devas foriri, kara infano — al mia kolonelo. Finuvian ploradon … Reveninte, mi espereble vin trovos kura¸akaj serena — mi tion bezonas, por ne esti impresata de mal-gajaj antaûsentoj. Nun, en tempo tiel decidiga, mia propraedzineto ne faros ion por forpreni de mi kura¸on kaj malhelpimian agemecon. Adiaû karulino.” Kaj li foriris.

24


Mi restari¸is. Liaj lastaj vortoj ankoraû resonis en miaj ore-loj. Jes, evidente: mia devo nun estis ne nur ne malhelpi lianagemecon, sed laûeble ¸in plifortigi. Tio estas ja la sola ma-niero, laû kiu ni virinoj povas montri nian patriotismon kajpartopreni en la gloro, kiun niaj edzoj akiras sur la batalkam-po … ”batalkampo” — strange, kiel tiu vorto sin nun prezentisal mia spirito kun du tute malsamaj signifoj. Duone kun lakutima, historia, patosa, admirinda signifo, duone kun lanaûziga de la sangaj, brutaj silaboj ”batal” … Jes, batitaj, buçi-taj ili kuÿas sur la kampo, la kompatindaj homoj — kun dis-starantaj, ru¸aj vundoj — kaj eble inter ili … Çe tiu penso milaûtigis krion.

Mia çambristino, Betti, alkuris timigita. Ÿi estis aûdintamian krion.

”Pro Dio, grafina moÿto, kio okazis?” ÿi demandis tute tre-mante.

Mi rigardis la junulinon: ÿi ankaû havis pro ploro ru¸ajnokulojn. Mi divenis — ÿi jam sciis la novaîon, kaj ÿia fiançoestis soldato. Ÿajnis al mi, kvazaû mi devus premi ÿin surmian koron kiel fratinon pro malfeliço.

”Ne estas grave, mia infano,” mi diris dolçe … ”Kiuj foriras,revenos —”

”Ha, via grafina moÿto, ne çiuj,” ÿi respondis ree plorante.Nun alvenis mia onklino, kaj Betti eliris.”Mi venas por vin konsoli, Marta,” diris la maljunulino, çir-

kaûprenante min, ”kaj por prediki al vi rezignacion.””Vi do scias?””La tuta urbo scias … Regas granda ¸ojo, çi tiu milito estas

tre populara.””¯ojo, onklino Maria?”

25


”Nu jes, çe tiuj, kiuj ne havas amatan familianon formar-ÿontan. Ke vi estas mal¸oja, mi bone konjektis, kaj pro tio mivenis. Via patro ankaû tuj alvenos, ne por konsoli, sed porgratuli: li ¸ojegas pro la milito kaj opinias, ke estas bonegaÿanco por Arno, ke li povas partopreni. Verdire li estas pra-va … por soldato ne estas pli bona afero ol milito. Tiamanie-re vi ankaû devas ¸in konsideri, kara infano — plenumo deofica devo çion superas. Kio devas esti —”

”Jes, vi estas prava, onklino, kio d e v a s esti — kio estasneÿangebla —”

”Kio estas laû la volo de Dio” — enmetis onklino Maria pli-fortigante.

”Tion oni devas elteni submeti¸e kaj kura¸e.””Bone, Marta. Çio ja alvenas kiel estas neÿangeble antaû-

fiksita de la çioscia, çiam bonfara Providenco. La morthoro deçiu homo estas fiksita jam depost lia naski¸a horo. Kaj ni pre-¸os tiom multe kaj fervore por niaj karaj militistoj —”

Mi ne povis diskuti la kontraûdiron entenatan en la du su-pozoj: ke la morto povas esti determinita kaj samtempe evi-tota per pre¸oj. Mi mem tion ne komprenis, kaj pro mia edu-kado, mi havis la konfuzan konscion, ke oni ne rajtas rezonipri tiaj sanktaj temoj. Se mi estus espriminta tiajn skrupulojnantaû mia onklino, mi ÿin estus treege ofendinta. Nenio ÿinpli grave ofendis ol raciaj duboj pri certaj demandoj. ”Nepensi pri ili” estas la konvena ordono rilate al la misteroj. Kiella kortega kutimo malpermesas adresi demandojn al la re¸o,estas ankaû speco de blasfema rompo de etiketo, se oni pro-vas esplori dogmon. Cetere ”ne pripensi” estas tre facile ple-numebla ordono, kaj en tiu okazo mi volonte ¸in obeis; mi done komencis diskuton kun onklino, sed kontraûe alkroçi¸is al

26


la konsolo entenata en la konsilo pri pre¸o. Jes, dum la tutadaûro de la foresto de mia edzo, mi tiel piege petegos la pro-tekton de la çielo, ke ¸i certe deturnos de Arno çiujn alflugan-tajn kuglojn … Deturnos kien? Al la brusto de aliulo, por kiusendube iu ankaû pre¸as? … Kaj kio estis montrita al mi en lafizikaj lecionoj pri la ekzakte difineblaj, senerare funkciantajefikoj de la materiaj objektoj kaj ties movoj? … Denove aliadubo? For, for!

”Jes, onklino,” mi diris laûte, por rompi tiujn kontraûdirojnkruci¸antajn en mia spirito, ”jes, ni diligente pre¸u, kaj Dioplenumos nian peton: Arno restos nevundita.”

”Jen, infano, vi vidas, ke en malfacilaj horoj la animo ta-men rifu¸as al la religio … Eble la bona Dio sendas al vi tiunçi malfeliçon, por ke vi forigu vian kutiman indiferentecon.”

Ankaû pri tio mi ne tute povis konsenti, ke la malkonsen-to inter Aûstrio kaj Sardinujo devenanta de la krimuja mili-to, çiuj traktatoj, la starigo de la ultimato kaj la rifuzo de ¸i,estis aran¸itaj de Dio nur por favore influi mian indiferentanpensmanieron.

Sed estus estinte maldece, esprimi ankaû çi tiun dubon.Kiam iu uzas la dian nomon, tio aldonas al la kun ¸i kunligi-ta esprimo certan edifan imunecon. Rilate al la riproçita indi-ferenteco, la kulpigo estis iomete rajtigita. La religieco de on-klino Maria elvenis el profunda koro, dum mi estis nur su-praîe pia. Mia patro estis en tiu rilato tute indiferenta, samemia edzo; mi do nek de unu, nek de alia estis ricevinta stimu-lon al religia fervoro. Enprofundi¸i en la eklezian dogmaron,mi neniam kapablis, kaj mi ¸in ne kontraûstaris nur pro prin-cipo de ”nepripensado”. Mi ja çiudimançe iris al la meso kajçiujare al konfeso; çe ambaû ceremonioj mi estis plena de

27


respekto kaj piegeco; sed tamen çio çi estis pli malpli kvazaûplenumo de etiketo konvena al mia rango; mi plenumis lareligiajn devojn kun la sama korekteco, kun kiu mi çe la kor-tegaj baloj dancis laû la figuroj de la ”lanciers” kaj faris la kor-tegan riverencon, kiam la imperiestrino eniris la çambregon.Nia kastela kapelano en malsupra Aûstrio ne povis ion riproçial mi; sed la kulpigo de la onklino restis plene rajtigita.

”Jes, mia infano,” ÿi daûrigis, ”en feliço kaj bonfarto la ho-moj facile forgesas sian savinton — sed kiam malsano aûmortdan¸ero nin çagrenas kaj malesperigas —”

Tiamaniere ÿi ankoraû longtempe estus daûriginta, sed su-bite la pordo malfermi¸is, kaj mia patro ekscitite eniris:

”Hura! nun ¸i komenci¸as!” estis lia saluto. ”Ili deziras ba-stonadon, la sentaûguloj? — Nu, ili ¸in havos — ili ¸in havos.”

Estis nun epoko treege maltrankvila. La milito fari¸as re-alaîo. Oni forgesas, ke estas du aroj da homoj, kiuj iras por sinreciproke bati, kaj oni konsideras la okazaîon kiel faron de iusupera tria aganto, kiu devigas la du arojn interbatali. La tutarespondeco falas sur tiun potencon, kiu ne dependas de apar-ta homa volo, kaj kiu siaflanke nur plenumas la jam difinitajndestinojn de la popoloj. Tio do estas la malklara kaj respek-tata ideo de la milito, kiun havas la plimulto de la homoj, kajkiu estis ankaû la mia. Mi tute ne sentis abomenon al la mi-litado, sed mi nur suferis je la penso, ke mia amata edzo de-vos sin elmeti al la dan¸ero kaj mi resti en soleco kaj mal-trankvilo. Mi rememoris çiujn miajn malnovajn impresojn dela tempo, kiam mi studis historion, por min kura¸igi kaj en-tuziasmigi per la penso, ke estas la plej alta homa devo, kiuvokas mian karulon, kaj ke tio havigos al li la eblecon akirigloron kaj honoron. Mi nun vivis meze de historia epoko: tio

28


ankaû estis kura¸iga penso. Çar depost Herodoto kaj Tacito¸is la nuntempaj historiistoj la militoj çiam estis prezentatajkiel la plej gravaj okazintaîoj, mi opiniis, ke nun ankaû estisokazanta tia fazo de la monda historio, laû kiu estontaj his-toriistoj nomos apartan çapitrotitolon.

Tiu entuziasma, deliranta sento estis la ¸enerale reganta.Oni parolis pri nenio alia en la salonoj kaj sur la stratoj; prinenio alia oni legis en la gazetoj, pre¸is por nenio alia en lapre¸ejoj: kien ajn oni iris, çie la samaj ekscititaj viza¸oj kaj lasamaj viglaj interparoladoj pri la militaj eventualaîoj. Çio ce-tera, kio alitempe interesas la homojn: teatro, arto, aliaj afe-roj — estis nun konsiderata kiel tute flanka. Oni sentis, kva-zaû oni ne rajtus pensi pri io alia dum tiu grava, historia oka-zaîo. Kaj la diversaj militaj ordonoj kun la konataj fieraj kajgloron promesantaj frazoj; kaj la trupoj formarÿantaj je lasonoj de muziko kun flirtantaj flagoj; kaj la gazetartikoloj kajpublikaj paroladoj lojale kaj fervore patriotaj; tiu konstantaalvoko al virto, honoro, devo, kura¸o, memofero; tiuj çi reci-prokaj certigoj, ke oni estas la nacio plej nevenkebla, plej ku-ra¸a, destinita por granda plivasti¸o de potenco, la plej bonakaj plej nobla nacio! Çio çi disvastigas heroan atmosferon,plenigas la tutan lo¸antaron per fiero kaj kredigas çiun indi-viduon, ke li estas granda ano en granda epoko.

Oni konfesas, ke malbonaj ecoj, kiel avido al akiro kaj albatalado, malamo, krueleco, ruzo, trovi¸as kaj montri¸as enla milito, sed çiam nur çe la malamiko. Ties malboneco estasevidenta. Ne konsiderante la neeviteblon de la îus komenci-ta militiro kaj la profiton, kiu sendube rezultos de ¸i por lapatrujo, la malvenko de la kontraûulo estas morala fakto, pu-no plenumita de la genio de la civilizo … Tiuj italoj, kia mal-

29


laborema, malverdirema, facilanima, fanfarona popolo! Kajtiu Louis Napoleon — kia miksaîo de gloramo kaj intrigemo.Kiam, la 29-an de aprilo, li publikigis sian militmanifestonkun la devizo: ”Italujo libera ¸is la Adriatika maro,” kian in-dignegon tio naskis çe ni! Mi tiam permesis al mi fari ri-marketon, ke vere tio estis sinforgesema, bela ideo, kiu devusplaçi al italaj patriotoj; sed tuj oni min silentigis. Estis malper-mesite tuÿi la dogmon: ”Louis Napoleon estas malbonulo,”dum li estis ”la malamiko”; kio devenis de li, estis malbonaper si mem. Alia dubeto naski¸is en mia spirito: Mi estis rim-arkinta, ke en çiuj militraportoj la simpatio kaj admiro estisçiam por la partio, kiu penis sin liberigi de la jugo fremda kajbatalis por libereco. Certe, mi ne bone komprenis la senconde la vorto ”jugo,” nek tiun de la tiel entuziasme prikantatavorto ”libereco”; sed çi tio estis por mi tute klara: La sopiro alliberi¸o çifoje ne estis çe la flanko de la aûstrianoj, sed çe tiude la italoj. Sed ankaû pro tiuj timeme pripensitaj kaj ankoraûpli timeme esprimitaj skrupuloj mi estis tre akre mallaûdata.Mi, malfeliçulino, denove estis tuÿinta sanktegan aksiomon,nome, ke nia registaro — t. e. tiu, sub kiu oni okaze naski¸is— neniam povas fari¸i jugo, sed nur beno, ke tiuj, kiuj volasdisi¸i de ”ni” ne estas batalantoj por libereco, sed nur ribe-lantoj, kaj ke entute kaj en çiuj cirkonstancoj ”ni” çiam kaj çieestas plene rajtigitaj.

La unuajn tagojn de majo — feliçe ili estis malvarmaj, plu-vaj tagoj, çar sunbrila, printempa vetero estus kaûzinta kon-traston ankoraû pli doloran — formarÿis la regimento, al kiuali¸is Arno. Je la sepa horo matene … ha, la antaûa nokto estisterura! Se la karulo estus foririnta nur al sendan¸era negocavoja¸o, mi estus estinta tre mal¸oja — disi¸o tiel dolorigas. —

30


sed al milito! kontraûiri la kuglojn de la malamikaj pafilegoj!… Kial mi en tiu nokto tute ne kapablis percepti la altan, his-torian signifon de la milito, sed nur ties morton minacantajnteruraîojn?

Arno dormis kviete spirante, kun gaja viza¸esprimo li kuÿistie. Mi estis bruliginta novan kandelon kaj ¸in metinta mal-antaû ÿirmilon, çar mi nun ne povis resti en mallumo. Dor-mi dum tiu lasta nokto mi kompreneble ne povis. Do mi de-vis almenaû la tutan tempon rigardi lian karan viza¸on. Ves-tita per çambra robo, mi kuÿis sur mia lito; apogante la kubu-ton sur la kusenon, la mentonon sur la manplato, mi rigardisla dormanton kaj silente ploris … Ho, kiom mi vin amas, miasolamato — kaj vi min forlasos … Kial do la sorto estas tiamkruela? Kiel mi vivos sen vi? Revenu baldaû! Ho Dio, mia bo-na Dio, kompatema patro tie supre — revenigu lin baldaû —lin kaj çiujn … Faru, ke baldaû estu paco … Kial do ne povasçiam esti paco? … Ni estis tiel feliçaj … eble tro feliçaj … nerajtas esti sur tero perfekta feliço … Ho, feliçego, se li revenushejmen nevundita kaj ree tiamaniere kuÿus apud mi kaj neminacus disi¸o por la venonta mateno … Kiel trankvile li dor-mas — ho vi, mia kura¸a karulo! Sed kiamaniere vi dormostie? Tie ne estos mola lito por vi — tie vi estos devigata kuÿisur malmola, malseka tero … eble en foso — senhelpa — vun-dita …” Tion pensante, mi ne povis fari alie ol imagi sur liafrunto malfermitan sabrovundon, el kiu la sango elfluas, aûkuglotruon en lia brusto … kaj brulanta doloro kaptis min prokompato. Kiel volonte mi lin çirkaûprenus kaj kisus, sed mine rajtis lin veki; li bezonis tiun fortigantan dormon. Nur seshorojn plu … tik-tak-tik-tak: senkompate kaj certe la temporapidas al çia celo. Tiu indiferenta tik-tak min suferigis. An-

31


kaû la kandelo brulis same indiferente malantaû sia ÿirmilo,kiel tikadis la horlo¸o kun sia stulta, senmova, bronza Amo-ro … Çu do çiuj çi objektoj ne komprenis, ke tio estas la las-ta nokto? Miaj larmoplenaj okuloj fermi¸is, la konscio iompost iom malaperis kaj, mallevinte la kapon sur la kusenon,mi tamen mem ekdormis. Sed çiam nur dum malmulte datempo. Apenaû mi estis komencinta konfuzan son¸on, miakoro subite kuntiri¸is kaj mi veki¸is kun la terursento, kiunoni havas estante vekita de alvoko al helpo aû de la krio: bru-las! … Adiaû, adiaû! estis la alarmo.

Kiam la dekan aû dekduan fojon mi tiamaniere veki¸is ella dormo, tagi¸is kaj la kandelo ankoraû flagris. Iu frapis al lapordo.

”La sesa, sinjoro superleûtenanto,” anoncis la servosoldatokomisiita veki ¸ustatempe.

Arno levi¸is … Nun do estas veninta la horo — ni devos dirila ¸emplenan vorton ”adiaû”.

Ni estis decidintaj, ke mi lin ne akompanos al la stacido-mo. Unu plua kvaronhoro de kunestado ne estis grava afero,kaj mi ne volis montri al fremduloj la doloron de la lasta disi-¸o. Mi volis esti sola en mia çambro post la adiaûa kiso, porpovi îeti min teren — por povi laûte plorkrii.

Arno rapide sin vestis, samtempe dirante al mi çiuspecajnkonsolajn vortojn: ”Brave, Marta! Post ne pli ol du monatojla afero estos finita kaj mi estos hejme … Ne timu — el milkugloj unu sola trafas, kaj tiu ne devige trafos min … Aliajankaû revenis el la milito; vidu vian patron. La afero devisokazi iun fojon. Certe vi ne edzini¸is kun husara oficiro opi-niante, ke lia profesio estas la kulturado de hiacintoj? Mi ofteskribos al vi, kiel eble plej ofte, kaj sciigos al vi, kiel vigle kaj

32


gaje progresas la militirado. Se io malbona estus destinita pormi, mi ne povus senti min tiel bonhumora … mi nur iras gajniordenon … Vi nur bone atentu vin mem kaj nian Ruruon, kiu,se mi avancas, ankaû rangalti¸os je unu grado. Salutu lin demi … mi ne volas ripeti la hieraûan adiaûon … Estos iam ple-zuro por li, kiam lia patro rakontos al li, ke en la jaro 59 liçeestis la famajn italajn venkojn.”

Mi avide aûskultis lin. Tiu parolado plena de konfido tran-kviligis min. Li ja foriris volonte kaj ¸oje — mia çagreno es-tis do egoista, do malrajtigita — tiu penso donos al mi la for-ton ¸in suferi.

Denove frapo al la pordo.”Estas jam tempo, sinjoro superleûtenanto.””Mi estas preta — tuj.” Li etendis la brakojn. ”Nun do,

Marta, mia edzino, karulino mia —” Mi jam estis sur lia bru-sto. Paroli mi ne kapablis. La vorto ”adiaû” ne volis forlasimiajn lipojn — mi sentis, ke dirante tiun vorton, mi perdusmian egalanimecon, kaj mi ne rajtis malhelpi la trankvilon kajbonhumoron de lia foriro. La eksplodon de mia doloro miprokrastis — kvazaû specon de rekompenco — ¸is kiam miestos sola.

Sed nun li ¸in diris, la korÿirantan vorton: ”Adiaû, mia tre-zoro, adiaû!” kaj li amplene premis sian buÿon sur mian.

Ni tute ne povis nin malligi el çi tiurkaûpreno — çar ¸i estisla lasta! Jen subite mi sentas, kiel liaj lipoj tremetas, lia brustokonvulsie levi¸as … kaj — min liberigante, li kovras sian viza-¸on per la du manoj kaj laûte ploregas.

Tio estis tro por mi. Mi timis fari¸i freneza. ”Arno, Arno,”mi ekkriis çirkaûprenante lin: ”Restu, restu!” Mi sciis, ke mipostulas ion neeblan, tamen mi obstine kriis: ”Restu, restu!”

33


”Sinjoro superleûtenanto,” aûdi¸is ekstere, ”ur¸egas.”Ankoraû unu kison —la tutlastan — kaj li rapidegis for.

* **

Çarpion prepari, legi gazetajn raportojn, sur landkarton pikipingloflagetojn, por sekvi la movojn de la du armeoj kaj perili solvi ÿakproblemojn, kiel: ”Aûstrio komencas kaj matigasper la kvara movo”; en la pre¸ejo fervore pre¸i por la amatojkaj por la venko de la patrujaj armiloj; paroli pri nenio alia olpri la sciigoj el la milita scenejo: tio nun plenigis mian ekzis-ton kaj tiun de miaj parencoj kaj konatoj. La vivo kun siajceteraj interesoj ÿajnis kvazaû interrompita dum la daûro dela militiro; nenio havis gravecon, eç preskaû realecon, kromla demando ”kiel kaj kiam fini¸os la milito”. Oni man¸is, onitrinkis, oni legis, oni zorgis pri siaj aferoj; sed çio çi vere nevaloris — unu afero estis valorega: la telegramoj el ltalujo.

Miaj plej grandaj plezuroj kompreneble estis la sciigoj,kiujn mi ricevis de Arno. Ili estis tre mallongaj — leterskri-bado neniam estis lia forta eco —; sed tamen ili alportis al mila plej ¸ojigan ateston: viva, nevundita. Bedaûrinde tiuj çileteroj kaj depeÿoj ne povis alveni tre regule, çar la komuni-koj estis ofte interrompitaj, aû, se ie okazis batalo — la servode la milita poÿto estis malpermesita.

Se kelkaj tagoj pasis sen alporti al mi sciigojn de Arno kajla listo de la mortintoj estis publikigita — kun kia maltrank-vilo mi legis la nomojn! La unuan fojon, vidante ke la nomoArno Dotzky ne trovi¸as inter ili, mi kunmetis la manojn kajdiris laûte: ”Mia Dio, mi dankas vin!” Sed apenaû mi estisdirinta la vortojn, ili sonis al mi kiel akra dissonado. Mi repre-

34


nis la folion en mian manon kaj ree tralegis la nomaron. Doçar Adolf Schmidt kaj Karl Müller kaj multaj aliaj mortis —sed ne Arno Dotzky, mi dankis Dion? Do la sama danko estusprave altigita al çielo el la koro de tiuj, kiuj tremis pri Schmidtkaj Müller, se ili estus vidintaj la nomon Dotzky, anstataûtiujn nomojn? Kaj kial mia danko estus pli agrabla al Dio olilia? Jes — la dissonado de mia pre¸o estis la aroganteco kajla egoismo entenataj en mia penso, ke Dio indulgis Dotzkynpor plaçi al mi, kaj en mia danko pro tio, ke ne mi ploras, sednur la patrino de Schmidt kaj la fiançino de Müller, kaj kvin-dek aliaj …

La saman tagon mi denove ricevis leteron de Arno:

”Hieraû okazis vigla batalo. — Bedaûrinde — bedaûrindemalvenko. Sed trankvili¸u, mia amata Marta, la proksimabatalo donos al ni la venkon. ¯i estis mia unua serioza afe-ro. Mi staris meze de densa kuglohajlo — stranga sento! …tion mi rakontos buÿe — estas terure. La kompatindaj homoj;ili falas çirkaû ni, kaj oni devas ilin lasi kuÿantaj, malgraûilia plenda ¸emado. C’est la guerre! ¯is baldaûa revido, ka-rulino. Kiam ni diktos la kondiçojn de la paco en Torino, vivenos kuni¸i kun mi. Intertempe onklino Maria bonvolu zor-gi pri nia malgranda kaporalo.”

Se la ricevo de tiaj leteroj estis la sunaj momentoj de miaekzisto, la plej nigraj ombroj de ¸i estis miaj noktoj. Kiam miveki¸is el feliça, forgesiga son¸o kaj rememoris la realaîonkun ¸ia terura ebleco, mi estis kaptita de preskaû netolereblasuferado, kaj mi dum horoj ne povis ree ekdormi. La ideo, kiumin tute posedis estis, ke Arno eble nun kuÿas en foso, ¸e-manta kaj mortanta — petanta guton da akvo — min sopire

35


alvokanta … La sola rimedo por min kvietigi estis, ke mi per-forte imagis la scenon de lia reveno. ¯i ja estis same verÿajna— eç multe pli verÿajna ol soleca morto — kaj nun mi imagis,kiel li rapidas en la çambron kaj kiel mi alflugas al lia koro —kaj kiel poste mi lin kondukas al Ruru, kaj kiel feliçaj kaj ¸ojajni ree povas esti kune …

Mia patro estis tre mal¸oja. Unu malbona sciigo sekvis laalian. Unue Montebello, poste Magenta. Ne nur li — tuta Vie-no estis malgaja. Komence oni esperis, ke seninterrompaj sci-igoj pri venko okazigos ornamadon de la domoj per flagoj kajkantadon de Te deum; sed kontraûe: la flagoj flirtis kaj la pas-troj kantis en Torino … Tie oni diris: ”Sinjoro Dio, mi laûdasvin, ke vi nin helpis venki la malbonajn tedeschi.”

”Çu vi ne opinias, paçjo” mi demandis ”ke se nova malven-ko okazus por ni, oni kontraktus pacon? Tiuokaze mi deziruske …”

”Çu vi ne hontas tion diri? Prefere fari¸u sepjara, tridekjaramilito. Estas necese, ke fine ni diktu la kondiçojn de la paco.Pro kio oni do militiras, certe ne pro tio, ke çio baldaû fini¸u— alie oni povus resti hejme.”

”Tio ja estus plej bona,” mi ek¸emis.”Kiel malkura¸aj vi estas, vi virinoj! Eç vi, kiu ricevis tiel

bonajn principojn pri patriotismo kaj honoro — vi estas nuntute senkura¸a kaj ÿatas vian personan trankvilon pli ol labonstaton kaj gloron de la lando.”

”Jes, se mi ne tiom amus mian Arnon!””Arno al edzo — al la familio — tio estas ja belega afero …

sed ¸i devas veni nur en dua vico.””Çu ¸i d e v a s ? …”

36


* **

La listo de la mortintoj jam prezentis kelkajn nomojn de ofi-ciroj, kiujn mi persone konis, inter aliaj tiun de la filo — lasola — de maljuna sinjorino de mi tre estimata. Iun tagon mivolis viziti la malfeliçulinon. Estis por mi malfacila, dolora iro.Çu mi kapablos ÿin konsoli? Ne pli ol plori kune kun ÿi. Sedtio estis amdevo — tial mi ekiris.

Alveninte antaû la domo de sinjorino Ullsmann, mi longehezitis antaû ol mi sonorigis. La lastan fojon, kiam mi tien çivenis, estis por gaja dancadeto. La afabla maljuna dommastri-no estis tiam mem plena de gajeco: ”Marta,” ÿi diris al mi enla daûro de la vespero, ”ni estas la du plej enviindaj virinoj enVieno: vi havas la plej belan edzon, kaj mi la plej bonan filon.”— Kaj hodiaû? Mi ankoraû posedas mian edzon … Kiu scias?La bomboj kaj grenadoj tie sençese flugas, la îus pasinta mi-nuto eble min vidvinigis … Kaj mi komencis plori antaû lapordo. — Tio estis ja la plej bona preparo al tiu melankoliavizito. Mi sonorigis, neniu venis. Mi duan fojon sonorigis.Ankoraû neniu.

Tiam iu montris la kapon el alia pordo: ”Vi vane sonorigas,fraûlino, la lo¸ejo estas senhoma.”

”Kion vi diras? Çu sinjorino Ullsmann forlasis sian do-mon?”

”Transportita en frenezulejon antaû tri tagoj.” Kaj la kapomalaperis malantaû la pordo refermita.

Dum kelkaj minutoj mi restis senmova sur la sama loko,kaj antaû mia interna okulo montri¸is la scenoj okazintaj çitie. ¯is kia grado la kompatinda virino suferis, antaû ol ÿia su-fero fari¸is frenezeco! Kaj mia patro deziris, ke la milito daûru

37


tridek jarojn — por la bono de la lando … Kiom da patrinojtiam malesperus en la lando?

Profundege emociita, mi malsupreniris la ÿtuparon. Mi de-cidis fari alian viziton al juna amikino, kies edzo same kielmia estis sur la milita scenejo.

Mia vojo kondukis min tra Herrengasse; preter la konstru-aîo, kie la patriota helpunui¸o estis lokiginta siajn oficejojn.Tiam ankoraû ne ekzistis la ”¯eneva Konvencio” nek la ”Ru¸aKruco,” kaj kiel antaûulo de tiuj humanaj institucioj fondi¸istiu helpa unui¸o, kies tasko estis akcepti çiuspecajn donacojnkiel monon, tolaîon, çarpion, ligaîojn k. t. p. por la kompat-indaj vunditoj, kaj transporti ilin al la loko de la milito. De çiujpartoj la donacoj sufiçege alfluis; oni bezonis tutajn magaze-nojn por ilin lokigi; kaj apenaû la diversaj provizaîoj estispakitaj kaj forsenditaj, jam novaj ree amasi¸is.

Mi eniris; mi deziregis transdoni al la komitato la sumon,kiun mi havis en mia monujo. Eble ¸i povus alporti helponkaj savon al iu suferanta soldato — kaj gardi lian patrinonkontraû frenezeco.

Mi konis la prezidanton. ”Çu princo Colloredo çeestas?” midemandis la pordiston.

”Çimomente ne. Nur la vicprezidanto, barono Suttner, es-tas supre.” Li montris al mi la vojon al la loko, kie oni akceptisla mondonacojn. Mi devis trairi kelkajn çambrojn, kie surlongaj tabloj kuÿis pakaîoj, unu apud la alia. Amasoj da to-laîoj, cigaroj, tabako — kaj precipe montoj da çarpio … Mifrostotremis. Kiom da vundoj devos sangi, por esti kovrotajper tiom da ÿirita tolo? ”Kaj tamen mia patro,” mi ree pensis,”deziris, ke por la bono de la lando la milito daûru ankoraû

38


tridek jarojn? Kiom da filoj de la lando tiam pereus pro siajvundoj!”

La barono danke akceptis mian donacon kaj kompleze sci-igis min pri la agadoj de la unui¸o. Estis ¸ojige kaj konsoligeaûdi, kiom da bono fari¸is. Jen venis la poÿtisto kun leterojanoncantaj, ke du puÿveturiloj plenaj de sendaîoj el la provin-coj estas transdonotaj. Mi sidi¸is sur sofon, por atendi la en-porton de la pakaîoj. Sed oni ilin metis en alian çambron.Tiam eniris tre maljuna sinjoro, kiu laû sintenado ÿajnis estieksmilitisto.

”Permesu, sinjoro barono,” li diris, eltirante sian leterujonkaj sidi¸ante sur se¸on apud la tablo, ”permesu, ke mi ankaûiomete kunhelpu en via bonfarado”. Li prezentis bankbiletonde cent guldenoj. ”Mi konsideras vin çiujn, kiuj tion çi orga-nizas, veraj an¸eloj … Vidu, mi estas ekssoldato (marÿalo-leû-tenanto Z., li aldonis, sin prezentante), kaj mi povas ju¸i, kiagrandega bono tio estas por la kompatindaj homoj tie bata-lantaj … Mi çeestis la militirojn de la jaroj 9 kaj 13 — tiam neankoraû ekzistis patriotaj helpunui¸oj; tiam oni ne sendis alla vunditoj kestojn plenaj de banda¸oj kaj çarpio. — Kiom daili, kiam la provizoj de la militaj sub˛irurgoj estis elçerpitaj,devis mizere perdi la sangon, kiuj per sendaîo kiel çi tiu povusesti savitaj! Via laboro estu benata, vi bonaj, noblaj homoj! —Vi ne komprenas, vi tute ne komprenas, k i o m da bono vifaras!” Kaj du grandaj larmoj falis suben el la okuloj de lamaljunulo sur la blankajn lipharojn.

Ekstere aûdi¸is bruo de paÿoj kaj voçoj. Ambaû flugiloj dela enira pordo malfermi¸is kaj gardisto anoncis:

”Ÿia moÿto la imperiestrino.”La vicprezidanto tuj forlasis la çambron por akcepti la vizi-

39


tantinon, kiel estis konvene, çe la piedo de la ÿtuparo; sed ÿijam estis veninta en la apudan çambron.

De mia kaÿita angulo mi admire rigardis la junecan monar-˛inon, kiu en simpla strata vesto ÿajnis al mi preskaû pli am-inda ol en la pompaj roboj de la kortegaj festoj.

”Mi venas,” ÿi diris al sinjoro de Suttner, ”çar mi hodiaûmatene ricevis leteron de la imperiestro, en kiu li skribas almi, kiel utilaj kaj bonvenaj estas la donacoj de la ’patriotahelpunui¸o’ — kaj pro tio mi volas mem vidi … kaj sciigi lakomitaton pri la aprobo de la imperiestro.”

Poste ÿi scii¸is pri çiuj detaloj de la unui¸a agado kaj detalerigardis la diversajn amasigitajn aîojn.

”Vidu, grafino,” ÿi diris al la akompananta kortega sinjori-no, prenante en manon iun tolaîon, ”kiel bona estas çi tiu tolokaj kiel belete kudrita.”

Poste ÿi petis la vicprezidanton, ke li ÿin akompanu en laaliajn çambrojn kaj çe lia flanko ÿi forlasis la ejon. Ÿi parolisal li kun videbla kontento, kaj mi ankaû aûdis ÿin diri: ”Estasbela patriota entrepreno, kiu al la kompatindaj soldatoj …”

La ceteron mi ne plu komprenis. ”Kompatindaj soldatoj …”tiuj çi vortoj longe resonis en mia orelo. Jes, k o m p a t i n -d a j , kaj ju pli oni faros, por havigi al ili konsolon kaj helpon,des pli bone. Sed kiel estus — mi subite pensis — se oni tutene sendus ilin al tiom da mizero, la kompatindajn homojn: çutio ne estus eç pli bona?

Mi forpelis tiun penson … tio ja devas esti — tio ja devasesti. Ne ekzistas alia senkulpigo al la abomenaîoj de la mili-to ol tiu entenata en la vorteto ”devas”.

Nun mi daûrigis mian vojon. La amikino, kiun mi intencisviziti, lo¸is tute proksime de la parlamentejo sur Kohlmarkt.

40


Survoje mi eniris libro- kaj artaîvendejon por açeti novan kar-ton de supra ltalujo; la mia estis jam tute truita per la flag-pingloj. Çeestis krom mi ankaû aliaj açetantoj. Çiuj postuliskartojn, skemojn kaj tiuspecajn objektojn. Nun estis mia vico.

”Çu vi ankaû deziras militscenejojn?” demandis la libro-vendisto.

”Vi divenis.””Ne estas malfacile. Oni açetas preskaû nenion alian.”Li alportis la deziritaîon, kaj dum li enpaperigis la karton

por mi, li diris al sinjoro staranta apud mi:”Vidu, sinjoro profesoro, nun malprosperas tiuj, kiuj ver-

kas literaturajn aû sciencajn librojn, aû ilin eldonas — neniuilin mendas. Dum la daûro de la milito neniu interesi¸as prila intelekta vivo. Estas malbona periodo por la verkistoj kajlibristoj.”

”Kaj malbona periodo por la nacio,” diris la profesoro, ”çartia indiferenteco kaûzas spiritan ruini¸on.”

Kaj mia patro — mi la trian fojon pensis — deziris, ke porla bono de la lando dum tridek jaroj … ”Via negoco do neprosperas?” mi nun laûte diris.

”Ne nur la mia. Çiuj, preskaû çiuj, via sinjorina moÿto,” re-spondis la libristo. ”Esceptante la militajn liverantojn; ne es-tas komercisto, al kiu la milito ne alportas gravan malutilon.Çio haltas: la laboro en la fabrikejoj, la laboro sur la kampoj;sennombraj homoj estas senigitaj de gajno kaj pano. La mon-paperoj falas, la a¸io supreniras, çiu deziro al entrepreno mal-aperas, multaj firmoj bankrotas — unuvorte, estas mizero —mizero!”

”Kaj mia patro deziris” — mi silente ripetis, forlasante lamagazenon.

41


* **

Mian amikinon mi trovis hejme. La sorto de grafino LoriGriesbach laû pli ol unu rilato similis al mia: Ÿi estis general-filino kiel mi, de kelka tempo edzini¸inta kun oficiro kiel mi,kaj — kiel mi — momente disigita de li. En unu punkto ÿi minsuperis: ne nur ÿia edzo, sed ankaû ÿiaj du fratoj estis en lamilito. Sed Lori ne estis timema; ÿi estis tute certa, ke ÿiajamatoj estis sub la speciala protekto de sanktulo, kiun ÿi trehonoris, kaj ÿi tute ne dubis pri ilia reveno.

Ÿi min akceptis brakomalferme.”Bonan tagon, Marta, estas tre afable de vi, ke vi min vizi-

tas. — Sed vi aspektas tre pala kaj korpremata … Çu vi rice-vis malbonan sciigon de la militscenejo?”

”Ne, dank’al Dio. Sed la tuta afero estas tiel mal¸oja —””Ho, vi pensas pri la malvenko? Vi ne rajtas çagreni¸i pro

tio, la venontaj sciigoj eble anoncos venkon.””Venko aû malvenko — la milito estas per si mem terura …

Çu ne estus pli bone, se ¸i tute ne ekzistus?””Al kio do utilus la militistaro?””Jes, al kio?” mi pripensis. ”Al nenio.””Kian sensencaîon vi diras! Estus bela ekzistado — nur ci-

viluloj — mi tremegas! Tio feliçe estas neebla.””Neebla? Vi sendube estas prava. Mi volas tion kredi, alie

mi ne komprenus, ke tio ne de longa tempo efektivi¸is.””Kio efektivi¸is?””Forigo de milito. Sed ne: mi same povus postuli, ke oni

forigu tertremon …””Mi ne scias, kion vi intencas diri. Mi estas kontenta, ke tiu

milito okazis, çar mi esperas, ke mia Ludwig sin distingos. ¯i

42


estas ankaû bona afero por miaj fratoj. La avanco estis tromalrapida, nun ili havos ÿancon —”

”Çu vi antaû nelonge ricevis sciigojn?” mi ÿin interrompis.”Çu ili çiuj bonfartas?”

”Verdire de longe ne. Sed vi scias, kiel ofte la poÿtaj komu-nikoj estas interrompitaj, kaj kiam oni estas laca post mar-ÿado aû batalado, oni ne ÿatas skribi leteron. Mi estas tutetrankvila. Kiel Ludwig, tiel ankaû miaj fratoj portas sanktigi-tajn amuletojn — Panjo mem ilin al ili çirkaûmetis …”

”Çu vi povas imagi militon, Lori, kie en ambaû armeoj çiuhomo portus amuleton? Çu la kugloj flugantaj tien çi kaj tiensendan¸ere retiri¸us en la nubojn?”

”Mi vin ne komprenas. Vi estas tiel indiferenta pri kredo.Pri tio ofte plendas via onklino.”

”Kial vi ne respondas al mia demando?””Çar ¸i enhavas mokon pri afero, kiu estas por mi sankta.””Mokon? Ne … nur racian pripenson.””Tamen vi scias, ke estas peko opinii, ke la racio estas ka-

pabla ju¸i pri aferoj, kiuj ¸in superas.””Mi jam silentas, Lori. Eble vi estas prava: pripensado kaj

cerbumado ne taûgas … De kelka tempo naski¸is en mi çiu-specaj duboj pri miaj plej malnovaj opinioj, kaj ili min nurturmentas. Se mi perdus la konvinkon, ke çi tiu milito estasnepre necesa kaj bona, mi ne povus pardoni al tiuj, kiuj —”

”Vi pensas pri Louis Napoleon? Li certe estas intriganto.””Çu li aû alia — mi volas havi la certecon, ke ne estas ho-

moj, kiuj iniciatis la militon, sed ke ¸i naski¸is de si mem —naski¸is kiel la tifo, kiel la Vezuva fajro —”

”Kiel ekscitita vi estas, karulino. Ni parolu prudente. Doaûskultu min. La militiro baldaû finigos kaj niaj du edzoj re-

43


venos kavaleriestroj … Tiam mi provos konvinki mian, ke lipetu forpermeson por iri kun mi en banlokon. Estos bone porli post la suferitaj penegoj, kaj ankaû por mi post la suferitajvarmego, enuo kaj maltrankvilo. Çar vi ne rajtas kredi, ke mine estas maltrankvila … Povus ja esti dia volo, ke unu el miajamatoj mortu kiel soldato — kaj kvankam tio estas bela, en-viinda morto … sur la kampo de honoro … por la imperiestrokaj la patrolando —”

”Vi ja parolas kiel milita ordono.””Estus terure … kompatinda panjo — se io malbona trafus

Gustavon aû Karlon … Ni ne parolu pri tio! Do, por nin dis-tri, post tiom da maltrankvilo, ni havos amuzan bansezonon… prefere en Karlsbad — tie mi iam estis kiel knabino kaj treamuzi¸is.”

”Kaj mi estis en Marienbad … Tie mi konati¸is kun Arno …Sed kial ni sidas çi tie tute sen okupo? Çu vi ne havas iom datolo, por ke ni povu fari çarpion? Mi estis hodiaû en la patri-ota helpunui¸o, kaj tien îus alvenis — divenu kiu?”

En tiu momento ni estis interrompitaj. Servisto alportisleteron.

”De Gustav!” ekkriis Lori ¸oje, rompante la sigelon.Leginte kelkajn liniojn, ÿi ekkriis; la folioj defalis el ÿiaj ma-

noj kaj ÿi min çirkaûprenis.”Lori — kompatinda amikino, kio estas?” mi demandis

kortuÿita — ”Via edzo? …””Ho Dio, ho Dio,” ÿi ek¸emis. ”Legu mem …”Mi relevis la folion de la planko kaj eklegis. Mi povas laû-

vorte reprodukti la tekston, çar poste mi petis la leteron deLori, por transmeti ¸ian enhavon en mian taglibron.

”Legu laûte,” ÿi petis — ”mi ne povis fini.”

44


Mi faris, kion ÿi deziris.

”Karega fratino; Hieraû ni havis lacigan batalon — fari¸osgranda nomaro de mortintoj. Por ke vi — por ke nia bonapatrino ne scii¸u el ¸i pri la malfeliço, kaj por ke vi povu ÿiniom post iom prepari (diru ke li estas dan¸ere vundita), miprefere tuj skribas al vi, ke nia brava frato Karl estas unu ella mortintoj por la patrujo.”

Mi min interrompis por çirkaûpreni mian amikinon.”¯is tie mi legis,” ÿi diris mallaûte.Per voço sufokita de larmoj mi daûrigis la legadon.

”Via edzo estas nevundita, kaj mi ankaû. Ho, kial la mal-amika kuglo ne prefere min trafis! Mi envias al Karl lian he-roan morton — li falis je la komenco de la batalo, ne scianteke ¸i ankaû estas perdita. Tio estas treege maldolça. Mi vidislin falanta, çar ni rajdis kune. Mi tuj deçevali¸is, por lin re-levi — nur unu rigardo kaj li mortis. La kuglo estis penetrin-ta en lian koron aû pulmon; estis rapida kaj sendolora mor-to. Kiom da aliaj devis suferi dum horoj kaj meze de la bruode la batalo forlasitaj atendi, ¸is kiam la morto ilin liberigos,— estis mortiga afero — pli ol mil kadavroj — amikoj kajmalamikoj — kovris la batalkampon. Inter la mortintoj mirekonis kelkajn amatajn viza¸ojn, inter aliaj ankaû tiun dela kompatinda — (çi tie mi devis turni la pa¸on) Arno Dotz-ky —”

Mi svenante falis teren.

* **

45


”Nun çio estas finita, Marta! Solferino decidis: ni estas ven-kitaj.”

Kun tiuj çi vortoj mia patro iun matenon alkuris al la lokode la ¸ardeno, kie mi sidis en la ombro de kelkaj tilioj.

Mi estis reveninta en mian knabinan hejmon kun mia mal-granda Rudolf. Ok tagojn post la terura bato, kiu min trafis,mia familio translo¸i¸is al Grumitz, nia kampobieno en mal-supra Aûstrio, kaj mi kune kun ¸i. Sola mi ja malesperus. Ilinun estis çirkaû mi, kiel antaû mia edzini¸o: mia patro, on-klino Maria, mia malgranda frato kaj miaj du prospere kres-kantaj fratinoj. Ili çiuj plej eble penis kvietigi mian çagrenonkaj kondutis kontraû mi kun speco de respektego, kiun mi treÿatis. En mia mal¸oja sorto estis por ili ia sanktigo, io, kio minlevis super mian çirkaûantaron — eç speco de merito. Kromla sango, kiun la soldatoj verÿis sur la altaro de la patrujo, lalarmoj verÿitaj sur la sama altaro de la senigitaj soldatpatri-noj, edzinoj kaj fiançinoj estas ja alia sankta oferverÿo. Estisdo dolça fiero — konscio, ke ¸i prezentas, por tiel diri, mili-tistan indecon, esti perdinta amatan edzon sur la honorkam-po, kiu plej bone helpis min, elteni mian doloron. Kaj mi neestis la sola. Kiel multaj, multaj homoj en la tuta lando estisfunebrantaj pro siaj amatoj ripozantaj en itala tero …

Detalojn pri la morto de Arno mi tiam ne eksciis; oni tro-vis lin senviva, rekonis kaj enterigis lin, tio estis çio, kion misciis. Lia lasta penso certe estis por mi kaj mia karuleto, kajlia konsolo en la lasta momento sendube estis la konscio: Mifaris mian devon — pli ol mian devon.

”Ni estas venkitaj,” mal¸oje ripetis mia patro, sidi¸anteapud mi sur la ¸ardenbenkon.

”La oferitoj estas do vane oferitaj,” mi ¸emis.

46


”La oferitoj estas enviindaj, çar ili ne scias pri la honto, kiunin trafis. Sed ni nin ven¸os — kvankam nun — kiel oni diras— paco estas pritraktota.”

”Ha, tio plaçu al Dio!” mi interrompis. ”Por mi, kompatin-dulino, tro malfrue … sed tiam milo da aliaj estos indulgataj.”

”Vi çiam pensas nur pri vi kaj apartaj homoj. Sed en çi tiukazo la demando estas pri Aûstrio.”

”Kaj çu ¸i ne konsistas nur el apartaj homoj?””Mia infano, regno, ÿtato vivas vivon pli longan kaj pli gra-

van ol la individuoj. Tiuj çi malaperas, generacio post gene-racio, kaj la regno daûrigas kreski; ̧ i alti¸as al gloro, grandecokaj potenco, aû ¸i malalti¸as, velkas kaj malaperas, se ¸i es-tas venkita de aliaj regnoj. Tial la plej grava kaj plej alta devode çiu aparta ÿtatano estas la konservado de la ekzisto, gran-deco kaj bonstato de la regno, pro kiu li çiam devas esti pre-ta morti.”

Tiujn vortojn mi enpresis en mian memoron por enskribiilin en la ru¸ajn kajerojn la saman tagon. Ÿajnis al mi, ke iliesprimas forte kaj mallonge tion, kion mi sentis dum mia ler-notempo laû la historiaj libroj, kaj kion — depost la foriro deArno — timo kaj kompato elpelis el mia konscio. Al tio mivolis denove kiel eble plej forte alkroçi¸i, por trovi konsolonen la ideo, ke mia plej amato mortis por io granda, kaj ke miamalfeliço mem estas parto de ¸i.

Onklino Maria havis ankoraû aliajn konsolojn por mi. ”Neploru, kara infano,” ÿi diris, kiam ÿi trovis min enprofundi-¸inta en funebro. ”Ne estu tiel egoista priplendi tiun, kiu es-tas nun tiel feliça. Li estas inter la feliçeguloj kaj benante ri-gardas malsupren al vi. Post kelkaj rapide forfluantaj terajjaroj, vi lin retrovos en lia plena gloro. Por tiuj, kiuj mortas sur

47


batalkampo, la çielo pretigas siajn plej belajn lo¸ejojn. Feli-çaj tiuj, kiuj estas forvokataj en la momento, kiam ili plenu-mas sanktan devon. Mortanta soldato preskaû atingas la me-riton de mortanta martiro.”

”Mi do devas ¸oji, ke Arno —””¯oji, ne — tio estus tro multe postulata. Sed vi devas porti

vian sorton kun humila rezignacio. ¯i estas malfeliço, kiun laçielo sendas al vi, por ke vi eliru el ¸i purigita kaj pli kredan-ta.”

”Do, por ke mi estu pli pura kaj pli kredanta, Arno devis —””Ne pro tio — sed kiu povas, kiu kura¸us esplori la kom-

plikajn vojojn de la Providenco? Mi certe ne.”Kvankam mi çiam preskaû senintence tiamaniere kontraû-

parolis la konsolojn de onklino Maria, mi tamen funde de laanimo volonte akceptis la mistikan klarigon, ke mia amega-to nun en la çielo ¸uas la rekompencon de sia ofermorto, kajke lia memoro inter la homoj estas ornamita per la nedetru-ebla gloro de heroreco.

Kiel kura¸ige — kvankam dolorige — estis impresinta minla granda funebra soleno, kiun mi çeestis en la çefpre¸ejoSankta Stefano, en la tago antaû nia foriro. Estis la De Profun-dis por niaj militistoj mortintaj en fremda lando kaj tie ente-rigitaj. En la mezo de la pre¸ejo staris alta katafalko çirkaûatade centoj da brulantaj vakskandeloj kaj ornamita per militis-taj emblemoj, standardoj, armiloj ktp. De la ˛orejo sonoris lakortuÿe kantata requiem, kaj la çeestantoj — plej multe viri-noj nigre vestitaj — preskaû çiuj laûte ploris. Kaj çiu ploris nenur pro unu, kiun ÿi estis perdinta, sed pro çiuj aliaj, kiuj sa-me mortis: ili ja çiuj, la kompatindaj, bravaj militfratoj, kunefordonis sian vivon por ni çiuj, t. e. por sia lando, por la hon-

48


oro de la nacio. Kaj la vivantaj soldatoj, kiuj çeestis tiun sole-non — çiuj generaloj kaj oficiroj restintaj en Vieno çeestis, kajkelkaj rotoj da soldatoj plenigis la malantaûaîon — çiuj çi estispretaj senhezite, senmurmure, sentime, sekvi siajn mortin-tajn kamaradojn … Jes, kune kun la bonodorfumo, la sonora-do kaj la orgensonoj, kun la larmoj verÿitaj pro komuna do-loro, sendube agrabla ofero levi¸is al la çielo, kaj la Sinjoro dela armeoj certe superÿutis tiujn per sia beno, por kiuj çi tiukatafalko estis starigita …

Tiamaniere mi pensis tiam. Almenaû per tiuj vortoj la ru¸ajkajeroj priskribas la funebran ceremonion.

Çirkaû dek kvar tagojn post la sciigo pri la malvenko apudSolferino alvenis la novaîo pri la subskribo de la pacaj antaû-aran¸oj en Villafranca. Mia patro kiel eble plej penis, klarigial mi, ke pro politikaj motivoj estis nepre necese kontraktitiun pacon; al kio mi respondis, ke çiuokaze estas ¸ojige pen-si, ke la malbona batalado kaj mortado çesis; sed mia bonapatro nepre volis doni al mi senkulpigajn kialojn:

”Vi ne rajtas kredi, ke ni timas … kvankam ÿajnas, ke ni fa-ris cedeman kontrakton, ni nin ne senhonorigas kaj bone sci-as, kion ni faras. Se ¸i estus nur afero nia, ni ne estus cedintaj,kaûze de la negrava malsukceso en Solferino. Ho, ne! Ni nurbezonus sendi novan korpuson, kaj la malamiko tuj forlasusMilanon … sed, Marta, temas pri aliaj ¸eneralaj interesoj. Ninun rifuzas daûrigi la militon por konservi la aliajn minacata-jn italajn princlandojn, kiujn la sardina çefrabisto kune kun siafranca fihelpanto ankaû volis ataki. La vandaloj volas marÿikontraû Modena, Toscana — kie, kiel vi scias, regas parencajdinastioj de nia imperiestra familio — eç kontraû Romo, kon-traû la papo. Se ni nun provizore fordonas Lombardion, ni

49


konservas Venecion kaj povas helpi al la suditalaj ÿtatoj kaj alla Sankta Se¸o. Vi do komprenas, ke pro pure politikaj moti-voj kaj la intereso de la eûropa ekvilibro —”

”Jes paçjo,” mi interrompis lin, ”mi komprenas. Ha, kial tiujmotivoj ne efikis antaû Magenta!” mi ¸eme aldiris. Poste, porÿan¸i la temon, mi montris pakon da libroj îus alvenintan elVieno.

”Vidu, la libristo sendas al ni diversajn presitaîojn por ek-zameno. Inter ili estas îus aperinta verko de angla naturisto,iu Darwin: The Origin of Species — kaj li atentigas nin, ke ¸iestas tre interesa kaj kapabla kaûzi sensacion.”

”Li lasu min trankvila, la bonulo. Kiu, en epoko tiel gravakiel la nuna, interesi¸us pri tiuspecaj bagateloj? Kio grava porni povus esti en libro pri specoj de bestoj kaj kreskaîoj? Lakonfederacio de italaj ÿtatoj, la hegemonio de Aûstrio en laGermana Ligo; tiuj estas aferoj gravegaj; ili ekzistos ankoraûlongtempe en la historio, kiam neniu memoros tiun anglanlibron. Atentu pri tio.”

Mi tion atentis.

50


Dua LibroEpoko de paco

Kvar jarojn poste. Miaj du — nun deksep- kaj dekokjarajfratinoj estis prezentotaj al la kortego. Okaze de tio midecidis reiri ”en la mondon”.

La tempo pasinta laûkutime efikis, iom post iom kvietigan-te mian doloron. La malespero alii¸is en funebron, la funebroen melankolion, la melankolio en indiferentecon, kaj tiu fineen renovigitan viv¸ojon. Iun matenon mi veki¸is kun la kon-scio, ke mi ja trovi¸as en enviinda, feliçon promesanta situa-cio: dudektrijara, bela, riça, nobela, libera, patrino de çarmaknabo, anino de amema familio — çu tio ne sufiças por ¸ui lavivon?

La mallonga jaro de mia edzineca vivo kuÿis post mi kva-zaû son¸o. Jes — mi estis treege enami¸inta al mia bela hu-saro; jes — la disi¸o faris al mi grandan çagrenon, la perdosova¸an doloron — sed tio estis nun pasinta. Mia amo ne es-tis tiel intime kunligita kun la vivo de mia animo, ke mi nepovus postvivi, suferi disÿiron: por tio nia kunestado daûristro mallonge. Ni nin reciproke adoris, kiel du flamaj geaman-toj; sed nek koro kun koro, nek spirito kun spirito kunmiksis,firme ligitaj per reciprokaj estimo kaj amikeco, kiel okazas çegeedzoj, kiuj dum longaj jaroj kunspertis suferojn kaj ¸ojojn.Mi ankaû ne estis lia plej granda, plej necesega trezoro; çualie li estus forlasinta min tiel gaje kaj sen deviga devo? — Liaregimento neniam formarÿis. — Cetere dum la kvar jaroj mi

51


iom post iom estis alii¸inta; mi estis akirinta konojn kaj ide-ojn, kiujn mi ne suspektis je la tempo de mia edzini¸o — kajpri kiuj ankaû Arno — tion mi nun komprenis — ne havisideon; kaj tial, laû pli ol unu rilato — se li revivi¸us, — li nesentus kiel mi pri çiuj spiritaj kaj animaj aferoj.

Mi nun diros, kiamaniere fari¸is en mi tiu alii¸o.Unu jaro de mia vidvineco estis pasinta, la malespero —

unua fazo — estis fari¸inta funebro; sed ankoraû tre korÿiri-ga funebro.

Mi tute malakceptis ian renovigon de societaj rilatoj. Miopiniis, ke de nun mia vivo devas esti dediçita nur al la edu-kado de mia filo Rudolf.

Mi neniam plu nomis la infanon ”Ruru” aû ”kaporalo,” lainfanaj ludoj de la enami¸intaj gepatroj estis pasintaj; la etulofari¸is mia ”filo Rudolf,” la sankta centro de çiuj miaj pena-do, espero kaj amo. Por estonte povi esti por li bona instru-antino — aû almenaû por esti kapabla sekvi liajn studojn kajesti por li intelekta kamaradino, mi volis mem akiri kiel ebleplej multe da konoj. Cetere legado estis la sola distraîo, kiunmi permesis al mi — mi do denove enprofundi¸is en la trezo-rojn de nia kastela biblioteko. Mi precipe deziregis rekomencimian estinte preferatan studon de la historio. Dum la lastatempo, kiam la milito postulis tiom da oferoj de mi kaj demiaj samtempuloj, mia antaûa entuziasmo treege malvar-mi¸is, kaj mi deziris ¸in revarmigi per taûga legado. Kaj efek-tive ¸i kelkfoje havigis al mi iom da konsolo, kiam, legintekelkajn pa¸ojn de batalraportoj kaj la aldonitajn glorigojn dela herooj, mi pensis, ke la morto de mia kompatinda edzo kajmia vidvineca suferado estis entenataj kiel eroj en simile gra-va historia okazaîo. Mi diras ”kelkfoje”, ne çiufoje. Tamen mi

52


ne povis plene retrovi la sentojn de mia knabineco, kiam mivolis simili al la virgulino de Orléans. Multaj el la legitaj fierajlaûdadoj, akompanantaj la batalpriskribojn, ÿajnis al mi ne-¸ustaj kaj nerealaj, kiam mi samtempe prezentis al mi la teru-raîojn de la batalo — tiel falsaj kiel ladaj moneroj, ricevitaj kielpago por vera perlo. Çu la perlo ”vivo” estas honeste pagataper la ladaj frazoj de la historiaj postmortaj laûdadoj?

Mi baldaû estis elçerpinta la provizon de la historiaj ver-koj en la libraro. Mi petis nian libriston, ke li sendu al mi no-van historian verkon por ekzameno. Li sendis ”History of Civi-lisation” de Thomas Buckle. ”La verko ne estas finita,” skribisla libristo, ”sed la du senditaj volumoj, destinitaj kiel enkon-duko, estas per si mem tutaîo, kaj ilia apero faris grandansensacion, kaj en Anglujo, kaj en la cetera civilizita mondo; laaûtoro, oni diras, fondis per ¸i novan komprenon de histo-rio.”

Efektive, jes: tute novan. Kiam mi estis leginta kaj relegintatiujn du volumojn, mi sentis kiel iu, kiu çiam lo¸inta en mal-lar¸a valo, por la unua fojo estas kondukata sur unu el la çir-kaûantaj suproj, de kiu vidi¸as vasta kamparo, kovrita perkonstruaîoj kaj ¸ardenoj, kaj limigita de senfina maro. Mi nevolas aserti, ke mi — dudekjara, kiu havis nur la edukiteconsupraîan de la junulinoj — komprenis la libron en ¸ia tutagraveco — aû por konservi la supre uzitan bildon — ke mikomprenis la noblecon de la monumentaj konstruaîoj kaj lagrandecon de la oceano, kiuj kuÿis antaû miaj mirantaj oku-loj; sed mi estis blindigita, subigita; mi vidis, ke trans miamallar¸a hejma valo ekzistas vasta, vasta mondo, pri kiu mi¸is nun neniam aûdis. Nur kiam mi relegis la libron, post dekkvin aû dudek jaroj, kaj kiam mi estis studinta aliajn verkojn,

53


skribitajn en la sama spirito, mi eble povis diri, ke mi ¸inkomprenas. Tamen unu aferon mi jam tiam komprenis: Lahistorio de la homaro ne estas farata — kiel estis la malnovavidmaniero — per la re¸oj kaj ÿtatministroj, per militoj kajtraktatoj, naskitaj de la ambicio de unuj kaj la ruzo de aliaj,sed per la iom-post-ioma disvolvo de la inteligenteco. La kor-teg- kaj militkronikoj, kiuj kuni¸as en historiaj verkoj, sciigasnin pri la tiamaj civilizoj, sed ne pri iliaj movantaj kaûzoj …La tradician admiron, kun kiu aliaj historiistoj kutime rakon-tas la vivon de potencaj konkeristoj kaj landdetruistoj, mi enBuckle ne trovis. Male, li atestas, ke ÿatado de la militistaprofesio estas laû inversa proporcio al la civilizo de la popo-lo: ju pli oni malantaûeniras en la barbaran estintecon, des plioftaj estas la militoj inter la homoj kaj malofta la paco: pro-vinco kontraû provinco, urbo kontraû urbo, familio kontraûfamilio. Li akcentas, ke dum la progreso de la civilizo, pli olla milito mem, malforti¸as la emo al la milito. Tio estis ankaûmia konvinko. Eç dum mia mallonga vivo tiu malforti¸o oka-zis; kaj se mi ofte estis subpreminta tiun movon kiel malindanmalkura¸on, kredante ke mi sola estas kulpa de tia krimo, minun ekkonis, ke tio estis en mi nur malforta resono de la spi-rito de la epoko, ke scienculoj kaj pensemuloj kiel çi tiu his-toriisto, ke sennombraj homoj kune kun li perdis la antaûanadmiron al la milito, kiu —kiel ¸i estis fazo de mia infaneco— prezenti¸is nun en çi tiu libro kiel fazo de la socia infane-co.

Mi do trovis en la historia verko de Buckle la malon de tio,kion mi serçis en ¸i. Tamen mi konsideris tiun trovitaîon kielprofiton — mi sentis min relevita, klarigita, trankviligita. Unu-foje mi provis paroli kun mia patro pri tiuj çi nove akiritaj

54


vidpunktoj — sed vane. Li ne volis sekvi min sur la monton— t. e. li ne volis legi la libron — estis do senutile paroli kunli pri la objektoj, kiujn oni povis vidi nur de tie supre.

Nun sekvis la jaro — dua fazo — en kiu la funebro fari¸ismelankolio. Mi nun legis kaj studis ankoraû pli diligente. Launua verko de Buckle donis al mi guston al pripensado kajhavigis al mi la ¸ojon de plivastigita vido de la mondo. Tionmi nun deziris ¸ui pli kaj pli, kaj pro tio mi legis ankaû mul-tajn aliajn librojn, verkitajn en la sama spirito. Kaj la intere-so, la plezuro, kiun mi trovis en tiaj studoj ku

Documents

For la batalilojn!i-espero.info/files/elibroj/eo - suttner, berta von - for...3 FOR LA BATALILOJN! eLIBRO Antaûparolo E stis en la jaro 1906, kiam baronino Bertha von Suttner, gastante