Foto: Frode Falkenberg Vipa sitt liv og virke · Vipe Vanellus vanellus 28 –31 cm (vingespenn 67 –87 cm) 128 –330 g Snittalder er 3,5 år –høgaste målte alder 24,5 år

Vipa sitt liv og virkeOddvar Heggøy, Norsk Ornitologisk Forening

Foto: Frode Falkenberg

Vipe Vanellus vanellus

• Vanellus: latin, vannus(«lita vifte»), refererer til vingelyd i flukt

• Vipe: onomatopoetikon for vipa sin «song» («vuii-o-vuiip-vip-vip-euvii»)

Foto: Arnt Kvinnesland

Foto: Tony Morris



Vipe Vanellus vanellus28 – 31 cm (vingespenn 67 – 87 cm)128 – 330 gSnittalder er 3,5 år – høgaste målte alder 24,5 år

Hekkehabitat

• Opprinneleg: naturleg gras-steppe med kort, nedbeita vegetasjon i Sør-Russland og Sentral-Asia. Også næringsrike strandenger med kortvakse siv og starr.

• I dag: Fuktig naturleg grasmark, kulturmark, beitemark og dyrka mark med produksjon av gras/høy

• Føretrekk ganske kort gras eller flekkar med svartjord (t.d. vårharva/-pløyd) i låglandet som hekkeområde, stort sett < 1000 moh.

• Også i lynghei, fuktig viddelandskap, på myrer og i åker

• Nord-Norge: Like vanleg med hekking i ukultiverte område (våtmark, strandeng o.l.)

Foto

: To

mm

y Sø

ren

sen

Hekkehabitat

I jordbruksområda:- Vårsådd gjenlegg og fuktig

beitemark (storfebeite) optimalt

- Brakka jord (med glyfosat)- Legg sjeldan egg på pløyd

mark, heller der det er harva flatt

- Elles der det er kort gras eller svartjord i leggetida om våren, i tillegg til nok mat i nærleiken


Hekkehabitat

• Hugs: vipa er ein vadefugl – tilgang på fuktig mark er viktig

• Kvifor? – fuktig mark gir meir (og betre) mattilgang (insekt, meitemark o.l.)

• Det er gjennom forskning vist at ungar veks raskare og har betre kroppskondisjon dersom dei har tilgang til fuktige område (smådammar, grøfter o.l.)

(Eglington mfl. 2010. Managing water levels on wet grasslands to improve foraging conditions for breeding northern lapwing Vanellus vanellus. Journal of Applied Ecology 47: 451-458.)

Hekkebiologi

• Kjønnsmoden (hofugl) ved 1 år

• Territorielle i hekketida, akrobatisk fluktspel. Hannana sitt fluktspel fungerer som territoriemarkering og for å tiltrekke hofuglar

• Territoriestorleik 0,4-0,8 ha

• Vipa klassifiserast ofte som monogam, men ikkje uvanleg at ein hann har fleireforskjellige hoer (polygyni)

• Hoer kan vere aggresive mot konkurrentar

• Hekkar ofte i lause koloniar (eks. frå Jæren –50 % av bestand hekkar på 7-14 % av tilgjengeleg habitat) – dei største på Jæren med over 100 individ

→ Effektivt forsvar mot predatorarFoto: Arnt Kvinnesland


Foto: Anders Bjordal Foto: Harald Simonsen

• Egglegging: april – juni• Reir er ei grunn grop. Er det veldig fuktig plasserast reiret gjerne på ei tue e.l.• 4 egg (sjeldan 2 – 5), leggast etterfølgande dagar eller annankvar dag• Hoa rugar mest, startar rett før eller når siste egg er lagt• Rugetid: 24 – 30 dagar

Hekkebiologi

• Ungar er «reirflyktningar»

• Leiast av foreldra til gode beiteområde snart etter klekking

• Begge foreldra passar ungane –hannen er oftast vakt, hoa følger og varmar ungane

• Av og til forlet ein av foreldra familien før ungane kan fly

• Ungane er uavhengige etter ca. 33 dagar (5 veker)


Ungar

• 15 – 17 g ved klekking

• Kan fly korte distansar ved 24 dagars alder

• Vinger er ferdig utvikla etter ca. 35 dagar

• Blir ofte i reirområdet nokre dagar eller veker etter dette

• Dannar etterkvartgrupper av ungfuglar

1 dag 7 dagar

9 dagar 21 dagar

Foto: Arnt KvinneslandFoto: Game and Wildlife Conservation Trust

Foto: Game and Wildlife Conservation Trust Foto: Game and Wildlife Conservation Trust

Bestandsstorleiker

• Globalt: 5,6 – 10,5 millionarindivid

• Europa: 1,59 – 2,58 millionar par (flest i Russland)

• Norge: 7 500 – 10 000 par


Global utbreiing

Bestandsutvikling i Europa

• Lang periode med bestandsauke frå slutten av 1800-talet til tidleg 1970-tal. I nord særleg markert frå 1940-talet. Auka er forklart av følgande tre faktorar:

1) Klimaendring frå ca. 1870 – ca. 1940 (færre kalde vintrar fram til ca. 1950 →auka vinteroverleving

2) Positiv habitatendring (oppdyrking osv.)

3) Opphøyr av jakt (800 000 egg importert til London fra Friesland i 1870-åra)

• Deretter kraftig nedgang (1980/1990: ca. 35 % nedgang). Størst i Storbritannia, Danmark, Tyskland og Finland


FI: 30-50

par

VA: 150 par

RO: 2700-3300 par

HO: 300-350

par

SF: 100-150 par

MR: 400-600

par

OA: 300-400

par

HE: 400-600

par

ST: 550-700 par

NT: 500-750 par

NO: 400-600

par

TR: 100-200 par

OP: 400-

700 par

AA: 100-

200 par

VE: 200-

300 parØF: 400-500 par

TE: 150-200 par

BU: 200-

300 par

• Nasjonal hekkebestand 2014: 7 500 – 10 000 par (27 – 44 % i Rogaland)

• Nasjonal hekkebestand 1994 – 2000: 40 000 –80 000 par

• Antatt tilbakegang: ca. 75 %→ vipa på

rødlista i 2015 som «sterkt trua» (EN)

Vipe var «Årets fugl» i Norge i 2012

0

500

1000

1500

2000

2500

Antall viper

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Tettleik (par/km2)

Jæren: 1 965 viper i Klepp (12,7 par/km), 514 i Time (3,8 par/km), 1429 i Hå (5,6 par/km), 632 individer i Sola (7,7 par/km),

396 i Randaberg (14 par/km), 193 i Stavanger (8 par/km), ca. 260 viper i Sandnes?→ ca. 5400 viper/2700 par

Trekk og overvintring

• Trekk i juni – november til vinterområda som strekk seg frå Storbritannia til Spania og Portugal (Frankrike, Spania, Storbritannia, Irland + Marokko, Algerie)

• Nokre overvintrar i Sørvest-Norge, i nevneverdige tal berre på Jæren og nokre år på Lista, særleg i milde vintrar


Trekk og overvintring

• Returnerer i februar – mai

• Returnerer i stor grad til område nær klekkestaden, eller tidlegarehekkeområde


Vipa si historie i Norge

Collett (1894):

«Denne Art er hos os strengt bundet til Kystengene, og ruger ikke i Landets Indre i nogen betydelig Afstand fra Søen (…) Det eneste Sted, hvor jeg har fundet den rugende i nogen Afstand fra Søen, er paa de flade Øer og Halvøer i Øieren.»

«…i Helgeland synes den allerede at forekomme mere ureglmæssigt, skjønt den endnu ruger på Tjøttø og Dønnæsø.»

Haftorn (1971):

«Innvandring til de indre av Trøndelag synes å ha tatt til ca. 1880 og pågår fremdeles. Omkring århundreskiftet hekket arten nordover til Bodø og Røst.»

Innvandring til Østlandet først rundt 1920

Hekking i Finnmark først i 1956


Vipa si historie i Norge

• Auke fram mot 1990-talet, i nokre område heilt til tidleg 2000-tal (m.a. Jæren, Lista):→ Utstrakt avskoging, drenering og oppdyrking (dvs. meir hekkehabitat)• Teikn til nedgang i nokre område frå tidleg

1990-tal• Tydeleg nedgang nasjonalt frå ca. 2000. Vipa

plassert i kategorien «nær trua» på rødlista i 2006 og 2010 (15 – 30 % nedgang siste 15 år). «Sterkt trua» i 2015.

• Nedgangen ser ut til å ha flata ut frå ca. 2015


Vipa på Jæren attende i tid

Bahr (1866), Stavanger Omegns Fugle:

«Viben er Jæderens fugl. Allerede i slutningen af februar samtidig med lerken ankommer den hertil i mængde og spreder sig snart over dette flade landskab, hvis store myrstrækninger og lyngmarker den opliver ved sit muntre, væsen

(…) dog er deres antal i de senere aar betydelig aftaget, hvilket er meget rimeligt, da bønderne have begynt at samel vibeæg, der ikke er vanskelige at finde, og bringe dem til byen, hvor de sælges for 8 daler pr. snes og lettelig finde kjøbere, da de ere særdeles velsmagende. Ja man har endog fortalt mig, at et aar 3-4000 vibeæg bleve fra Jæderen bragte til Egersund og solgte til engelskmænd, der betalte dem med høye priser.

(…) Det vilde være høit sørgeligt, om man skulde vedblive med denne fremgangsmaade, der i væsentlig grad vilde formindske antallet af denne nyttige fugl, der fortærer en utallig mængde orme, larver, insekter og smaa snegle.»

Vipa på Jæren attende i tid

Collett (1921):

Truleg fleire viper på Jæren og Lista enn i resten av landet til saman (1920)

Truleg endå meir talrik på 1870-talet, kanskje fleire titals tusen viper på Jæren

Fram til midten av 1800-talet var jordbruksressursane dårleg utnytta. Mykje naturleg torvmyr og lynghei.

1860 → nydyrkingsperiodeFoto: Frode Falkenberg

Year

2008 2010 2012 2014 2016 2018 2020

Po

pula

tio

n inde

x

0

20

40

60

80

100

120

140

160

Year

1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020

Num

be

r o

f bre

edin

g p

air

s

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

Year

1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020

Num

be

r o

f m

ale

s

0

50

100

150

200

250

300Lista Jæren

Norge (årlege hekkefugltellingar)Norge (hekkefugltellingar i jordbrukslandskapet)

Mogelege årsaker til tilbakegangen (Europa)

Intensivering i landbruket og degradering av hekkehabitater har fått mykje av skylda:

• Overgang frå høyproduksjon til siloslått – tett grasvekst (Finland, Sverige)

• Overgang frå grasproduksjon og beitedyr til kornproduksjon (→meir maskinelt arbeid)

• Tap av fuktig grasmark (drenering osv. – 82 % nedgang i oversvømte grasmarker i Danmark 1990 – 1992)

• Opphør av beite og deretter gjengroing (f. eks. Finland)

• Spreiing av mais som avling

• Nye gras-sortar som veks fortare og tettare(mindre tid til ruging og oppvekst av ungar)

• Plantasjar og trerekker (skjul for predatorar)

• Bruk av sprøytemiddel (glyfosat dødeleg for meitemarken)


Mogelege årsaker til tilbakegangen (Norge)

Driftsformer truleg viktig også i Norge, men:

- Vipebestanden auka heilt fram til ca. 2000, intensivering av jordbruket har skjedd gradvis

- Nedgangen har skjedd over heile landet, og ikkje berre der jordbruket er intensivt

Andre mogelege årsaker:

- Kalde vintrar (f.eks. 2009/2010 og 2010/2011)

- Jakt (Frankrike, Italia, Hellas, Spania)

- Predasjon (kunstig høge bestandar av raudrev, grevling)

Predasjon

Europeiske studier har vist:

- Tyskland: Nattaktive pattedyr (raudrev) viktigaste predatorar på vipeungar

- Nederland: Gråhegre, musvåk, kråke og røyskatt viktigst

- Norge: Ukjend (raudrev truleg viktig, kråke, måker, grevling, mår, huskatt, ramn, vandrefalk, trane osv.)


Predasjon• Lite talmateriale på utvikling i predatorbestandar i

viktige vipeområde i Norge

• Veit at predatorar er eit trugsmål, men ikkje kva predatorar som tar flest viper (truleg store variasjonarmellom område), og kor mykje desse har å seie for bestandsutviklinga

Britisk studium:

• Predatorkontroll effektivt berre dersom det er mykjepredatorar

• Viktig med innsats over tid

• Kontroll av kråkefugl vanskeleg

(Bolton, M., Tyler, G., Smith, K. & Bamford, R. 2007. The impact of predator control on lapwing Vanellus vanellus breeding success on wet grassland nature reserves. Journal of Applied Ecology, 44: 534-544.)

Kva er «normalt»?

• Vanskeleg å snakke om ein normalsituasjon for vipa i Norge

• Jordbruket har utan tvil gitt større areal med potensielle hekkeområde

• Naturlege svingningar osv.

• Likevel eit felles ansvar å ta vare på natur og dyreliv, og sørge for at naturleg førekomande artar har dei beste mogelege føresetnadenefor å oppretthalde levedyktige bestandar.

Nokre mogelege (?) tiltak

• Merking av reir og omsyn ved gjødsling/slått

• Vårharving/-pløying (vipestripe – må vere einetablert hekkeplass)

• Predatorkontroll (raudrev gir truleg størst effekt)

• Redusere leplantefelt o.l.

• Avgrense sprøytemiddelbruk (f.eks. i særleg viktige område, kantsonar e.l.)

• Tilgang på område for næringssøk for ungar

• Fuktigheit – smådammar e.l.?

• Behalde kantsonar

• Heterogene avlingar – og bevaring av fuktige restareal


Takk for meg!


Documents

Foto: Frode Falkenberg Vipa sitt liv og virke · Vipe Vanellus vanellus 28 –31 cm (vingespenn 67 –87 cm) 128 –330 g Snittalder er 3,5 år –høgaste målte alder 24,5 år