Upload
others
View
4
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Miek Smilde
6
‘Framen zonder woorden is lastig’ Interview met Hans de Bruijn
Hans de Bruijn (1962) is hoogleraar bestuurskunde
aan de Technische Universiteit Delft. Hij studeerde
rechten en politicologie en promoveerde in 1990 op
de toepassing van economische subsidies. In dagblad
Trouw schrijft hij wekelijks een column over framing.
Framing is een techniek die politici, journalisten,
reclamemakers, maar ook beleidsmakers en onder-
nemers vaak gebruiken om via woorden en beelden
bepaalde gevoelens op te roepen waardoor ze onze
kijk op de werkelijkheid beïnvloeden.
49
R E F L E C T I E I N H E T
L A AT M O D E R N E L E V E N
Tenachon__43_Sep19_Binnen_05.indd 49 16-07-19 13:05
T EN AC H O N • TO R A I N D E W E S T ER S E C U LT U U R #43 • S EP T E M B ER 2019
50
RE
FL
EC
TIE
IN H
ET
LA
AT
MO
DE
RN
E L
EV
EN
SO C IALE WERKEL I JKHE ID
Taal benoemt een werkelijkheid, maar construeert die ook. Woorden
kunnen een werkelijkheid in zichzelf zijn. Of het nou over water, de
opwarming van de aarde of cyber gaat, alle technische ontwikkelingen
zijn ingebed in een sociale werkelijkheid. Als er een nieuwe brug wordt
aangelegd, gaat het niet alleen over de manier waarop die brug wordt
gebouwd, maar ook over het lokale bestuur, bewoners die geïnformeerd
moeten worden, of over samenwerking tussen publieke en private
partijen. Op vrijwel alle technische universiteiten lopen daarom sociale
wetenschappers rond om de sociale werkelijkheid te duiden en te
analyseren. Die werkelijkheid is vaak ambigu – is niet wat ze op het
eerste gezicht lijkt. Als wetenschap relevant moet zijn voor de werke-
lijkheid – en dat is een van de uitgangspunten van veel wetenschappe-
lijk onderzoek – is samenwerking tussen de verschillende disciplines
noodzakelijk. Dat bedoel ik ook met ambigu: de werkelijkheid van de
ingenieur is vaak een andere dan die van de lokale bestuurder.
G E VO EL SWA ARDE
Die ambiguïteit komt heel sterk tot uitdrukking in woorden.
Framing is een techniek waarbij door middel van woorden snel een
bepaald beeld kan worden geschetst van de manier waarop iemand
de werkelijkheid wil zien. En vooral ook hoe anderen die werkelijk-
heid moeten zien. Als in Barendrecht een grote CO2-opslag wordt
gerealiseerd, gebruiken tegenstanders niet voor niets het woord
CO2-bom. Daarmee wordt een heel complex proces teruggebracht tot
een eenvoudig te begrijpen gevoel: de opslag moet er niet komen, want
die is gevaarlijk. Veel woorden die dagelijks in het nieuws verschijnen,
hebben zo’n emotionele lading. Groningen is een wingewest. Er komt
een tsunami van vluchtelingen op ons af. De gevestigde politieke
partijen vormen een partijkartel. Al die woorden hebben een
gevoelswaarde. Framing gaat over de manier waarop mensen die
gevoelswaarde gebruiken om hun boodschap over te brengen.
DE VERHALEN
Mijn belangstelling voor framing ontstond tijdens de campagne
van Barack Obama in 2008. Zijn speeches waren fenomenaal en ik
las zijn toespraken met bijzondere belangstelling. Ik ontdekte al
Tenachon__43_Sep19_Binnen_05.indd 50 16-07-19 13:05
T EN AC H O N • D E K R AC H T VA N W O O R D EN
51
RE
FL
EC
TIE
IN H
ET
LA
AT
MO
DE
RN
E L
EV
EN
snel dat hij gebruikmaakte van een paar technieken om zijn boodschap
over te brengen. Wilders doet dat ook. Hij brengt de werkelijkheid terug
tot een simpel te begrijpen verhaal waarin hij sterk op de emotie speelt.
Hoe ingewikkelder de samenleving, hoe groter de behoefte is aan sense
and simplicity: eenvoudig te begrijpen taal met een sterke emotionele
lading.
Op zich is dat fenomeen niet nieuw, framing
is zo oud als de wereld zelf. Het scheppingsver-
haal is één groot frame waarin gebruik wordt
gemaakt van een heel oude techniek, name-
lijk die van slachtoffer-schurk-held. Adam is
het slachtoffer van Eva, die op haar beurt weer
slachtoffer is van de slang. Religieuze en mytho-
logische verhalen barsten van dit soort frames.
Het zijn oerverhalen die volgens een vast
stramien worden verteld. Neem het verhaal van
Job: hij was rijk, hij viel diep en kwam gelouterd terug. Vaak zit in dat
soort verhalen ook een zekere ambiguïteit. Koning David wordt voor-
gesteld als een groot leider, maar was ook een rokkenjager die het met
de huwelijkse trouw niet zo nauw nam en het had voorzien op de vrouw
van een van zijn officieren. Voorstanders van president Trump hebben
dat verhaal weleens gebruik om zijn seksuele escapades te vergoelijken.
Zo van: niemand is een heilige en dan kun je toch een groot leider zijn.
Mozes leidde zijn volk naar het beloofde land met een gevoel van: ‘let
my people go’. Voorstanders van Brexit hebben de kiezers eenzelfde
soort beloofd land voorgespiegeld, inclusief het ‘let my people go’,
terwijl de praktijk vele malen ingewikkelder is.
FR A MIN G G EFR A MED
Alle frames refereren aan bepaalde waarden. In de VS gebruiken
vooral republikeinen de woorden illegal immigrants, waarmee ze
suggereren dat het eigenlijk om criminelen gaat. Democraten daaren-
tegen hebben het vaak over undocumented workers. Wie het heeft over
family reunification refereert aan een internationaal recht op gezins-
hereniging. Wie het heeft over chain migration zet een beeld neer van
hordes immigranten die met opa’s, oma’s, nichten en neven het land
bestormen. Het morele oordeel over framing kan op zich ook weer
Woorden kunnen een werkelijkheid in zichzelf zijn
Tenachon__43_Sep19_Binnen_05.indd 51 16-07-19 13:05
T EN AC H O N • TO R A I N D E W E S T ER S E C U LT U U R #43 • S EP T E M B ER 2019
52
RE
FL
EC
TIE
IN H
ET
LA
AT
MO
DE
RN
E L
EV
EN
worden geframed. Sommige mensen zeggen dat framing heel goed is
voor het debat: je zet een duidelijk beeld neer, waar een opponent zijn
of haar eigen beeld tegenover kan zetten. Dat scherpt de argumenten.
Een ander zal zeggen dat framing de werkelijkheid geweld aan doet
door ingewikkelde zaken te eenvoudig voor te stellen. Je kunt ook
vinden dat je de morele plicht hebt om te framen als je bepaalde doelen
wilt bereiken. Als je ervan overtuigd bent dat klimaatmaatregelen
nodig zijn om de aarde te redden, moet je uitkijken voor een frame vol
apocalyptische beeldspraak – dat schrikt mensen af. Hell does not sell.
Wat ook goed werkt is het overnemen van het frame van een ander.
Iemand van GroenLinks haalt een VVD’er de wind uit de zeilen als hij
het heeft over duurzaam ondernemerschap van mensen die willen in-
noveren en daarvoor ook risico’s nemen. Dat was een van de technieken
die Obama veel toepaste. Bij de invoering van Obama-care sprak hij
voortdurend in termen die uit het Republikeinse kamp kwamen: con-
currentie, markt, prijs, klanten. Hij wees erop dat de verzekeringsmarkt
in 34 staten voor 75 procent in handen was van slechts vijf verzekeraars
en dat zonder concurrentie de prijs omhoog zou gaan en de kwaliteit
omlaag. Dat was een stokpaardje van de Republikeinen, iets waar ze
dus niet tegen konden zijn.
P O L I T I EK TA ALG EBRU IK
Veel mensen hebben de neiging politieke framing te veroordelen,
maar in feiten framen we allemaal. Alles is framing. Ik heb geen zen-
dingsdrang, maar vind het wel leuk om in mijn columns in Trouw de
lezers dat perspectief mee te geven. Hoe we, door onze woordkeuze
alleen al, onszelf en onze toehoorders in een bepaalde richting duwen.
Natuurlijk is het politieke taalgebruik vaak veel te simpel. Neem Brexit
maar weer als voorbeeld. De Britten konden
kiezen tussen remain en leave. Zo plat is de
werkelijkheid niet. Als het ‘wat’ te moeilijk is
om uit te leggen, kiezen we sneller voor ‘wie’. De
afspraken die Theresa May gemaakt heeft met
de EU gingen minder ver dan velen hadden ge-
hoopt. Dus richtten haar tegenstanders zich op
haar persoonlijk, als brenger van de boodschap.
Elk woord is een tweesnijdend zwaard
Tenachon__43_Sep19_Binnen_05.indd 52 16-07-19 13:05
T EN AC H O N • D E K R AC H T VA N W O O R D EN
53
RE
FL
EC
TIE
IN H
ET
LA
AT
MO
DE
RN
E L
EV
EN
Brexit is oké, maar May niet. Zulke simpele boodschappen vreten de
mensen graag.
TAL I G FEN OMEEN
Framen zonder woorden is lastig, het is een talig fenomeen. Hoewel
lichaamstaal en de manier waarop iemand een boodschap brengt wel
invloed hebben. Laat twee mensen precies dezelfde tekst voordragen,
alleen de een op een masculiene en de ander op een feminiene manier.
Dat levert twee keer een volstrekt ander verhaal op, terwijl de woor-
den precies hetzelfde zijn. Woorden op zichzelf zijn nooit waardenvrij.
Opvallend vond ik het bericht dat bij orkanen die vrouwennamen
hebben vaak meer dodelijke slachtoffers vallen dan bij orkanen met
mannennamen. De veronderstelling is dat mensen een naam als Dolly
als minder bedreigend ervaren. Als John op je af komt, pak je je biezen,
als Dolly eraan komt, zal het wel meevallen.
FEELG O O DWO O RDEN
Elk woord is een tweesnijdend zwaard. Een rijke taal waarin vol-
doende woorden zitten om de complexiteit van de werkelijkheid tot
uiting te brengen, helpt om meer begrip te krijgen voor ingewikkelde
vraagstukken. Het gevaar van ontlezing is dat mensen een mindere
woordenschat tot hun beschikking krijgen. Dat kan leiden tot een
steeds plattere boodschap, zeker in de politiek. Als de taal verarmt,
verarmt ook het vermogen om goed tot uitdrukking te brengen hoe
complex de werkelijkheid is. Daarom vind ik het goed om op de uni-
versiteit vakken in het Nederlands te blijven aanbieden, plain English
is vaak nogal beperkt.
Er worden veel nieuwe woorden verzonnen, zeker in de hoek van
de managementstudies. Nieuwe woorden suggereren vaak dat het
uiteindelijk toch goed zal komen, al is een project in het verleden
mislukt. Als we nu maar smart gaan werken, komt het goed. Als we het
probleem agile aanpakken, komt die cultuurverandering wel tot stand.
Het gebruik van feelgoodtaal, vaak in bijvoeglijke naamwoorden, heeft
hetzelfde effect. We willen excellente onderzoekers. Een krachtige
democratie. Integraal beleid. Zulke bijvoeglijke naamwoorden geven
een tekst een zekere onaantastbaarheid. Niemand is tegen een
Tenachon__43_Sep19_Binnen_05.indd 53 16-07-19 13:05
T EN AC H O N • TO R A I N D E W E S T ER S E C U LT U U R #43 • S EP T E M B ER 2019
54
RE
FL
EC
TIE
IN H
ET
LA
AT
MO
DE
RN
E L
EV
EN
krachtige democratie of tegen integraal beleid. Die feelgoodwoorden
beloven ons een soort paradijs – en daar verlangen we naar.
J EUK WO O RDEN
We hebben een hekel aan ambtenarentaal of managementspeech.
Maar het is gewoon moeilijk om een land te besturen of een onderne-
ming te leiden en we hebben weinig woorden om die ingewikkeldheid
goed tot uiting te brengen. Dat leidt tot woordinflatie. Jeukwoorden,
zoals sommige mensen menen. Maar ook dat is een frame. Waarom
ergeren we ons wel aan woorden als veerkracht, agility of adaptief
vermogen en niet aan woorden als verlossing, troost, verzoening? Daar-
over moet je ook even nadenken, voordat je de diepere betekenis ziet.
‘Het woord is vlees geworden’ (Joh. 1:14) – dat is ook wollig taalgebruik,
maar je kunt er juist daardoor een diepe betekenis aan geven.
Tenachon__43_Sep19_Binnen_05.indd 54 16-07-19 13:05