Mgr Łukasz Gładysiak

Pierwsza siła Republiki Weimarskiej.

Freikorps w latach 1918-1920

Koniec roku 1918 dla Europy stanowił czas szczególny. Trwająca przez ostatnie

cztery lata wojna, która swym zasięgiem objęła niemal wszystkie państwa Starego

Kontynentu, przyczyniła się do narodzin nowego, nowoczesnego porządku, mającego raz na

zawsze zażegnać niebezpieczeństwo konfliktu zbrojnego1.

Szczególne miejsce przypadło w zreorganizowanym świecie krajowi jednogłośnie

obarczonemu całkowitą odpowiedzialnością za wywołanie zmagań globalnych. Zmęczone

długotrwałym wysiłkiem wojennym społeczeństwo niemieckie, zarówno jak mniejszość

polityczna roku 1914, usiłująca po abdykacji cesarza Wilhelma II Hohenzollerna, przejąć

stery polityki, zdawało się nie podzielać nastrojów wracającej z frontu armii i bez większej

inicjatywy oczekiwało na decyzję zwycięzców. Jednocześnie w dawnej II Rzeszy coraz

chętniej chłonięto idee napływające zza wschodnich granic, a hasła walki klasowej

proletariatu, mającej ostatecznie przynieść światu pokój wkrótce znaleźć miały wielu

zwolenników2. Największą aktywnością w zakresie krzewienia propagandy lewicowej

wykazywały się dwie organizacje, rodowodem sięgającej jeszcze czasów działań wojennych.

Powstały w roku 1916 Związek Spartakusa (Spartakusbund), otwarcie optował za

wywołaniem rewolucji i, wzorem Rosji, przejęciem władzy przez komunistów. Podobny

sposób reorganizacji politycznej państwa przewidywała, wyłoniona z szeregów lojalnej

wobec dworu berlińskiego Socjalistycznej Partii Niemiec (Sozialistische Partei Deutschland –

                                                            1 W ocenie dyplomacji państw sprzymierzonych skutek osiągnięty w listopadzie 1918 roku traktowano w kategorii sukcesu. Stworzenie, wydawałoby się ostatecznego, monoblokowego porządku światowego miało być gwarantem pokoju wieczystego, a podpisanie porozumień wersalskich uznano za koniec ostatniej z wojen. 2 Jurado Carlos, The German Freikorps 1918-1923, Oksford 2001, s. 3-4.

1

SPD), frakcja określająca się mianem Niezależnej Socjalistycznej Partii Niemiec

(Unabhängige Sozialistische Partei Deutschland – USPD).

Pierwszym aktem lewicowego zrywu w Cesarstwie Niemieckim stała się rewolucja

marynarzy kilońskich. W odpowiedzi na rozkaz, mającego stanowić demonstrację sił, wyjścia

w morze Hochseeflotte, na okrętach doszło do buntu, który 3 listopada objął cały port, a z

czasem rozszerzył się także na inne miasta północnej części kraju w tym Bremę, Hamburg i

Lubekę. W szybkim tempie władzę na ogarniętym zamieszkami terenie sprawować zaczęły

Rady Robotniczo-Marynarskie, a sądy doraźne wydały szereg wyroków śmierci na

stawiających opór, a zatem lojalnych wobec prawowitej władzy, oficerów i żołnierzy.

Równocześnie stworzono lewicowe ramię zbrojne w postaci Dywizji Marynarki Ludowej

(Volksmarine Division), które podzielono na samodzielne zgrupowania i nakazano przy

pomocy oręża krzewić rewolucję w regionie3.

Opanowanie ulic Kilonii przez bojówki komunistyczne wywołało niemal

natychmiastową reakcję władz miasta, która nota bene przypieczętowała rozłam niemieckiej

lewicy. Z inicjatywy burmistrza, a zarazem jednego z przywódców Socjalistycznej Partii

Niemiec – Gustava Nosskego, przeciwko marynarzom wyprowadzono przybyłe do portu

jednostki frontowe. Przyniosło to jednak efekt odwrotny od spodziewanego, gdyż zmęczeni

długotrwałym i zdaniem wielu bezpodstawnym4 odwrotem żołnierze nie zamierzali

kierować broni w stronę rodaków. Odnotowano także wiele przypadków fraternizacji i

zasilenia rebeliantów przez regularne formacje byłej armii cesarskiej. Trudnej sytuacji

powstrzymać nie potrafiła również, powołana spośród wiernych władzom w Berlinie

członków Kaiserliche Marine, tak zwana Żelazna Brygada (Eiserne Brigade)5.

Pięć dni po wybuchu buntu na północy państwa płomień rewolucji wzniecony został

także na jego alpejskiej rubieży – 8 listopada 1918 roku komuniści zmusili do ustąpienia

bawarską dynastię Wittelsbachów. Dzień później, wobec braku możliwości opanowania

sytuacji politycznej, o azyl na terytorium Holandii poprosił Wilhelm II jednocześnie składając

koronę cesarską. II Rzesza przestała istnieć. Jeszcze tej samej doby Sekretarz Stanu w rządzie

kanclerza Maksymiliana Badeńskiego, Philippe Scheidemann proklamował narodziny

                                                            3 Diehl James, Paramilitary Politics in Weimar Germany, Bloomington 1977, s. 86. 4 Przekonanie to podzielała znakomita większość członków armii wracających zwłaszcza z frontu wschodniego. Potwierdzając tezę powoływano się na fakt, iż Niemcy nie utraciły na rzecz nieprzyjaciela ani skrawka terytorium jakie znajdowało się w ich rękach w chwili wybuchu I wojny światowej. Rozkaz o odwrocie przez wielu uznawany był za zdradę wywołaną pobudkami politycznymi. Wywołało to niechęć do legalnych władz państwowych i odmowę wykonania wydawanych przez nią rozkazów oraz zasilenie przez weteranów licznych bojówek tworzonych w okresie powojennych zawirowań. Thomas Robert, Handbuch zur Geschichte der Deutschen Freikrops, BDMW, s. 65. 5 Jurado C., The German…, s. 7. 

2

Republiki Niemieckiej z przewodniczącym SPD – Friedrichem Ebertem na czele.

Jednocześnie jeden z przywódców Związku Spartakusa – Karl Liebknecht, z balkonu Pałacu

Cesarskiego w Berlinie ogłosił powstanie Niemieckiej Republiki Socjalistycznej6.

Wobec zagrożenia wojną domową niezbędnym okazało się pozyskanie przez Rząd

Tymczasowym Republiki Niemieckiej zdecydowanej większości kręgów wojskowych. W

tym celu 10 listopada zawarto traktat pomiędzy prezydentem a, sprawującym od niedawna

funkcję szefa sztabu, zastępcą współautora zwycięstwa pod Tannenbergiem – Ericha

Ludendorffa, generałem Wilhelmem Grönerem. W myśl porozumienia wracające do kraju

formacje frontowe włączone miały zostać w skład sił zbrojnych tworzonych pod egidą

prawowitych władz7. Nieco ponad dwa tygodnie później, dwudziestego siódmego dnia

miesiąca, wydano rozkaz powołujący do życia ochotnicze zgrupowania wierne Rządowi, a

także zezwolono na tworzenie kół kombatanckich8. Z początkiem grudnia wszystkich

ochotników gotowych walczyć w obronie nowego państwa niemieckiego zebrano w ramach

Jednostek Obrony Republiki (Republikanische Schu tztruppe), a dwunastego dnia ostatniego

miesiąca 1918 roku sztab wysunął projekt zjednoczenia wszystkich miejskich pododdziałów

milicyjnych w tak zwane Ochotnicze Ludowe Siły Zbrojne (Freiwillige Volkswehr). Po

drugiej stronie politycznej barykady ulokowały się wierne Związkowi Spartakusa Żołnierskie

Siły Zbrojne (Soldatenwehren)9. Gdy, podczas zwołanego niedługo później w Berlinie

kongresu oponenci polityczni nie zdołali dojść do porozumienia, a stronnicy Karla

Liebknechta oraz wtórująca im USPD otwarcie zapowiedzieli wzniecenie rewolucji, nad

wycieńczonym wysiłkiem Wielkiej Wojny państwem zawisło widmo nowego konfliktu, tym

razem o charakterze wewnętrznym.

W chwili gdy rozbita na dwa zwalczające się obozy lewica prowadzić zaczęła

intensywną mobilizację, na arenie post-cesarskich Niemiec pojawiła się nowa siła, która

niebawem całkowicie zdominowała sferę militarną Republiki.

                                                            6 Vincent Paul, A Historical Dictionary of Germany’s Weimar Republic 1918-1933, Westport 1997, s. 284. 7  Pierwszą grupą na jaką zwrócono uwagę mieli być członkowie, uchodzących za elitarne, jednostek szturmowych – Stosstruppen, których miano efektywnie wykorzystać zwłaszcza w przypadku konieczności prowadzenia walk w warunkach miejskich. Ewidentnym błędem, który legł u podstaw wspomnianego traktatu było przeświadczenie o zwartym charakterze pododdziałów wracających z frontu i ich bezwzględnej dyscyplinie. Drury Ian, German Stormtrooper 1914-1918. Weapons Armour Tactics, Londyn 1995, s. 53. 8 Efektem tego stały się narodziny, 24 grudnia 1918 roku, pierwszej w powojennych dziejach Niemiec organizacji zrzeszającej weteranów z co najmniej półrocznym stażem wojennym – Związku Żołnierzy Frontowych Stalowy Hełm (Bund des Frontsoldaten Stahlhelm), na którego czele stanął Franz Seldte. Ciekawostkę stanowił fakt, iż początkowo dopuszczała ona do swych szeregów także członków lewicy oraz mniejszości narodowych, w tym Żydów. Jej radykalizacja nastąpiła dopiero w 1920 roku. Jurado C., The German…, s. 6. 9 Waite Robert, Vanguard of Nazism: The Free Corps Movement in Postwar Germany 1918-1923, Cambridge 1952, s. 49-50. 

3

Geneza Wolnych Korpusów (Freikorpsen) bez wątpienia sięgała doby napoleońskiej,

kiedy to w roku 1813 z inicjatywy majora Adolfa Lützowa w Rogowie Sobóckim na Dolnym

Śląsku, spośród studentów Uniwersytetu Wrocławskiego stworzono ochotniczą formację

paramilitarną mającą prowadzić wojnę podjazdową przeciwko Francuzom. Część historyków

dopatruje się jednak ich początków jeszcze wcześniej wskazując na okres wojny

siedmioletniej (1756-1763 rok), a nawet na wieki średnie, powołując się na fakt powoływania

przez suwerenów chorągwi rycerskich mających reagować w wypadku kryzysu lokalnego10.

W roku 1918 powyższa tradycja odrodzona została w kręgach wojskowych przekonanych po

pierwsze o bezzasadności złożenia broni i ciosie w plecy (Dolchstoss) zadanym armii przez

polityków, po drugie – ryzyku całkowitego upadku państwa, którego ochrona stanowiła

patriotyczny obowiązek każdego członka sił zbrojnych, w efekcie rewolucji komunistycznej.

Nie bez znaczenia przy formowaniu jednostek ochotniczych o charakterze konserwatywnym

okazał się również stosunek zbuntowanej części armii do kadry dowódczej – przede

wszystkim rażące naruszanie dyscypliny oraz zabójstwa na przełożonych, jak i problem

kryzysu gospodarczego, zwłaszcza głodu wywołanego, kontynuowaną pomimo zakończenia

działań wojennych, blokadą kontynentalną Niemiec11.

Pierwszą jednostką wypełniającą znamiona Wolnego Korpusu powołaną po

zakończeniu I wojny światowej stała się, utworzony 6 grudnia 1918 roku w Paderborn przez

dowódcę 214 Dywizji Piechoty – generała Ludwiga von Maerckera Ochotniczy Krajowy

Korpus Strzelców (Freiwilligen Landesjägerkorps). W jego skład weszli przede wszystkim

żołnierze trzech pułków piechoty: 50, 358 oraz 360, a także część weteranów, która znajdując

się w zasięgu oddziaływania dowództwa wyraziła, potwierdzoną przysięgą na wierność

Rządowi Tymczasowemu, chęć podjęcia walki z bojówkami komunistycznymi12. W krótkim

czasie liczącą kilkuset ochotników jednostkę poddano intensywnemu szkoleniu, jednocześnie

wprowadzając reformy, które w kolejnych miesiącach inspirować miały naśladowców

generała. W pierwszej kolejności odrzucono tradycyjny podział broni głównych tworząc

pododdziały mieszane, których dowódcom powierzono niemal nieograniczony zakres

kompetencji w zakresie działań improwizowanych. Niebagatelną rolę odegrał również fakt,

iż, wbrew ustalanemu przez dziesiątki lat kanonowi zachowań w armii, duży nacisk położono

                                                            10 Lumsden Robin, Himmler’s Black Order. A History of the SS 1923-1945, Phoenix Mill 1997, s. 2. 11 Jurado C., The German…, s. 10. 12 Waite R., Vanguard of…, s. 59.

4

na zrównanie praw i zacieśnienie więzów między dowództwem a podkomendnymi, co miało

zaowocować zwiększeniem efektywności w polu13.

Pomysł dowódcy 214 Dywizji Piechoty szerokim echem odbił się na całym obszarze

dawnego Cesarstwa Niemieckiego. Wkrótce również w innych regionach tworzyć zaczęto

formacje zbrojne gotowe skierować oręż przeciwko rewolucji komunistycznej i przywrócić

dawnego ducha, niesłusznie uznanej za pokonaną, Rzeszy. Do końca grudnia 1918 roku

powstało kilkanaście Freikorpsów. Formacje zrodzone w tym okresie, których czas i miejsce

formowania oraz dowódców częściowo udało się ustalić przedstawia Tabela 1.

Tabela 1. Wolne Korpusy sformowane w grudniu 1918 r. (porządek alfabetyczny) Czas

sformowania

Miejsce

sformowania

Dowódca

3. Marine Brigade ?.12.1918 r. Kilonia kpt. Wilfried von Löwenfeld

Abteilung Heuck ?.12.1918 r. Beckum nieznany

Abteilung Pavel ?.12.1918 r. Werne nieznany

Detachement Hülsen 26.12.1918 r. nieznane gen. von Hülsen

Deutsche Schutz Division ?.12.1918 r. nieznane gen. von Wissel

Garde Kavallerie Schützen

Division

?12.1918 r.

nieznane

gen. Heinrich von Hoffmann

Freikorps Hasse 25.12.1918 r. Marburg nieznany

Freikorps Held ?.12.1918 r. nieznane gen. von Held

Freikorps Lichtschlag 14.12.1918 r. Münster kpt. Otto Lichtschlag

Freikorps Paulssen 10.12.1918 r. nieznane por. Hans Paulssen

Freikorps Potsdam ?.12.1918 r. Berlin mjr von Stephani

Freikorps Reinhard ?.12.1918 r. nieznane płk Reinhard

Freischützenkorps Meyn ?.12.1918 r. Westerwald nieznany

                                                            13 Jones Nigel, Hitler’s Heralds – The Story of the Freikorps 1918-1923, Londyn 1987, s. 27.

5

Chrzest bojowy pierwsze Wolne Korpusy przeszły jeszcze przed końcem 1918 roku.

23 grudnia wierna Związkowi Spartakusa Volskmarine Division wkroczyła do Berlina i po

zajęciu budynku Komendantury oraz Pałacu, gdzie zainstalowano sztab jednostki, przystąpiła

do oblężenia siedziby Rządu Tymczasowego. Skierowani przeciwko siłom komunistycznym

żołnierze Republikanische Schutztruppen pod nieudanym szturmie Stajni Cesarskich w dniu

wigilii Bożego Narodzenia, przystąpili do odwrotu pozostawiając członków władz niemal bez

jakiejkolwiek ochrony14. Równocześnie na ulicę stolicy Brandenburgii wyszli członkowie

Niezależnej Socjalistycznej Partii Niemiec. Szala zwycięstwa przechylać zaczęła się na stronę

komunistów. Cztery dni po wybuchu rewolucji berlińskiej, Gustav Nosske, piastujący od

niedawna urząd ministra obrony, nakazał ściągnąć do miasta wszystkie istniejące wówczas

Wolne Korpusy15, które od połowy miesiąca, na podstawie umowy delegacji rządowej z

generałem Ludwigiem von Maerckerem z dnia 12 grudnia, stanowiły integralny element

wsparcia wojsk Republiki16.

W pierwszych dniach stycznia 1919 roku na przedmieściach Berlina pojawiły się dwa

spośród trzynastu Freikorpsów przeznaczonych do pacyfikacji sił komunistycznych – Garde

Kavallerie Schützen Division oraz Freiwilligen Landesjägerkorps. Przegląd ostatniej

czwartego dnia miesiąca odebrali wspólnie Gustav Nosske oraz Friedrich Ebert17. W

odpowiedzi na mobilizację strony rządowej Związek Spartakusa, przekształcony w noc

sylwestrową 1918 roku w Komunistyczną Partię Niemiec (Komunistische Partei Deutschland

– KPD), przeprowadził ulicami miasta manifestację w wyniku której w centrum zgromadziło

się około siedmiuset tysięcy zwolenników skrajnej lewicy. 6 stycznia osiem zebranych pod

Berlinem Wolnych Korpusów oficjalnie uznano za legalną siłę zbrojną Republiki Niemieckiej.

Cztery dni później zajęły one pozycje wyjściowe na przedmieściach18. 11 stycznia rozpoczął

się szturm dzielnicy rządowej, w wyniku którego, po dwudziestu czterech godzinach walk

ulicznych komuniści ustąpili pola. Przez trzy następne dni wydzielone zgrupowania jednostek

rządowych przystąpiły do aresztowania pozostałych w Berlinie rebeliantów, a 15 stycznia

1919 roku pododdział pochodzący z grupy generała Heinricha von Hoffmanna, dowodzony

przez kapitana Waldemara Pabsta aresztował i przeprowadził egzekucję dwóch czołowych

                                                            14 Vicent P., A Historical…, s. 136 15 Jurado C., The German…, s. 8. 16 Vicent P., A Historical…, s. 140. 17 Wówczas, będący pod wrażeniem dyscypliny oraz determinacji podwładnych Ludwiga von Maerckera minister obrony powiedzieć miał: możemy spać spokojnie, od teraz wszystko będzie dobrze. Jones N., Hitler’s Heralds…, s. 39. 18 Diehl J., Paramilitary Politics…, s. 103.

6

postaci KPD – Karola Liebknechta oraz Róży Luksemburg19. Dziewiętnastego dnia miesiąca,

poprzez zwycięstwo w wyborach, Socjalistyczna Partia Niemiec utrzymała ster legalnej

władzy i, w związku z ciągłym zagrożeniem ze strony ultralewicowych bojowników,

zdecydowała się na przeniesienie stolicy państwa do Weimaru. Do ochrony władz skierowano

grupę stu dwudziestu żołnierzy i dwóch oficerów wywodzących się z Ochotniczego

Krajowego Korpusu Strzelców. Wkrótce po przybyciu na miejsce zostali oni zaatakowani i

uwięzieni przez zgrupowanie komunistów, co w błyskawicznym tempie wywołało

wzmocnienie garnizonu ochrony do siedmiu tysięcy ludzi. 20 stycznia 1919 roku pozostałe

siedem Freikorpsów wycofano z Berlina20.

Pacyfikacja stolicy cesarskiej i ostateczny sprawdzian efektywności Wolnych

Korpusów na polu bitwy wywołał z początkiem trzeciego miesiąca istnienia Republiki

Niemieckiej masowy rozrost tego typu formacji w całym kraju. Do końca marca 1919 roku

gotowość stania na straży porządku wewnętrznego, jak również, w razie potrzeby,

wystąpienia przeciwko zagrożeniu płynącemu z zagranicy21 wyrażało kilkaset ugrupowań –

największe spośród nich, wraz z możliwą do ustalenia datą i miejscem sformowania

przedstawia Tabela 2. Poczynania te spotkały się w olbrzymią aprobatą władz państwa, stale

mierzących się z problemem stworzenia jednorodnej, zdyscyplinowanej, a przede wszystkim

zdolnej do prowadzenia efektywnych działań siły zbrojnej. Aby pozyskać dowódców

poszczególnych zgrupowań konserwatywnych zdecydowały się one nawet na, ryzykowny z

punktu widzenia walczącej z efektami niedawnego wysiłku wojennego gospodarki krok, w

postaci jednorazowej donacji na rzecz Wolnych Korpusów w wysokości pięciuset milionów

marek22. Fakt ten w dużej mierze przyczynił się do napływu nowej fali ochotników

sprawiając, iż w kwietniu 1919 roku w ponad dwustu pięćdziesięciu Freikorpsach

zgromadzono około siedemdziesięciu tysięcy ludzi, jak również powołano pierwszą jednostkę

w sile korpusu, w której skład weszła, zasłużona w bojach berlińskich, Garde Kavallerie

Division generała Heinricha von Hoffmana oraz grupa bojowa zebrana przez owianego

                                                            19 Thomas R., Handbuch zur…, s. 110. 20 Jurado C., The German…, s. 9-10. 21 Podejmowanie kwestii zabezpieczenia przed agresją z zewnątrz nabrało znaczenia w związku z faktem, iż z początkiem roku 1919 nad Europą Środkowo-Wschodnią zawisło widmo eksportu rewolucji rosyjskiej. Rosnąca w siłę Armia Czerwona nie zamierzała zaprzestać na wprowadzaniu nowego porządku na rdzennych terytoriach dawnego imperium carów, a rozruchy komunistyczne sparaliżowały Wiedeń, Budapeszt i wiele innych miast dawnych Austro-Węgier. Rola obronna Freikorpsów odnosiła się także do toczącej się od zimy 1918 roku walki o ostateczny kształt granicy państwowej na wschodzie. Waite R., Vanguard of…, s. 76. 22 Lumsden R., Himmler’s Black…, s. 4.

7

legendą dowódcę wojsk cesarskich walczących w Niemieckiej Afryce Wschodniej – generała

Paula von Lettow-Vorbecka23.

Tabela 1. Wolne Korpusy sformowane w grudniu 1918 r. (porządek alfabetyczny) Czas sformowania Miejsce sformowania

2. Marine Brigade ?.01.1919 r. Wilhelmshaven

Freikorps Erlangen ?.04.1919 r. Erlangen

Freikorps Eulenburg 15.01.1919 r. Poczdam

Freikorps Faupel ?.01.1919 r. Zgorzelec

Freikorps Hacketau 18.03.1919 r. Recklingshausen

Freikorps Hindenburg 13.02.1919 r. Kołobrzeg

Freikorps Oberland ?.01.1919 r. Monachium

Freikorps Röder 3.01.1919 r. Zossen

Freikorps Thüringen 20.02.1919 r. Erfurt

Oberschlesisches Freiwilligenkorps 23.01.1919 r. Gliwice

Oberschlesisches Landesjägerkorps 23.01.1919 r. Gliwice

Wyparcie komunistów z Berlina nie oznaczało zakończenia zmagań o odzyskanie

kontroli nad zrewolucjonizowanymi częściami dawnej II Rzeszy. W myśl prowadzonej nadal

przez Gustava Nosskego polityki obronnej, kolejnym zadaniem Rządu stało się

spacyfikowanie północnych rejonów Niemiec. W rejon operacyjny, obejmujący obszar

pomiędzy portami Brema, Cuxhaven, Hamburg i Wilhelmshaven skierowano grupę bojową

generała von Rödera, której trzon stanowił Ochotniczy Krajowy Korpus Strzelców

(Freiwilligen Landesschützenkorps). Oprócz niego w skład jednostki weszła, tradycjami

sięgająca walk listopadowych w Kilonii 1. Marine Brigade, 2. Marine Brigade, od nazwiska

dowódcy określana wymiennie mianem Freikorps Erhardt oraz 3. Marine Brigade,

                                                            23 Jurado C., The German…, s. 11. 

8

dysponująca dodatkowym oddziałem szturmowym dowodzonym przez legendę działań

podwodnych czasów ostatniej wojny – Lothara Arnaulda de la Periere24. 4 lutego 1919 roku

wydano rozkaz szturmu Bremy. Jeszcze tej samej doby, tocząc ciężkie walki o centrum

miasta, formacje wierne władzy weimarskiej doprowadziły stronników Komunistycznej Partii

Niemiec do kapitulacji. W ciągu kolejnych kilku dni, nie chcąc stać się polem bitwy, inne

ośrodki na wybrzeżu podporządkowały się Rządowi. Ostatnim aktem zmagań na północy

stało się spacyfikowanie przez 2. Marine Brigade efemerycznego tworu quasi-państwowego –

Socjalistycznej Republiki Wschodniej Fryzji ze stolicą w Oldenburgu25.

Równolegle do działań mających na celu zaprowadzenie porządku nad Morzem

Północnym, Ministerstwo Obrony zwróciło uwagę na inny, istotny z punktu widzenia

gospodarczego rejon – Zagłębie Ruhry. W wyniku silnej agitacji prowadzonej w

środowiskach robotniczych przez Komunistische Partei Deutschland, na przełomie stycznia i

lutego 1919 roku zakłady przemysłowe objął strajk generalny, a kontrolę nad większymi

ośrodkami regionu przejęła, stworzona ad hoc Czerwona Armia Ruhry. Zadanie wyparcia

komunistów na tamtym obszarze powierzono kapitanowi Otto Lichtschlagowi, którego

stacjonujący w Westfalii Wolny Korpus liczył już wówczas ponad dwa i pół tysiąca

ochotników26. Po kilku brutalnych potyczkach, obawiając się sabotażu lewicowego w

kopalniach mogącego ostatecznie sparaliżować kraj, podpisano porozumienie, na mocy

którego rejon podporządkowany został legalnej władzy, w zamian za ustępstwa wobec

strajkujących27.

Kolejnym regionem, z którego wyprzeć należało zwolenników KPD były

autonomiczne miasta środkowych Niemiec. Zadanie to, z zastrzeżeniem jak najszybszej

realizacji, powierzono legendarnemu już wówczas twórcy pierwszego z Wolnych Korpusów –

generałowi Ludwigowi von Maerckerowi. Trzon jego grupy bojowej stanowić miała,

oddelegowana na czas operacji z Weimaru, I Brygada Ochotniczego Krajowego Korpusu

Strzelców oraz, wprawiona w bojach nad Morzem Północnym, dowodzona przez kapitana

Hermanna Erhardta 2. Marine Brigade. Oprócz tego do walki skierowano trzy inne

Freikorpsy: Görlitz, Hülsen i von Oven. Doraźne wsparcie przeciwko lewicowym

bojówkarzom zaoferował także Bund des Frontsoldaten Stahlhelm Franza Seldtego. 1 marca

1919 roku dokonano szturmu na pierwszy cel – Halle, które uległo żołnierzom Maerckera

dopiero po miesiącu walk. Kolejne nie stawiały już tak zdecydowanego oporu – 10 kwietnia                                                             24 Thomas R., Handbuch zur…, s. 126. 25 Jurado C., The German…, s. 11. 26 Waite R., Vanguard of…, s. 90. 27 Diehl J., Paramilitary Politics…, s. 122.

9

rozbito siły komunistyczne w Magdeburgu, a osiem dni później w Brunszwiku. Z początkiem

trzeciego miesiąca operacji w rękach Freikorpsów znalazł się Lipsk, co skutecznie

udaremniło zabiegi przywódców Komunistycznej Partii Niemiec w Saksonii mające na celu

włączenie regionu w ramy Rosji bolszewickiej28. Dla uniknięcia nawrotu rewolucji na

zajętych terenach utworzono, wierne Rządowi, pododdziały Siły Obywatelskiej

(Einwohnenwehr) złożonej z ochotników z poszczególnych miast29.

Próbą odzyskania kontroli nad centralną częścią państwa przez skrajną lewicę stała się

dywersja w Berlinie. Już cztery dni po rozpoczęciu przez zgrupowanie Ludwiga von

Maerckera oblężenia Halle do stolicy Brandenburgii przybyła Volksmarine Division.

Rozpoczęto także zabiegi dążące do wywołania strajku generalnego. Na żądanie władz z

grupy bojowej toczącego walki nad Soławą w stronę dawnej stolicy państwa ruszyła,

wyposażona w broń ciężką w tym kilka czołgów, 2. Marine Brigade. Wzorem zmagań z

początku roku całość sił antykomunistycznych zebrano na przedmieściach i po

przegrupowaniu przystąpiono do szturmu. Konfrontacja przyniosła obu stronom dość znaczne

straty wynoszące półtora tysiąca zabitych i dwanaście tysięcy rannych, jednak to Freikorpsy

mogły uznać ją za sukces. Resztki zdziesiątkowanej Volksmarine Division wyparto poza

Berlin – KPD nieodwracalnie utraciła pierwszą i jedyną pełnowartościową jednostkę

bojową30.

Wraz z przywracaniem pod kontrolę władz w Weimarze środkowej części Niemiec,

istotnym problemem stała się pacyfikacja Bawarii, która, po portach na północy uznawana

była za najsilniejszy wówczas bastion komunizmu. Twardy kurs polityki, jaką przyjęły

tamtejsze Rady Robotniczo-Żołnierskie po zabójstwie jednego z przywódców listopadowego

zamachu stanu, który odsunął od władzy panującą rodzinę Wittelsbachów – Kurta Eisnera

oraz proklamacja 7 kwietnia 1919 roku Bawarskiej Republiki Rad wraz z wyrażeniem

oficjalnej chęci włączenia w granice Rosji, sprawił, iż rozstrzygnięcie na południu decydować

mogło o dalszym losie nawet całego kraju. Stojący na czele Socjalistycznej Partii Niemiec w

rejonie alpejskim – Adolf Hoffmann, odrzuciwszy pomoc oferowaną przez dowódców

Wolnych Korpusów31, postanowił podjąć samodzielną walkę z przeciwnikiem. W tym celu, w

Bambergu, zmobilizowano Republikanische Schutztruppen. Nie udało się im jednak osiągnąć

                                                            28 Waite R., Vanguard of…, s. 103. 29 Jurado C., The German…, s. 11-12. 30 Jones N., Hitler’s Heralds…, s. 45. 31 Postawa ta, którą nie bez przesady uznać można za irracjonalną ze względu na zdecydowaną przewagę tworzonych przez stronników Komunistycznej Partii Niemiec bojówek, wynikała z osobistej niechęci Adolfa Hoffmanna do Prusaków – za których, podobnie jak duża część Bawarczyków, uznawał niemal wszystkich członków Freikorpsów. Jurado C., The German…, s. 12.

10

żadnego sukcesu, a skierowanie broni przeciwko władzy rewolucyjnej wywołało falę terroru,

który w pierwszej kolejności wymierzono w środowiska konserwatywne. Ponadto, słusznie

obawiając się zagrożenia spoza regionu, powołano, liczącą dwadzieścia pięć tysięcy

ochotników, Bawarską Czerwoną Armię. Ostateczna klęska sił SPD pod Dachau 16 kwietnia

1919 roku przesądziła o zmianie postawy kręgów wiernych władzom w Weimarze, pod

adresem których skierowano niemal błagalną prośbę o wsparcie32.

Decyzją Ministerstwa Obrony zadanie rozprawienia się z komunistami na południu

kraju spoczęło w rękach generała Ernsta von Ovena33. Pod jego komendą znalazła się

rekordowa jak dotychczas liczba trzydziestu tysięcy żołnierzy. Główną siłę uderzeniową

stanowiła, traktowana już wtedy jak jednostka elitarna Marinebrigade Erhardt, 2. Garde

Infanterie Division, Freikorps Görlitz oraz Freiwilligen Abteilung Haas. Oprócz formacji

pieszych do Bawarii skierować miano również grupę lotniczą i pociąg pancerny34. Istotnym

elementem strategicznym była także aktywacja Wolnych Korpusów z samej Bawarii oraz

sąsiedniej Wirtembergii35.

27 kwietnia 1919 roku zgrupowanie von Ovena wkroczyło na terytorium

nieprzyjaciela. Od początku działań za cel priorytetowy uznano siedzibę władz

komunistycznych – Monachium, uderzenie na które planowano przeprowadzić równocześnie

z trzech kierunków. W tym celu całość sił zreorganizowano w cztery grupy bojowe. Pierwsza

z nich – Kampfgruppe Haas36, zająć miała zachodnią rubież miasta, kolejne dwie –

Kampfgruppe von Friedeburg37 oraz Kampfgruppe Deetjer38 – od północy, a Kampfgruppe

Siebiert39 od strony wschodniej. Przeciwko nim wkrótce stanąć miała Bawarska Armia

Czerwona, dysponująca od połowy miesiąca przeszło sześćdziesięcioma tysiącami

bojowników40. Trzy dni po przekroczeniu granicy, w odległości szesnastu kilometrów od

centrum stolicy Bawarii, zamknięto okrążenie i przystąpiono do ostatnich przygotowań przed                                                             32 Diehl J., Paramilitary Politics…, s. 135. 33 Nie był to jednak twórca Freikorpsu, który wziął udział w kampanii środkowo-niemieckiej – założył go i poprowadził kuzyn generała – Georg von Oven. 34 Watt Richard, The Kings Depart. The Tragedy of the German Versailles and the German Revolution, Nowy Jork 1969, s. 59. 35 Przede wszystkim spodziewano się walnego udziału członków najstarszego z bawarskich zgrupowań – Freikorps Oberland, którego zarówno dowódca – Rudolf von Sebottendorf, jak i praktycznie wszyscy członkowie uchodzili za nieprzejednanych przeciwników lewicy. Niemniej ważnym sojusznikiem stać się miała grupa bojowników skupionych wokół weterana walk w Afryce oraz dawnego dowódcy Bayerische Leib-Regiment, księcia Franza von Epp. 36 Freikorps Haas, Freikorps Schwaben, pododdziały bawarskie: Bayerischen Freiwilligen Abteilung von Bogendorfer, Bayerischen Schützenkorps, Bayerischen Schtzenkorps Herrgot, Freikorps Werdenfels oraz ochotnicy z Wirtembergii: Freiwilligen Regiment Gräter i Freiwilligen Regiment Seuter. 37 2. Garde Infanterie Division, Freikorps Görlitz oraz Hessische-Thüringische-Waldeckische Freikorps. 38 Marinebrigade Erhardt wsparta przez Preussische Kavallerie Schützenkorps. 39 Freikorps Lützow i ochotnicy zwerbowani w samym Monachium. 40 Schuster Peter, Für das Stolze Edelweiss, Achau 1995, s. 88. 

11

mającym nastąpić w krótkim czasie szturmem generalnym. Tej samej doby po drugiej stronie

linii frontu odbyło się również ostatnie spotkanie dowództwa komunistycznego, które,

planując pierwotnie podjęcie negocjacji, porzuciło ów projekt na wieść o, jak się miało

później okazać fałszywej, pogłosce, jakoby czołówki wroga zablokowały główną linię

kolejową wraz z dworcem. Ponadto nakazano uwięzić w charakterze zakładników grupę

prominentnych działaczy doby monarchii, których zebrano w podziemiach Gimnazjum

Luitpolda.

Pomimo, iż generał Ernst von Oven planował przeprowadzić pierwsze uderzenie na

Monachium dopiero drugiego dnia maja, nie chcąc wywołać narodzin ewentualnego mitu

członków Komunistycznej Partii Niemiec, którzy polegli w obronie Bawarskiej Republiki Rad

w największe święto ruchu robotniczego, faktyczny szturm rozpoczął się właśnie 1 maja. Jego

bezpośrednią przyczyną stał się wybuch kontrrewolucji w mieście, w wyniku czego

stronników Komunistische Partei Deutschland wyparto z Pałacu Wittelsbachów. Ponadto w

rękach domniemanych sojuszników formacji podległej Ministerstwu Obrony znalazła się

większość kościołów, a bicie w dzwony oznajmiać miało o oczekiwaniu na atak.

Dodatkowym i wydaje się koronnym argumentem do podjęcia kroków ofensywnych okazało

się jednak ujawnienie zbrodni na wspomnianych wcześniej zakładnikach – większość ofiar

należała do, założonej 17 sierpnia 1918 roku, skrajnie prawicowej organizacji odwołującej się

do tradycji starogermańskich – Thule-Gesselschaft, na której czele stał twórca i dowódca,

biorącego udział w operacji monachijskiej, Freikorps Oberland – Rudolf von Sebottendorf41.

Walki na terenie stolicy Bawarii miały charakter zróżnicowany; część dzielnic zajęto bez

wystrzału, z drugiej strony o niektóre dystrykty toczono zacięte boje z użyciem miotaczy

płomieni. Niebagatelne znaczenie podczas działań miał również pociąg pancerny, który od

pierwszego dnia wspierał ataki ogniem artyleryjskim42. Po czterdziestu ośmiu godzinach

okrążone w rejonie centralnego dworca kolejowego dowództwo komunistów złożyło broń.

Większą część jeńców postawiono przed sądem i po krótkim procesie wielu stanęło przed

plutonem egzekucyjnym43. 13 maja 1919 roku władzę z powrotem powierzono

reprezentantom Socjalistycznej Partii Niemiec44.

                                                            41 Vicent P., A Historical…, s. 484. 42 Watt R., The Kings…, s. 72. 43 Paradoksalnie wyroku gardłowego uniknęli dwaj najważniejsi członkowie władz Bawarskiej Republiki Rad – Paul Axelrode oraz zwycięzca spod Dachau – Ernst Toller. Pierwszy powołując się na protekcję ze strony Włodzimierza Lenina zagroził, w wypadku pozbawienia życia, inwazją wojsk bolszewickich, drugi uniknął najwyższego wymiaru kary dzięki wstawiennictwu przychylnych mieszkańców Monachium. Tamże, s. 77. 44 Jurado C., The German…, s. 15. 

12

Kampania bawarska, oprócz ostatecznego potwierdzenia potęgi militarnej Wolnych

Korpusów, ujawniła także ich drugie, dotychczas głęboko skrywane oblicze. 29 kwietnia

członkowie zgrupowania Ernsta von Ovena dopuścili się pierwszej zbrodni na ludności

cywilnej optującej za skrajną lewicą – na szlaku przemarszu rozstrzelano bez sądu grupę

dwudziestu jeden sanitariuszy. Bezpardonową rozprawę z przeciwnikami politycznymi

rozpoczęto również po zajęciu Monachium. Już 3 maja 1919 roku zastrzelono na ulicy

pojmanego kilkanaście minut wcześniej przywódcę obrony miasta – Engelhofera, a w

więzieniu Stadelheim na śmierć pobity został czołowy poeta Bayerische Rattenrepublik i

autor elegii o Kurcie Elsnerze – Landauer45. Dwa dni później rozpoczął się trwający kolejny

tydzień zarząd Freikorpsów nad stolicą Bawarii, podczas którego sto czterdzieści dwie osoby

pozbawiono życia bez postawienia zarzutów, a sto osiemdziesiąt sześć po marionetkowych

procesach46. Przeszło siedemset innych uznano za zaginione, a z czasem włączono je do

grupy ofiar formacji ochotniczych, która ostatecznie sięgnęła tysiąca ludzi47.

Gaszenie płomienia rewolucji komunistycznej wewnątrz kraju nie było jedynym

problemem, przy rozwiązywaniu którego Rząd Republiki Weimarskiej wykorzystać zamierzał

Wolne Korpusy. W chwili upadku II Rzeszy żywotną kwestią stał się status ziem włączonych

do Cesarstwa w toku wcześniejszych podbojów oraz ostateczny kształt granic nowego

państwa niemieckiego. W związku z jak najbardziej rzeczywistym ryzykiem konfrontacji

zbrojnej z ludnością miejscową – przede wszystkim polską, stanowiącą znakomitą większość

we wschodnich prowincjach państwa Hohenzollernów, prominenci SPD, którzy sięgnęli po

władzę po abdykacji Wilhelma II, wspierali tworzenie się jednostek o charakterze

konserwatywnym w kręgach lokalnych Niemców, jak i konwersję stacjonujących za

wschodnią granicą pododdziałów armii regularnej. W ten sposób już od wczesnej zimy 1918

roku w Wielkopolsce i na Śląsku powstawać zaczęły formacje Straży Granicznej

(Grenzschutz) oraz Freikorpsy48.

                                                            45 Schuster P., Für das…, s. 105. 46 Do najgłośniejszych rozpraw tamtego okresu należał sąd nad dwunastoma robotnikami w Perlach pod Monachium, których, na podstawie doniesień miejscowego proboszcza, oskarżono o przygotowania akcji sabotażowej. Wszyscy zostali straceni przez Freikorps Lützow 5 maja 1919 roku. Tego samego dnia miało miejsce inne zajście, które odbiło się szerokim echem po całej Republice Weimarskiej – patrol jednego z Wolnych Korpusów przy użyciu kolb karabinowych pozbawił życia dwudziestu młodych mężczyzn, którzy zebrali się w tawernie na Auguststrasse w Monachium. Uznano ich za bojówkę komunistyczną. Egzekucji dokonano przed lokalem. Watt R., The Kings…, s. 81. 47 Waite R., Vanguard of…, s. 118. 48 Jednymi z największych Wolnych Korpusów stworzonych w tamtym czasie był Freikorps V Armeekorps, operujący na terenie Wielkopolski oraz, skupiający kompletne pododdziały w postaci 8 Regimentu Huzarów, 8 Regimentu Ułanów i 10 Regimentu Strzelców Konnych, a także Ost Preusische Freiwilligen Jägerkorps na Warmii i Mazurach. Diehl J., Paramilitary Politics…, s. 152.

13

Pierwszym obszarem otwartej rozgrywki polsko-niemieckiej po zakończeniu I wojny

światowej stała się Wielkopolska. Terytorium to w pewnym sensie stało się dla wschodniej

granicy Republiki Niemieckiej zagrożeniem dwojakim. Z jednej strony oczywistym był fakt,

iż po przeszło stu dwudziestu latach okupacji mieszkańcy regionu otwarcie opowiedzą się po

stronie nowopowstałego państwa polskiego, z drugiej, w stolicy prowincji - Poznaniu i

okolicach, odnotowano przypadki recepcji idei lewicowych, a to z kolei stanowić mogło

dalece wysunięty przyczółek względem bolszewickiej Rosji49.

Początkowo problem zażegnania zagrożenia powierzono jednostkom lokalnym –

wspomnianemu wcześniej Grenschutzowi oraz Straży Ojczyźnianej (Heimatschutz).

Zakładano, iż w razie wzrostu ryzyka porażki w starciu z Polakami do działań włączone

zostaną również regularne zgrupowania, jeśli nie w całości, to przynajmniej w zakresie

ochotników lojalnych wobec nowych władz państwowych50. Wraz z narodzinami

kilkudziesięciu Freikorpsów w pierwszym miesiącu roku 1919, Ministerstwo Obrony podjęło

decyzję o skierowaniu na obszar poznańskiego dwóch grup bojowych złożonych właśnie z

członków Wolnych Korpusów. Pierwsza z nich – Kampfgruppe von Below – ruszyć miała na

stolicę Wielkopolski od strony północnej, przy czym całkiem możliwym jest powierzenie jej

dodatkowego zadania w postaci zabezpieczenia linii kolejowej Berlin-Toruń oraz wsparcia,

wraz ze stworzonym doraźnie Freikorps Festung Thorn51, uderzenia niemieckiej 4 Dywizji

Piechoty z Bydgoszczy w kierunku centrum regionu52. Odpowiedzialnością za atak od strony

Śląska, który doprowadzić miał do odcięcia przeciwnika na południowych rubieżach

prowincji oraz przejęcia kontroli nad szlakiem transportowym Ostrów-Kalisz, obarczono

Kampfgruppe von Borne. Oprócz tego na teren Wielkopolski z końcem stycznia wkroczył

Sturmabteilung Rossbach – w jego rękach w dniu 1 lutego znalazło się Chełmno. Pochód

Wolnych Korpusów ku Poznaniowi przerwał rozkaz wstrzymania działań wydany 20 lutego

1919 roku pod wpływem nacisków ze strony opinii międzynarodowej53.

                                                            49 9 listopada 1918 roku powstała kierowana przez Augusta Twachtmanna Rada Żołnierzy, a dzień później identyczny twór polityczny powołano z inicjatywy komendanta Twierdzy Poznań – generała von Hahna (sekretarzem mianowano Polaka – Adama Piotrowskiego). Oprócz tego od początku miesiąca na całym obszarze Wielkopolski odnotowano wiece inspirowane przez zrewolucjonizowanych żołnierzy. Odbyły się one między innymi w Jarocinie, Lesznie, Ostrowie Wlkp. oraz Rawiczu. Czubiński Antoni, Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Geneza, charakter, znaczenie, Poznań 1978, s. 111-113. 50 Zgodnie z tym założeniem pacyfikacja samego Poznania poprzedzona miała być ostrzałem artyleryjskim z terenu Fortu Winiary. Tamże, s. 121. 51 Jurado C., The German…, s. 48. 52 Nie można wykluczyć, iż żołnierze Kampfgruppe von Below wzięli udział w walkach z siłami powstańczymi pod Szubinem i Łabiszynem w pierwszych dniach lutego 1919 roku. Czubinski A., Powstanie Wielkopolskie…, s. 358-359. 53 Tamże, s. 366. 

14

Bezpośrednie zagrożenie ze strony bolszewickiej Rosji przyczyniło się do narodzin

Wolnych Korpusów także w najbardziej oddalonym od Berlina prowincji dawnego imperium

– Kurlandii. Początkowo bezpieczeństwa w regionie strzec miała, oficjalnie pozostawiona w

krajach nadbałtyckich z powodu wystosowanej w grudniu 1918 roku prośby łotewskich

kręgów prawicowych, niemiecka 8 Armia. Nie uniknęła ona jednak rozłamu wywołanego

stale nasilającą się agitacją komunistyczną - w jej wyniku, część żołnierzy gotowych nadal

przelewać krew dla dobra Niemiec, skupiona wokół majora Bischoffa, utworzyła tak zwaną

Żleazną Brygadę (Eiserne Brigade). W krótkim czasie w sukurs przyszła jej formacja złożona

z ochotników miejscowych – Baltisches Landwehr oraz, odwołujący się do tradycji rycerzy

teutońskich panujących przed wiekami w Inflantach, Detachement Randow54. W

ograniczonym zakresie spodziewano się także wsparcia ze strony przebywających na

wschodnim wybrzeżu Bałtyku żołnierzy Ententy55. 1 lutego 1919 roku dowództwo całości sił

niemieckich w krajach nadbałtyckich powierzono bohaterowi walk w Finlandii i

pomysłodawcy marszu na Petersburg w grudniu 1918 roku w celu ostatecznej rozprawy z

macierzą komunizmu – generałowi Rudigerowi von der Goltz56. Podległym mu siłom nadano

również nową nazwę – VI Reserve Armeekorps.

Zreorganizowane jednostki niemieckie przeszły do działań ofensywnych w ostatnich

dniach drugiego miesiąca 1919 roku. Uderzenie na Jelgawę oraz próby zajęcia północnych

Inflant zakończyły się jednak klęską. Dodatkowym problemem okazały się coraz bardziej

napięte stosunki z pierwotnym sojusznikiem – Łotyszami, które doprowadziły do otwartego

konfliktu wczesną wiosną, którego wynikiem stało się internowanie przez Niemców rodziny

panującej. 25 maja przejęto kontrolę nad Rygą, co wywołało ogromny entuzjazm w samej

Republice Weimarskiej i przyniosło skutek w postaci zasilenia wojsk nadbałtyckich przez

Freikorps Pfeffer kapitana Franza Pfeffera von Salomona. Całkowitym zaskoczeniem okazał

się jednak, wydany na początku czerwca pod naciskiem państw sprzymierzonych rozkaz

zaprzestania werbunku do VI Korpusu Armijnego oraz redukcji jego stanu z pięćdziesięciu do

                                                            54 W wyniku silnej akcji propagandowej, odwołującej się do dumy zdobywców i panów kurlandzkich, formacja prowadzona przez kapitana Alfreda von Randow w ciągu trzech tygodni blisko trzydziestokrotnie zwiększyła stan osobowy, co stanowiło praktycznie bezprecedensowe zjawisko w dziejach Wolnych Korpusów. W chwili sformowania jednostki w dniu 2 stycznia 1919 roku liczyła ona zaledwie osiemdziesiąt pięć osób, dziesięć dni później już siedemset, a z końcem miesiąca ponad dwa tysiące. Rejonem operacyjnym zgrupowania były okolice linii kolejowej Litiwany-Taurogi. Westenfelder Frank, Die Freikorps. Kampf ums Baltikum, http:// www.kriegsreisende.de/relikte/freikorps.html (data dostępu: 11.07.2008 r.). 55 Jurado C., The German…, s. 19. 56 Aspiracjami Rudigera von der Goltz było stworzenie kolonii niemieckiej na wschodnim brzegu Bałtyku, wolnej od zagrożenia komunistycznego, w której absolutnie dominująca rolę, wzorem dawnych zakonów rycerskich władających Kurlandią, pełnić mieli obywatele niemieccy. Ludność miejscową sprowadzić miano do statusu pół-niewolniczego. Westenfelder F., Die Freikorps… .

15

dwudziestu pięciu tysięcy. Pomimo usilnych prób mających na celu potwierdzenie

konieczności stałego wzmacniania formacji niemieckich w tej części Europy, między innymi,

zakończonej fiaskiem operacji tallińskiej rozpoczętej dwudziestego pierwszego dnia miesiąca,

dyrektywa została podtrzymana. Nie widząc możliwości kontynuowania walk pod

sztandarami Republiki Weimarskiej, generał von der Goltz oraz spora część jego

podkomendnych, w tym cała Eiserne Brigade, wzmocniła, walcząca przeciw bolszewikom

Ochotniczą Rosyjską Armię Zachodnią księcia Pawła Avalov-Bermondta. Ostatnim aktem

zmagań Freikorpsów na wschodnim brzegu Morza Bałtyckiego stało się oblężenie Rygi w

październiku 1919 roku57.

Wczesnym latem pierwszego roku egzystencji Republiki Niemieckiej, w związku ze

wzmożona aktywnością Polskiej Organizacji Wojskowej, coraz większą uwagę dowódców

Wolnych Korpusów zwracać zaczął Górny Śląsk. Raporty kierowane na rdzenne tereny

Niemiec przez, funkcjonujący niemal od końca I wojny światowej Górnośląski Ochotniczy

Korpus von Velsen (Oberschlesisches Freiwilligenkorps von Velsen), jednoznacznie

sugerowały, iż lokalna społeczność polska przygotowuje się do otwartej konfrontacji zbrojnej.

Gdy 16 sierpnia 1919 roku wybuchło I Powstanie Śląskie w szybkim tempie w rejon walk

skierowano silną grupę bojową pod dowództwem generała von Höfera, w której skład weszły:

Freikorps Dohna, Freiwilligen Regiment Thüllmann, Hessische-Thüringische-Waldeckische

Freikorps, a także zaprawione w bojach przeciwko komunistom niemieckim 2. oraz 3. Marine

Brigade. Operację w krótkim czasie wsparł także wydzielony oddział, liczącego wówczas już

osiem i pół tysiąca żołnierzy, Freiwilligen Landesjägerkorps, jak również Freikorps Hasse,

którego mniejsze zgrupowania przeniknęły na Ziemię Rybnicką i do lasów w okolicach

Pszczyny już w styczniu. Większość przedstawionych formacji na czas działań włączono w

szeregi śląskiego Grenzschutzu. Zaledwie tydzień wystarczył Niemcom na zdławienie

polskiego zrywu niepodległościowego. Pomimo zawieszenie broni członkowie Wolnych

Korpusów pozostali na zajętym terytorium by strzec odpowiedniego wyniku, mającego odbyć

się w marcu kolejnego roku plebiscytu. Choć przybycie wiosną międzynarodowych sił

rozjemczych w istotny sposób wpłynęło na aktywność dawnych podkomendnych gen. Höfera,

a docelowo miało przyczynić się do opuszczenia przez nich Górnego Śląska, wielu

zdecydowało się pozostać i tworzyć zręby nowych, już całkowicie miejscowych formacji

                                                            57 Pomimo oficjalnego zakazu zaciągu w szeregi Wolnych Korpusów operujących a krajach nadbałtyckich, wydanego przez Ministerstwo Obrony Republiki Weimarskiej, jeszcze w październiku 1919 roku jednostkę prowadzoną przez Rudigera von der Goltz wsparł, po przeszło tysiąckilometrowym marszu i faktycznej dezercji z szeregów Reichswehry (w ramach której przemianowano go na 37. Jäger Bataillon), cały Sturmabteilung Rossbach. Jurado C., The German…, s. 21-22.

16

bojowych zwanych Samoobroną (Selbschutz), które w najbliższym czasie ponownie

skierować miały oręż przeciwko Polakom58.

Współpraca między Rządem Republiki Niemieckiej a dowódcami Freikorpsów, choć

wydawać się mogła harmonijna – wszak obie strony układu osiągały dość wysokie profity –

od wiosny 1919 roku powoli zaczęła stawać się coraz bardziej napięta, co miało bezpośredni

związek z kwestią uregulowania zasad funkcjonowania regularnych sił zbrojnych w

powojennych Niemczech. 19 stycznia 1919 roku powołany został ich zalążek w postaci Armii

Czasu Pokoju (Friedensheeres). Był to jednak z założenia twór czasowy, a w praktyce

całkowicie bezwartościowy wobec funkcjonujących równolegle i wciąż odnoszących sukcesy

w polu Freikorpsów. Prawdziwym problemem, z którym w szybkim czasie musiało uporać

się Ministerstwo Obrony okazał się status Wolnych Korpusów wobec utworzonych 6 marca

Republikańskich Sił Zbrojnych (Reichswehr). Nie chcąc tracić wartościowych żołnierzy,

jakimi bez wątpienia stali się członkowie wiernych władzom weimarskim zgrupowań

ochotniczych, a zarazem nie podejmując ryzyka ewentualnego buntu wywołanego w drodze

decyzji o demobilizacji, postanowiono całość aktywnych Freikorpsów włączyć w skład armii

regularnej. W ten sposób od pierwszych dni czerwca 1919 roku, w zależności od liczebności

formacji, zaczęto tworzyć kolejne bataliony, pułki, a z czasem nawet brygady. Zestawienie

największych formacji ochotniczych przeniesionych w ramy Reichswehry wraz z nadanymi

im nowymi nazwami przedstawia Tabela 3.

O ile obostrzenia względem sił zbrojnych, jakie nałożono na powojenne Niemcy w

drodze Traktatu Wersalskiego nie mogły stanowić wielkiego zaskoczenia dla władz

państwowych, o tyle ich postawa wobec, wiernie wspierających dotychczas Rząd, członków

Wolnych Korpusów włączonych w struktury Reichswehry legła u podstaw konfliktu, którego

nie udało się zażegnać do końca istnienia Republiki Weimarskiej. 28 czerwca 1919 roku

sygnowano akt końcowy konferencji pokojowej, którego ponad pięćdziesiąt artykułów (od

159 do 213) odnosiła się do redukcji Republikańskich Sił Zbrojnych59. Kilkanaście tygodni

później stojący na czele Truppenamt generał Hans von Seeckt wydał rozkaz, który legł u

podstaw niechęci, uznających siebie za rzeczywistych obrońców nowego porządku

politycznego, członków Freikorpsów. Z chwilą wejścia w życie postanowień wersalskich,

                                                            58 Wielu członków kadry grupy bojowej skierowanej na Śląsk w sierpniu 1919 roku stanęło na czele powołanych na miejscu zgrupowań charakterem nawiązujących do Wolnych Korpusów. Były to przede wszystkim: Oberschlesisches Freiwilligenbataillon May, Selbschutz Bataillon Bergerhoff, Selbschutz Bataillon Gogolin, Selbschutz Bataillon Lublinitz, Selbschutz Bataillon Wolff oraz Selbschutz Kompanie Beuthen. Tamże, s. 28-30. 59 Decyzją państw sprzymierzonych etat Reichswehry ograniczono do symbolicznej liczby stu tysięcy żołnierzy (z czego 15% stanowić miała marynarka wojenna). Niemcy pozbawione zostały również lotnictwa oraz broni pancernej, funkcjonować przestał także Sztab Generalny oraz wyższe szkolnictwo wojskowe.

17

czyli 1 stycznia 1920 roku wszystkie Wolne Korpusy ulec miały rozbrojeniu. Ponadto

większość spośród, stanowiących blisko czterdzieści procent ogółu Reichswehry60, członków

formacji ochotniczych objęta miała zostać redukcją, co w praktyce dla wielu oznaczało

pozbawienie środków utrzymania61. Po raz kolejny przywołano również, niezrozumiałą dla

wielu żołnierzy, decyzję wycofania grup bojowych z Wielkopolski62, a także oficjalnego

potępienia przez Rząd działań w Kurlandii63. Wszystkie te posunięcia w szybkim czasie

przyczyniły się do narodzin poglądu o kolejnej, po roku 1918, zdradzie ze strony elit

dzierżących ster władzy, co z kolei jeszcze bardziej spolaryzowało scenę wojskowo-

polityczną w państwie.

Tabela 3. Największe Wolne Korpusy włączone w struktury Republikańskich Sił Zbrojnych (porządek alfabetyczny)

Nazwa Freikorpsu Oznaczenie w ramach Reichswehry

Freikorps Brüssow Infanterie Regiment 4

Freikorps Faupel Grenadier Regiment 10

Freikorps Gerth Infanterie Regiment 40

Freikorps Hacketau Brigade 7

Freikorps Hülsen Brigade 3

Freikorps Lichtschlag Brigade 31

Freikorps Lützow Brigade 30

Freikorps Oberland Brigade 21

Freiwilligen Landesjägerkorps Brigade 16

Sturmabteilunt Rossbach 37. Jäger Bataillon

                                                            60 Według obliczeń Carlosa Jurado wczesnym latem 1919 roku w składzie, liczącej wówczas czterysta tysięcy żołnierzy Republikańskich Siłach Zbrojnych, co najmniej sto pięćdziesiąt tysięcy wywodziło się z szeregów Wolnych Korpusów. Jurado C., The German…, s. 22. 61 Diehl J., Paramilitary Politics…, s. 160. 62 Czubinski A., Powstanie Wielkopolskie…, s. 453. 63 Vicent P., A Historical…, s. 441. 

18

Narastająca od lata 1919 roku niechęć do Republiki sprawiła, iż radykalne skrzydło

ruchu konserwatywnego skupione wokół jednego z dowódców Wolnych Korpusów

skierowanych poprzedniej zimy w rejon Poznania – generała von Lüttwitza, coraz częściej

optowała za zorganizowaną akcją zbrojną mająca na celu uzyskać realny wpływ na decyzje

polityczne, a przede wszystkim usunąć ze stanowisk kierowniczych osoby odpowiedzialne za

przyjęcie warunków dyktatu wersalskiego. Wraz z wejściem w życie postanowień

pokojowych poszukiwać więc zaczęto możliwości przeprowadzenia przewrotu. Na początku

marca 1920 roku zaakceptowany został plan powstania przeciwko władzom w Weimarze,

którego główną siłą stać się miała słynna Marinebrigade Erhardt. Ramię polityczne

poprowadzić miał, wybrany przez von Lüttwitza figurant – urodzony w Nowym Jorku

członek Partii Ojczyźnianej (Heimat Partei), dziennikarz i doktor prawa – Wolfgang Kapp.

Trzynastego dnia miesiąca w pełni uzbrojone siły konserwatywne, zebrane pod dawnym

sztandarem wojennym Cesarstwa – Reichskriegsflage, wkroczyły do dzielnicy rządowej w

Berlinie. Regularne siły zbrojne nie stawiając praktycznie żadnego oporu dopuściły do zajęcia

przez puczystów głównych budynków oraz proklamowania całkowicie prawicowego rządu.

Wbrew oczekiwaniom przywództwa buntu przewrót polityczny spotkał się ze znikomym

zainteresowaniem zarówno ze strony kadr innych Freikorpsów, odcinających się od, pruskiej

afery, jak i społeczeństwa niemieckiego64. Jedynie na Dolnym Śląsku wsparcia powstańcom

udzieliła, blokując siły państwowe we Wrocławiu, 3. Marine Brigade. Wobec braku

entuzjazmu ze strony przewidywanych sojuszników oraz narastającego zagrożenia kontrakcji

Reichswehry, 17 marca Wolfgang Kapp wraz ze swoim mocodawcą opuścili miasto. Dzień

później rewolucja została oficjalnie zakończona65.

Wiosenny próba przewrotu politycznego przyniosła odwrotne od zamierzonych skutki.

Nie dość, że nie udało się nawet w minimalnym stopniu wpłynąć na decyzyjne organy

państwowe, to zbrojna demonstracja przyczyniła się do zaostrzenia i tak już niezbyt

przyjaznych stosunków między Weimarem a kadrami Wolnych Korpusów. Pierwszym

przejawem ostatecznego rozwiązania problemu konserwatywnych formacji ochotniczych

stało się wydalenie z szeregów Republikańskich Sił Zbrojnych oficerów związanych z nimi w

przeszłości. Czystka nie ominęła postaci tak znanych w Niemczech jak generałowie: Ludwig

                                                            64 Odpowiedzią na akcję Marinebrigade Erhardt stała się demonstracja Berlińczyków domagających się zaprzestania działań przez grupę Kappa. Również w innych częściach kraju ludność cywilna nie wyraziła aprobaty dla rebeliantów – na przykład w Bawarii, pomimo internowaniu prominentów władz miejscowych, przewidywany na nowego przywódcę politycznego regionu – Gustav Ritter von Kahr, choć optował za przywróceniem monarchii Wittelsbachów, odmówił poparcia przewrotu zbrojnego. 65 Jurado C., The German…, s. 22.

19

von Maercker, Georg von Ovne, czy Paul von Lettow-Vorbeck66. Część dowódców, jak na

przykład generał Rudiger von der Goltz zostało internowanych.. Ponadto, decyzją

Ministerstwa Obrony nakazano natychmiast rozbroić, a następnie całkowicie rozwiązać, dwie

jednostki uznane za najaktywniejsze podczas zrywu: 2. Marine Brigade oraz Eiserne

Division67. W sierpniu roku 1920 powyższe dyrektywy rozciągnięte zostały na całość

istniejących na terenie Niemiec Freikorpsów dając kres powojennemu wysiłkowi bojowników

o porządek i tradycje dawnego imperium.

Delegalizacja Wolnych Korpusów nie oznaczała jednak, iż zbrojne ramie ruchu

konserwatywnego złożyło oręż dostosowując się do realiów czasu pokoju. Już latem drugiego

roku istnienia Republiki Weimarskiej na mapie nowej Europy, powstawać zaczęły liczne

bractwa, koła oraz stowarzyszenia, które pod szyldem aktywności sportowej lub turystyczno-

krajoznawczej skupiały dawnych żołnierzy zgrupowań konserwatywnych. Część ze

wspomnianych organizacji zasiliła również, rosnące w siłę skrzydło radykalne – największą z

nich stała się, sformowana przez członków Marinebrigade Erhardt, Organisation Consul68.

Duża grupa dawnych żołnierzy Freikorpsów, zwłaszcza tych, którzy nie przejawiali

otwartej wrogości wobec członków Rządu, objęta została protekcją Republikańskich Sił

Zbrojnych stając się rdzeniem tak zwanej Czarnej Reichswehry (Schwarze Reichswehr). W

pierwszej kolejności włączeni zostali oni do, mających wspierać armię regularną w przypadku

zagrożenia zewnętrznego Sił Ludowych (Volkswehr). Wielu znalazło się również na

stanowiskach kierowniczych w szeregu paramilitarnych formacji pomocniczych jak Siły

Komunikacyjne (Verkehrswehr) strzegące porządku na szlakach, czy chroniące porty Siły

Nadbrzeżne (Küstenwehr). Niebagatelną rolę dla pozbawionych dowódców bojowników

                                                            66 Lumsden R., Himmler’s Black…, s. 4. 67 Bardzo prawdopodobnym jest, iż represje wobec członków Żelaznej Dywizji w rzeczywistości stały się dodatkowym elementem rozgrywki prominentów Socjalistycznej Partii Niemiec z generałem Rudigerem von der Goltz, gdyż to właśnie on i jego byli podkomendni, cieszący się sławą obrońców dawnych ziem cesarskich, mogli w przyszłości stanowić źródło nowego buntu. 68 Organizacja Consul założona została w kwietniu 1920 roku na terytorium Bawarii przez dowódcę 2. Marine Brigade – kapitana Hermanna Erhardta, posługującego się w jej ramach pseudonimem Konsul Eichmann. Oficjalnie na czele stowarzyszenia stał Afred Hoffmann. W szybkim czasie zostało ono zasilone nie tylko przez dawnych żołnierzy słynnej Marinebrigade, a wzrost liczebności przyczynił się do stworzenia rozbudowanej siatki konspiracyjnej obejmującej zasięgiem cała Republikę Niemiecką. Podzielono ją na trzynaście dystryktów, nad którymi pieczę sprawowali Gauleiterzy. Podstawowym zadaniem jakie stawiano przed kadrami ugrupowania było przygotowanie gruntu pod nowy przewrót polityczny, czemu służyć miały szczegółowe programy treningowe. Ważnym przejawem aktywności stały się również liczne akcje terrorystyczne wymierzone przede wszystkim w członków Komunistycznej Partii Niemiec oraz jej sympatyków. W 1921 roku, po zmianie nazwy na Związek Nowoniemiecki (Neudeutscher Bund), podkomendni Hermanna Erhardta wzięli udział w pacyfikacji III Powstania Śląskiego. Rok później ponownie zmieniono szyld organizacji przemianowując ją na Związek Wiking (Bund Viking). Sześć lat po utworzeniu, dekretem ministra sprawiedliwości Republiki Niemieckiej – Karla Severinga, związek uznano za grupę o charakterze przestępczym, co wywołało ściganie jej członków przez wymiar sprawiedliwości. W krytycznym okresie wielu dawnych członków 2. Marine Brigade znalazło schronienie w szeregach Sztafet Ochronnych NSDAP. Vicent P., A Historical…, s. 349.

20

odegrały także, operujące we wszystkich częściach Niemiec, Oddziały Robocze

(Arbeitkommandos). Ponadto duża część najbardziej radykalnego elementu Wolnych

Korpusów ruszyła w stronę wschodnich granic państwa wstępując w szeregi wciąż aktywnego

Grenzschutzu69.

Zanim jednak ostatecznie zakończono została oficjalna działalność Freikorpsów,

stoczyły one swój ostatni bój, paradoksalnie ponownie stając w obronie Republiki. Wczesną

wiosną 1920 roku w zakładach przemysłowych na zachodzie państwa odradzać się zaczęła

idea rewolucji robotniczej i przejęcia w jej drodze władzy przez Komunistyczną Partię

Niemiec. Zaowocowało to mobilizacją, podobnie jak rok wcześniej Czerwonej Armii Ruhry,

która w szybkim tempie wyparła słabe oddziały armii regularnej z Dortmundu i innych miast

regionu. Podjęte przez władze w Weimarze negocjacje nie dość że nie przynosiły żadnych

skutków, to jeszcze sprzyjały rozrostowi skrajnej lewicy w jednym z gospodarczo

najistotniejszych rejonów państwa. Ostatecznie, przychylając się do inicjatywy dowódcy VI

Okręgu Wojskowego generała von Wattera, rewoltę komunistyczną stłumić miano siłami

Wolnych Korpusów. W tym celu spośród tłumnie napływających ochotników, gotowych po

raz kolejny stanąć przeciwko bolszewizmowi, sformowano trzy grupy bojowe skierowane w

ostatnich dniach marca na teren Zagłębia. W składzie pierwszej, określanej jako Wesel

Division, znalazły się: 3. Marine Brigade70, Freikorps von Aulock, Freikorps Düsseldorf oraz

Sturmabteilung Rossbach. Drugą – Münster Division – tworzyły: Freikorps Gabcke,

Freikorps Göttingen, Freikorps Hindenburg, Freikorps Severin, Freiwilligen Abteilung Haas

i, czerpiący z tradycji formacji ochotniczych zimy 1918 roku, Akademische Wehr Münster.

Ostatnie ze zgrupowań – Ritter von Epp Division – sformowano spośród żołnierzy Freikorps

Oberland oraz Freikorps von Oven71. 3 kwietnia 1920 roku wszystkie powyższe zgrupowania

skierowały się w stronę Dortmundu, po drodze tocząc brutalne potyczki z prowadzącymi

wojnę partyzancką pododdziałami Ruhr Rotearmee. Pięć dni po rozpoczęciu operacji pod

kontrolą jednostek wiernych Rządowi znalazł się cały region, jednak wobec wkroczenia na

jego teren międzynarodowych sił rozjemczych, Freikorpsy zostały odwołane na teren

centralnych Niemiec72. Ich dalszy los był już w tym czasie przesądzony.

Jednoznaczne sprecyzowanie zasad organizacyjnych Wolnych Korpusów, ze względu

na ich ogromne zróżnicowanie, zarówno pod względem liczebnym jak i jakościowym,                                                             69 Jurado C., The German…, s. 25. 70 Zdecydowano się na jej wykorzystanie pomimo aktywnego wsparcia puczu Kappa-Lüttwitza, co potwierdza, poruszony na stronie 19 niniejszego artykułu, problem wykorzystywania zrywu marcowego przy personalnych rozgrywkach pomiędzy członkami Sozialistische Partei Deutschland a kadrami Wolnych Korpusów. 71 Diehl J., Paramilitary Politics…, s. 186. 72 Jurado C., The German…, s. 59. 

21

nastręcza wielu problemów. Carlos Jurado, w opracowaniu pod tytułem: The German

Freikorps 1918-1923, podjął próbę systematyki niemieckich jednostek ochotniczych,

przyjmując za kryterium podziału stan ilościowy. W ten sposób utworzona została

trójstopniowa klasyfikacja obejmująca Freikorpsy duże, liczące ponad tysiąc ochotników i

dowodzone przez oficerów starszych albo generalicję, średnie – skupiające około tysiąca

żołnierzy, oraz małe – operujące w sile niepełnego batalionu lub kompanii, na których czele

stali podoficerowie73. Na podstawie powyższych danych oraz przekroju jakościowego

Wolnych Korpusów wysnuł on także wnioski dotyczące cech zbiorczych tego typu formacji,

dzięki czemu udało się nakreślić ich charakterystyczne elementy. Freikorps w ujęciu

klasycznym, czyli według wzorców z początku roku 1919, kiedy to, jak wspomniano

wcześniej, nastąpił najszybszy rozwój zgrupowań ochotniczych o charakterze

konserwatywnym zamykał się w liczbie około sześciuset żołnierzy oraz członków

wywodzących się spośród osób cywilnych i miał strukturę dwuwarstwową opartą o system

hierarchii dowódca-podkomendny bez szczebli pośrednich. Kolejną z właściwości było

ustalenie zasady, iż rejon operacyjny w przeważającej części obejmował obszar sformowania

jednostki74. O ile przedstawiony podział stanowi prawdopodobnie jedyną próbę nakreślenia

wypadkowej cech Wolnych Korpusów, o tyle wywołać może polemikę opartą o wydarzenia z

początku pierwszego roku istnienia Republiki Weimarskiej. Po pierwsze trudno, jak

zauważono wcześniej, podjąć próbę sprecyzowania średniego stanu liczebnego

rozpatrywanych formacji, gdyż nawet w obrębie tego samego Freikorpsu występowały liczne

wahania ilościowe, czego przykładem może być chociaż kampania bawarska i zdobycie

Monachium, kiedy to odnotować można napływ ochotników zainteresowanych walką jedynie

na czas rozprawy z bojówkami komunistycznymi75. Poza tym ryzykownym jest ujęcie w

zestawieniu ogólnym formacji, których różnice leżały na przykład w zakresie planowanych

działań oraz teatrze operacyjnym, a także podejmowanej w związku z nim inicjatywie. Nie do

końca właściwym wydaje się być ponadto wniosek o strukturze hierarchicznej, właściwy

moim zdaniem jedynie dla zgrupowań o sile co najwyżej kompanii. Jak nietrudno stwierdzić

utrzymanie w ryzach grupy ochotników liczącej kilkuset ludzi byłaby niemożliwa bez

wprowadzenia pośrednich szczebli dowodzenia76. Za tą tezą przemawia przede wszystkim

fakt, iż przeważająca część rozpatrywanych formacji, pomimo oficjalnego rozkładu armii                                                             73 Jurado C., The German…, s. 47. 74 Tamże, s. 55. 75 Schuster P., Für das…, s. 96. 76 Tym bardziej, iż wiele formacji ochotniczych w dużej mierze jako pierwsi zasilali podoficerowie. Wartym uwagi jest w tym wypadku Freiwilligen Bataillon Suppe, liczący w apogeum rozwoju tysiąc pięciuset żołnierzy, spośród których żaden nie posiadał stopnia szeregowego. Diehl J., Paramilitary Politics…, s. 145.

22

cesarskiej, w dużej mierze utrzymała panującą w niej strukturę77. Nie ulega jednak

wątpliwości, że stojący na szczycie hierarchii dowódca, będący w większości przypadków

twórcą oddziału cieszył się niezwykłym szacunkiem i mógł być niemal całkowicie pewien

wierności swych podkomendnych.\

Ciekawostką związaną z działaniem Freikorpsów były, oparte o tradycję korzeniami

sięgającą średniowiecznych Niemiec, Sądy Kapturowe (Femgerichte). Włączano je w

struktury jednostek uchodzących za radykalne skrzydło ruchu konserwatywnego w celu

nadawania prawomocnego wymiaru wyrokom śmierci, jakimi szafowano wobec

przeciwników politycznych. Warto podkreślić, iż przed oblicze wspomnianego trybunału

przywołany mógł zostać również każdy z członków Wolnego Korpusu w którym sąd

funkcjonował. Raport Ministerstwa Sprawiedliwości Republiki Weimarskiej opublikowany w

roku 1923 wskazał, iż w okresie od zakończenia pierwszej wojny światowej do aktu

delegalizującego zgrupowania ochotnicze z sierpnia 1920 roku z mocy Femgerichte na śmierć

skazano trzysta pięćdziesiąt cztery osoby. Wszystkie wyroki wykonano78.

Część formacji dysponowała także własnymi organami prasowymi publikowanymi

kosztem dowództwa79.

Rozpatrując kwestie organizacyjne Freikorpsów warto przyjrzeć się bliżej osobom,

które, pomimo zawieszenia broni po trwającej i ewidentnie wyniszczającej Niemcy przez

cztery lata wojnie, zdecydowali się nadal prowadzić walkę. Siła Wolnych Korpusów wynikała

między innymi z tego, że wchodzący w ich skład ochotnicy byli głęboko przekonani o

konieczności podjęcia wysiłku na rzecz ratowania państwa i restytucji wartości

kultywowanych w czasach rządów Hohenzollernów. Tezę tą potwierdzić mogą słowa jednego

z członków Freikorps Lützow – majora Schulza, którymi po zakończeniu oblężenia

Monachium w maju 1919 roku zwrócił się do członków dowodzonego przez siebie

pododdziału: Każdy, kto nie rozumie, że jest tutaj wiele do zrobienia lub ma wyrzuty sumienia

niech zrezygnuje. Lepiej zabić kilku niewinnych ludzi niż pozwolić uciec jednemu winnemu80.

Bez wątpienia w powyższej wypowiedzi dostrzec można pewnego rodzaju fanatyzm,

                                                            77 Przykład stanowić może w tym przypadku sformowany w Kołobrzegu Freikorps Hindenburg, który od samego początku wydzielono batalion piechoty oraz zgrupowanie kawalerii. W krótkim czasie jego struktura uległa rozbudowie co spowodowało narodziny kolejnych dwóch batalionów – grenadierów oraz szturmowego, a także pododdziałów konnych, opartych o pułki z czasów Wielkiej Wojny – 16. Dragonów, 5. Strzelców Konnych oraz 2. Ułanów. Jako osobną gałąź jednostki sformowano również baterię artylerii. Thomas R., Handbuch zur…, s. 144. 78 Vicent P., A Historical…, s. 127. 79 Jednym z cieszących się największa popularnością był periodyk wydawany przez sztab 2. Marine Brigade zatytułowany Der Wiking. 80 Watt R., The Kings…, s. 80.

23

potęgowany w drodze przeświadczenia o prowadzeniu walki z całkowicie wrogim systemem

społeczno-politycznym, który w nieodległej przeszłości przyczynił się do zadania Kaiserliche

Armee niesławnego ciosu w plecy. Początkowo w szeregi formacji zbrojnych o charakterze

konserwatywnym wstępowali przede wszystkim wracający z frontu żołnierze, a znaczny

odsetek wśród nich stanowili członkowie, uznawanych za elitę wojsk lądowych, jednostek

szturmowych. Wielu z nich, oprócz charakterystycznego dla Sturmtruppen ducha bojowego,

wniosło w szeregi Wolnych Korpusów specyficzne pojęcie regulaminu, zwłaszcza w

stosunkach z bezpośrednimi przełożonymi – do częstych należały przypadki oddawania

honorów jedynie tym oficerom, którzy zdołali samodzielnie zbudować autorytet własny81.

Trafnym, moim zdaniem, określeniem scharakteryzował ogół ochotników autor artykułu pod

tytułem: Die Freikorps. Kampf um Baltikum – Frank Westenfelder, nadając im miano

desperatów82, co niemal w pełni potwierdzili po ustaniu walk wewnętrznych w Niemczech.

Kwestią wymagającą szczegółowych badań jest werbunek prowadzony przez sztaby

poszczególnych z opisywanych formacji. Oparty był on prawdopodobnie jedynie o zasadę

dobrowolności, choć nie można wykluczyć, iż, zwłaszcza w przypadku inkorporacji całych

pododdziałów dawnej armii cesarskiej, stosowano różnego rodzaju formy nacisku mające

skłonić do zaniechania demobilizacji zwłaszcza żołnierzy o dużej wartości bojowej. Z

pewnością zasilanie Freikorpsów przebiegało w myśl systemu prywatnego, czyli z inicjatywy

dowódcy-założyciela lub grupy jego najbliższych współpracowników, którzy instalowali

doraźny punkt werbunkowy i, w drodze ogłoszeń ustnych oraz plakatów, zachęcali do

zaciągu. Drugą z metod było przyjmowanie ochotników już w trakcie prowadzenia działań –

wówczas kwestie formalne ograniczane były do niezbędnego minimum83.

Analizując rozwój i działalność Wolnych Korpusów warto zwrócić uwagę również na

problem nazewnictwa formacji. Zestawienie możliwie jak największej ilości tych jednostek

pozwala na wysnucie pewnych wniosków ogólnych. W początkowym okresie

funkcjonowania formacji ochotniczych dominowały określenia nawiązujące do regularnych

zgrupowań wojskowych – na przykład Freiwilligen Landesjägerkorps, nierzadko odnosiły się

one do pierwotnych oddziałów, z których wywodzili się ochotnicy (Freikorps V Armeekorps).

Z czasem ustępować zaczęły one terminom związanym z nazwiskiem dowódcy (Freikorps

Hindenburg)84, miejscem powstania albo stacjonowania (Freikorps Potsdam) lub rejonem

                                                            81 Lumsden R., Himmler’s Black…, s. 3. 82 Westenfelder F., Die Freikorps… . 83 Diehl J., Paramilitary Politics…, s. 116. 84 Czasami łączono zarówno nazwisko twórcy formacji z terminami zaczerpniętymi ze struktur Armii Cesarskiej. Przykład takiego zjawiska stanowić może Minenwerfer Abteilung Hauschkel. 

24

operacyjnym (Freikorps Oberland). Pewnego rodzaju regułą stało się także nadawanie mniej

liczebnym jednostkom określeń pozbawionych terminu Freikorps – wówczas najczęściej

jedną z części składowych nazwy stanowił termin wyrażający szacunkowy rozmiar jednostki

(Sturmabteilung Rossbach, Freiwilligen Regiment Seuter).

Istotną częścią składową wizerunku Wolnych Korpusów były ich insygnia. Podobnie

jak w wypadku nazewnictwa, przeprowadzić można klasyfikację emblematów, którymi

posługiwały się formacje ochotnicze o charakterze konserwatywnych. Zdecydowanie

najpowszechniejszym symbolem stało się wyobrażenie czaszki, szerzej znanej jako

Totenkopf. Ten tradycyjny cesarski symbol odwagi oraz poświęcenia dla wojny w szybkim

tempie zaczął być utożsamiany z ogółem ruchu konserwatywnego, w tym przede wszystkim

przeciwnikami liberalizmu oraz idei skrajnie lewicowych85. Poszczególne Freikorpsy sięgały

jednak także do właściwych tylko dla siebie oznak związanych z heraldyką rejonu

sformowania86, tradycją ludową87 lub starogermańską88. Często insygnium zawierało również

inicjał nazwiska dowódcy-założyciela89. Oprócz tego część znaków tworzonych było od

podstaw przez kadrę90. Czasami insygnia pojawiały się jedynie na czas konkretnych działań –

przypisywano je albo pojedynczemu oddziałowi, albo całej grupie bojowej w postaci

konkretnego symbolu91 lub elementu umundurowania92. Emblematy w formie metalowej

przypinki umieszczano najczęściej na kołnierzu kurtki mundurowej oraz nanoszono go przy

pomocy farb na przednią lub boczną część hełmu93.

Oprócz oznak umieszczanych na uniformach część jednostek ochotniczych posiadała

własne sztandary bojowe. Zdecydowanie najpowszechniej stosowaną była w tym wypadku

                                                            85 Lumsden R., Himmler’s Black…, s. 4. 86 Na przykład sformowany na terenie Brandenburgii Freikorps Paulssen jako emblemat przyjął czarno srebrną tarczę kojarzoną z dynastią Hohenzollernów. 87 Bawarski Freikorps Schwaben jako pierwszy zaprezentował insygnium w postaci szarotki – symbolu alpejskich rejonów Niemiec. 88 Stosunkowo popularnym znakiem, przyjętym później również przez stronników Adolfa Hitlera, a następnie jako godło narodowe, był Hakenkreuz. Posługiwała się nim między innymi 2. Marine Brigade oraz Selbschutz Sturmabteilung Heinz. 89 Freikorps Hindenburg w emblemacie posiadał literę H ułożoną na dwóch dębowych liściach. Wooley Charles, German Uniforms, Insignia & Equipment 1918-1923, Atglen BDW, s. 46. 90 Najbardziej rozpoznawalnym spośród tej grupy emblematów było oznaczenie 2. Marine Brigade – wpisana w owal łódź wikińska (Drakkar) z umieszczonym u dołu pełnym nazwiskiem twórcy – Hermanna Erhardta. 91 Przykład takiej sytuacji stanowić może Sturmabteilung Rossbach, któremu na czas działań na terenie Zagłębia Ruhry wiosną 1920 roku przypisano emblemat białej strzały umieszczonej na hełmie skośnie w lewą stronę. Jurado C., The German…, s. 59. 92 Biało-żółta opaska naramienna z naniesiona czarną farbą inskrypcją SSOS (stanowiącą skrót nazwy Selbschutz Oberschlesien) oraz wizerunkiem sztyletu używana przez wszystkie jednostki wchodzące w skład niemieckich jednostek samoobrony podczas walk przeciwko powstańcom śląskim. 93 Wooley Ch., German Uniforms…, s. 49.

25

cesarska Reichskriegsflage, choć występowała cała gama innych, nierzadko zrywających z

symboliką imperialną94.

Problemem z jakim od początku istnienia niemal każdego z Wolnych Korpusów stała

się kwestia umundurowania i wyposażenia. W mniejszym stopniu dotyczył on żołnierzy

wracających z frontu, którzy zachowywali swoje regulaminowe uniformy dostosowując je

ewentualnie do warunków nowej służby95. Napływ ochotników cywilnych wywołał

konieczność pozyskania zapasów możliwych do odpowiedniego wyekwipowania towarzyszy

broni. Nierzadko sięgano zatem do metod z pogranicza działalności przestępczej, prowadząc

regularne napady na słabo strzeżone magazyny wojsk cesarskich, skąd pozyskiwano

niezbędne sorty oraz ekwipunek. W ten sposób przeważająca część Freikorpsów korzystała z

wzorców stworzonych na potrzeby armii regularnej przed i podczas pierwszej wojny

światowej. Użytek znajdowały także elementy wyposażenia zdobycznego96.

Podstawowym uzbrojeniem opisywanych formacji ochotniczych była broń

indywidualna, zarówno w postaci karabinów powtarzalnych systemu Mausera różnych

typów, szerokiej gamy pistoletów stosowanych przez wojska niemieckie w dwóch pierwszych

dekadach dwudziestego stulecia, jak i karabinów maszynowych. Orężem uchodzącym za

ekskluzywny były pistolety maszynowe Maschinenpistole 18 – posługiwali się nimi przede

wszystkim dawni członkowie grup szturmowych97. Część Wolnych Korpusów posiadała także

własne pododdziały moździerzy oraz miotaczy ognia98. Choć taktyka wykorzystania

Freikorpsów opierała się o założenia działań małych grup uderzeniowych99 – wszak

większość starć prowadzona była na terenie zurbanizowanym – co liczniejsze zgrupowania

sięgały po oręż cięższego typu. Dość powszechnym i uwiecznionym na wielu fotografiach z

tamtego okresu środkiem walki stał się improwizowany pojazd opancerzony. Był to

najczęściej samochód ciężarowy pochodzenia wojskowego lub cywilnego z zainstalowanymi                                                             94 Do roku 1945 kolekcja sztandarów, którymi posługiwały się Wolne Korpusy znajdowała się w monachijskiej Feldhernhalle, gdzie została złożona z polecenia Adolfa Hitlera, podczas uroczystej ceremonii w dziesiątą rocznicę puczu monachijskiego – 9 listopada 1933 roku. Jurado C., The German…, s. 62. 95 Najczęstszą modyfikacją było prawdopodobnie upodabnianie mundurów do wzorców zaadoptowanych przez oddziały szturmowe, czyli maksymalne upraszczanie kroju co wpływać miało na wygodę żołnierza, a także wzmacnianie newralgicznych elementów – w tym głównie łokci oraz kolan, poprzez naszywanie dodatkowych partii materiału albo łat skórzanych. Powszechnym zjawiskiem była także wymiana insygniów – symbole państwowe zastępowano emblematami własnej formacji. Czasem nanoszono także indywidualne dla wielu Wolnych Korpusów oznaczenia stopni wojskowych. 96 Na szerszą skalę ekwipunek pozyskany na wrogu z czasów Wielkiej Wojny wykorzystywali członkowie Freikorps Bayreuth – powszechnym zjawiskiem w tej jednostce, a zarazem jej znakiem charakterystycznym stały się francuskie hełmy M1915. Jurado C., The German…, s. 56. 97 Wooley Ch., German Uniforms…, s. 37. 98 Thomas R., Handbuch zur…, s. 160. 99 Podstawy działań w polu stanowiły w większości wytyczne przeznaczone dla Sturmtruppen, a zatem dążenie do głębokiej penetracji linii przeciwnika przez silnie uzbrojone oddziały szturmowe oraz dążenie do skrócenia dystansu, a następnie bezpośredniego zwarcia i walki wręcz. Drury I., German Stormtrooper…, s. 45.

26

osłonami bądź w postaci arkuszy blachy, bądź na przykład płyt okopowych. Często tego typu

wóz dozbrajano poprzez zainstalowanie na skrzyni ładunkowej działa100. Zdarzało się jednak,

iż wykorzystywano samochody pancerne uzyskane kosztem dawnej armii cesarskiej, jak na

przykład, zdobyte wcześniej w walkach na froncie wschodnim pojazdy typu Austin Putiłow

M1914101. Podczas walk w Berlinie, wiosną 1919 roku odnotowano także użycie co najmniej

dwóch czołgów typu Mark IV produkcji brytyjskiej, a w czasie kampanii przeciwko

Bawarskiej Republice Rad – pociągu pancernego. Podczas tej operacji wykorzystano także,

formalnie podporządkowaną zwierzchnictwu Freikorpsów, grupę lotniczą – udział samolotów

ograniczono jednak jedynie do kolportażu ulotek propagandowych102.

Ciekawym elementem podkreślającym swoistą indywidualność Wolnych Korpusów

oraz ich odrębność zarówno względem dawnych wojsk cesarskich jak i Reichswehry stały się

odznaczenia. Do najbardziej rozpoznawalnych należały: przyznawany za zasługi w walce

przeciwko polskim oddziałom powstańczym oraz umacnianie ducha niemieckiego na

południowo-wschodniej rubieży państwa Orzeł Śląski (Schelsisches Adler) oraz Krzyż

Bałtycki (Baltenkreuz) przeznaczony dla zasłużonych podczas walk na terenie Kurlandii.

Oprócz tego poszczególne formacje posiadały własne ordery nadawane głównie weteranom,

jak między innymi Krzyż Rossbacha (Rossbachkreuz) dla członków Sturmabteilung

Rossbach, czy Medal Żelaznej Dywizji (Eiserne Division Medaille), którym dekorowano

najodważniejszych żołnierzy tej nadbałtyckiej jednostki103. Z dumą noszono również

odznaczenia zdobyte w czasie pierwszej wojny światowej.

Wolne Korpusy stanowią w militarnej historii Niemiec epizod bezprecedensowy.

Tworzone doraźnie, przez rozczarowanych polityką państwa w ostatnich miesiącach wojny, a

zarazem obawiających się zagrożenia lewicowego, które z tak wielką skutecznością zadało,

uznawanej za niepokonaną, armii niesławny Dolchstoss, żołnierzy stały się jedyną skuteczną

bronią w rękach praktycznie bezbronnego Rządu Republiki. Sojusz ten nie mógł jednak

doprowadzić do pozytywnego efektu końcowego, gdyż oprócz wspólnej niechęci do

komunizmu, istniało zbyt wiele rozbieżności między jego sygnatariuszami. Nie było

możliwości by ambitni i często nieprzewidywalni dowódcy Freikorpsów wpisali się realia

powojennych, niemalże rozbrojonych Niemiec, w praktyce początkowych lat zdanych na

łaskę zwycięzców z roku 1918. Z drugiej strony kadry formacji ochotniczych same nie

widziały dla siebie miejsca w państwie, które w szybkim tempie odrzuciło całą imperialną                                                             100 Jurado C., The German…, s. 12. 101 Tamże, s. 57. 102 Tamże, s. 50. 103 Verkuilen Ager, Awards of the German Freikorps 1919-1935, BMW 1973, s. 46. 

27

tradycję i poddało się warunkom dyktatu pokojowego. Jednakże tak jak nie złożyli oni broni

wobec, rosnącego sukcesywnie w siłę już od schyłkowego okresu wojny, ruchu

komunistycznego nie mieli zamiaru kapitulować przed zdradzieckimi zdaniem wielu

władzami w Weimarze. Choć esprit de corpse z biegiem czasu zaczął topnieć, na co złożyło

się wiele elementów zarówno w dziedzinie dyplomacji, jak i polityki wojskowej organów

decyzyjnych w Niemczech, jeszcze przed oficjalną delegalizacją Freikorpsów w sierpniu

1920 roku powstały plany utrzymania silnej pozycji w państwie, nawet kosztem ustawicznego

narażania się organom ścigania. Do końca trzeciej dekady dwudziestego wieku utrzymał się w

ten sposób silny mit formacji, które nie bały się podjąć ryzyka ratowania cesarskich

pozostałości i, tocząc wielomiesięczne i często krwawe boje od Berlina, przez wybrzeże

Morza Północnego i Bawarię, aż po Wielkopolskę, Sląsk i kraje nadbałtyckie, stanęły na

straży nowego państwa sprawując funkcję rzeczywistej pierwszej siły Republiki Weimarskiej.

Bibliografia:

- Baer Ludwig, History of the German Steel Helmet 1916-1945, Nowy Jork 1986.

- Czubiński Antoni, Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Geneza, charakter, znaczenie,

Poznań 1978.

- Diehl James, Paramilitary Politics in Weimar Germany, Bloomington 1977.

- Drury Ian, German Stormtrooper 1914-1918. Weapons Armour Tactics, Londyn 1995.

- Jones Nigel, Hitler’s Heralds – The Story of the Freikorps 1918-1923, Londyn 1987.

- Jurado Carlos, The German Freikorps 1918-1923, Oksford 2001.

- Lumsden Robin, Himmler’s Black Order. A History of the SS 1923-1945, Phoenix

Mill 1997.

- Schuster Peter, Für das Stolze Edelweiss, Achau 1995.

- Thomas Robert, Handbuch zur Geschichte der Deutschen Freikorps, BDMW.

- Verkuilen Ager, Awards of the German Freikorps 1919-1935, BMW 1973.

- Vincent Paul, A Historical Dictionary of Germany’s Weimar Republic 1918-1933,

Westport 1997.

- Waite Robert, Vanguard of Nazism: The Free Corps Movement in Postwar Germany

1918-1923, Cambridge 1952.

28

29

- Watt Richard, The Kings Depart. The Tragedy of the German Versailles and the

German Revolution, Nowy Jork 1969.

- Westenfelder Frank, Die Freikorps. Kampf ums Baltikum, http://

www.kriegsreisende.de/relikte/freikorps.html (data dostępu: 11.07.2008 r.)

- Wooley Charles, German Uniforms, Isnignia & Equipment 1918-1923, Atglen BDW.