Page 1 of 20
FUNDASAUN AMIZADE TAMBA AMOR
Atravesa: AVR Central Lospalos, Municipio de Lautem – Timor-Leste
Telp: +670 7750 6901 & +670 77243587
Email:
[email protected],
[email protected]
HANORIN IHA ENSINO BASICO CENTRAL NO FILIAL IHA MUNICIPIO
LAUTEM
JULHO – DEZEMBRU 2019
1. Iknlui informasaun sira tuir mai ne’e iha ita nia relatóriu
narativu;
a. Naran Organizasaun Fundasaun Amizade Tamba Amor – FUNDAMOR
b. Titulu Proposta:
Auditoria Sosial
c. Fatin Halao Projektu: Suco Fuiloro, Souro, Cacaven, Lore I no
Luro
d. Aktividade Hahú: O1 de Julho 2019
(Loron, Fulan, Tinan)
(Loron, Fulan, Tinan)
f. Tipu Aktividade: Peskiza ba avaliasaun servisu Publiku iha area
Kualidade Hanorin
(Aktividade husi proposta ne’e kona-ba sektor dezenvolvimentu
ida ne’ebe?)
g. Objektivu: Hakarak hatene profesores sira nia kualidade hanorin
tuir sira nia
konhesimentu no abilidade profesionalismu hodi garantia
kualidade do ensino iha Municipio Lautem.
h. Orçamentu tuir
i. Valór osan ne’ebe gasta: US$ 20, 467.50
(Valór osan lolos ne’ebe gasta ba halao programa)
2. Efektividade no Igualdade iha benefisiu no partisipasaun:
a. Programa ne’ebé ita halao ne’e fó duni impaktu ba benefisiariu
hotu-hotu ne’ebé ita
tau iha planu ka lae? Karik nune’e, oinsa maka ita sukat? Karik
lae, tamba saida?
Sim,
Atu bele sukat susesu kada atifidade ita persija hare iha parte
sira hanesan tuir mai ne’e;
a) Planu atifidade mensal
b) Lista partisipasaun iha kada atifidade baseia ba planu ne’ebe
iha ona.
c) Targeto benefisiarios nebe participa iha atifidade.
d) Rekomendasaun no asaun sira iha kada atifidade sira.
b. Parte hotu-hotu partisipa iha programa tuir ita nia planu ka
lae? Karik nune’e,
esplika nia lalaok oinsa. Karik lae, tamba saida?
Sim,
Fundamor halo kooperasaun servisu diak tebes ho lideransa guverno
local iha Municipio
Lautem, lideransa edukasaun Municipio Lautem, diretor da eskola
ensino básico, Chefe
do Suco inklui membru conselho suco tomak. Durante periodu
atifidade husi fase I too
faze III nian Fundamor prepara planu didiak inklui hametin
koordenasaun nebe metin ho
parte interesada sira no parte benefisiarios sira. Tamba kada
atifidade sira ne’ebe halao
sempre bazeia ba planu mensal nebe prepara tiha tiha ona iha semana
ikus kada fulan.
Planu ne’e prepara husi parte programa no operasional antes tama ba
fulan tuir mai.
Maske nune dala ruma planu mensal bele falha tamba impaktu husi
transferencia
orsamentu husi GASC ba Fundamor no ida ne’e bele fo impaktu makaas
bainhira ba
implementasaun iha nivel komunidade no bele afeita ba partisipasaun
parte interesada
sira nomos benefisiarios sira. Bainhira situasaun ida ne’e
akontese, Fundamor sempre
reorganiza fali planu no informa kedas ba parte interesada sira
masimu semana 1 antes
implmentasaun atifidade nian.
No Atifidade Agenda
Educacao Municipio de Lautem, Conselho Suco no sosiedade
sivil.
hanorin, hanesan lei base da edukasaun, Lei Rejime Careira
Profesores, EMIS 2018, SUK 2015, NESP no PEDN.
c) Desain metodolojia peskija hanesan; determina indikador
peskiza, dezenvolve tool (quesionarios no checklist), deside
simple no respondentes.
d) Halo encontru interface ho parte interesada no benefisiarios
sira
01 de Julho –
treinamentu / kapasitasaun ba ekipa auditoria sosial
komunitario
nebe kompostu husi enumerador nain 4 no pontu fokal nain 4
konaba matadalan Auditoria sosial, Metodolojia peskiza no
foti
dadus.
01 de Outobru
d) Halo validasaun de dadus iha nivel Suco no Aldeia.
3 Faze III;
rekomendasaun no sujestaun ba asaun sira ho Lideransa
Guventantes
Municipal, Diretor no Coodenador da eskola básico 16,
lideransa
komunitario husi suco 5 no Sosiedade Sivil iha Municipio
Lautem
konaba prosesu melhoramentu kualidade hanorin iha EBC 4 ho nia
filial
12.
c. Esplika oinsa feto sira participa iha aktividade projektu
nia?
Partisipasaun feto iha sosiaalizasaun menus tebes maibe aumenta
makaas iha prosesu
rekolhamentu de dadus no validasaun suco no municipio.
Prosesu involvimentu feto iha atifidade auditoria sosial ne’e halao
husi lide komunitario
no kada eskola sira. Maske nune Fundamor sempre fohanoin ba
lideransa suco no eskola
sira katak partisipasaun feto no mane iha atifidade auditoria
sosial ne’e igualmente
importante atu ita bele hatene persepsaun feto no mane konaba
kualidade hanorin
profesores sira iha eskola.
3. Objektivu ne’ebe alkansa
Fundamor rekolha ona dadus konaba politika sira ne’ebe garantía ba
kualidade hanorin no
resultado hanorin execelente tuir NESP 2030 nian. Ida ne’e mak
objetivu husi auditoria sosial
konaba kualidade ne’ebe Fundamor hakarak hetan baseia ba planu
proposal ba tinan 2019.
Dadu ne’e rekolha liu husi etapa 3 mak hanesan; a) intervista
profesores, b) intervista alunus
no inan aman no c) halo FDG iha nivel komunidade.
Tuir mai esplikasaun ba kada atifidade no nia resultado dadus
ne’ebe dezenvolve ona;
a) Checklist ba profesores sira nudar fornesidor servisu publiku
nian;
Ekipa auditoria sosial halo intervista ba profesores 68 iha eskola
ensino básico 16. Husi
total ne’e nain 54 permanente, 8 kontratado no 6 voluntario.
Fundamor uza lista atifidade
13 ne’ebe Ministerio da Edukasaun promete atu halo hodi garantía
kualidade hanorin iha
Ensino Basico rural no urbana nudar checklist ba intervista.
Peskiza ne hahu iha fulan
Outobru no remata iha loron fulan Novembru 2019 iha Posto
Administrativu Lospalos no
Luro. Resultado husi intervista maka 72% profesores responde katak
sira hatene no
hanorin ona tuir estandarte politika Ministerio da Edukasaun hodi
hanorin execelente no
garantía profesional profesores sira nian. Hare iha grafiku numero
1 tuir mai.
Total esteitmentu ba checklist hamutuk 13 ne’ebe Fundamor
dezenvolve husi NESP 2011
– 2030 pg 72.
b) Koesionarios ba Alunus no Inan Aman hanesan benefisiarios
servisu;
Total respondentes alunus no inan aman hamutuk nain 408 ne’ebe
responde ba topiku 13
ho nia koesionarios hamutuk 48 ba alunus sira no 33 ba inan aman
sira (topiku ho
koesionarios ne’ebe hanesan).
Koesionarios ne’e Fundamor dezenvolve husi “Assessing Your Teaching
Effectiveness
Form husi CBIT (Colombia British Institute of Technology, 2010) no
halo ona
komparasaun ba kurikulu no matadalan hanorin Ensino Basico iha
Timor-Leste.
Page 4 of 20
Atu sumariza; ba respondentes profesores sira, Fundamor hakarak
hatene oinsa
konhesimentu profesores sira konaba implementasaun politika
Kualdiade Hanorin iha
eskola. Ba alunus sira, Fundamor husu konaba susesu pedagojiko no
non pedagojiku iha
eskola. Ba inan aman sira katak oinsa sira nia konhesimentu ba
prosesu aprendizajen
pedagojiko no non pedagojiko iha eskola publiku sira. Fundamor fiar
katak inan aman sira
bele hatene prosesu aprendizajen iha eskola tamba; 1) eskola besik
sira, hela besik ho
profesores, 3) Sira monta ona AIAP iha eskola, 4) Eskola nakloke ba
komunidade atu
asesu.
Iha resultado grafico medio akumulado iha numero 2 husi alunus sira
hatudu katak profesores sira hanorin Muinto Bom 49%, Bom 41%. Iha
grfico 3 hatudu resultado
avaliasaun inan aman katak Muinto Bom 50% no Bom 31% no Lahatene
12%.
Grafico 2: % Kualidade Hanorin tuir Persepsaun Alunus
iha Peskiza AS KH 2019
Grafico 3: % Kualidade Hanorin tuir persepsaun Inan
Aman iha Peskiza AS KH 2019
Grafico 1: Konhesimentu Profesores sira iha EB 16 konaba
Implementasaun politika KH tuir NESP. Resiltado AS KH 2019
Page 5 of 20
Grafico respondentes alunus 204 Grafico respondentes Inan Aman
204
Tabela 1; Dadus Grafiku Akumulativo husi respondentes ALUNUS no
INAN AMAN iha EB 16 (Suco 5) Postu
Administrativu Luro no Lospalos, Municipio de Lautem
Page 6 of 20
Page 7 of 20
Grafiku alunus no inan aman sira ne’e hatudu ba ita katak maske
Ministerio da Edukasaun
establese ona sistema hodi garantía kualidade hanorin iha eskola
ensino básico sira maibe
implementasaun ba politika ida ne’e parte benefisiarios sira sidauk
hare nia resultado
signifikativu ho rasaun hanesan tuir mai;
1. Komunidade sira hare katak depois de oras hanorin profesores
sira ba liu toos ka halo
atifidade agrikultura no cultura nian barak liu duke prepara sira
nia materia hanorin (No. 1)
2. Profesores sira minimu liu motiva alunus sira atu hatoo
perguntas ka ladun kria mekanismo
diak hodi motiva alunus feto no mane atu husu barak (No.3)
3. Ladun iha komunikasaun entre eskola ho inan aman liu husi
profesores no AIAP konaba
prosesu aprendizajen, politika no lei sira ne’ebe eskola aplika
hodi eduka labarik sira (No. 9)
4. Inan aman no alunus sira hateten katak profesores sira dala
barak hateten SALA ba alunus
sira ne’ebe fo resposta sala no ladun fo esplikasaun klean tambasa
ideia ne sala (No. 10)
5. Profesores sira uza lingua materna barak liu iha eskola kompara
ho lingua oficial rua bainhira
lori materia no halo komunikasaun iha área eskola. Alunus no Inana
aman hatene katak
profesores sira ladomina lingua oficial 2 (Tetum no Portugues) (No.
13)
Page 8 of 20
6. Inan aman sira nunka hare alunus sira koalia lian Portugues iha
área eskola ka fora husi tempo aprendizajen ho nia kolega ka ema
seluk. Alunus sira uza deit lian materna iha eskola
no uma dala ruma deit mak koalia tetum (No.13)
Resultadu Objektivu
1. Konsultasaun/k
oordenasaun ba
koordenasaun lao ho susesu no konsege hasoru
malu lider nain 36. Lideransa sira inklui Diretor
edukasaun Municipio Lautem komprende katak
Fundamor sei halo auditoria ba edukasaun ensino
basico iha area Kualidade Hanorin ne’ebe hakerek
hela iha NESP
Planu konsultasaun no
kanselamentu bebeik hodi difikulta
obriga Fundamor tenki halo
negosiasaun bebeik hodi konvinse
partisipasaun lider autoridade local
planu ne importante tebes atu halo
susesu ba atifidade tuir mai.
2. Enkontru pre-
= 25). Diretor da eskola 16, Diretor Edukasaun
Municipio, Representante Administrador
pre-liminario ne’e. Chefe do suco nomos
representante konselho suco, sosiedade sivil
partisipa iha enkontru no hetan informasaun klean
konaba planu auditoria sosial nebe Fundamor atu
halao iha Municipio Lautem.
nune FUNDAMOR sei haforsa
liu tan iha futuru.
feto 18 husi suco 5.
Komunidade no lideres komunitario iha suco 5
komprende konaba auditoria sosial no politika
Ministerio da Edukasaun hodi Garantia Kualidade
Hanorin (NESP, Lei Rejime Careira Profesores,
Lei ba da Edukasaun). Fundamor apresenta politika
Edukasaun sira ne’e ba partisipantes.
Ema nain
16 mak
membru konselho suku no
partisipasaun iha prosesu auditoria.
persija liu kontribuisaun husi
Partisipantes sira simu informasaun konaba oinsa
utiliza instrumentus sira nebe prepara ona hodi foti
dadus inklui tekniko aprosimasaun no negosiasaun
ba entidade suco no eskola sira. Ponti fokal sira
suporta enumerador hodi fasilita iha prosesu
rekolhamentu de dadus iha eskola no komunidade.
Pontu fokal no enumerador hetan formasaun
PF nain 5
enumerador. Tamba ne’e
Page 9 of 20
5. Rekolhamentu
a) Profesores nain 68 (Feto 23, Mane 45)
EBC Centro LPS F=9, M=8
EBC Luro F=6, M=11
EBC Coro Asu F=3, M=14
EBC Souro F=5, M=12
b) Alunus nain 204 (feto 109, mane 95)
EBC Centro LPS; 51 (F=31, M=20)
EBC Coro Asu; 51 (F=28, M=23)
EBC Souro; 51 (F=22, M=29)
EBC Luro; 51 (F=28, M=23
c) Inan aman nain 204 (feto 105, mane nain 99)
EBC Centro LPS; 51 (F=28, M=23)
EBC Coro Asu; 51 (F=27, M=24)
EBC Souro; 51 (F=23, M=29)
EBC Luro; 51 (F=27, M=24)
d) Foku Diskusaun Grupo ho Komunidade iha
Suco 5 ho total partisipantes nain 123 (feto 47,
mane 76)
EBC Coro Asu; 29 (F=11, M=18)
EBC Souro; 42 F=18, M=24)
EBC Luro; 32 (F=10, M=22)
laiha Rekolhamentu de dadus lao diak
tebes maibe iha frekeza balun mak
sidauk iha koordenasaun diak no
forte husi Ministerio da Edukasaun
ba Eskola sira konaba peskiza
Auditoria Sosial iha Eskola sira.
Asuntu ne’e difikulta ba profesores
sira hodi husik tempo aprendizajen
ba tuir Atifidade auditoria nian
maske sira sente katak Auditoria
ne importante ba dezenvolvimentu
Fundamor tamba ho auditoria ne’e
ita bele hadia edukasaun ne sai
diak liu tan. Sira husu Fundamor
atu firme nafatin hodi koalia
konaba frakeza sira iha eskola no
edukasaun atu estado no guverno
bele tau matan.
6. Analiza dadus
ho pontu fokal
nain 10 konaba
Konselho Suco ho total hamutuk nain 15 (feto 2 no
mane 13). Iha prosesu analiza dadus ne’e
partisipantes sira ne’ebe mai husi suco no AIAP
hateten katak dadus ne’ebe foti husi suco ne’e diak
ona maibe sira duvida ba dadus balun hanesan
lingua ofisial 2 portugues no tetum nebe hetan
muinto bom. Sira husu Fundamor atu kontinua halo
avaliasaun profunda liu tan hodi hatene dadus
loloos ho realidade.
dadus ne’ebe pontu fokal sira duvida no ladun fiar
ba iha eskola refere liu husi intervista diretor no
coordenador da eskola sira. Iha prosesu
verifikasaun ne’e, ekipa Fundamor rona katak saida
deit mak profesores sira, alunus no inan aman
hato’o ne’e tuir sira nia hatene no hare no ami
labele halo mudansa ba informasaun refere.
Laiha Durante prosesu analiza dadus,
partisipantes sira fo komentario
barak konaba dadus kualidade
AIAP sira nebe ativu tebes iha
diskusaun dadus.
Validasaun de dadus hahu iha loron 10/12/2019 iha
laiha Validasaun dadus kualidade
Page 10 of 20
suco iha Suco 5
EBC Luro ho nia filial sira. Tuir mai validasaun
suco Lore I komesa iha loron 12/12/2019 no Leuro
iha loron 11/12/2019 no Cacaven iha loron
13/12/2019. Iha loron 10 de Janeiro de 2020
validasaun ikus iha suco Fuiloro nian. Total
partisipantes ba validasaun dadus iha Suco 5
hamutuk 95, feto 45 no mane 50. Partisipantes sira
iha validasaun ne’e mai husi diretor da eskola sira,
membro konselho suco, AIAP no Komunidade
balun. Dadus kualidade hanorin ne’ebe apresenta
iha suco lima ne’e lao ho susesu. Iha apresentasaun
dadus ne’e partisipantes sira hatoo duvidas ba
dadus sira ne’e katak kualidade hanorin iha eskola
16 minimu tebes tamba asuntu infrastrutura no
rekursu umano nebe kiak no limitador tebes.
Maske nune sira aseita katak Fundamor bele lori
dadus ne’e hodi bele diskute iha validasaun nivel
Municipio.
Municipio nian katak dadus sira ne’e valido tuir
persepsaun profesores sira, alunus no Inan aman
sira. Partisipantes sira aseita atu bele hatoo ba nivel
nasional hodi foti desisaun tuir dadus nebe iha.
Validasaun Municipio halao iha loron 20 de
Dezembro de 2019 iha Lospalos ho partisipantes
hamutuk nain 33 (feto = 14, mane = 19).
Partisipantes sira mai husi Administrasaun
Municipio nain 1, GPM UAS nain 1, Renas nain 1
Edukasaun nain 1, Profesores nain 2, sosiedade
sivil nain 17 no lider komunitario inklui AIAP nain
10.
partisipasaun masimu husi diretor,
vise diretor, coordenador EBF,
AIAP membru konselho suco.
Partisipantes sira husu prosesu
final.
deklara katak tools sira ne’e
baibain sira uza hodi halo
avaliasaun ba kualidade hanorin
valor excelente husi nasional.
Partisipantes sira iha validasaun
inisiativa Fundamor no resultado
kontinua ba eskola seluk no mos
bele halo auditoria ba servisu
publiku seluk atu nune bele
garantia ba akuntabilidade,
enkontru konaba asaun advokasia ba reforma
Kualidade Hanorin iha Lospalos Municipio
Lautem. Iha enkontru ne’e Fundamor konsege
forma grupo 4 mak hanesaa; 1) Edukasaun/guverno
Municipio, 2) Profesores husi eskola, 3) Lideransa
Komunitario no 4) Sosiedade Sivil atu dezenvolve
asaun hodi diskute no atende rekomendasaun sira
nebe rekolha durante peskiza nian laran. Enkontru
ne partisipa husi GPM UAS, Renas no FONGTIL,
Edukasaun Municipio nain 3, Diretor no
Coordenador da Ensino Basico nain 10, Lider
Komunitario no AIAP nain 8, sociedade sivil no
media nain 11. Kd - Renas no Fongtil nain 2 pontu
fokal nain 3 Total partisipantes hamutuk nain 38
(feto 12, mane 26).
reforma halao ho intensaun atu
diskute konaba deskobrimentus no
ne’e Edukasaun Municipio apresia
ba Fundamor nebe suporta
sosial.
Page 11 of 20
4. Mudansa ba tempu badak, mediu no longu prazo, boot liu saida
maka mosu ona tamba
ita boot nia programa ne’e?
Mudansa iha tempo badak
Komunidade ejije ona atu halo auditoria ho urjente no profunda liu
tan ba sistema jestaun
eskola ne’ebe involve representante komunidade hanesan AIAP iha
eskola. Lider
komunidade no membru komunidade husu atu halo auditoria regular
hodi nune bele halibur
lakunas sira nebe afeita ba dezenvolvimentu edukasaun labarik sira
iha ensino básico sira.
Liu husi auditoria ne’e, komunidade mos ejije hela atu bele halo
auditoria ba sistema
implementasaun programa PNDS no projeitu komunitario iha nivel suco
hodi nune bele uza
osan PNDS ba harii uma eskola no profesores sira. Membro konselho
suco komesa hatene
katak auditoria sosial ne’e halo avaliasaun ba efetividade servisu
publiku nian inklui servisu
konselho suco hodi garantía akuntabilidade, trasnparansia no
integridade servisu publiku tuir
matadalan konselho suco nian.
Mudansa Medio
Membro komunidade iha suco persija hatene klean sistema auditoria
sosia tuir nia matadalan
atu nune komunidade tomak bele tau matan ba servisu estado nian iha
sira nia Suco.
Mudansa Longu prazu
Konhesimentu komunidade Suco sira iha Municipio Lautem konaba
Auditoria Sosial klean
liu hodi suporta prosesu dezenvolvimentu suco tuir sira nia persija
no sei suporta hodi
hamoris ekonomia diak liu tamba alokasaun orsamentu ba suco sei
hetan avaliasaun direita
husi membro komunidade. Komunidade sira sei suporta guverno hodi
tau matan ba
implementasaun programa guverno nia ne’ebe efetivu, kualidade no
integridade.
5. Problema ka desafiu saida maka ita boot sira hetan iha prosesu
implementasaun
programa, no saida maka ita boot sira halo atu hasoru desafiu
ne’e?
Durante implementasaun auditoria sosial FUNDAMOR sidauk hetan
difikuldade boot maibe
iha impedimentu balun ne’ebe tenki tau atensaun masimu mak;
Diretor da eskola sira iha limitasaun tempo hodi atende Fundamor
konaba prosesu
Auditoria sosial nian tamba sira prekupa ba oras hanorin nomos
prekupa tamba laiha
karta offisial ruma husi Ministerio da Edukasaun konaba Auditoria
iha sira nia eskola
Lideransa komunitario liu-liu chefe Suco sira balun ladun iha
iniciativa hodi suporta ba atifidade Auditoria sosial tamba sira
sente katak atifidade ida ne’e servisu ONG nian no
laiha importancia ba sira nudar chefe suco ida.
Chefe Aldeia no delegado sira hasoru difikuldade boot ba transporte
no mos distansia hela fatin ba Sede Suco ne’ebe dook afeita tebes
ba sira hodi tuir enkontru no mobiliza
komunidade atu participa iha programa auditoria sosial.
Estrada ba parte Luro no Lore I at teb-tebes hodi difikulta ba
movimentu enumerador sira atu foti dadus.
Transferensia orsamentu Ministerio das Finansa ba Fundamor atrazadu
tebes hodi
difikulta implementasaun atifidade tuir nia tempo.
Ho difikuldade sira ne’e, staf Fundamor tenki komunika no konfirma
bebeik bainhira atu
halao Auditoria iha eskola no Suco. Bainhira lahetan konfirmasaun
liu husi telefone maka
staf esforsu tenki lao too sira nia hela fatin hodi konfirma planu
sira. Staf Fundamor esplika
klaru ba director da eskola no lideransa komunitario sira katak
lideransa Eskola no Suco iha
papel importante tebes atu garantía kualidade edukasaun no garantía
katak servisu publiku
sira iha suco bele susesu liu. Alende ne’e, Fundamor mos esplika
klaru katak lideransa
Page 12 of 20
Eskola, Suco no Aldeia tenki esforsu atu hatudu espíritu
dezenvolvimentu iha sira nia servisu fatin liu husi hatudu
komitmentu ba Transparansia, Akuntabilidade no Responsabilidade
ba
sira nia komunidade rasik.
6. Impaktu negativu saida deit maka programa ne’e hamosu iha
komunidade?
Iha inisio membru konselho suco sente duvida ho iniciativa
Auditoria sosial tamba bele
hamosu diskrepansia sosial entre membru komunidade ho eskola
liu-liu profesores sira tamba
sira sente katak komunidade mak kesar frakeza profesores sira ba
Gabinete Primeiro Ministru
maibe depois de enkontru validasaun de dadus sira foin kompriende
didiak katak auditoria
sosial ne’e importante tebes hodi halao iha kada suco. Tamba, sira
fiar katak ho Auditoria
Sosial bele fasilita komunidade hodi hare besik liu ba planu no
resultado servisu guverno
nian. Ho nune komunidade bele suporta guverno, organizasaun no
empresarios sira hodi
garantía katak resultado servisu publiku tenki iha kualidade,
akuntavel no responsavel ba
ninia sustentabilidade nian iha futuru.
7. Lisaun boot saida maka ita boot sira, nudar grupu, aprende husi
planeamentu no
implementasaun programa ne’e?
Lisaun importante nebe FUNDAMOR hetan maka efeitu auditoria sosial
ba kualidade
hanorin.
Auditoria sosial nudar meius ida hodi fo biban ba ema hotu iha
nivel aldeia too suco atu
halo avaliasaun ba resultado implementasaun programa guverno nian.
Tamba
komunidade nudar benefisiario direita husi servisu publiku nian iha
direito atu ejije
dezenvolvimentu ne’ebe kualidade, responsivu no akuntavel.
Fundamor aprende katak lideransa komunitario nudar savi principal
ba inisiativa Auditoria Sosial iha suco. Maske nune Fundamor anota
katak sira (Lider suco sira) sente
an katak sira iha frakeza ba lideransa no fasilidade hodi fo
motivasaun ba nia komunidade
sira hodi halo dezenvolvimentu planu no implementasaun Auditoria
iha sira nia suco
laran.
Liu husi atifidade auditoria komunitario nian Fundamor aprende
katak lideransa komunitario komesa sente sira nia efetividade
servisu ba komunidade no politika
dezenvolvimentu ba Suco minimu liu. Ida ne’e akontese tamba sira
ladun servisu tuir sira
nia kompromisio eleitoral no matadalan konselho suco.
Fundamor aprende katak guverno liu husi Ministerio da Edukasaun iha
ona planu
estratejiku edukasaun ba kualidade hanorin hodi garantía kualidade
edukasaun maibe
Ministerio da Edukasaun la implementa ho serio tuir planu no lei
sira ne’ebe iha ona.
Bainhira guverno tau duni atensaun masimu ba planu ne’e maka
Ministerio da Edukasaun
persija osan boot hodi finansia planu anual kada tinan.
Ho politika no lei ne’ebe barak hodi kesimetin profesores sira nia
performansia VERSUS ho limitasaun kapasidade, moris ho ekonomia
minimu, familia boot, ambiente kiak afeita
tebes ba sira hodi tau an nudar profesores demokratiku no motivador
ba alunus sira atu
aprende, respeita, loialidade IKUS mai sira so bele hanorin deit
hodi hetan osan ba sira
nia moris loron-loron. Situasaun ekonomia profesores ne’e halo
familia sira seluk
(Respondentes ba Auditoria Sosial) hodi labele fo informasaun
loloos konaba kapasidade
profesores sira tamba sira sente katak sei fo impaktu negativu boot
ba nia futuru servisu.
FUNDAMOR apresia katak komunidade barak mak hatudu ona sira nia
antusiasmu hodi hatene klean liu konaba politika dezenvolvimentu
edukasaun liu husi NESP. Membru
konselho suco hateten katak sira sente duni problema barak akontese
dadaun iha eskola
no persija atensaun no kolaborasaun husi komunidade no guverno
sira.
Page 13 of 20
Resultado auditoria ne sei fo atensaun masimu ba Ministerio da
Edukasaun hodi revee fali politika ne’ebe atrasa tiha ona tamba
komunidade sei aprende no kontribui ba susesu
NESP, Lei Rejime Careira Profesores no Lei base da edukasaun
nian.
8. Deskobrimentus sira
A. Politika Ministerio da Edukasaun
1. Lei rejime kareira profesores sidauk implementa diak iha eskola
sira
2. Sala aprendizajen nebe limitado difikulta ba prosesu
aprendijazen tamba estudante kuaze
sala ida too liu 45
3. Sala profesores sira nebe kiik no kiak difikulta prosesu
administrasaun, planeamentu no
preparasaun profesores antes atu ba hanorin
4. Livru didatiku lasufisiente ba alunus no profesores sira hodi
hanorin
5. Matadalan hanorin no Kurikulu hakerek iha lian Tetum deit nune
la motiva profesores
sira hodi aprende no hanorin ho lingua portugues
6. Kurikulun foun agora ne’e larelevantes ba kondisaun real alunus
sira iha Timor-Leste.
7. Ministerio da edukasaun la implementa sistema “Rewarding no
Penalty” iha eskola hodi
fo motivasaun diak ba profesores ne’ebe hanorin ho efetivu no fó
sansaun ba profesores
ne’ebe la hanorin ho efetifu tuir lei edukasaun.
8. Ministerio da edukasaun la fasilita diak ba AIAP iha eskola sira
nune sira laakompanha
prosesu aprendizajen iha eskola sira no sira iha konfusaun boot ba
sira nia knar ne’e.
9. Limitasaun profesores iha eskola obriga profesores sira hodi
hanorin ho materia liu 3 ho
oras ne’ebe limitado tebes nune difisil ba sira atu hanorin
diak.
10. Estado sidauk iha atensaun masimu ba profesores sira nia bem
estar (moris diak) tamba
ne’e sira halo fali atifidade ekonomia seluk hodi sustenta sira nia
familia nia moris
11. Profesores sira hanorin ho fasilidade didatiku ne’ebe limitado
tebes
12. Profesores balun nia eskalao no Nivel aumenta maibe too agora
sidauk hetan osan
retroativu bele difikulta sira nia motivasaun hodi hanorin ho
diak.
13. Profesores sira barak mak tama ona idade reforma maibe
ministerio da edukasaun sidauk
hapara sira too agora
14. Maske politika hodi garantia kualidade hanorin implementa ona
iha eskola maibe
Profesores sira nebe hanorin iha ensino bazico sira maioria iha
kapasidade limitadu iha
lingua ofisial rua, inklui kapasidade hanorin, tekniko aprendijazen
no seluk tan nebe liu
husi peskija ne’e deteta tuir grafiku nebe iha
15. Politika kontributivu ba Profesores sira la ajuda sira nia
moris diak tamba sira ne’ebe
tama ona idade reforma sei kontribui 4% husi sira nia salario maibe
ikus mai sira sei
labele hetan fali sira nia osan.
16. Maioria Profesores abandona eskola hodi mai simu sira salario
iha banku
17. Profesores balun nebe hanorin iha EBC no EBF hela iha fatin
dook husi eskola
B. Parte Profesores sira iha Eskola
18. Profesores sira hanorin latuir tuir oras ne’ebe determina tamba
tenki halo simu fali turma
seluk atu uza sala iha lokraik.
19. Profesores balun fuma, hemu tua no halo hahalok violentu iha
fatin publiku no iha nia
uma rasik hodi prejudika ba ninia kredibilidade nudar fungsionario
publiku.
20. Profesores sira halo toos ho sistema tradisional iha tempo
naruk ne’ebe sita sira nia
enerjia, tempo no saude fisiku ne’ebe prejudika ba ninia
planeamentu no preparasaun
material ho didiak
21. Profesores sira ladun dezenvolve ninia kapasidade professional
nudar manorin ida hodi hanorin ho professional tuir nia area
espesializada.
Parte Inan Aman, Lider Komunitario no AIAP
22. Alunus balun halo hahalok inapropriadu ba profesores sira
23. Inan aman balun ladun respeita no valoriza profesores sira
nudar ita nia manorin ida.
24. Inan aman sira ladun tau matan ba oan sira ne’ebe hetan
edukasaun iha eskola ensino
basico atu respeita no valoriza profesores liu husi hatudu hahalok
repeitozu no
komportamentu diak nudar estudantes ida.
25. Inan aman sira ladun tau matan ba oan sira nebe sei eskola hela
maibe fuma, hemu tua no
involve iha asaun violentu.
26. Lideransa komunitario sira ladun iha kooperasaun ho eskola sira
iha suco no aldeia.
27. Maioria AIAP sira lahatene sira nia fungsaun nudar
representante Inan aman no
komunidade iha eskola
28. Maioria AIAP asina relatorio despezas no atifidade eskola nian
maibe sira rasik lahatene
konteudu no akuntabilidade relatorio ne’e.
D. Ba FUNDAMOR no Kolegas Sosiedade Sivil
29. FUNDAMOR sidauk treino didiak anumerador komunidade husi suco
sira atu bele
hatene klean konaba prosesu Auditoria sosial
30. FUNDAMOR sidauk hetan kooperasaun diak ho Diretor da Eskola
sira no lideransa
komunitario atu bele tau matan ba atifidade auditoria sosial iha
sira nia suco no Eskola.
31. Ejijensia barak husi komunidade sira iha suco no aldeia sira
nebe husu FUNDAMOR atu
estende tan atifidade Auditoria sosial ba Suco hotu nomos ba area
dezenvolvimentu suco
sira seluk hanesan; infrastrutura, be mos, projeitu PNDS, Servisu
Konselho Suco tamba
komunidade fiar katak implementasaun projeitu guverno nian barak
mak la susesu tuir
komunidade nia hakarak.
9. Rekomendasaun sira hodi hadia Kualidade Hanorin
1. Husu ba MdE atu implementa DECRETO-LEI N° 23/2010 de 9 de
Dezembro konaba
Careira Profesores iha área Competências Obrigatórias do Pessoal
docentes hanesan; a)
Domínio das Línguas Oficiais; b) Conhecimento técnico-científico na
respectiva área e
grau de ensino; c) Técnicas pedagógicas; no d) Ética Profissional,
ho Serio atu bele
fortifika kualidade professional profesores iha eskola publico
sira.
3. Husu ba MdE atu implementa DECRETO-LEI N° 23/2010_Lei organico
Ministerio da
Educacao iha Capito I Artigu 2 Atribuições No. j, i, o, p) no
Capitulu III Servisu
Administrasaun Direta sub Seccao II DIRECÇÃO-GERAL DE
SERVIÇOS
CORPORATIVOS artigu Artigo 25º Direcção Nacional de Recursos
Humanos (DNRH).
Ho serio tebes atu bele asegura kualidade edukasaun iha nivel
ensino básico sira.
4. Husu ba MdE atu halo avaliasaun kualidade hanorin ho regularment
atu bele garantía
katak profesores sira hanorin duni tuir matadalan profesores
sira.
5. Husu ba MdE atu fo kapasitasaun ba profesores sira konaba tipu
hanorin nebe efetifu
LAOS hanorin ho maneira (One way teaching) maibe persija atu
aprofunda tan hanorin
ho moderado ne’ebe dudu partisipasaun alunus barak liu.
6. Husu ba MdE atu rekruta profesores foun atu nune bele aumenta
rekursu profesore hodi
bele kaer materia tuir ida-ida nia area espesializada hodi asegura
progresu
implementasaun planu estratejiku kualidade hanorin nebe hakerek ona
iha NESP.
7. Husu ba MdE atu distribui livru didatiku ho kuantidade
suficiente ba eskola sira iha
Timor laran tomak
Page 15 of 20
8. Husu ba MdE atu produs kurikulum /matadalan hanorin profesores
iha lingua Portugues barak liu atu bele motiva profesores sira hodi
aprende no hanorin barak liu iha lingua
Portugues.
9. Husu ba MdE atu revee fali kurikulu agora dadaun ne’e no husu
atu dezenvolve kurikulu
ida nebe relevantes ba situasaun Timor nian.
10. Husu ba Ministerio da Edukasaun no Komisaun fungsaun publiku
atu toma atensaun
seriu ba avaliasaun dezempenho ne’ebe regula iha lei RCP hodi nune
bele aplika sistema
“Penalty no Rewarding” tuir profesores ida – ida nia resultado
avaliasaun.
11. Husu ba MdE atu revee fila fali politika ka matadalan knar AIAP
nian ho serio tebes atu
nune bele sai duni representante komunidade iha eskola hodi tau
matan ba
dezenvolvimentu edukasaun iha eskola sira.
12. Husu ba MdE atu tau matan ba bem estar profesores sira hanesan;
fornese salario ne’ebe
sufisiente no uma dignu ba sira atu nune sira bele fo konsentrasaun
barak liu ba sira nia
preparasaun no planeamentu, notas diaria, lisaun aprendizajen kada
loron no seluk tan.
13. Husu ba MdE atu distribui livru no material didatiku ba eskola
sira hodi suporta
profesores sira nia atifidade.
14. Husu ba MdE atu reativa prosesu orsamento retroativu ba
Profesores sira hetan
promosaun nivel no eskalao.
16. Husu ba MdE atu fo formasaun lingua Portugues, lingua Tetum no
tekniko hanorin
ne’ebe a par ho situasaun atual agora hodi motiva alunus sira atu
aprende ho diak.
17. Husu ba MdE liu husi INFORDEPE atu fo formasaun intensivo
espesialidade ba grau
akademiku tuir sira nia area espesializada.
19. Husu ba Ministerio da Edukasaun no Guvernu atu fasilita banku
movel ka hadia sistema
pagamentu salario ba profesores sira atu labele abandona sira nia
aula ba loron barak.
20. Husu ba FONGTIL no ReNAS atu bele halo akordo mutual ida ho
Ministerio da
Edukasaun no Ministerio Administrasaun Estatal konaba
implementasaun Auditoria
Sosial ba Edukasaun iha Municipio hodi nune bele fasilita Diretor
da Eskola no
Konselho Suco sira hodi kolabora Fundamor diak liu tan iha
futuru.
10. Assinatura husi responsavel programa.
Page 16 of 20
Enderessu : (ATV; AVR, rua Laruara, Central Fuiloro Lospalos
Responsavel : Angelina Dos Santos
Tipu Actividade : Auditoria Sosial ba Kualidade Hanorin
Resultadu /Progresu Benefisiariu
1. Halo konsultasaun no koordenasaun
ba lideransa autoridade lokal no
lideransa komunitario iha suco 5
postu administrative 2 no
importante tebes atu halo susesu ba
atifidade tuir mai.
sensibilizasaun informasaun konaba
kualidade hanorin ba ema nain 30
37
pesoas
136
peasoas
prosesu auditoria.
minimu nain 100 iha Suco 5
74
pesoas
136
pesoas
prosesu auditoria. Tamba ne’e susesu
auditoria sei depende makaas ba
lideransa komunitario sira.
pesoas
50
pesoas
pontu fokal hamutuk nain 10 (f2, m8)
konaba matadalan Auditoria sosial,
analiza dadus.
Komunidade Suco. Rekolhamentu
loron 01 de Outubro too 30
Novembro 2019 iha Suco 5 ho
eskola 16 Postu Administrativu Luro
no Lospalos
Diskusaun Grupo komunitario iha
6. Analiza no Verifika Dadus
kualidade hanorin. Fundamor forma
eskola 10 liu husi intervista diretor
no coordenador da eskola.
dadus mai husi AIAP, Pontu Fokal
Suco no Konselho Suco hamutuk
nain 15 (feto 2 no mane 13).
Varifika dadus iha eskola 10
(feto 8, mane 12)
Page 19 of 20
Suco no Municipio. Dadus
iha suco lima no Municipio hetan
atensaun makaas husi eskola, lider
komunitario, Sosiedade Sivil no
95
pesoas
285
pesoas
nomos lider komunitario sira.
(feto 12, mane 26) ne’ebe partisipa
iha enkontru asaun ba advokasia no
reforma sira.