fVGd egkjkVª fo|kihBMarathi)/vruttvidhyechi... · 1-1 vkiyh izxrh riklk [kkyhy iz’ukaph mÙkjs laf{kIri.ks |k- ¼,d rs nksu okD;s½ 1- Lokra«;io dkGkr oÙki= gs d’kkps lk/ku

fVGd egkjk"Vª fo|kihB

,e- ,- ¼ejkBh½ f}rh; o"kZ

fo"k;% o`Ùkfo|sph vksG[k

l= 3% MAS – 302 o`Ùkfo|sph vksG[k

l= 4% MP – 402 o`Ùkfo|k izdYifo"k; o ekxZn’kZu

MkW- egky{eh eksjkGs

fo"k;klaca/kh FkksMsls

fofo/k izlkjek/;ekaP;k}kjs fo’okP;k dkukdksiÚ;kr ?kM.kkÚ;k ?kVuk vkiY;ki;Zaar ;s.;kl enr gksrs- ôÙki=* ;k

ek/;ekrwu vkiY;kyk fo’okP;k dkukdksiÚ;krhy ekfgrh feGrs- oÙki=kps varjax let.;klkBh oÙkfo|sph vksG[k d:u

?ks.ks vko’;d vkgs- vktP;k nSuafnu thoukps ôÙki=* gs vfoHkkT; vax cuys vkgs - oÙki=s foÜys"kd] lR;’kks/kd]

f’k{kd] ekxZn’kZd] ewY;j{kd] leUo;d] loZ lekt O;ogkjkaph fujh{kd o Vhdkdkj v’kk cgqinjh Hkwfedk ikj ikMw

ykxyh vkgsr- yksdf’k{k.kklkBh oÙki= gs ,d vfr’k; izHkkoh o mi;qDr vls izlkjek/;e vkgs- oÙk fu fopkj oÙki=

nsrs- oÙki=kapk tUep eqGh okrkZ ns.;klkBh >kyk vkgs- oÙki= gs Kku o ekfgrh feGfo.;kps izeq[k ek/;e vkgs- jkst

txkr dqBs dk; ?kMys gs vkiY;kyk ?kjiksp ;sÅu lkax.kkjs oÙki= vkiyk fe= cuys vkgs- oÙki=s pkyw ?kMkeksMh]

R;klaca/khph ererkarjs vkf.k nf"Vdksu vkiY;kiq<s ekaMr vlrkr- vk/kqfud thoukr orZekui=kauk vuU;lk/kkj.k egÙo

izkIr >kys- ;k iqLrdkr o`Ùki=kps varjx o dk;Zi)rh d’kh vlrs ;kpk lfoLrj vH;kl vki.k dj.kkj vkgksr-

ôÙkfo|sph vksG[k* gk vH;kl djrkuk oÙk Eg.kts dk;\ frps egÙo dk;\ frph O;kIrh fdrh ákaph ekfgrh]

fofo/k izdkjP;k izlkjek/;ekapk /kkork vH;kl ;kaps foospu ifgY;k ?kVdkr dsysys vkgs-

oÙki=kapk bfrgkl lqekjs nksu’ks rs vMhp’ks o"kkZapk vkgs- txkrhy ifgys oÙki= lksGkO;k ’krdkr fu?kkys-

lksGkO;k ’krdkrhy ?kMkeksMh Eg.kts txkrhy oÙki=h; bfrgklkph lq#okrp gksrh- Hkkjrkr baxztkaP;k vkxeukcjkscjp

izcks/kukps ;qx lq: >kys- baxzth Hkk"kk o f’k{k.kkpk izkjaHk] ’kkL=h; ’kks/kkapk ifjp; ;kaeqGs uO;k lkekftd tkf.kokapk

mn~Hko gksÅu ,dksf.klkO;k ’krdkiklwu lekt cny.;kl izkjaHk >kyk- oÙki=s gh ;k cnykps Qfyr gks;- txkrhy

izcks/kukyk osxGh xrh vkf.k fn’kk feGkyh- gs y{kkr ?ksÅup oÙki=kaP;k bfrgklkpk ekxksok nqlÚ;k ?kVdkr ?ksryk vkgs-

oÙki= O;olk;kr laiknd foHkkx egÙokpk vlrks- oÙki=kP;k /;s;&/kksj.kkuqlkj o`Ùki= izdkf’kr dj.;kph

tckcnkjh laikndkdMs vlrs- R;krhy vk’k; vkf.k ekaM.kh izkeq[;kus milaikndkadMwu dsyh tkrs- vkysY;k ckrE;k]

ekfgrh] LQwVs bR;knh etdwjkoj laLdkj] vkd"kZd eFkGs o ikukrhy R;kaps LFkku rlsp lq;ksX; Vadkph fuoM ;k ckchadMs

milaiknd ckjdkbZus y{k iqjforks] v’kk rÚgsus o`Ùki=kP;k laikndkaP;k vkf.k milaikndkP;k dk;kZpk vkf.k tckcnkjhpk

fopkj vki.k frlÚ;k ?kVdkr dsyk vkgs-

ckrehys[ku gk o`Ùki=kpk xkHkk gks;- ckreh Eg.kts dk;\ rh dksBs o d’kh feGfoyh tkrs] ^dks.k] dsOgk] dksBs]

dls vkf.k dk;* ;k iz’ukaP;k vuqjks/kku ckrehph jpuk d’kh djrkr] lksI;k o vkd"kZd Hkk"kspk okij d:u ckrehdMs

useds y{k dls os/kys tkrs ;kapk vH;kl vki.k pkSF;k ?kVdkr dj.kkj vkgksr- vxzys[kkps egÙo] R;kps Lo:Ik] R;kps

fo"k;] R;kph oSf’k"V;s] o`Ùki=h; ys[kukph ’kSyh] R;kckcrph iF;s ;kapk fopkj ikpO;k ?kVdkr dsyk vkgs-

ckrE;kacjkscjp o`Ùkys[k] LraHkys[k] eqyk[krh] oÙki=klkBh Eg.kwu fyfgysyh leh{kk] i=ys[ku] tkfgjkrh ;kapk

fopkj lgkO;k ?kVdkr dsysyk vkgs- ;k izR;sd izdkjkps mís’k o Lo:Ik mnkgj.kkaP;k lkgkî;kus Li"V dsys vkgs- okpdka’kh

laca/k tksM.kkjs yksdfiz; lnj Eg.kt okpdkapk i=O;ogkj- gh i=s egÙokph vlrkr- rh tuer n’kZfo.;kps dke djrkr-

okpdkauk ekfgrh Ogkoh ;klkBh NksV;k&eksB;k tkfgjkrh gO;k vlrkr- tkfgjkr laLFkkauk vkiyk eky [kifo.;klkBh R;k

vkd"kZd djk;P;k vlrkr- rj oÙki= pkydkauk vkfFkZd nf"Vdksukrwu R;k vko’;d Bjrkr- ;kn"Vhus tkfgjkrhyk egÙo

izkIr gksrs- tkfgjkrhps Lo:Ik o frps izdkj ;kapk vH;kl ;k ?kVdkrp dsysyk vkgs -

v’kk rÚgsus d:u ?ksrysyh ôÙkfo|sph vksG[k* vkiY;kyk mi;qDr Bjsy vlk fo’okl okVrks-

vuqØef.kdk

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

Ikz-Ø- izdj.kkps uko i"B Ø-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

1- oÙkfo|k% ifjp;] egÙo] O;kIrh 1

2- OkÙkfo|spk bfrgkl 20

3- OkÙki=kps laiknu 37

4- Ckkrehys[ku 60

5- vxzys[k vkf.k oÙki=h; ys[k 83

6- OkÙkys[k] LraHkys[k] eqyk[kr] oÙki=h; leh{kk] i=ys[ku] tkfgjkr 104

izdYiklkBh fo"k;

ŠŠŠŠŠŠŠ

izdj.k 1

o`Ùkfo|k% ifjp;] egÙo] O;kIrh

1-0 mfí"Vs

1-1 izkLrkfod

1-2 oÙkfo|spk ifjp;

1-3 oÙkfo|sps egÙo

1-4 oÙkfo|sph O;kIrh

1-5 fofo/kizdkjph ek/;es

1-5-1 orZekui=

1-5-2 vkdk’kok.kh

1-5-3 nwjfp=ok.kh

1-5-4 baVjusV

1-6 lekjksi

vkiyh izxrh riklk& mÙkjs

1-0 mfí"Vs

fo|kFkhZ fe=kauks] ôÙkfo|sph vksG[k* gk vH;kl vkrk vkiY;kyk djko;kpk vkgs- rRiwohZ oÙk Eg.kts dk;\

frps egÙo dk;\ frph O;kIrh fdrh ákaph ekfgrh d:u ?;ko;kph vkgs- R;kuarj fofo/k izdkjP;k izlkjek/;ekapk /kkork

vH;kl dj.kkj vkgksr- ;k izdj.kkP;k v/;;ukuarj rqEgkyk &

Û oÙkfo|spk ifjp; d:u nsrk ;sbZy-

Û oÙkfo|sps egÙo lkaxrk ;sbZy-

Û oÙkfo|sP;k O;kIrhpk FkksMD;kr vk<kok Li"V djrk ;sbZy-

Û fofo/k izdkjP;k ek/;ekaps FkksMD;kr Lo:Ik lkaxrk ;sbZy-

1-1 izkLrkfod

fo|kFkhZ fe=kauks] laiw.kZ fo’okrhy ?kMkeksMh vkiY;kyk letkO;kr vls izR;sdkl okVr vlrs- fofo/k

izlkjek/;ekaP;k}kjs fo’okP;k dkukdksiÚ;kr ?kM.kkÚ;k ?kVuk vkiY;ki;Zaar ;s.;kl enr gksrs- ekfgrh feGfo.ks gk izR;sdkpk

gDd vkgs- ôÙki=* ;k ek/;ekrwu vkiY;kyk fo’okP;k dkukdksiÚ;krhy ekfgrh feGrs- Eg.kwu oÙki=kps varjax let.ks

;k fo"k;kP;k vH;klklkBh vko’;d vkgs-

oÙkfo|sph vksG[k d:u ?ksr vlrkuk oÙk Eg.kts dk;\] frps egÙo dk; vkgs\] frph O;kIrh fdrh vkgs\

bR;knh xks"Vhapk vH;kl vkiY;kyk ;k izdj.kke/;s djko;kpk vkgs- rlsp fofo/k izdkjP;k izlkjek/;ekapkgh ifjp; d:u

?;ko;kpk vkgs- o`Ùkfo|sP;k l[kksy vH;klkus frps egÙo Li"V gksbZy-

Lokra«;iwoZ dkGkr oÙki= gs yksdf’k{k.k o yksder r;kj dj.;kps lk/ku gksrs- Lokra«;kuarj oÙki= gs fofo/k ckrE;k

vkf.k fopkj iksgpo.kkjs lk/ku >kys- oÙki= gk ,d fo’okl vkf.k rkdngh vkgs- ;kpk Qk;nk d:u ?ks.;klkBh vusd

jktdkj.kh vkf.k m|ksxirhauh ;k O;olk;kr izos’k dsyk- xqaro.kwd dsyh- ;krwu ewG mís’kkyk nqî;e LFkku ykHkys- Li/kkZ

ok<wu /kank lq: >kyk- /kank vlY;keqGs lkgftdp u¶;kpk gsrw vl.kkjp- vkt miHkksDR;kP;k xjtsizek.ks fuekZ.k gks.kkjk

cktkjisBsrhy îzksMDV* vls o`Ùki=kps Lo:Ik >kys vkgs-

oÙki=kr iSlk xqarr vlY;kus R;kph u¶;klg olqyh gks.;kdfjrk tkfgjkrh feGk;Y;k gO;kr- R;klkscr

euksjatu] dje.kwd] pViVhr [keax etdwj vlkgh okpuh; etdwj gok- gh okpdkaph ekx.kh vlrs- ekx.kh rlk iqjoBk-

vkTkP;k o`Ùki=kps Lo:Ik iw.kZr% okpddsanzh vkgs- loZ LrjkrY;k okpdkauk vkoMsy vls Lo:Ik eq[; vad vkf.k

iqjo.;kauk ns.;kr loZp o`Ùki=s vxzslj vkgsr- ’kCndksMs] yfyr] dFkk] dyk] ØhMk v’kk i)rhus oÙki= ltoys tkrs-

Li/kkZ rhoz vlY;kus efgykadfjrk iqfLrdk] vkjksX;fo"k;d iqfLrdk] ckydkalkBh osxGh iqfLrdk] fp=iVfo"k;d osxGh

iqjo.kh vls Lo:Ik oÙki=kauh lkdkjys vkgs- rjhgh fu;a=.k vkf.k fu.kZ;kps lokZf/kdkj ofj"BkaP;k gkrh lqjf{kr vlY;kus

ykHkkdMs utj Bsowup ikoys Vkdyh tkrkr vls O;kikjdsanzhr vktps :Ik vkgs-

jkT;?kVusus s ns’kkrhy ukxfjdkauk vusd egÙokps ewyHkwr vf/kdkj fnys vkgsr- gs ewyHkwr vf/kdkj ’kklukoj ca/ku

?kky.kkjs vkgsr vkf.k lkekU; ukxfjdkaP;k fodklklkBh rs ns.;kr vkys vkgsr- Lokra«;fo"k;d vf/kdkj ?kVusrhy 19 os

dye QDr Hkkjrh;kauk ykxw vkgs- gk vf/kdkj fofo/k Lokra«;kckcrpk vf/kdkj Eg.kwu vksG[kyk tkrks- oÙki=kaP;kn"Vhus

;krhy 19¼v½ Hkk"k.k o vfHkO;Drh Lokra«;] 19 ¼d½ la?kVuk fdaok laLFkk LFkki.;kps Lokra«;] 19 ¼bZ½ O;kikj]

O;olk;] /kank dj.;kps Lokra«; vkgs- mijksDr rhu Lokra«;kP;k vf/kdkjk}kjs o`Ùki= O;olk; vkt dke djr vkgs-

m|ksxirh] HkkaMoynkjkauh 19 ¼bZ½ ;k}kjs ;k O;olk;kr iSlk xqaroyk- rlsp 19 ¼v½ }kjs vkiyh eriz.kkyhgh

O;ofLFkri.ks ekaMyh- ;kckcr jkT;?kVusps Lokra«; okijys xsys- jktdh; i{kkauh laLFkk LFkkiwu o`Ùki= dk<ys- vkiY;kyk

iVsy] lks;hLdj] ykHkiks"kd rlsp ln~ln~foosd;ksX; v’kh ers] fopkj] ckSf)d] izcks/kulw= ekaM.;kps o`Ùki=kauk Lokra«;

vkgs- R;kpk vk/kkj ?ksÅu o`Ùki=s ys[kd] okpd] fujh{kd] i=dkj vkikiys izfriknu djr jkgrkr- R;kr dks.kR;kgh

dkj.kkLro nqtkHkko vlrk dkek u;s- jkT;?kVusus o`Ùki=kauk ts Lokra«; fnys rs vfHkO;Drh Lokra«; vkgs- ;k Lokra«;kP;k

vk/kkjkus eqfnzr ek/;es vkikiys vusd ?kVd vkf.k ifj.kkekalg QksQkor vkgsr- ;k ns’kkr vusd fopkj/kkjk vlwu

R;kckcr oÙki=s VhdkfVIi.kh djrkr rjhgh lkeatL;kus] f[kykMwo`Ùkhus lekt ekxZØe.k djr jkgrks- Lokra«;kpk e;kZfnr

miHkksx ?ks.ks gkp ;k rjrwnhapk ykHkka’k vkgs- ;k Lokra«;kpk nq:Ik;ksx gksÅ u;s ;kdfjrk fofo/k ca/kusgh yko.;kr vkyh

vkgsr-

oÙki=kpk o i=dkfjrspk ,dw.k ntkZ mPp izrhpk jk[k.ks] i=dkjkalkBh vkpkjlafgrk r;kj dj.ks ;k mí"VkaP;k

iwrhZlkBh dsanz ljdkjus 1965 e/;s o`Ùki=eaMG dk;nk dsyk- oÙki= rlsp oÙklaLFkk ;kaps vfLrRo Lora= jk[k.;kl enr

dj.ks] mPp O;kolkf;drsph ti.kwd dj.ks] f’k{k.k] izf’k{k.k] la’kks/ku ;kdfjrk lqfo/kk fuekZ.k dj.ks gs ;k eaMGkps dke

vkgs- ns’kkrhy izlkjek/;es oÙki=laLFkk ;kaP;koj fu;a=.k Bso.ks] ekxZn’kZu dj.ks] enr dj.ks bR;knh dkes ;k eaMGkyk ikj

ikMkoh ykxrkr- ;k {ks=kr eDrsnkjh fuekZ.k gksÅ u;s ;kdfjrk ;ksX; fu.kZ; ?ksÅu R;kP;k vaeyctko.khph tckcnkjh

eaMGkoj Vkd.;kr vkyh vkgs- oÙki=kP;k vkpkjlafgrspk Hkax >kY;kl eaMGkdMs rØkj djrk ;srs- eaMG pkSd’kh djrs-

rF; vlY;kl let rlsp rkdhn fnyh tkrs- ;k eaMGke/;s v/;{kkalg 28 lnL;kapk lekos’k vkgs- lnL; oÙki=kaps

laiknd] Jfed i=dkj] oÙki=s o oÙklaLFkkae/khy O;oLFkkid ;kP;krwu useys tkrkr- ;qthlh] ckj dkSfUly vkWQ bafM;k]

lkfgR; vdkneh ;k laLFksps izfrfu/khgh ?ksrys tkrkr- yksdlHksps rhu] jkT;lHksps nksu lnL; fu;qDr dsyys tkrkr-

v/;{k] lnL;kaph eqnr rhu o"ksZ vlrs- oÙki=kaps eksBs] e/;e] NksVs vls xV ikM.;kr ;srkr- oÙki=eaMGkyk Lora=]

dk;ns’khj vfLrRo vkf.k ntkZ vkgs-

1-1 vkiyh izxrh riklk

[kkyhy iz’ukaph mÙkjs laf{kIri.ks |k- ¼,d rs nksu okD;s½

1- Lokra«;iwoZ dkGkr oÙki= gs d’kkps lk/ku gksrs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- oÙki=s d’kkizdkjs ltoys tkrs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- jkT;?kVusus ns’kkrhy ukxfjdkauk ewyHkwr vf/kdkj dk fnys\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- jkT;?kVusus oÙki=kauk dks.krs Lokra«; fnys\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- oÙki= eaMGkyk dks.krh dkes ikj ikMkoh ykxrkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

1-2 oÙkfo|spk ifjp;

vktP;k nSuafnu thoukps ôÙki=* gs vfoHkkT; vax cuys vkgs- vkdk’kok.kh] nwjn’kZu rs baVjusVi;Zar ekfgrh

ns.kkÚ;k lk/kukaph >ikV;kus izxrh >kysyh vkgs- mixzgokfgU;kaeqGs txkP;k dkukdksiÚ;kr ?kM.kkÚ;k ?kVukaph ekfgrh

vYikodk’kkr ?kjclY;k feGw ykxyh- gs [kjs vlys rjh ,dfolkO;k ’krdkrgh oÙki=kaps LFkku o egÙo vckf/kr jkfgys

vkgs- fdaacgquk o`Ùki=s gh dsoG ekfgrh&ckrE;k iqjfo.;kps lk/ku jkfgys ulwu rh foÜys"kd] lR;’kks/kd] f’k{kd]

ekxZn’kZd] ewY;j{kd] leUo;d] loZ lekt O;ogkjkaph fujh{kd o Vhdkdkj v’kk cgqinjh Hkwfedk ikj ikMw ykxyh

vkgsr-

ô`Ùkfo|k* gh O;kid ladYiuk vkgs- R;kr o`Ùki=s vkf.k uHkksok.kh o nwjfp=ok.kh ák nksgkapkgh lekos’k gksrks-

ijarq o`Ùki=kaiqjrkp vki.k ;k fBdk.kh fopkj dj.kkj vkgksr- ô`Ùki=* ;k ukoko:u ,d xks"V vkiY;k y{kkr ;srs] rh gh]

dh o`Ùk ns.kkjs i= Eg.kts o`Ùki= gks;- oÙk Eg.kts ckreh- dksBs ?kMys\] dsOgk ?kMys\] dls ?kMys\] dk; ?kMys\ gs tk.kwu

?ks.;kph izR;sdkyk LokHkkfod fdaok mitr izo`Ùkh vlrs- v’kk mitr izo`Ùkhe/kwup okrkZapk tUe gksrks- oÙki=kapk tUep

eqGh okrkZ ns.;klkBh >kyk vkgs- oÙki= gs Kku o ekfgrh feGfo.;kps izeq[k ek/;e vkgs- tulaoknkps rs ,d egÙokps

lk/ku gks;- jkst txkr dqBs dk; ?kMys gs vkiY;kyk ?kjiksp ;sÅu lkax.kkjs oÙki= vkiyk fe= cuys vkgs- oÙki= Eg.kts

dk; vls fopkjys rj vkiY;kyk lgt lkaxrk ;s.kkj ukgh( i.k vki.kk lokZauk rs lgt y{kkr ;srs- ôÙki= Eg.kts

vktwcktwyk] toG vkf.k nwj ts ts dkgh ?kMys R;krwu izkfrfuf/kd vls] vioknkRed vls ts vlsy R;kph fuoM d:u

vkikiY;k /;s;/kksj.kkuqlkj dsysyh uksan* v’kh oÙki=kph O;k[;k djrk ;sbZy- oÙki=kyk txkpk ,d fnolkpk bfrgkl

vlsgh lacks/krkr- oÙki=s pkyw ?kMkeksMh] R;klaca/khph ererkarjs vkf.k nf"Vdksu vkiY;kiq<s ekaMr vlrkr- vk/kqfud

thoukr orZekui=kauk vuU;lk/kkj.k egÙo izkIr >kys- laln&fof/keaMGs] U;k;nku ;a=.kk] iz’kklu ;a=.kk ;kaP;k [kkyks[kky

yksdthoukr orZekui=kapsp LFkku vkgs- Eg.kwu ojhy rhu ’kfDrLFkkukaP;k cjkscjhus orZekui=kapk pkSFks ’kfDrLFkku Eg.kwu

xkSjo gksr vlrks-

orZekui= gs n’; o okpuh; vls izlkjek/;e vkgs- rs okp.;kph fdeku ik=rk vlysykp ek.kwl

orZekui=kP;k okVsyk tkbZy- Hkkjrkrhy lk{kjrsP;k vfr’k; deh izlkjkP;k ik’oZHkwehoj Hkkjrkr orZekui=kapk izlkj

cÚ;kp eksB;k izek.kkoj >kysyk vkgs vls Eg.kkos ykxsy- vkt txkrhy jktHkk"kk Eg.kwu ekU; vlysY;k loZ Hkk"kkae/;s

fujfujkOO;k izdkjph orZekui=s o fu;rdkfyds izlkfjr dsyh tkr vkgsr- orZekui=kaP;k fdaerh deh vlY;keqGs vxnh

lkekU; ek.kwllq)k orZekui= ?ksÅu okpw ’kdrks- Lor%ps orZekui= fodr u ?ksrklq)k okpuky;krwu vFkok nqlÚ;kP;k ?kjh

tkÅu orZekui= okp.;kph vkiyh gkSl yksd Hkkxowu ?ksr vlrkr- ;kf’kok; vf’kf{kr&fuj{kj yksdlq)k ,[kk|k

lk{kjkP;k enrhus R;kps lkeqnkf;d okpu djr vlrkr- v’kk jhrhus dsoG ’kgjkrp uOgs rj vxnh [ksM;kikM;kr]

nÚ;k[kksÚ;kr] rGkxkGki;Zar iksgkspysys orZekui= gs ,d yksdfiz; izlkjek/;e vkgs-

orZekui=kauk yksdthoukr vlysys LFkku] R;kaps egÙo vkf.k izHkko vksG[kwu yksdekU; fVGd] vkxjdj] f’k-e-

ijkatis] e- xka/kh ;k usR;kauh yksdkai;Zar iksgksp.;klkBh] yksdkauk ?kMfo.;klkBh orZekui=kapkp izkeq[;kus vk/kkj ?ksrysyk

fnlwu ;srks- Eg.kwu yksdf’k{k.kklkBh orZekui= gs ,d vfr’k; izHkkoh o mi;qDr vls izlkjek/;e vkgs- oÙk fu fopkj

oÙki= nsrs- rkT;k ckrE;kaizek.ksp ledkyhu ?kVukapk o ?kMkeksMhapk vUo;kFkZ] Li"Vhdj.k rlsp R;kojhy erizn’ kZu R;kr

vlrs- ekfgrh ns.ks] fo’ys"k.k o foospu dj.ks] euksjatu dj.ks o tkfgjkrh}kjs xzkgd] mRiknd fu okpd ;kaph lsok dj.ks

gh oÙki=kph pkj mfí"Vs vlrkr- ;k mfí"ViwrhZrwu vxzys[k] LQqV] LraHkys[ku] okpdkapk i=O;ogkj] oÙkys[k v’kk

osxosxOO;k izdkjP;k ys[kukarwu oÙki= r;kj gksrs-

vfydMs ejkBh okpdkP;k ifjp;kph vlysyh egkjk"Vª VkbEl] yksdlÙkk] dsljh] ldkG] yksder] izHkkr gh

izeq[k orZekui=s ikfgyh rjh nSfud orZekui=kps loZlk/kkj.k Lo:Ik y{kkr ;sbZy- dks.kR;kgh orZekui=ke/;s ¼1½ ifgys iku

¼2½ laikndh; vxzys[kkps iku ¼3½ tkfgjkrhps iku ¼4½ vU; ikus vls etdqjkuqlkj iMysys foHkkx vk<Gwu ;srkr-

ifgY;k ikukoj ns’kkrY;k] ijns’kkrY;k ok vkiY;k ’kgjkrY;k izeq[k ckrE;k R;kaP;k deh&vf/kd egÙokuqlkj fnysY;k

vlrkr- laikndh; vxzys[kkP;k ikukoj LFkwyekukus laikndh; vxzys[k] laikndh; LQqVs] ,[kknk fo’ks"k ys[k] okpdkpk

i=O;ogkj bR;knh etdwj vlrks- tkfgjkrhP;k ikukoj fujfujkOO;k NksV;k tkfgjkrh fo"k;okj oxhZdj.k d:u fnysY;k

vlrkr- ;kuarjP;k ckdhP;k ikukaoj f’kYyd jkfgysY;k ckrE;k fo"k;kuqlkj oxhZdj.k d:u fnysY;k vlrkr- mnkgj.kkFkZ]

ØhMkfo"k;d ckrE;k] lkaL—frd ?kMkeksMhaP;k ckrE;k] vkfFkZd myk<kyhP;k ckrE;k bR;knh- ;k ckrE;kaf’kok;

fujfujkOO;k fBdk.kkagwu ;s.kkjh izknsf’kd ckrehi=sgh ;kp ikukoj ;sr vlrkr- ;k[ksjht tkfgjkrhP;k ikukoj ;sÅ u

’kdysY;k eksB;k tkfgjkrh] flusek] ukVd] lkaL—frd dk;ZØe bR;knhaP;k tkfgjkrh] fujfujkOO;k daiU;kaph ?kks"k.kki+=ds]

vgoky] fufonk] lwpuk] LFkkfud dk;ZØe] cktkjHkko] jsfMvks] nwjfp=ok.khojhy dk;ZØe] U;k;ky;hu uksVhl bR;knh

etdwj ;k ckdhP;k ikukaojp vk<Grks-

,o<k izpaM etdwj orZekui=s njjkst uok r;kj d:u Nkir vlrkr- ;kaiSdh tkfgjkrh] fuosnus] vgoky bR;knh

etdwj orZekui=kdMs r;kj o vk;rk ;sr vlrks- fujfujkOO;k okrkZgjkadMwu fujfujkOO;k izdkjP;k ckrE;k orZekui=kdMs

vkysY;k vlrkr- R;kf’kok; orZekui=kauk ckrE;k iqjfo.kkÚ;k ih-Vh-vk;-] ;w-,u-vk;- ;kalkj[;k laLFkk vlrkr-

R;kaP;kdMwugh ckrE;k ;sr vlrkr- okpdkapkgh izpaM i=O;ogkj pkyw vlrks- ;k lxOO;k ckrE;k ok i=O;ogkj ;kaph

orZekui=kP;k /;s;/kksj.kkuqlkj fuoM d:u] R;kaP;koj laikndh; laLdkj d:u ex rs izfl)hyk fnys tkrkr- R;kf’kok;

orZekui=kP;k /kksj.kkuqlkj ;k fujfujkOO;k ckrE;kaP;k lanHkkZr njjkstps vxzys[k] [kkl ys[k] LQqV ys[k bR;knh fofo/k

izdkjpk etdwj fygk;pk vlrks- gh lxGh dkes orZekui=krhy lsodoxZp djr vlrks-

oÙki=s ,dkp izdkjph ulrkr- R;kaps vkdkj fHkUu vlw ’kdrkr- R;kaP;k ikukaph la[;k osxosxGh vlrs- R;krhy

dkgh ldkGh izfl) gksrkr- Eg.kts izkrnSZfuds vlrkr] rj dkgh nqikjuarj izfl) gksrkr Eg.kts lk;anSfuds vlrkr- dkgh

nSfuds dsoG vFkZfo"k;kyk okfgysyh vkgsr- lkjka’k&vkdkj] i"Bla[;k] izfl)hph osG vkf.k fo"k;okjh ,o<s fdeku izdkj

oÙki=kae/;s ikgrk ;srkr- R;kiyhdMs tko;kps rj LFkkfud nSfuds] ftYgk oÙki=s] izknsf’kd oÙki=s] jkT; Lrjkojhy vkf.k

ns’kikrGhojhy nSfuds vlkgh izdkj vkgs- dkgh nSfuds dsoG ’kgjkiqjrh fdaok LFkkfud ifjljkiqjrhp e;kZfnr vlrkr]

rj dkgh jk"Vªh; o vkarjjk"Vªh; oÙki=s vlrkr- ;k QjdkaeqGs izR;sd oÙki=kP;k ckrE;kaph fo’ks"k oxZokjh gksr vlrs-

iq"dG’kh lk;anSfuds xqUgsxkjh txrkrhy okrkZauk BGd izfl)h nsrkr] rj ldkGh izfl) gks.kkjh oÙki=s loZp ckrE;kauk

R;kaP;k egÙokuqlkj izfl)h nsr vlrkr- LFkkfud fdaok ’kgj ifjljkiqjrs e;kZfnr vl.kkjs oÙki= vkiY;k LFkkufd fdaok

’kgjh okrkZauk tkLrhr tkLr LFkku nsrkr- rh o`Ùki=s ;k ckrE;k rif’fkykus nsrkrp] f’kok; izknsf’kd o`Ùki=s ok vU;

vf/kd foLrkfjr {ks=ka’kh fuxMhr vl.kkjh oÙki=s T;k ckrE;kauk izfl)h nsr ukghr] R;kgh ckrE;k ;k LFkkfud o`Ùki=karwu

;srkr- ftYgk o`Ùki=s vkikiY;k ftYákrhy ckrE;kauk egÙo nsr jkgrkr- vFkkZr] R;kpizek.ks fof’k"V fo"k;kauk fdaok

fof’k"V iz’ukauk izk/kkU; ns.kkjh o`Ùki=s R;k fo"k;k’kh fdaok R;k {ks=ka’kh lacaf/kr ckrE;k nsrkr- mnkgj.kkFkZ] ØhMk]

efgyktxr] vFkZdkj.k] O;kikjh ?kMkeksMh] la’kks/ku] ’ksrh bR;knh-

dks.kR;kgh izdkjP;k o`Ùki=klkBh ckrE;k xksGk dj.;kph fdaok feGo.;kph i)rh ,dp vlyh] rjh

oÙki=kuqlkj R;kr FkksMk Qjd iMrks- f’kok; o`Ùki=kyk T;k izdkjP;k ckrE;k ok T;k fo"k;kP;k ckrE;k gO;k vlrhy]

R;k {ks=koj R;kyk fo’ks"k y{k dsanzhr djkos ykxrs- dkgh o`Ùki=s =ksVd] rj dkgh eqíslwn o dkgh ri’khyokj o`Ùk nsrkr-

ckrehnkjkdMwu o`Ùki=kps {k s= o fo"k; ;kuqlkj] R;k R;k izdkjph fo’ks"k tk.kdkjh visf{kr vlrs- ’ksrhfo"k;kykp

okfgysY;k o`Ùki=kP;k ckrehnkjkyk ’ksrhla’kks/ku] ’ksrh fo|kihBs] ik.khiz’u] ik.kh ns.;kP;k fofo/k i)rh] ihdiz’u]

tfeuhps izdkj] ’ksrdÚ;kaP;k vis{kk] ’ksrhP;k xjtk] v’kk {ks=krhy Kku vl.ks vko’;dp vkgs- R;kyk [kjhi&jCch

gaxkekcjkscjp dks.kR;k fidkyk dks.krs gokeku] ;kiklwu fofo/k fidkaoj iM.kkjs jksx] R;kojhy mik; gsgh Bkowd vlkos

ykxrs- okrkZewY;kapk fopkj d:up o`Ùki=s vkiyk ckrE;kafo"k;d nSuafnu vxzØe Bjorkr- th dkgh miyC/k tkxk frps

okVi okrkZewY;kauqlkjp gksr vlrs- o`Ùki=kapk [ki] ntkZ o yksdfiz;rk vksG[kwu R;kuqlkj izR;sd fno’kh fu.kZ; ?ks.;kojp

fuHkZj vlrs-

Ykksd’kkghr orZekui=kps egÙo loZekU; vkgs- ckrE;k] oÙk ns.ks] ekfgrh iqjfo.ks gs oÙki=kps dke gks; ;kr ’kadk

ukgh- ijarq R;kcjkscjp ukxfjdkaph xkÚgk.kh o vMhvMp.kh ekaMrk ;srkr] vU;k;kyk okpk QksMrk ;srs rlsp yksdf’k{k.k]

lektizcks/ku djrk ;srs- rlsp okpdkauk tkxr dj.ks] izcks/ku d:u R;kauk fØ;k’khy cufo.ks gs dk;Zgh oÙki= djrs-



1- oÙki=s dks.krh Hkwfedk ikj ikMw ykxys vkgsr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- okrkZapk tUe dlk gksrks\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- oÙki= Eg.kts dk;\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- oÙki=kph mfí"Vs lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- oÙki=kauk ckrE;k iqjfo.kkÚ;k laLFkkaaph ukos lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

1-3 oÙkfo|sps egÙo

vk/kqfud thoukr orZekui=kaps egÙo vuU;lk/kkj.k vkgs- orZekui= gs fuR; uO;k] rkT;k ckrE;k yksdkai;Zar

vk.kwu iksgkspor vlrs- fuR;kP;k daVkGok.;k thoukr oÙki=kP;k ;k ckrE;k Qkjp eksBk fojaxqGk vk.kr vlrkr-

txke/;s dksBsrjh] dkghrjh fuR; ?kMr vlrs- ;k ?kVukafo"k;h izR;sdkP;k eukr dqrwgy iw.kZ dj.;kps dk;Z orZekui= djr

vlrs- ;kf’kok; ’kklu vFkok vU; laLFkk ;kaP;k miØekaph ekfgrh ns.ks] fujfujkOO;k leL;k yksdkaiq<s mifLFkr d:u

R;kckcr ekxZn’kZu dj.ks] yksdkaP;k dysyk] foof{kr —rhyk vkf.k mRiknukauk izfl)h ns.ks bR;knh izR;sd izdkjph lsok

orZekui=s djr vlrkr- R;keqGs orZekui=kauk [kwip yksdfiz;rk feGkysyh vkgs-

vktP;k dkGkr i=dkfjrsP;k O;olk;kps r#.kaakuk vkd"kZ.k okVr vkgs- oÙki=s] jsfMvks] nwjfp=ok.kh ák izlkj

ek/;ekaps vkd"kZ.k vktgh vkgs- ijarq ;k O;olk; {ks=kr ;k;ps vlsy rj R;klkBh R;kps dkgh f’k{k.k ?;k;yk gos-

oÙkfo|k vH;klØekrwu gs lk/; gks.kkj vkgs-

oÙki= O;olk; gk vfHkeku ckGxkok vlk O;olk; vkgs- thoukP;k loZ vaxkuk Li’kZ dj.kkjk O;olk; vkgs-

iwohZ ;k O;olk;kyk fuOoG /kekZps] /;s;oknkps Lo:i gksrs ijarq vkt rls ukgh- vktgh i=dkfjrsP;k O;olk;kyk /kekZph]

/;s;oknkph] lkekftd iz;kstukph dkgh cktw vlysyh fnlrs- i=dkfjrsps egÙo vkf.k yksdtkxrhps] yksdf’k{k.kkps]

yksdjatukps] yksdlsosps ,d izHkkoh lk/ku Eg.kwu ;k ek/;ekyk lkeF;Z izkIr >kysys vkgs-

vkt orZekui=kyk dks.krkp fo"k; oT;Z ukgh- jktdkj.k] lektdkj.k] f’k{k.k] lkfgR;] dyk] foKku] flusek]

ukV; vkf.k nSuafnu yksdthoukps loZ iSyw vls fo"k; orZekui=krwu ;srkr- okpdkaP;k ilarhyk mrjsy vlk etdwj] vls

fo"k; vkf.k fujfujkOO;k {ks=krhy rkT;k ckrE;k ns.;klkBh oÙki=kauk lrr Li/kkZ djkoh ykxrs] vkiys oSf’k"V;s fl)

djkos ykxrs- o`Ùki=kr laikndh; etdwj o ys[k ;kauk osxGs LFkku vlys rjh vktP;k o`Ùki=kpk ckreh gk izk.k vkgs-

ckrehus o`Ùki=kps Qkj eksBs vax O;kiys vkgs- ewG ?kVuk] uarjP;k ?kMkeksMh] R;k ?kVusckcrP;k fØ;k&izfrØ;k]

lacaf/krkaph ers ckreh}kjs okpdkaiq<s lknj gksr vlrkr- loZ {ks=krhy rkT;k ?kMkeksMhaP;k ckrE;k gs o`Ùki=kaps lokZr

egÙokps vax Bjrs- ,[kk|k ?kVusps egÙo okpdkaP;k eukoj Blsy v’kk i)rhus lknj dj.ks] R;kyk vuq:i v’kk i)rhus

oÙkkar ns.ks] R;k o`Ùkkarklkscr Nk;kfp=s nsÅu R;k ?kVusyk vf/kdkf/kd ftoari.kk izkIr d:u ns.ks vls ;k ckrE;kaps Lo:i

vkgs- ckreh lknj dj.;kph fof’k"V ’kSyh vkf.k ltkoV ;kaukgh rso<sp egÙo vlrs- lekteukoj jkstP;k jkst txkrhy

?kMkeksMhaps] fØ;kizfrfØ;kaps iMlkn meVfo.;ke/;s o`Ùki=kps LFkku Qkj eksBs vkgs-

i=dkfjrk EgVys dh lkekU; ek.klkaP;k utjsleksj laiknd vkf.k ckrehnkj v’kk nksup O;Drh mH;k jkgrkr i.k

oÙki=kP;k fufeZrhr lgHkkxh vlysys nksu Vksdkaps gs nksu izeq[k ?kVd vkgsr- ;k nksu VksdkaP;k njE;ku osxosxOO;k

fo"k;kaoj laikndh;] LQqV lwpuk] nqî;e vxzys[k fdaok fof’k"V LraHk fyfg.kkjs lgkî;d laiknd] okpdkapk i=O;ogkj]

jktdh; okrkZi=s o ys[k ;kaps laiknu dj.kkjs lgkî;d laiknd] oÙki=krhy loZ ckrE;kapk rkGeG ?kky.kkjs o`Ùklaiknd]

[kkl izfrfu/kh] O;kikj] ØhMk] vkfFkZd ?kMkeksMh] fp=iV&ukVds] dyk] f’k{k.k bR;knh foHkkx laHkkG.kkjs milaiind o

okrkZgj] T;s"B okrkZgj] Nk;kfp=dkj] eqfnzr’kks/kd vls osxosxGs dk;Z dj.kkjs vusdt.k orZekui=kP;k laikndh; foHkkxkr

dke djhr vlrkr- laikndh; foHkkxkr vxzys[k fyfg.kkjk laiknd gk egÙokpk ?kVd vlyk rjh laiw.kZ o`Ùki=

fufeZrhrhy R;kps LFkku o dke e;kZfnr vkgs- oÙki= dk;kZy;kr osxosxGh dkes ikj ikM.kkÚ;k deZpkÚ;kapk Qkj eksBk

lap lgHkkxh >kysyk vlrks- R;kaP;k oS;fDrd o lkewfgd {kersoj o`Ùki= O;olk; pkyw vlrks-

oÙki=h; is’kklkBh vko’;d v’kk ckSf)d fo"k;kaph ik’oZHkweh o oÙki=h; ys[kkukps ra= ;kaps f’k{k.k ns.;klkBh

vkrk fujfujkOO;k fo|kihBkarwu o`Ùkfo|sps vH;klØe lq: vkgsr- oÙkfo|sP;k f’k{k.kkus oÙki=h; is’kklkBh ykx.kkjh ckSf)d

ik=rk o o`Ùki=h; ys[kukps ra= ;kaph vksG[k gksbZy- ;k O;olk;kr vf/kd mTToy ;’k o ekuekU;rk feGfork ;sbZy-



1- oÙki=kP;k yksdfiz;rsph dkj.ks fygk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- iwohZP;k oÙki=kps Lo:i dls gksrs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- oÙki=kar dks.kdks.kR;k fo"k;kapk lekos’k gksrk\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- oÙki=kapk ckreh gk izk.k vkgs vls dk EgVys vkgs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- oÙki=klkBh dks.kdks.k dkes djrkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

1-4 o`Ùkfo|sph O;kIrh

vfydMs izlkjek/;ekaP;k foLrkjkeqGs o`Ùki=kauk Qkj eksB;k Li/ks Zyk lkeksjs tkos ykxr vkgs- nwjfp=ok.kh rs

baVjusV lsokaP;k ek/;ekarwu izlkjek/;ekaps tkGs foLrkjr vlrkuk eqfnzr ek/;ekpk okpdoxZ fVdo.ks gs ,d vkOgku vkgs -

nqljhdMs vkiY;k o`Ùki=kpk okpdoxZ ok<fo.ks] uoh bysDVªkWfud midj.ks o ra=s oki:u vkiys orZekui= vk/kqfud

i)rhus okpdkaleksj Bso.ks gsgh ,d vkOgku vkgs- lokZr egÙokps Eg.kts okpdkauk vkiY;k o`Ùki=kph xjt Hkklkoh v’kk

i)rhus R;kaP;k vk’k;kph cka/k.kh o lknjhdj.kkph ’kSyh ?kMfo.ks gs eksBs vkOgku vkgs- ák vkOgkukauk lkeksjs tk.;klkBh]

okpdkph xjt Hkkxfo.;klkBh oÙki=kauk O;kolkf;d Lo:i /kkj.k dj.ks vfijgk;Z >kys vkgs-

okpdkyk LFkkfud {ks=kiklwu tkxfrd ?kMkeksMhai;ZrP;k ckrE;k iksgpo.ks] R;kapk vUo;kFkZ letkowu lkax.ks]

okpdkph ekfgrh o euksjatukph xjt iqjfo.ks ;k Hkwfedsrwu ,d ^laiw.kZ o`Ùki=* gh vktP;k orZekui=kps Lo:i vkgs-

oÙki=kauk gk O;ki lkaHkkG.;klkBh eq[; laiknd] fuoklh laiknd] dk;Zdkjh laiknd] izca/k laiknd] lg laiknd]

oÙklaiknd v’kh lk[kGh fuekZ.k djkoh ykxrs- ;k lk[kGhrhy ,desdkapk nqok lka/k.;klkBh laikndh; O;oLFkkiugh pks[k

ykxrs- nSuafnu cSBdk ?ksÅu vkiY;k oÙki=kph vU; o`Ùki=kaP;k lanHkkZr leh{kk d:u o`Ùki= vf/kdkf/kd rkts o ntsZnkj

Bso.;kr ;srs- rlsp lkIrkfgd cSBdhr nSuafnu dkekrhy vMp.khaph leh{kk d:u R;koj mik; ;kstys tkrkr- R;keqGs

dke dj.kkÚ;k O;Drhe/;s ijLij leUo; jkgrks- jkstpk vxzys[k gh nSfudkrhy egÙokph ckc vlrs- vxzys[kkyk jkst

uok fo"k; ykxrks- yksdlHkk&fo/kkulHkkaps dkedkt] jktdkj.k] lkfgR;&dyk{ks=s] ØhMk vkf.k lektdkj.k v’kk vusd

fo"k;kaoj ,dkp O;Drhus jkst vxzys[k fyfg.ks ’kD; gksr ukgh Eg.kwu eq[; laikndkP;k tksMhyk laiknd lk[kGhrhy

O;Drhaukgh vkikiY;k vkoMhP;k {ks=koj vxzys[k fyfgrk ;srkr- ts fo"k; vxzys[kkr ;sr ukghr v’kk vU; egÙokP;k

fo"k;kaoj laikndkauh LQqV ys[ku dj.;kph izFkk vkgs- R;keqGs o`Ùki= gs vkiksvkip fopkji=gh gksrs- ;k[ksjht jfookj

iqjo.;k] fof’k"V fno’kh izfl) gks.kkÚ;k vFkZO;ogkj] ØhMk] foKku lkfgR; ;kafo"k;hP;k iqjo.;k] fo’ks"k ckrehi=s]

okpdkaph i=s ;kaeqGs ,d ^laiw.kZ o`Ùki=* vls nSfud r;kj gksrs-

vk/kqfud dkGkr i=dkfjrsP;k {ks=kr >ikV;kus cny gksÅ ykxyk vkgs- lkgftdp ;k {ksa=kpk ilkjkgh eksB;k

izek.kkr ok<yk vkgs- rkyqdk] ftYgk] foHkkx fdaok izns’k] jkT; vkf.k jk"Vª v’kk ikrGhojhy o`Ùki=kaps fofo/k Lrj gksr

vkgsr- izR;sd {ks=kP;k d{kk fHkUu vlrkr- xzkeiapk;r] rykBh] jksg;ks] vkBoMs cktkj] ’ksrhph dkes] xzkeh.k Hkkxkrhy

leL;k] rkyqdk Lrjkojph o`Ùki=s gkrkGrkr- ftYgk Lrjkoj ftYgk ifj"kn] e/;orhZ :X.kky; rq#ax] lgdkjh laLFkk]

’kS{kf.kd laLFkk] fofo/k ljdkjh [kkrh bR;knh fo"k; ;srkr- jkt/kkuhrhy ?kVuk vkf.k jkT;k’kh lacaf/kr v’kk rkyqdk]

ftYgk Lrjkojhy ckrE;kaph n[ky jkT;Lrjh; o`Ùki=s ?ksrs- rlsp txHkjkrhy ?kMkeksMh ;k i=kauk gkrkGkO;k ykxrkr-

xkoikrGhoj ?kMysyh ,[kknh y{k.kh; ckrehgh jk"Vªh; oÙki=kr LFkku feGow ’kdrs- vf[ky fo’okr ?kM.kkjh dks.krhgh

ukohU;iw.kZ] ekuoh thforkoj ifj.kke dj.kkjh xks"V ckrehpk fo"k; gksÅ ’kdrs- Hkksorkyh fofo/k {ks=kar dkgh uk dkgh

?kMr vlrs- R;krhy dkgh ?kVukacíy okpdkauk fo’ks"k vkd"kZ.k vlrs- mnk- jktdkj.k fdaok xqUgs] xqUgsxkjh] xqaro.kwd]

vkfFkZd] jktdh; {ks=kar ?kM.kkÚ;k ?kMkeksMh egÙokP;k vlY;kus o`Ùki=kr R;kauk egÙo izkIr gksrs- LokHkkfodp vFkZdkj.k

gk ckrehpk fo"k; Bjrks- lkekftd] lkaL—frd] ’kS{kf.kd {ks=kar ?kMkeksMhgh egÙokP;k vlrkr- U;k;ky;kr ckreh feGrs-

fL=;kaP;k fofo/k leL;k] foKku] Ik;kZoj.k gh ckrehph fofo/k {ks=s gksr-

oÙki=kr laikndh; foHkkxkcjkscjp tkfgjkr foHkkx] eqnz.k o NikbZ foHkkx vkf.k forj.k foHkkx ;kaukgh egÙo

vlrs- fdacgquk ;k lokZaP;k ;ksX; leUo;krwu jkstps o`Ùki= BjysY;k osGsr vkdkj ?ksrs- dkj.k R;kP;k lgdk;kZojp

laikndh; foHkkxkps ;’k voyacwu vlrs- mnk- dks.kR;k tkfgjkrh] dks.kR;k ikukoj] dks.kR;k fBdk.kh ;kO;kr gs tkfgjkr

[kkrs Bjowu nsrs- tkfgjkrhlkBh rh vk[kho tkxk lksMwu] mjysY;k tkxsrp R;k R;k ikukojhy laikndh; etdwj |kok

ykxrks- fo’ks"kkad EgVyk dh R;kph ikus tkLr vkf.k [kpZgh tkLr vlrks- fo’ks"kkad Qk;ns’khj Bj.;klkBh tkfgjkrhgh

tkLr ykxrkr- Eg.kwu fo’ks"kkdkapk tks fo"k; vlsy] R;kP;k {ks=krwu fdrh jdesP;k tkfgjkrh ;kO;kr gs Bjokos ykxrs-

tkfgjkr foHkkxkyk fo’oklkr ?ksÅu R;kph tckcnkjh R;kP;koj Vkd.;kps dke laikndkyk djkos ykxrs-

oÙki=kpk vad loZ= osGsoj feGkok Eg.kwu eqnz.k;a=.kk mHkh djrkuk okgrwdhP;k lks;h] HkkSxksfyd varj ;kapk

fopkj djkok ykxrks- ejkBokMk vkf.k R;kyk tksMwu vlysY;k [kkuns’k] fonHkkZP;k ftYákar vad osGsoj feGkok Eg.kwu

^ldkG*us tkyuk ;sFks Nki[kkuk lq: dsyk vkgs- ^yksder*ps vkSjaxkckn] vgenuxj] ukxiwj] dksYgkiwj] uoh eqacbZ vls

vusd fBdk.kh Nki[kkus vkgsr- dsoG mÙke vad dk<wu] ldl ntsZnkj vkf.k Hkjiwj etdwj nsÅu Hkkxr ukgh-

forj.kkdMsgh y{k |kos ykxrs- R;klkBh eksBk [kpZ djkok ykxrks- iwj] lai] naxyh vknh dkj.kkaeqGs lkoZtfud okgrwd

O;oLFkk cÚ;kpnk dksyeMrs- v’kkosGh egkxM;k [kktxh O;oLFkspk vk/kkj ?;kok ykxrks- oÙki=kph foØh ok<fo.;klkBh

ukukizdkjps iz;Ru dj.ks] miØe jkcfo.ks t#jhps vlrs- foØh ,taVl~ ok<fo.ks] HkkSxksfyd {ks=@ekdsZV ok<fo.ks] vad

vf/kd fBdk.kh foØhl miyC/k d:u ns.ks] gkWdlZ ok<fo.ks bR;knh loZ dkes dj.;klkBh forj.k vkf.k foØhps tkGs ;kapk

foLrkj djkok ykxrks- ;klkBh vla[; i)rhus vkf.k lkrR;kus iz;Ru dj.ks t#jhps vlrs- R;ke/;s vf/kdkf/kd ckrE;k

ns.ks] ckrE;kae/;s oSfo/; ok<fo.ks] lektkP;k fofo/k vkfFkZd] lkekftd] lkaL—frd] ’kS{kf.kd LrjkP;k okpdkl

vkoMsy&:psy vlk etdwj fu;kstuiwoZd vkotwZu ns.ks ;kckcrhr o`Ùki=kyk iz;Ru djkos ykxrkr- ;ko:u fnolsafnol

oÙki= O;olk; lkaHkkG.ks foy{k.k dlksVhps gksÅ ykxys vkgs vls y{kkr ;srs-


[kkyhy iz’ukaph mÙkjs laf{kIri.ks |k-

1- eqfnzr ek/;ekleksjhy vkOgkus fygk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- ^laiw.kZ oÙki=* gh ladYiuk Li"V djk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- oÙki=kaps fofo/k Lrj lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- oÙki= O;olk;krhy foHkkxkph ukos fygk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- oÙki= forj.kklkBh iz;Rukaph vko’;drk vlrs Li"V djk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

1-5 fofo/k izdkjph izlkjek/;es

vktps vkiys tx izlkjek/;ekauh Hkjysys vkf.k Hkkjysys tx vkgs- vki.k ldkGh mBrks rsOgk ?kjkr jsfMvks]

Vh-Ogh-] E;qf>d Iysvj vls dkghrjh pkyw vlrs- ckrE;k] xk.kh] HkfDrxhrs fdaok vkjtsph cMcM vls dkgh rjh ,sdrp

fnolkph lq#okr gksrs- pgk firkuk orZekui= okpk;yk gos vlrs- R;kr vusd fBdk.kP;k] vusd fo"k;kaojP;k ckrE;k]

ys[k] ekfgrh] Nk;kfp=s vlk cjkplk etdwj vlrks- jLR;kus ygkueksB;k vkdkjkps vusd tkfgjkr Qyd y{k os/kwu ?ksr

vlrkr- dkekP;k fBdk.kh oÙki=krY;k] VhOghojP;k ckrE;kaps lanHkZ ;sr vlrkrp- baVjusV m?kMwu esy ikgrks] ikBorks-

ekfgrhlkBh] dkeklkBh vusd lkbV~l~uk HksV nsrks- jk=h ?kjh ijr Vh-Ogh- c?krks- daVkGk vkyk dh lhMhoj] jsfM;ksoj fdaok

eksckbyoj xk.kh ykorks vkf.k rh ,sdr d/khrjh >ksiwu tkrks- dehvf/kd izek.kkr v’kkp fnuØekyk lkeksjs tkrks-

;k lkÚ;k fnuØekr jsfMvks] orZekui=s] ekflds] baVjusV] Vh-Ogh-] fp=iV v’kk vusd xks"Vh’kh lrr laca/k ;sr

vlrks- vkiY;k tx.;kpk brdk egÙokpk Hkkx cuysY;k vkf.k vkiY;k tx.;koj dGrudGr izHkko ikMw ’kd.kkÚ;k

izlkj ek/;ekaackcr Eg.kwup ekfgrh vl.ks vko’;d Bjrs-

1-5-1 o`Ùki=s

oÙki=s vkf.k izlkjek/;ekae/;s Qkj eksBh p<kvkss< vkgs] tho?ks.kh Li/kkZgh vkgs- ;k Li/ksZr o`Ùki=kauh vkiys dsoG

vfLrRo fVdoys vkgs vls ukgh rj vkiys vifjgk;ZRogh fl) dsys vkgs- dsoG ekfgrh ns.ks o jatu dj.ks ,o<hp

izlkjek/;ekaph tckcnkjh ukgh rj f’k{k.k ns.ks] yksder ?kMfo.ks gsgh ;k ek/;ekaps drZO; vkgs- ckrehiyhdMpk ri’khy

tk.kwu ?ks.;kph mRlqdrk okpdkyk vlrssp i.k R;kpk vUo;kFkZgh myxMwu nk[kokok vls R;kyk okVr vlrs- okpdkaph

gh ckSf)d xjt Hkkxfo.;kps dk;Z oÙki=s djr vlrkr- Eg.kwugh yksdka’kh laokn vkf.k laidZ lk/k.;kps] yksdf’k{k.kkps

izHkkoh ek/;e o`Ùki= gsp jkfgys- uO;k ra=Kkukpk Lohdkj djr o`Ùki=kauh vkt vkiyk psgjk&eksgjk cnyyk vkgs- uos

ra=Kku] jaxhr Nk;kfp=s okij.;krhy lqdjrk ;keqGs oÙki=kaP;k {ks=kr Økarhp >kyh- vad ns[k.ks] vkd"ksZd fnlw ykxys-

iqjo.;k jaxhr cuY;k- R;keqGs uouos fo"k; okpdkauk ns.ks lksis >kys- nG.k&oG.kkP;k ra=krgh vk’p;Zdkjd cny >kys

vkf.k R;kr xfrekurk vkyh-

vfydMs Qkj eksBh lkekftd lgkuqHkwrh fuekZ.k dj.;kpk iz;Ru o`Ùki=krwu gksrks vkgs- nfyr] oafpr] misf{kr

oxkZP;k izfr vlysyh laosnuk lektkr lfØ; dj.ks- ckyetwj] ckyeR;w] nq"dkGxzLr ykssdkaps iz’u] ljdkjh ;kstuk]

fujk/kkj o`)kaps iz’u] ifjR;Drk] fL=;kaP;k leL;k] vR;kpkfjr ?kVdkalkBh enrhps vkokgu gs lxGs uO;k tkf.kosus

oÙki=kr ;sr vkgsr- tkxfrd Lrjkoj efgykaP;k iz’ukaph ppkZ dj.kkjs O;klihB lq: dsys- mnk- ^l[kh*] êS=h.k*] ^dqVqac*]

^prqjax* v’kh dkgh uos LraHk] uO;k iqjo.;k lq: >kysY;k fnlrkr-

vkrkrj o`Ùki=kps jax:ip ikyVys vkgs- QW’kUl] uoh oL=&izkoj.ks] lkSan;Z lk/kus] ySfxad iz’u] dqaVqckrhy

rk.k&r.kko] fp=iV] Vh-Ogh ekfydk] ekfgrh ns.kkjs ys[ku ;k lokZadMs HkjHk:u y{k fnys tkÅ ykxys vkgs- eqykalkBh

NksVs [ksG vkf.k fp=dFkk ;kauk fo’ks"k LFkku ns.;kr vkysys fnlrs- uos iz’u] uoh ladVs] uoh vkOgkus ;kaphgh

izkekf.kdi.ks n[ky ?ks.;pk iz;Ru vusd o`Ùki= djr vkgsr- cnyrs okrkoj.k] thou’kSyh] yksd’kkghph ewY;s] R;kapk

fodkl] foKkuoknh n"Vh ;keqGs Hkkjrh;kaps f{kfrt foLrkjr vkgs- oÙki= ;k izlkjek/;ekph iq<hy izdj.kkar foHkkxokj

ifjp; d:u ?ks.kkj vkgksr-

1-5-2 vkdk’kok.kh

oÙkizlkj.kke/;s vkdk’kok.kh gs egÙokps izlkj.k vkgs- vkdk’kok.kh gs dsoG /ouhoj vk/kkjysys vls ,d

vk;keh ek/;e vkgs- R;kr JksR;kyk dsoG ’kCn] laxhr o brj /ouhaP;k lkgkî;kus f[kGowu Bsokos ykxrs- vkdk’kok.khpk

Jksrkgh vkikiY;k ?kjke/;s fo[kqjysY;k Lo:ikr vlrks- R;keqGs loZ JksR;kaph ,dleku eu%fLFkrh ulrs-

Hkkjrkr vkdk’kok.kh izlkj.kkyk 1926 lkyh lq#okr >kyh- bafM;u czkWM dkLVhax daiuh ;k [kktxh vkLFkkiukus

fczfV’k jkT;dR;kZacjkscj djkj d:u 23 tqyS 1927 jksth vkdk’kok.kh dasnzkph LFkkiuk dsyh- R;kuarj dydÙkk] ykgksj]

vykgkckn] is’kkoj] MsgjkMwu] EgSlwj] vkSjaxkckn bR;knh fBdk.kh vkdk’kok.kh dsanzs lq: dsyh - Lokra«;kuarj vkdk’kok.khps

^cgqtu fgrk; cgqtu lq[kk;* gs czhnokD; Bjfo.;kr vkys- Lokra«;ksÙkj dkGkr ;k ek/;ekpk >ikV;kus izlkj >kyk-

Lokra«;kuarj vkdk’kok.kh dsanzkps VII;kVII;kus vk/kqfufddj.k dj.;kr ;sr vkgs - vkdk’kok.khP;k o`ÙkfoHkkxkrQsZ jkst

osxosxOO;k Hkk"kkae/;s feGwu 303 okrkZi=s izlkfjr dsyh tkrkr- ;kiSdh ns’kkarxZar lsosr 93 jk"Vªh; o 135 izknsf’kd

okrkZi=s vkgsr- ijns’kh lsosr 65 okrkZi=kapk lekos’k vkgs- dsoG ;qodkalkBh Eg.kwu 2 okrkZi=s fnYyh dsanzko:u

,sdfo.;kr ;srkr- gkt ;k=sP;k dkGkrgh jkst 5 fefuVkaps okrkZi= izlkfjr gksrs- ;kf’kok; ØhMk okrkZi=s vkf.k laFkxrhph

okrkZi=s vlsgh fo’ks"k okrkZi=kaps nksu izdkj vkgsr- jkstP;k o`Ùki=kae/;s vkysY;k ckrE;kaoj o ys[kkaoj vk/kkfjr ^dkWesVl~

ÝkWe n izsl* gk fo’ks"k dk;ZØegh oÙki= foHkkxkrQsZ izlkfjr dj.;kr ;srks- egkjk"Vªkr eqacbZ] iq.ks] ukxiwj vkf.k vkSjaxkckn

vkdk’kok.kh dsanzkr izknsf’kd oÙkfoHkkx vlwu rsFkwu izknsf’kd ckrE;k izlkfjr dsY;k tkrk- okrkZizlkj.kka[ksjht oÙk leh{ksps]

okrkZfp=kaps] ppsZps dk;ZØegh oÙk foHkkxkrQsZ ,sdo.;kr ;srkr- fof/keaMGs o lalnsP;k dkedktkps lekykspugh izlkfjr

dsys tkrs-

oÙkladyuklkBh vkdk’kok.khP;k okrkZgjkaps foLrr tkGs ns’kHkjkr vkgs- R;kr iw.kZdkyhu okrkZgj vkgsr-

;k[ksjht vkdk’kok.khps v/kZ&osG okrkZgj egÙokP;k ftYákaP;k fBdk.kh use.;kr vkys vkgsr- izsl VªLV vkWQ bafM;k]

;quk;VsM U;wt vkWQ bafM;k v’kkalkj[;k oÙklaLFkkaph lsokgh vkdk’kok.kh dsanzkalkBh ?ks.;kr ;srs- ;kf’kok; txHkjkrhy

egÙokP;k uHkksok.kh dsanzkaph okrkZizlkj.ks ,sdwu R;kaP;k ckrE;kapkgh okij dsyk tkrks- 1988 lkyh vkdk’kok.khrQsZ jk"Vªh;

okfguh lq: dj.;kr vkyh- ;ke/;s izkeq[;kus jk"Vªh; lanHkZ vlysys dk;ZØe lknj dsys tkrkr- dsoG jk=hP;k osGsr nj

rklkyk vkyVwu ikyVwu fganh vkf.k baxzth okrkZi= s gs izlkj.kkps ,d oSf’k"V; vkgs- lalnsrhy iz’uksÙkjkaP;k rklkps FksV

iz{ksi.k gsgh vk.k[kh ,d oSf’k"V; lkaxrk ;sbZy- 1967 lkyh vkdk’kok.khph ^fofo/kHkkjrh* gh foKkiu lsok lq: >kyh-

l/;k fofo/k Hkkjrhph 30 dsanzs] loZlk/kj.k Lo:ikph 99 dsansz] 72 LFkkfud vkdk’kok.kh dsansz o 5 egkuxj&,Q&,e

dsanzs ;ko:u gh lsok izlkfjr gksrs- vkdk’kok.khojhy tkfgjkrh ;k vkdk’kok.khP;k mRiUukpk egÙokpk ?kVd vkgs-

vkdk’kok.kh dsanzko:u uHkksukV;s] dqaVqcdY;k.kklaca/khps dk;ZØe] ’kS{kf.kd dk;ZØekaps izlkj.k dsys tkrs- ;kf’kok;

dkexkj] efgyk] ;qod] ckyds] o) v’kk osxosxOO;k Jksr xVkalkBh vkdk’kok.kh dsanzko:u dk;ZØekps izlkj.k dsys tkrs-

R;kr osxosxOO;k {ks=krhy ekU;ojkaph Hkk"k.ks] eqyk[krh] xk;u oknukps dk;ZØe bR;knhapk laxzg dsyk tkrks - vusd egku

O;Drhaph] [;kruke dykdkjkaph Lerh ;k laxzgky;kr tru dj.;kr vkyh vkgs- f’kok; loZ jk"Vªirh o iariz/kkukaph

Hkk"k.ks laxzfgr dj.;kr ;srkr-

vkdk’kok.khps ,d dk;ZØe fofue; dsanzgh vkgs- R;kr ns’kkr fofo/k dsanzkaoj gks.kkjs laxhrkps o brj izdkjps

egÙokps dk;ZØe ,d= d:u rs brj dsanzkaoj ikBo.;kr ;srkr- ;ke/;s Hkk"k.ks] ppkZl=] eqyk[krh] uHkksukV;s] yksdlaxhr]

yksdukV;s v’kk loZ izdkjP;k dk;ZØekapk lekos’k vkgs- ckrE;k gk vkdk’kok.khP;k izlkj.kkiSdh lokZr tkLr ,sdyk

tk.kkjk dk;ZØe vkgs- vkdk’kok.khph O;kIrh loZnwj vlY;keqGs ;k ckrE;kapk i zHkko {k.kk/kkZr loZnwj iMrks-

vkdk’kok.kho:u izknsf’kd] jk"Vªh;] ØhMkfo"k;d] O;kikj] m|ksxfo"k;d v’kh osxosxGh okrkZizlkj.ks izlkfjr dsyh tkrkr-

?kM.kkÚ;k ?kMkeksMhaph usedh o rkth ckreh tursi;Zar iksgpfo.ks gs ;k okrkZizlkj.kkps eq[; mfí"V vlrs- ?kM.kkÚ;k

?kVukaoj lokZaxh.k izdk’k Vkdrk ;kok Eg.kwu dkgh egÙokP;k ?kVukaph leh{kk gh oÙki=kaP;k ek/;ekrwu dj.;kr ;srs-

vkdk’kok.kho:u izknsf’kd] jk"Vªh;] vkarjjk"Vªh; v’kh osxosxOO;k Lo:ikP;k ckrE;k izlkfjr dsyh tkrkr-

;kf’kok; ØhMkfo"k;d] foKkufo"k;d] O;kikj vkf.k m|ksxfo"k;d v’kh Lora= okrkZi=s vlw ’kdrkr- vkdk’kok.kh gs

vfr’k; tyn ek/;e vlY;keqGs vkdk’kok.kho:u lko/ki.ks] tckcnkjhus ckeE;k |kO;k ykxrkr- tkrh; naxyh]

osxosxGh vkanksyus] fgald ?kVuk] vi?kkr] uSlfxZd vkiÙkh v’kk izlaxh yksd gGos o iz{kqC/k >kysys vlrkr- R;keqGs

pqdhph fdaok fu"dkGthi.ks ckreh izlkfjr gks.ks mi;ksxkps ukgh- Eg.kwup xrhekurk gs vkdk’kok.khP;k ckrE;kaps lokZr

izeq[k oSf’k"V; lkaxrk ;sbZy- vkdk’kok.kho:u rklkrklkus ckrE;k pkyw vlrkr- R;keqGs ,[kk|k ckrehrhy vxnh rkT;k

?kMkeksMh ;k ckrE;kae/;s nsrk ;srkr- R;keqGs vkdk’kok.khP;k ckrE;kaps egÙo fo’ks"k vkgs-

vkdk’kok.khojhy ckrE;k lokZf/kd ,sdY;k tkrkr- vkdk’kok.khlkBh ckreh fyfgrkuk vkdk’kok.kh gs JkO;

ek/;e vkgs ;kps lrr Hkku Bsokos ykxrs- ;k ckrE;k FkksMD;kr vlrkr- osGsP;k e;kZnseqGs R;kr vxnh ekstD;k]

egÙokP;k eq|kapkp lekos’k dsyk tkrks- lektkr {kksHk vFkok Hk;xaM fuekZ.k gkÅ u;s v’kk i)rhus ckrE;kaph jpuk o

ys[ku dsys tkrs- ’kCnkaP;k mPpkjkaeqGs vuFkZ fdaok xSjlet gks.kkj ukgh ;kn"Vhus ’kCnkaph fuoM dsyh tkrs- ckrehps ys[ku

djrkuk lksis] lqVlqVhr ’kCn oki:u iqu#Drh o ri’khy VkGysyk vlrks- vkdk’kok.kho:u jk"Vªh; o izknsf’kd ckrE;k

izlkfjr dsY;k tkrkr- ;kf’kok; ØhMk] O;kikj] foKku v’kk fof’k"V {ks=ka’kh lacaf/kr ckrehi=sgh lknj dsyh tkrkr-

,[kk|k O;Drhyk laiw.kZ ckrehi= ,sd.;klkBh osG ulsy rj R;kyk lq#okrhykp BGd ckrE;k ,sdwu ,danj ckrehi=kps

Lo:i y{kkr ;sÅ ’kdrs] R;kpizek.ks ,[kk|k JksR;kus ckrehizlkj.kkpk lq#okrhpk Hkkx ,sdysyk ulsy rj ’ksoVh R;kyk

BGd ckrE;kaeqGs rks letw ’kdsy-

1-5-3 nwjfp=ok.kh

mixzgkekQZr fp= vkf.k vkokt nwj varjkoj iksgkspfo.kkÚ;k ek/;ekyk nwjfp=ok.kh Eg.krkr- nwjfp=ok.kh gs

;a=kf/kf"Br ek/;e vkgs- ;k ek/;ekpk izlkj Qkj >ikV;kus txHkj >kyk vkgs- /ouh vkf.k fp= ?kjclY;k nk[kfo.kkÚ;k

;k ek/;ekpk Qkj eksBk ixMk lkekU; ek.klkoj vkgs- Hkkjrkrhy yksd l/;k R;k ek/;ekyk euksjatu vkf.k ekfgrh ;kaps

izeq[k lk/ku Eg.kwu c?krkr R;keqGs ;k ek/;ekyk vuU;lk/kkj.k egÙo izkIr >kys vkgs- nwjn’kZu ;k ljdkjh okfguhps tkGs

loZ ns’kkr iljysys vkgs- ijarq uouohu mixzg okfgU;kgh >iV;kus iq<s vkY;k vkgsr- vkdk’kok.khizek.ks nwjn’kZu gs

dsanzljdkjP;k ekfgrh vkf.k izlkj.k [kkR;kP;k v[kR;kjhrhy ljdkjh fu;a=.kk[kkyhy izlkjek/;e vkgs- nwjfp=ok.kh

Eg.kts ekfgrh ns.ks] f’k{k.k ns.ks vkf.k euksjatu dj.ks gh rhu eq[; mfí"V vkgsr-

nwjn’kZu gh O;kikjh okfguh ukgh rh pkyfo.;klkBh ljdkjdMwu lai w.kZ vkfFkZd lgkî; feGr vlys rjh R;kph

izpaM yksdfiz;rk y{kkr ?ksrk tkfgjkrhlkBh gs ek/;e izHkkoh Bjys vkgs- 1991 uarj mixzg okfgU;ka’kh Li/kkZ lq:

>kY;koj nwjn’kZuP;k eq[; okfguhP;k dk;ZØekaP;k Lo:ikrgh eksB;k izek.kkoj cny >kys- vktgh nwjn’kZuP;k izs{kdkaph

la[;k vf/kd vkgs- nwjfp=ok.khoj l/;k vusd izdkjps dk;ZØe igk;yk feGrkr- fofo/k okfgU;k lq: >kY;kiklwu rj

fofo/k jpukca/kkae/khy dk;ZØe lknj gksrkr- R;kr euksjatukRed dk;ZØekaph la[;k vf/kd vlrs- nwjfp=ok.kh okfgU;kauk

vf/kdkf/kd izs{kdkauk vkoMrhy vls dk;ZØe lknj djkos ykxrkr- euksjatu dk.kkÚ;k dk;ZØekacjkscjp ekfgrh ns.kkÚ;k

dk;ZØekapsgh izlkj.k djkos ykxrs- ckrehi=s] ppkZ] ekfgrhiV bR;knhauk eksBk izs{kdoxZ vkgs- nwjfp=ok.khojhy dk;ZØekaps

y+{k xVkuqlkj ckydkalkBh] ;qodkalkBh] efgykalkBh] ts"B ukxfjdkalkBh vls miizdkj iMrkr- fo"k;kuqlkj dkSVqafcd]

lkekftd] ØhMkfo"k;d] vkjksX;fo"k;d bR;knh vusd mixV iMrkr- Hkk"kkuqlkjgh foHkkx.kh djrk ;srs- dje.kwdiz/kku

dk;ZØe cgqva’kh dfYir vlrkr- ek= ekfgrhiz/kku dk;ZØe egÙokps vlrkr- R;kaps ewY; vf/kd vlrs- R;klkBh

tk.khoiwoZd iz;Ru djkos ykxrkr- nwjfp=ok.khojhy [ksGkP;k Lo:ikrhy dk;ZØekr lkekU; isz{kdkapk izR;{k lgHkkx

vlrks o Li/kkZRed ekaM.kheqGs [ksG mRdaBko/kZd gksrks- R;keqGs vls dk;ZØe yksdfiz; gksrkr- jkek;.k] egkHkkjr

;klkj[;k ikSjkf.kd ekfydk foy{k.k yksdfiz; >kY;k- ikSjkf.kd o ,sfrgkfld ekfydkr dFksP;k dkGkuqlkj okrko.k

fufeZrhlkBh r’kh n’;s mHkh djkoh ykxrkr- jaxHkw"kk] os’kHkw"kk lkdkj.ks] ;q)] njckj ;klkj[kh lewgn’;s fpf=r dj.ks

;keqGs R;k ekfydkaph fufeZrh vU; ekfydkaP;k fufeZrhis{kk vo?kM tkrs- ckrehi=] eqyk[kr] ppkZ] ekfgrhiV] /kkors o.kZu

bR;knh ekfgrhiz/kku dk;ZØekaps iz{ksi.k nwjfp=ok.kh}kjs gksr vlrs- nwjfp=ok.khpk izlkj >kY;kiklwu isz{kdoxZ eksB;k

izek.kkr ok<yk vkgs- fofo/k okfgU;kae/khy pqj’kheqGs izs{kdkauk vf/kdkf/kd ckrE;k vkf.k vf/kdkf/kd pkaxyh n’;s

c?kko;kl feGrkr- ;k ckrE;kP;k fufeZrhr vusdkapk lgHkkx vlrks- dWesjkeu] ra=funsZ’kd bR;knh rkaf=d vk?kkM;k

lkaHkkG.kkÚ;kaps LFkku nwjfp=ok.kh foHkkxkr egÙokps vkgs- ckrE;kalkBh R;kaps dkS’kY; vko’;d vkgsrp ijarq o`Ùklaiknd

vkf.k ckrehnkj ;kaP;k Hkwfedk fo’ks"k egÙokP;k vlrkr- txke/;s fofo/k fBdk.kh ?kMr vlysY;k vusd ?kVukaiSdh

izs{kdkauk T;kr jl vlsy R;kaps Rofjr okrkZadu dj.ks gs ckrehnkjkps dke vlrs rj ckreh vxnh ;ksX; vkf.k FksV

i)rhus iz s{kdkai;Zar iksgkspfo.;kps dke laikndkps vlrs-

nwjfp=ok.khojhy ckrehi=kae/;s gkrkGys tk.kkjs fo"k;] R;kaph okjaokfjrk] Hkk"kk] HkkSxksfyd {ks= bR;knh fud"kkaP;k

vk/kkjs ckrehi=kaph fofo/k izdkjkr foHkkx.kh djrk ;srs- nj rklkyk fnolkrwu nksunk] vkBoM;krwu nksunk] vkBoM;krwu

,dnk izlkfjr gks.kkjh ckrehi=s v’kh ckrehizlkj.kkaph foHkkx.kh okjaokfjrsuqlkj djrk ;srs- Hkk"kkuqlkj foHkkx.kh ejkBh]

fganh] baxzth ckrE;k v’kh djrk ;srs- fo"k;kuqlkj foHkkx.kh djrkuk tks fo"k; izkeq[;kus gkrkGyk tkr vlsy R;kuqlkj

ckrehi=kph foHkkx.kh djrk ;srs- ,[kk|k fof’k"V fo"k;kP;k ckrehi=keqGs R;k fo"k;kph lfoLrj ekfgrh ns.ks ’kD; gksrs-

mnk- ØhMkfo"k;d ckrE;k] gokekufo"k;d ckrE;k] fuoM.kwdfo"k;d ckrE;k] lkaL—frd ckrE;k] vFkZdkj.kfo"k;d

ckrE;k] loZlk/kkj.k ckrE;k bR;knh fo"k;kaP;k ckrE;kaeqGs R;k fo"k;kP;k lanHkkZrhy ?kVusph lkaxksikax ppkZ d:u

vko’;d rso<h ekfgrh izs{kdkauk nsrk ;srs- HkkSxksfyd {ks=kuqlkj ckrehi=kph foHkkx.kh gksÅ ’kdrs- ckrE;k dks.kR;k

HkkSxksfyd ifjljkr iz{ksfir gksrs] R;kuqlkj foHkkx.kh dsyh tkrs- mnk- LFkkfud ckrE;k] jkT;Lrjh; fdaok izknsf’kd ckrE;k]

jk"Vªh; ckrE;k] vkrajjk"Vªh; fdaok tkxfrd ckrE;k ;kuqlkj HkkSxksfyd ckrehi=kaph foHkkx.kh gksÅ ’kdrs- T;k ?kVus}kjs

ckreh r;kj >kyh rh ?kVuk n’; Lo:ikr ikgrk vkyh rj ckreh mBkonkj gksrs- rlsp izs{kdkaukgh useD;k fLFkrhpk

vankt ;srks- n’; :ikr ?kVuk igk;yk feGkY;keqGs ?kVusP;k fLFkrhph okLrfodrk ’kkfcr gksÅu ek/;ekP;k dkekizfr

fo’oklkgZrk ok<hl ykxrs- n’;kus ckrehph ifj.kkedkjdrk ok<rs- ’kCnkauk vk’k;rk] xaHkhjrk izkIr gksrs- n`’;kfouk

ckreh Eg.kts feBkfouk vUu- n’; ckrehyk iw.kZrk iznku djrkr- mnk- izpaM ikolkus tuthou foLdGhr >kys vlsy]

u|kukys Hk:u ogkr vlrhy] /kj.kkrwu gks.kkÚ;k folxkZus u|kauk iwj vkyk vlsy rj ;kckcrph n’;s nk[kokoh ykxrhy -

unhdkBP;k >ksiM;kauk foLFkkfir dsysys rlsp iqy ik.;k[kkyh xsY;kus okgrqd FkkacY;kps] ’kgjkr ik.kh ?kqlY;kps n’;

nk[kokos ykxsy- rjap izy;kph Hkh"k.krk] ikolkpk izdksi n’kZdkaP;k y{kkr ;sbZy- >kysY;k gkuhckcrgh letsy-

uHkksok.kh vkf.k nwjfp=ok.kh ;k ek/;ekapk vk/kkj bysDVªkWfud {ks= vkgs- R;keqGs dWesjk] lkmaMjsdkWfMZax ¼/ofueqnz.k½

;k xks"Vhaps izkFkfed Kku vl.ks] gh lk/kus gkrkGrk ;s.ks vko’;d vkgs- dkj.k cksy.ks fVik;ps vlrs] n’;s fpf=r

djk;ph vlrkr- iz{ksi.k lk/k.;klkBhlq)k lk/kukaph xjt vlrs- R;kckcr ekfgrh vlkoh ykxrs- T;k ckrE;k vuisf{kr

vlrkr R;kaP;kdfjrk lnSo n{k vkf.k rRij jgkos ykxrs- ;kckcr pky<dy dsyh vlrk ?kVusph rhozrk] n’; vFkok

vkokt :ikus ?ksrk ;s.ks v’kD; gksrs- ;kdfjrk le;lwpdrk] izlaxko/kkugh xjtsps vkgs- jsfMvks rFkk Vh-Ogh-ps ckrehi=

,sdys rFkk ikfgys tkrs- ;kdfjrk fuosnu lksis] lqVlqVhr izokgh fyfgrk vkys ikfgts- deh osGkr let.;k yk;d ckreh

lkaxrk ;koh gh ek/;ekaph ekx.kh vlrs- useds n’; fuoMwu lknj dj.ks gs lq)k dlc vkgs- ?kVukLFkGh dkghosGsl

tks[khe iRdjkoh ykxrs rs /kkMl gos- ;k {ks=krY;k i=dkjkyk ;kckcrP;k dk;|kP;k dyekaph ekfgrh vlkoh ykxrs-

R;kps mYya?ku gksÅ u;s- ckdh brj dk S’kY;s tls lax.kd lk{kjrk] Hkk"ksph tk.k gh dkS’kY;s vlkoh ykxrkr-

1-5-4 baVjusV

ra=Kkukrhy osxoku cnykeqGs {k.kk{k.kkyk uoh ekfgrh ns.kkjs baVjusVlkj[ks iw.kZi.ks lax.kdkps ek/;e txkr osxkus

iljr vkgs- R;keqGs vkrk ^vkWuykbZu* Lo:ikph uoh oÙki=s vfLrRokr vkyh vkgsr- baVjusV Eg.kts txkrhy

yk[kks&djksMks lax.kdkauk tksM.kkjs ,d egkizapM tkGs gks;- v’kk lax.kdkauk tksM.kkÚ;k baVjusVpk tUe vesfjdsr 1969

lkyh lja{k.k [kkR;ke/;s >kyk- ;k baVjusVo:u ekfgrhpk izpaM vlk osxoku izokg lq: >kyk- T;kP;ktoG ts ts ekfgrh

;ksX; vkgs rs rs baVjusVoj nk[ky gksÅu loZ= miyC/k gksÅ ykxys- foKku] Hkwxksy] gokeku] vkfFkZd ?kMkeksMh] O;kikj]

Ik;ZVu] dje.kwd v’kk ukuk rÚg sP;k mi;ksxklkBh yksd baVjusVoj folacw ykxys- Hkkjrkr 1995 lkyh ^baVjusV*pk izos’k

>kyk- R;kuarj rhu o"kkZr Hkkjrkrhy vusd o`Ùki=s baVjusVoj miyC/k >kyh- baVjusVoj miyC/k >kyh ;kpk vFkZ ^vkWu

ykbu vko`Ùkh* lq: >kyh- nSfudkaP;k baVjusV vkfo"dkjkyk ^vkWu ykbu nSfud* Eg.krkr- vkWu ykbu Eg.kts lnSo

miyC/k- ,joh dkxnkoj Nkiys tk.kkjs nSfud lk;adkGi;Zar f’kGs gksrs- vkWu ykbu nSfudkps rls ulrs- R;kr lrr ekfgrh

viMsV dsyh tkrs- Eg.ktsp vf/kdkf/kd rkth] uoh ekfgrh baVjusVoj gtj gksrs- txkr fnolHkjkr ?kMysY;k ?kMkeksMhaph

ekfgrh ;k vkWu ykbu nSfudkr rkRdkG miyC/k gksr vlrs- gh vkWu ykbu ekfgrh dkyxrh’kh tqGowu ?ksrs gs frps fo’ks"k

gks;- fofo/k fo"k;kaph ekfgrh lrr feGrs rls ,[kkns nSfudgh baVjusVe/;s izos’k d:u vkiyh fujarj izokgh v’ kh vkWu

ykbu vkoÙkh lq: d: ’kdrs- R;keqGs ckrE;kapk rktk v[kaM izokg lnSo miyC/k gksÅ ’kdrks- ;k nSfudkpk ykHk txkr

dksBsgh clysyk ek.kwl okVsy rsOgk ?ksÅ ’kdrks- gs ek/;e O;kikj] m|ksx] tkfgjkrh ;kalkBhgh vR;ar mi;qDr vkgs- vusd

Hkkjrh; nSfudkauh vkiY;k vkWu ykbu vkoÙ;k lq: dsY;k dkj.k txHkjP;k okpdkyk rs {k.kkr miyC/k gksÅ ’kdrs-

baVjusV gs ek/;e loZLoh ^baVsjWfDVOg* Eg.kts vkarjlaoknh vlY;kus vkWu ykbu nSfudslq)k ;k izdkjkr eksMrkr-

;k izdkjkps oSf’k"V; vls dh] ,[kk|k ?kVusojhy ok ys[kkojhy vkiys er okpd rh okprk okprkp laikndkdMs ikBow

’kdrks- ,o<sp uOgs] rj ,[kknk tquk lanHkZ gok vlsy rj rks R;kyk dkgh {k.kkr iM|koj fnlw ykxrks- eqfnzr nSfudkP;k

ckcrhr vls ?kMr ukgh- vkWu ykbu nSfudkP;k okpdkalkBh lax.kdkoj R;k nSfudkps ts ^gkse ist* Eg.kts ifjp; i"B

;srs R;koj nSfudkps uko] ,[kknnqljs jaxhr Nk;kfp= vkf.k ,dnksu BGd ckrE;k vlrkr- [ksjht jktdkj.k] jk"Vªh;]

vkarjjk"Vªh;] ’ksrh] ØhMk] O;kikj] lkfgR;] vxzys[k vls foHkkx fnysys vlrkr- lax.kdkP;k iM|kojhy e;kZfnr tkxseqGs

nSfudkyk vls dIiscan djkos ykxrs- i.k R;keqGs okpdkyk fuoM dj.;kps Lokra«; feGrs- ex okpdkus lax.kdkpk

êkÅl* T;k foHkkxkoj usÅu fDyd dsyk rks dIik m?kMrks o rsFks R;kyk rso<kp etdwj okpk;yk feGrks- Eg.kwu

,johP;k eqfnzr nSfudkP;k i"Bkais{kk vkWu ykbu nSfudkph i"Bs osxGh jpysyh vlrkr- laikndh;kP;k i"Bkoj okpdkyk

tk;ps >kY;kl R;kyk okpdkaph i=s] vxzys[k] ys[k] lnj brds Ik;kZ; miyC/k vlrkr- R;kuqlkj R;kus fDyd djk;ps

vlrs- vkWu ykbu nSfud okprk okprk okpdkyk ,[kknh ckreh vFkok ys[k egÙokpk okVwu rks tiwu Bsokok okVyk rj

rso<k Hkkx R;kyk ^MkÅuyksM* d:u lsOg djrk ;srks- Eg.kts dk;epk rks R;kP;k gkrk’kh jkgrks- l/;k rjh cgqrsd vkWu

ykbu nSfuds okpdkyk fu%’kqYd okpk;yk feGrkr- ek= fof’k"V ekfgrh feGo.;klkBh dkgh nSfuds okpdkdMwu ØsfMV

dkMkZpk Øekad ?ksrY;kf’kok; o oxZ.khnkj gks.;klkBh dkgh vVhaph iwrZrk dsY;kf’kok; rh ekfgrh miyC/k djowu nsr

ukghr-

vkWu ykbu nSfudkae/;slq)k tkfgjkrh vlrkr- ek= R;k vR;ar NksV;k vlrkr- R;krhy fp= o v{kjsns[khy deh

vlrkr- dkj.k fp= ftrds eksBs frrdk tkLr osG lax.kdkP;k iM|koj meV.;klkBh ykxrks- okpdkus fnysY;k vkKsuqlkj

iM|koj lacaf/kr etdwj n’;eku djk;yk FkksMk osG ykxrksp- eqfnzr nSfudkpk okpd tlk okpd vlrks rlk vkWu ykbu

nSfudkpk okpd gk ^fOgftVj* vlrks- tks fOgftV djrks rks fOgftVj- ,d fOgftVj Eg.kts ,d ^fgV* v’kh la[;k vkWu

ykbu nSfudkP;k ckcrhr ekstyh tkrs- ,[kk|k nSfudkP;k osclkbZVoj vki.k ftrD;k osGk tkÅ frrD;kank vki.k rs

uO;kus okpys vls xghr /k:u ^fgV*ph Eg.kts okpdkaph la[;k ekstyh tkrs- nSfudkP;k izrh jkst fdrh [kirkr ;k

izek.ksp vkWu ykbu nSfudkaP;k lkbZVoj fdrh t.k izos’krkr R;koj rs nSfud vkiY;k yksdfiz;rspk vankt ?ksrs o R;kuqlkj

tkfgjkrh feGfors-

Hkkjrh; vkWu ykbu nSfudkaps cgqrka’k okpd ijns’kkr LFkkf;d >kysys vlrkr- R;kauk Hkkjrkr vFkok R;kaP;k

jkT;kr pkyysY;k ?kMkeksMhaph mRlqdrk vlrs- rls vusd Hkkjrh;lq)k gh nSfuds okprkr- ijjkT;krhy ?kVuk ?kMkeksMhaP;k

mRlqdrsiksVh gh nSfuds okpyh rkrkr- mnk- lkoZf=d fuoM.kwdhosGh nf{k.k o mÙkj Hkkjrh; nSfudkdMwu R;k fBdk.kph

Hkjiwj ekfgrh feGw ’kdrs- rh tk.kwu ?ks.;klkBh R;kauk ;k nSfudkaps okpu djkos ykxrsp- [ksjht T;kauh dkgh

m|ksx&O;olk; lq: dsyk vkgs o R;kpk laca/k Hkkjrk’kh ok Hkkjrkrhy dkgh ’kgjka’kh vkgs R;kauk ;k nSfudkaP;k lgkî;kus

vkfFkZd] vkS|ksfxd] cktkjisBh; ekfgrhpk okij djrk ;srks- v’kk fof’k"V okpdkalkBh vkWu ykbu nSfuds eqfnzr vko`Ùkhr

ulysyh [kkl ekfgrh r;kj d:u Bsorkr-



1- oÙki= {ks=kr d’kkeqGs Økarh >kyh\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- vkdk’kok.khps czhnokD; lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- vkdk’kok.khph fofo/kHkkjrh lsok dsaOgk lq: >kyh\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- vkdk’kok.khP;k ckrE;kaps izeq[k oSf’k"V;s lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- nwjfp=ok.kh Eg.kts dk;\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

6- ^vkWu ykbu nSfud* Eg.kts dk;\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

1-6 lekjksi

oÙki=] vkdk’kok.kh vkf.k nwjfp=ok.kh ;k frUgh ek/;ekaP;k dkgh e;kZnk rlsp cyLFkkus vkgsr- o`Ùki=kph

ckreh iqu%iqUgk okprk ;srs- rls Vh-Ogh-] jsfMvksckcr gksr ukgh- oÙki=kr lfoLrj o`Ùkkar fygwu Nk;kfp=klg lknj djrk

;srks- jsfMvks] Vh-Ogh-P;k ckrehi=kr ;kckcr e;kZnk vkgsr- l/;kP;k dkGkr [kktxh ,Q,e vkf.k nwjfp=okfgU;k euksjatu

rlsp tkfgjkrhaoj vf/kd y{k dsafnzr djrkr- R;k rqyusus ljdkjh okfgU;kauh] vkdk’kok.khus vkiys fo"k;kaps osxGsi.k s

fVdoys vkgs- vkdk’kok.kh}kjs QDr ,sd.ks vkf.k tk.k.ks gksrs- dk;ZØekaps osGki=d Bjysys vlY;kus R;k Øekus izlkj.k

lair tkrs- fdrhgh vFkZiw.kZ] vk’k;xHkZ ’kCn vlys rjh rs /ouh ek/;ek}kjs fo:u tkrkr- nwjn’kZu ’kCnkaP;k tksMhyk n’;

lknj djrs- n’;kaeqGs ckrehyk lanHkZewY;kaph pkSdV izkIr gksrs- ckreh mBkonkj gksrs- tuekulkoj R;kpk yxsp izHkko

iMrks- okfgU;k dks.kR;kgh {k.kkyk ckrehP;k egÙo vkf.k ewY;kuqlkj izlkj.k d:u tursi;Zar ekfgrh iksgpow ’kdrkr-

rjhgh ;k nksUgh ek/;ekrwu izkIr gks.kkÚ;k ekfgrhps jsdkWMZ turk Bsow ’kdr ukgh- ;kmyV o`Ùki= tru dsys tkÅ ’kdrs-

vkoMysyk Hkkx ijr okprk ;srks- ’kCnkaph ekaM.kh] Nk;kfp= ;kstuk ,dw.kkrp ifj.kkedkjdrk ok<fo.;kl dkj.khHkwr

Bjrkr- ;koj vk/kkfjr o`Ùkys[kgh tuekulkoj [kwi izHkko Vkdrkr- okpukps egÙo vckf/kr jkgrs-

vkiyh izxrh riklk % mÙkjs

1-1

1- Lokra«;iwoZ dkGkr o`Ùki= gs yksdf’k{k.k o yksder r;kj dj.;kps lk/ku gksrs-

2- ’kCndk sMs] yfyr] dFkk] dyk] ØhMk v’kk i)rhus o`Ùki= ltfoys tkrs-

3- jkT;?kVusus lkekU; ukxfjdkaP;k fodklklkBh ewyHkwr vf/kdkj fnys-

4- jkT;?kVusus o`Ùki=kauk vfHkO;Drhps Lokra«; fnys-

5- oÙki= rlsp oÙklaLFkk ;kaps vfLrRo Lora= jk[k.;kl enr dj.ks] mPp O;kolkf;drsph ti.kwd dj.ks] f’k{k.k]

izf’k{k.k] la’kks/ku ;kdfjrk lqfo/kk fuekZ.k dj.ks gs oÙki= eaMGkps dke vkgs- ns’kkrhy izlkjek/;es] oÙki=laLFkk

;kaP;koj fu;a=.k Bso.ks] ekxZn’kZu dj.ks] enr dj.ks bR;knh dkes oÙki= eaMGkyk ikj ikMkoh ykxrkr-

1-2

1- oÙki=s foÜys"kd] lR;’kks/kd] f’k{kd] ekxZn’kZd] ewY;j{kd] leUo;d] loZ lekt O;ogkjkaph fujh{kd o

Vhdkdkj v’kk cgqinjh Hkwfedk ikj ikMw ykxyh vkgsr-

2- oÙk Eg.kts ckreh- dksBs ?kMys\] dsOgk ?kMys\] dls ?kMys\] dk; ?kMys\ gs tk.kwu ?ks.;kph izR;sdkyk

LokHkkfod fdaok mitr izo`Ùkh vlrs- v’kk mitr izo`Ùkhe/kwup okrkZapk tUe gksrks-

3- ôÙki= Eg.kts vktwcktwyk] toG vkf.k nwj ts ts dkgh ?kMys R;krwu izkfrfuf/kd vls] vioknkRed vls ts

vlsy R;kph fuoM d:u vkikiY;k /;s;/kksj.kkuqlkj dsysyh uksan* v’kh oÙki=kph O;k[;k djrk ;sbZy-

4- ekfgrh ns.ks] fo’ys"k.k o foospu dj.ks] euksjatu dj.ks o tkfgjkrh}kjs xzkgd] mRiknd fu okpd ;kaph lsok

dj.ks gh oÙki=kph pkj mfí"Vs vlrkr-

5- ih-Vh-vk;-] ;w-,u-vk;- ;k laLFkk orZekui=kauk ckrE;k iqjforkr-

1-3

1- txHkjkr ?kMysY;k ?kVusfo"k;hps dqrwgy iw.kZ dj.ks] ’kklu vFkok vU; laLFkk ;kaP;k miØekph ekfgrh ns.ks]

fujfujkOO;k leL;k yksdkaiq<s mifLFkr d:u R;kckcr ekxZn’kZu dj.ks] yksdkaP;k dysyk] foof{kr —rhyk vkf.k

mRinukauk izfl)h ns.ks ;keqGs orZekui=kauk [kwip yksdfiz;rk feGkysyh vkgs-

2- iwohZP;k o`Ùki= O;olk;kyk fuOoG /kekZps] /;s;oknkps Lo:Ik gksrs-

3- jktdkj.k] lektdkj.k] f’k{k.k] lkfgR;] dyk] foKku] flusek] ukV; vkf.k nSuafnu yksdthoukaps loZ iSyw vls

fo"k; orZekui=krwu ;srkr-

4- oÙki=kapk ckreh gk izk.k vkgs- loZ {ks=krhy rkT;k ?kMkeksMhP;k ckrE;k gs o`Ùki=kps lokZr egÙokps vax vkgs-

5- okrkZgj] ckrehnkj] laiknd] Nk;kfp=dkj] eqfnzr’kks/kd] forjd vknhaP;k lgdk;kZus o`Ùki=kaph dkes ikj ikMyh

tkrkr-

1-4

1- vkiY;k o`Ùki=kpk okpdoxZ fVdo.ks] okpdoxZ ok<fo.ks] uoh bysDVªkfud midj.ks o ra=s oki:u vk/kqfud

i)rhus orZekui= okpdkaleksj Bso.ks] okpdkauk vkiY;k o`Ùki=kph xjt Hkklkoh v’kk i)rhus vk’k;kph cka/k.kh

o lknjhdj.kkph ’kSyh ?kMfo.ks ák vkOgkukauk eqfnzrek/;ekyk lkeksjs tkos ykxrs-

2- ckreh] vxzys[k] LQqV ys[k ;k[ksjht jfookj iqjo.;k] fof’k"V fno’kh izfl) gks.kkÚ;k vFkZO;ogkj] ØhMk] foKku]

lkfgR; ;kfo"k;hP;k iqjo.;k] fo’ks"k ckrehi=s] okpdkaph i=s] tkfgjkrh bR;knheqGs ^laiw.kZ oÙki=* r;kj gksrs-

3- LFkkfud] rkyqdk] ftYgk] foHkkx fdaok izns’k] jkT; vkf.k jk"Vª v’kk ikrGhojhy oÙki=kps fofo/k Lrj curkr-

4- oÙki= O;olk;kr laikndh;] eqnz.k o NikbZ] tkfgjkr vkf.k forj.k vls pkj egÙokps foHkkx vlrkr-

5- oÙki= forj.kklkBh okgrqdhP;k lks;h] HkkSxksfyd varj ;kapk fopkj djkok ykxrks- foØh ok<fo.;klkBh

ukukizdkjps miØe jkcokos ykxrkr- vf/kdkf/kd ckrE;k ns.ks] ckrE;krhy oSfo/; ok<fo.ks] fofo/k Lrjkrhy

etdwj ns.ks ;kckcr iz;Ru djkos ykxrkr-

1-5

1- uos ra=Kku] jaxhr Nk;kfp=s okij.;krhy lqdjrk ;keqGs oÙki=kaP;k {ks=kr Økarh >kyh-

2- ^cgqtu fgrk; cgqtu lq[kk;* gs vkdk’kok.khps czhnokD; vkgs-

3- 1967 lkyh vkdk’kok.khph ^fofo/kHkkjrh* gh foKkiu lsok lq: >kyh-

4- Xkfrekurk gs vkdk’kok.khP;k ckrE;kps izeq[k oSf’k"V;s vkgs-

5- ^mixzgkekQZr fp= vkf.k vkokt nwj varjkoj iksgkspfo.kkÚ;k ek/;ekyk* nwjfp=ok.kh Eg.krkr-

6- nSfudkP;k baVjusV vkfo"dkjkyk ^vkWu ykbu nSfud* Eg.krkr-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&Lok/;k;

1- oÙki=kps Lo:Ik lksnkgj.k Li"V djk-

2- oÙkfo|sph O;kIrh FkksMD;kr fygk-

3- Vhik fygk-

1- OkÙki=kph dk;sZ

2- OkÙki=kps izdkj

3- OkÙkfo|sps egÙo

4- vkdk’kok.khojhy ckreh

5- nwjfp=ok.khpk ifjp;

6- vkWu ykbu nSfudkps Qk;ns

&&&&&&&&&

izdj.k 2

o`Ùkfo|spk bfrgkl

2-0 mfí"Vs

2-1 izkLrkfod

2-2 oÙki=kapk bfrgkl 2-3 oÙki=kapk izkjaHk

2-4 Lokra«;iwoZ oÙki=s

2-4-1 Lokra«;iwoZ oÙki=kps mís’k

2-4-2 Lokra«;iwoZ oÙki=kps fo"k;

2-4-3 Lokra«;iwoZ oÙki=kph osf’k"V;s

2-5 Lokra«;ksÙkj oÙki=s

2-5-1 Lokra«;ksÙkj oÙki=kps mís’k

2-5-2 Lokra«;ksÙkj oÙki=kps fo"k;

2-5-3 Lokra«;ksÙkj oÙki=kph oSf’k"V;s

2-5-4 Lokra«;ksÙkj oÙki=kapk cny

2-6 lekjksi


2-0 mfí"Vs

vkiY;k jkstP;k thoukr oÙki=kps egÙo vkrk loZekU; >kys vkgs- fo’ks"kr% yksd’kkgh vl.kkÚ;k ns’kkae/;s rj

oÙki=kps egÙo fuf’prp eksBs vkgs- ejkBh oÙki=kaph tM.k?kM.k ,o<h n< ik;koj d’kh mHkh vkgs( R;kn"Vhus oÙki=kapk

bfrgkl ;sFks fopkjkr ?;ko;kpk vkgs- ;k izdj.kkpk vH;kl dsY;kuarj vkiY;kyk

Û oÙki=kaps Lo:i Li"V djrk ;sbZy-

Û oÙki=kapk bfrgkl lkaxrk ;sbZy-

Û izeq[k oÙki=s o R;kaps dk;Z Li"V djrk ;sbZy-

Û oÙki=kauh yksdf’k{k.kkps o lektizcks/kukps dk;Z dls dsys gs letsy-

Û Lokra«; vkanksyukr oÙki=kauh ctkoysys yksdtkxj.kkps dk;Z uksanfork ;sbZy-

Û ejkBh oÙki=l"Vhrhy cnykps foospu djrk ;sbZy-

Û Lokra«;iwoZ vkf.k Lokra«;ksÙkj oÙki=kP;k Lo:ikrhy Hksn Li"V djrk ;sbZy-

2-1 izkLrkfod

ftKklk gh ekuokph lgtizoÙkh vkgs- oÙki=kP;k tUekvk/khgh ek.kklkrhy mitr pkSdli.kkyk vuql:u uoh

ekfgrh feGfo.;kph] vkiY;kyk vlysyh ekfgrh brjkauk lkax.;kph oÙkh gksrhp- ;k o`Ùkhuqlkj tulaokn lk/k.;kph fØ;k

iwohZiklwu ?kMr vlyh rjh R;kph lk/kus ek= dkyizokgkr cnyrkuk vk<Grkr- iwohZ noaMh fiVwu] ?kaVkukn d:u fdaok

<ksy cMowu ek.kls xksGk dsyh tkr o ex o`Ùk fdaok [kcj R;kaP;ki;Zar iksgkspfoyh tkbZ- i=l"Vhpk ekxksok ?ksr xsY;kl

oÙki=kP;k ladYiuspk /kkxk FksV bfrgklkrhy c[kj] v[kckji=s] [kcji=kai;Zr tkÅu iksgksprks- ,sfrgkfld v[kckji=s gh

oÙki=l"Vhph izkjaHkkoLFkk ekuk;yk goh- oÙkdFku] nqlÚ;kyk ekfgrh ns.ks gs oÙki=kps eq[; mfí"V ekuY;kl bfrgkldkykr

;k v[kckji=kauh vorhHkorh ?kM.kkÚ;k ?kVukaps ô`Ùk* vkiY;k Lokehyk ns.;kps dk;Z dsysys fnlrs- R;klkBh rRdkyhu

jkT;dR;kZaP;k injh vlysys v[kckjfufol gs dk;Z djr vlr-

oÙki=l"Vhpk /kkxk vlk ,sfrgkfld dkGki;Zar iksgkspr vlyk rjh ,dksf.klkO;k ’krdkrhy eqnz.kdyspk ’kks/k gk

oÙki=kP;k tUekps fufeÙk Bjyk- R;keqGs txkrhy izcks/kukyk osxGh xrh vkf.k fn’kk feGkyh- vktgh yksd’kkgh

’kkluO;oLFkk vl.kkÚ;k ns’kkae/;s lkekU; ek.kwl vfr’k; fo’oklkus oÙki=kdMs /kko ?ksrks- ljdkj] iz’kklu] usrs eaMGh

;kaP;kdMwu nkn feGr ukgh rsOgk lkekU; ek.kwl oÙki=kdMs ;srks- vkiys xkÚgk.ks ekaM.;kps gDdkps lk/ku Eg.kwu

loZlkekU; ukxfjd oÙki=kdMs ikgrkr- ;k[ksjht f’k{k.k ns.ks] ekfgrh iqjfo.ks] euksjatu dj.ks] izcks/kuklkBh iwoZr;kjh ;k

n"Vhusgh oÙki=kps LFkku egÙoiw.kZ Bjrs- gs y{kkr ?ksÅup o`Ùki=kaP;k bfrgklkpk ekxksok ?ksryk ikfgts-

2-2 o`Ùki=kapk bfrgkl

oÙki=kapk bfrgkl lqekjs nksu’ks rs vMhp’ks o"kkZapk vkgs- txkrhy ifgys o`Ùki= lksGkO;k ’krdkr fu?kkys-

ejkBhrhy ifgys o`Ùki= 1832 e/;s ckG’kkL=h tkaHksdj ;kauh ^niZ.k* ;k ukokus lq: dsys- R;kiwohZP;k dkGkr ,sfrgkfld

i=kauh oÙki=kps dk;Z dsY;kps fnlwu ;srs- f’kodkyhu i=s] is’kosdkyhu i=s fdaok eksxy dkGkrhy v[kckj fdaok [kcji=s

R;kn"Vhus okp.;klkj[kh vkgsr- ia/kjkO;k&lksGkO;k ’krdkr ;qjksikr gWaMfcykP;k Lo:ikr y<k;k] jkts&egkjktkaP;k

gkypkyh ;kfo"k;hP;k ckrE;k Nkiwu rh fodyh tkr- rh fod.kkjs foØsrs tksjtksjkr vksjMwu yksdkaps y{k os/kr vlr- ;k

i=kauk R;kosGh ^xW>sV* vls EgVys tkr vls- lksGkO;k ’krdkrhy ?kMkeksMh Eg.kts txkrhy oÙki=h; bfrgklkph lq#okrp

gksrh-

Hkkjrkr baxztkaP;k vkxeukcjkscjp izcks/kukps ;qx lq: >kys- baxzth Hkk"kk o f’k{k.kkpk izkjaHk] ’kkL=h; ’kks/kkapk

ifjp; ;kaeqGs uO;k lkekftd tkf.kokapk mn~Hko gksÅu ,dksf.klkO;k ’krdkiklwu lekt cny.;kl izkjaHk >kyk - oÙki=s gh

;k cnykps Qfyr gks;- oÙki=kaP;k bfrgklkr caxkye/khy ?kMkeksMhauk egÙokps LFkku vkgs - fczfV’k vkenkuhr vusd

f[kzLrh fe’kujh ;k Hkkxkr ;sÅu jkfgys gksrs- R;kaph /kkfeZd dk;Zgh lq: >kyh gksrh- lukruh thoui)rh dBksji.ks

Lohdkj.kkjk vkf.k R;kuqlkj :<h&ijaijk voyac.kkjk Hkkjrh; fganw lekt vkf.k UkO;k tkf.kok] uoh n"Vh ?ksÅu vkysys

baxzt jkT;drsZ ;kapk la?k"kZ vVG gksrk- tqU;k :<h&ijaijk vlysY;k lektkr cny dj.;kph vkdka{kk ;sFkhy dkgh ns’kh

lq/kkjd O;Dr djhr gksrs- i.k R;kauk eksBk fojks/k gksrk- ;kosGh R;kauk lgdk;Z dj.;klkBh baxzth jkT;dR;kZauh vuqdwy

Hkwfedk ?ksryh vkf.k ;kp njE;ku oÙki=kaps egk}kj [kqys >kys- caxkye/;s vusd baxzth oÙki=s lq: >kyh- baxzth

oÙki=kacjkscjp Hkkjrh; Hkk"kkae/khy oÙki=sgh lq: >kyh-

Hkkjrh; Hkk"kkae/kwu ifgys o`Ùki=s lq: dj.;kpk ,sfrgkfld iz;Ru jktk jkeeksgu jkW; ;kauh dsyk- ^laokn dkSeqnh*

gs caxkyh Hkk"ksr vkf.k ^fejr&vy&v[kckj* gs ikf’kZ;u Hkk"ksr v’kh o`Ùki=s R;kauh lq: dsyh- ;k o`Ùki=kaph Hkwfedk iqjs’kh

Li"V gksrh- uO;k tkf.kok] uO;k Kkukph vkl vkf.k yksdtkxrhps lk/ku v’kh Hkwfedk jktk jkeeksgu jkW; ;kauh ?ksryh

gksrh- ^yksdfLFkrhph usedh voLFkk dk; vkgs* ;kph jkT;dR;kaZuk dYiuk |koh vkf.k ^yksdthoukr lkekftd lq/kkj.kk*

?kMkO;kr ;klkBh oÙki=kauh dk;Z djkos v’kh R;kaph Hkwfedk gksrh- Hkkjrh; Hkk"kkae/kwu izfl) gks.kkjh oÙki=s vkf.k /kekZP;k

vk/kkjs lq: vlysY;k nq"V :<hauk] dqiaFkkauk fojks/k dj.kkjs izcks/ku vlk O;kid nf"Vdksu jktk jkeeksgu jkW; ;kaP;k ,dw.k

Hkwfedsr gksrk-

Hkkjrh; Hkk"kkae/kwu izfl) gks.kkÚ;k oÙki=kauh ns’kkps lektthou <oGk;yk lq#okr >kyh - HkkjrkP;k fofo/k

Hkkxkr rsFkhy LFkkfud Hkk"kkae/kwu oÙki=s fu?kw ykxyh- caxkye/;s oÙki=kauh lq: dysys izcks/kukps dk;Z ejkBh oÙki=kauh

egkjk"Vªkr lq: dsys- xqtjkrh Hkk"ksrhy êqacbZuk lekpkj* gs lkIrkfgd eqacbZrwu 1822 lkyh lq: >kys- nsoukxjh fyihrhy

ifgys fganw oÙki= ^mnUr ekrZaM* gs dydÙ;ke/kwu lq: >kys- /kkfeZd f’kdo.kwd ns.;klkBh dsjG] rkfeGukMw] dukZVd ;k

nf{k.k HkkjrkP;k fofo/k Hkkxkr f[kz’pu fe’kuÚ;kaP;k iq<kdkjkeqGs dkgh i=s fu?kkkyh- Hkkjrh; ekul y{kkr ?ksÅu ns’kkP;k

egÙokP;k Hkk"kkae/kwu oÙki=s lq: >kyh- O;kid vFkkZus yksdf’k{k.k vkf.k izcks/ku gsp eq[; gsrw leksj Bsowu gh okVpky

lq: >kyh- ejkBh] fganh] xqtjkrh] rfeG] dUuM] caxkyh] rsyxw] mnwZ vkf.k baxzth oÙki=kaph yksdf’k{k.kkiklwu lq: >kysyh

gh okVpky yksdkaP;k gDdkai;Zr ;sÅu iksgkspyh-

vkt ts o`Ùki=kps Lo:i fnlrs rs vFkkZrp izkjaHkkoLFksr uOgrs- izkjaHkhP;k dkGkr O;kijo)h vkf.k /keZizlkjkps

lk/ku Eg.kwup izk/kkU;kus o`Ùki=kpk mi;ksx >kyk- O;kikjfo"k;d nsok.k?ksok.k] /keZizpkj] ekfgrh iqjfo.ks] Kkujatu v’kk

ekxkZus izokl djr o`Ùki=kauh vktpk iYyk xkBysyk fnlrks- vkt ra=KkukP;k ;qxkr vkdk’kok.kh] nwjn’kZu rs baVjusVi;Zar

ekfgrh ns.kkÚ;k lk/kukpah izxrh >kyh- mixzgokfgU;kaeqGs txkP;k dkukdksiÚ;kr ?kM.kkÚ;k dkgh ?kVuk dkgh rklkr

?kjclY;k fnlw ykxY;k- gs lkjs [kjs vlys rjh ôÙki=* gs vktP;k thoukps vfoHkkT; vax vkgs- 1885 e/;s laiw.kZ

Hkkjrkrwu 421 o`Ùki=s izfl) gksr gksrh- vkt uqlR;k egkjk"Vªkrwu ejkBh Hkk"ksr izfl) gks.kkÚ;k nSfudkaph la[;k 462

,o<h vkgs- izkjafHkd ra=kiklwu rs vR;k/kqfud ;a=ki;Zar >kysY;k ;kaf=d izxrheqGs o`Ùki=kP;k ckákaxkr tlk cny >kyk

rlkp o`Ùki=kP;k vk’k;&vfHkO;Drh&vk—rhca/k ;ka varjaxkrgh ifjorZukps iMlkn meVys- izkjaHkh o`Ùki=kr vax pks:u]

feGsy rso<;k tkxsr izfl) gks.kkÚ;k ckrehus vkiyk izHkko vkf.k foLrkj gGwgGw ok<oyk vkgs- vkt dsoG ?kMY;k R;k

Lo:ikr ckrE;k iqjfo.ks ,o<sp dk;Z oÙki=s djhr ukghr rj ;k ckrE;kaP;k vuqjks/kkus o izlaxh Lora=i.ks lektkrhy

fujfujkOO;k iz’ukaoj fopkj izdV djrkr- oÙki=kps eq[; dk;Z yksderkps fun’kZu o fu;eu dj.ks gs vkgs- yksderkps

izfrfcac R;kr izrhr >kys ikfgts- rlsp R;kr fu%lafnX/k ekxZn’kZugh vlys ikfgts- orZekui=kps gs dk;Z vkf.k

oÙki=l"Vhpk bfrgkl y{kkr ?ksÅu ejkBh o`Ùki=kaph okVpky eqGkrwu letwu ?ks.;kph xjt vkgs-

2-1 o 2-2 vkiyh izxrh riklk


1- bfrgkldkykr oÙki= ladYiuspk /kkxk dksBs lkiMrks\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- oÙki=kpk tUe dlk >kyk\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- ia/kjkO;k lksGkO;k ’krdkrhy xW>sVps egÙo lkaxk

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- jktk jkeeksgu jkW; ;kaph oÙki=fo"k;d Hkwfedk Li"V djk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- oÙki= lq: dj.;kekxps izkjaHkhps gsrw lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2-3 o`Ùki=kapk izkjaHk

oÙki= gh vkiyh lkekftd vkf.k lkaL—frd xjt vkgs- Hkkjrklkj[;k fodlu’khy ns’kkrhy oÙki=kaph

tckcnkjh Qkj eksBh vkgs- yksdka’kh laokn vkf.k laidZ lk/k.;kps yksdf’k{k.kkps izHkkoh ek/;e oÙki= gsp jkfgysys vkgs-

Hkkjrh; Hkk"kkae/kwu fu?kkysY;k ifgY;k o`Ùki=kph lq#okrgh lkekftd Hkwfedsrwup >kysyh fnlrs- MkW- jktkjkeeksgu jkW; ;kauh

4 fMlsa- 1821 lkyh ^laokn dkSeqnh* gs o`Ùki= caxkyh Hkk"ksrwu dk<ys- lukruh thoui)rh dBksji.ks Lohdkj.kkjk vkf.k

R;kuqlkj :<h ijaijk voyac.kkjk Hkkjrh; fganw lekt vkf.k R;kyk fojks/k dj.;kph uohu tk.kho] uO;k Kkukph vkl

vkf.k yksdtkxrhps lk/ku Eg.kwu oÙki=kdMs ikg.kkjs jktkjkeeksgu jkW; ;kaph Hkwfedkgh lkekftdp gksrh- oÙki=kaP;k

bfrgklkr caxkye/khy ?kMkeksMhauk egÙokps LFkku vkgs- vusd Hkkjrh; Hkk"kkae/kwu o`Ùki=s fu?kkyh o yksdf’k{k.kkrwu lq:

>kysyh gh okVpky yksdkaP;k gDdkai;aZr d’kh ;sÅu iksgkspyh gs FkksMsls vki.k lektowu ?ksÅ-

oÙki=kaP;k Hkkjrh; Hkwferhrhy bfrgklkr ^fgdht xW>sV* ;k o`Ùki=kpk mYys[k lokZr vkjaHkh dsyk tkrks- tsEl

vkWxLVh fgdh ;kaP;k ^csaxky xW>sV* ;k baxzth lkIrkfgdkpk ifgyk vad 29 tkus- 1780 lkyh izfl) >kyk- gs lkIrkfgd

^fgdht xW>sV* Eg.kwup vksG[kys tkrs- ;kuaarj caxkye/;s vusd baxzth oÙki=sgh lq: >kyh- Hkkjrh; o`Ùki=kauh dsysyh

dkefxjh] izcks/ku vkf.k Lokra«;kP;k pGoGhrys R;kaps ;ksxnku egÙoiw.kZ vkgs- Hkkjrh; izcks/ku pGoGhps mn~xkrs

jktkjkeeksgu jkW; ;kaP;kdMs [kjs[kqjs Hkkjrh; tkf.kosps ifgys oÙki= lq: dj.;kpk eku tkrks- Hkkjrh; Hkk"kkae/kwu izfl)

gks.kkjh o`Ùki=s vkf.k /kekZP;k vk/kkjs lq: vlysY;k nq"V :<hauk] dqiaFkkauk fojks/k dj.kkjs izcks/kuij vls fopkj vlk

O;kid n"Vhdksu jktkjkeeksgu jkW; ;kaP;k ,dw.k Hkwfedr gksrk- baxzth f’k{k.kkpkgh R;kauh iqjLdkj dsyk- dk;|kuqlkj lxGs

leku vkf.k U;k;nku O;oLFksps Lokra«; ;k xks"Vhapk mPpkj ifgY;kank jktkjkeeksgu jkW; ;kauhp dsyk- R;kaph fgp Hkwfedk

iq<s Lokra«;kP;k pGoGhr vusd usR;kauh mpywu /kjyh-

jktkjkeeksgu jkW; ;k auh ^laokn dkSeqnh* gs caxkyh Hkk"ksr vkf.k ^fejkr&vy&v[kckj* gs if’kZ;u Hkk"ksr

oÙki=s lq: dsyh- ;k o`Ùki=kaph Hkwfedk uO;k tkf.kok] uO;k Kkukph vkl vkf.k yksdtkxrhps lk/ku v’kh Li"V gksrh -

;kp dkGkr baxzth ljdkjP;k vU;k; /kksj.kkfo:) jktkjkeeksgu jkW; ;kauh vkiys fopkj oÙki=k}kjs izHkkohi.ks baXyaMi;Zar

ekaMys- oÙki= Lokra«;kP;k y<kbZps ewG ,dk O;kid vFkkZus ;krwu :tysys gksrs- ifj.kkeh baxzt ljdkjus o`Ùki=kaoj vusd

fucZa/k yknys- ek= R;k lokZafo:) vkiys Eg.k.ks ekaM.;kpk iz;Ru jktkjkeeksgu jkW; djr gksrs- ’ksoVh ;kyk fu"ks/k Eg.kwu

R;kauh ^fejkr&vy&v[kckj* ;k oÙki=kps izdk’ku can dsys- Hkkjrh; Hkwehrwu izfl) gks.kkÚ;k Hkkjrh; Hkk"kkae/khy

oÙki=kauh ns’kkps lektthou <oGk;yk fuf’prp lq#okr >kyh- HkkjrkP;k fofo/k Hkkxkr rsFkhy LFkkfud Hkk"kkae/kwu o`Ùki=s

fu?kw ykxyh- ;kph FkksMD;kr uksan ?ksÅu ejkBh o`Ùki=kaph okVpky ikgw-

êqacbZ lekpkj* gs 1822 lkyh xqtjkFkh Hkk"ksrhy lkIrkfgd eqacbZe/;s lq: >kys- ^mnar ekrZaM* gs 1826 lkyh

nsoukxjh fyihrhy ifgys o`Ùki= dydÙ;ke/kwu lq: >kys- dsjG] rkfeGukMw] dukZVd ;k nf{k.k HkkjrkP;k fofo/k Hkkxkr

dkgh i=s fu?kkyh- ijarq f[zk’pu fe’kuÚ;kaP;k iq<kdkjkrwu fu?kkysyh gh i=s eq[;r% /kkfeZd f’kdo.kwd ns.kkjh gksrh-

enzkle/kwu ^rkfeG eWxsf>u* gs i= ^f[zk’u fjfytl VªWDV* lkslk;Vhus lq: dsys- f[zk’pu fe’kuÚ;kauh ^csYykjh* e/kwu dUuM

lektkr gs dUuM Hkk"ksrhy lkIrkfgd lq: dsys- iatkce/khy ykgksj ;sFks ^dksfguwj* gs mnwZ Hkk"ksrhy lkIrkfgd lq: >kys-

;ko:u vkiY;k vls y{kkr ;srs dh] 1820 rs 1850 ;k dkyko/khr Hkkjrkrhy egÙokP;k Hkk"kkae/kwu oÙki=s lq: >kyh-

;k loZ oÙki=kauh yksdf’k{k.k vkf.k izcks/ku gsp eq[; gsrw leksj Bsoys- yksdf’k{k.kkiklwu lq: >kysyh gh okVpky vkt

yksdkaP;k gDdkai;Zar ;sÅu iksgkspyh vkgs- oÙki=kaP;k okVpkyhr ejkBh oÙki=kapk bfrgklgh egÙoiw.kZ vlwu rks eqGkrwu

letwu ?ks.;kph xjt vkgs-



1- ckG’kkL=h tkaHksdjkaph niZ.kph Hkwfedk Li"V djk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- HkkÅ egktu ;kaps oÙki=kps dk;Zs fygk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- ^nhuca/kw* ;k i=krwu e- Qqys ;kaP;k dk;kZpk vk<kok ?;k-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- oÙki= bfrgklkr dsljh O;klihB dls Bjrs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- vkxjdjkauh lq/kkjdk}kjs dks.krh uoh n"Vh fnyh-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2-4 Lokra«;iwoZ o`Ùki=s

ejkBh oÙki=kaph okVpky

caxkye/khy jktkjkeeksgu jkW; ;kaph oÙki=kackcrph lkekftd Hkwfedk n< gksrh- R;kaph ghp Hkwfedk dkgh izek.kkr

ejkBh o`Ùki=kauhgh Lohdkjyh- b-l- 1832 lkyh ^niZ.k* ;k i=kph lq#okr ckG’kkL=h tkaHksdj ;kauh dsyh- gs i=

ejkBh&baxzth ;k nksUgh Hkk"kkae/kwu lq: dsys- caxkye/khy uos izcks/ku vkf.k lkekftd pGoGhaP;k tk.khosrwu R;kaph Hkwfedk

fuf’pr >kysyh gksrh- ;k fuf’pr Hkwfedsrwu fofo/k Hkk"kkaps Kku] fofHkUu fo"k;kr :ph ;keqGs vfr’k; l{kei.ks R;kauh

oÙki=kyk lq#okr dsyh- baxzth Hkk"kk tk.k.kkÚ;kauk rlsp ejkBh Hkk"ksP;k okpdkauk letsy v’kk i)rhus ,dp vad nksUgh

Hkk"kkae/kwu R;kauh izfl) dj.;kps ;ksstys- eqacbZrhy xqtjkrh vkf.k caxkyhe/kwu dkgh i= ;k i)rhus lq: gksr vlr-

tkaHksdjkauh R;k i)rhus ^niZ.k* izfl) dj.;kl lq#okr dsyh- MkohdMs baxzth etdwj vkf.k mtohdMs R;kps Hkk"kkarj ;k

i)rhus 6 tkusokjh 1832 jksth niZ.kpk ifgyk vad izfl) >kyk- vkjaHkh ikf{kd Lo:ikr vkf.k uarj lkIrkfgdkr

niZ.kps :ikarj >kys- okpdkaP;k vkxzgk[kkrj tkaHksdjkauk gk cny djkok ykxyk- niZ.kph Hkwfedk lkekftd n"V;k

egÙokph gksrh rh Eg.kts Lons’kh yksdkae/;s foyk;rsrhy fo|kapk vf/kd vH;kl Ogkok vkf.k ;k ns’kkph le)h o ;sFkhy

yksdkaps dY;k.k ;kfo"k;h Lora=rsus o m?kMjhrhus fopkj djko;kl gok- R;kaph gh Hkwfedk Eg.kts yksdkaps euksjatu dj.ks]

pkyw dkGkrhy orZeku dGo.ks vkf.k ;ksX;rsl ;s.;kps ekxZ nk[kfo.ks v’kk Lo:ikph gksrh - v’kkizdkjs ckG’kkL=h

tkaHksdjkauh ejkBh i=kpk ik;k jksoyk vkf.k ejkBh o`Ùki=kaph mTToy dkjdhnZ lq: >kyh-

niZ.kuarj 1840 e/;s êqacbZ v[kckj* gs ejkBh o`Ùki= fu?kkys- ek= rs Qkjls pkyys ukgh- ;knjE;ku HkkÅ

egktu ;kauh îzHkkdj* lq: dsys- 1841&1962 Ik;Zar ;k i=kaph lxGh tckcnkjh HkkÅ egktu ;kauh ikj ikMyh- iq<s rs

ukxiwjyk xsY;kuarj izHkkdj can iMys- izHkkdj ;k lkIrkfgdk ikBksikB HkkÅ egktu ;kauh ^/kwedsrw* gs lkIrkfgd vkf.k

^Kkun’kZu* gs =Sekfld lq: dsys- HkkÅ egktu ;kauh Hkkjrkrhy fofo/k jkT;kae/khy i=kaP;k ckrE;k] baxzth vkenkuhph

oÙks] cnY;k] uO;k use.kwdk vkf.k laikndh; etdwj ;kapk [kwi pkaxyk mi;ksx dsyk- ;kp i=krwu R;kauh yksdfgroknhaph

’kri=s izfl) dsyh-

1942 lkyh eqacbZe/;s ^Kkufla/kw] vgenuxje/;s ^Kkuksn;* gh i=s fu?kkyh- 1850P;k lqekjkl iq.ks ;sFks

^Kkuizdk’k* gs o`Ùki= lq: >kys vkf.k iq<s rs ’kaHkj o"kZs pkyw jkfgys- f[zkLrh /keZizlkjklkBh ^Kkuksn;* gs i= lq: >kys-

1849 lkyh ^Kkuizdk’k*pk ifgyk vad izfl) >kyk- Kkuizdk’k vkjaHkh lkIrkfgd Lo:ikr vkf.k uarj f}lkIrkfgd fu?kw

ykxys- iq<s 1904 iklwu Kkuizdk’k nSfud Lo:ikr izfl) gksÅ ykxys- ;k dkGkr Kkuizdk’kkph nSfud O;oLFkkiukph

lw=s Hkkjr lsod lektkus ?ksryh- Kkuizdk’kps laiknd dkdklkgsc fye;s ;kauh nwjn"Vhus eqacbZ vko`Ùkh lq: dsyh- fofo/k

Lo:ikP;k etdqjkeqGs Kkuizdk’k foy{k.k yksdfiz; >kys- R;kurj ^banqizdk’k* gs i= bZLV bafM;k daiuhpk dkjHkkj

laiY;kuarj lq: >kys- fczfV’k lÙkk Hkkjrkr fLFkj gks.;kpk gk dkG gksrk- rlsp Hkkjrkrhy lkekftd tkxrhpkgh dkG

gksrk- egkRek tksfrck Qqys] yksdekU; ckG xaxk/kj fVGd] xksikG x.ks’k vkxjdj] ukjk;.k es?kkth yks[kaMs ;k

lektlq/kkjdkaP;k dk;ZdrZRokpk gk dky[kaM- ;k dky[kaaMkrp o`Ùki=kaps egÙo lokZaP;k y{kkr ;sÅ ykxys gksrs- 1877

lkyh —".k’kkL=h Hkkysdj ;kauh ^nhuca/kw* gs i= lq: dsys- ;k i=krwu egkRek Qqys ;kaP;k ^’ksrdÚ;kapk vklwM*pk dkgh

Hkkx izfl) >kyk- Hkkjrkrhy loZlkekU; ’ksrdÚ;kaP;k nq%[kkyk okpk QksM.;kpk gk iz;Ru gksrk- tkxfrd Lrjkoj lersP;k

fopkjkapk /kkxk tksM.;kps dk;Z egkRek Qqys ;kauh dsys- L=h] ’kwnz vkf.k ’ksrdjh ;kaP;k leL;k ekaMwu Hkkjrkrhy

tkfrO;oLFksojgh ij[kM ys[ku dsys- iq<s nhuca/kwph tckcnkjh ukjk;.k es?kkth yks[kaMs ;kauh Lohdkjyh vkf.k gs i=

1880 iklwu eqacbZe/kwu fu;feri.ks izfl) gksÅ ykxys- ukjk;.k yks[kaMs ;kaP;kuarj nhuca/kw can iMys- 1862 lkyh izkFkZuk

lektkus ^banqizdk’k* gs i= lkIrkfgd Lo:ikr lq: dsys- iq<s 1902 iklwu R;kps nSfudkr :ikarj >kys- fo/kok fookgkpk

iqjLdkj dj.ks gh banqizdk’kph Hkwfedk gksrh- 1924 lkyh banqizdk’k can iMys- ek= izkFkZuk lektkps eq[ki= Eg.kwu 1873

lkyh ^lqcks/kif=dk* lq: >kys- lqcks/kif=dsus ’kaHkj o"kkZaph okVpky iw.kZ dsyh-

1866 lkyh dk’khukFk fo".kw QMds ;kauh ^v#.ksn;* gs i= Bk.ks ;sFks lq: dsys- rsFksp 1867 lkyh ^lw;ksZn;*

vkf.k 1872 lkyh ^fganwiap* gh i=s lq: >kyh- ;k njE;ku 1870 lkyh vfyckxe/kwu ^lR;lnu*] 1866 lkyh

vgenuxe/kwu ô`ÙkoSHko* vkf.k Û;k;fla/kw*] 1869 lkyh ukf’kde/kwu ûkfld* gs o`Ùk] 1868 lkyh [kkuns’kke/kwu

^[kkuns’k oSHko*] 1881 lkyh tGxkoe/kwu ^;qxlwpd* vkf.k 1867 lkyh êgkjk"Vª* gh i=s fu?kkyh - ejkBh oÙki=kP;k

okVpkyhr 1867 lkyh lksykiwj e/kwu ^dYir:* vkf.k uarj ^vkuano`Ùk* ;k ukokus nksu i=s lq: >kyh- uarj rh

^dYir:&vkuano`Ùk* ;k tksMukokus izfl) gksÅ ykxyh- ;k lkIrkfgdkus dkgh o"kkZiwohZp ’krkCnh ikj ikMyh vkgs-

;k[ksjht xksok] fonHkZ] csGxko] ukxiwj] vdksyk] cÚgk.kiwj] vejkorh] dukZVd v’kk egkjk"VªkP;k fofo/k Hkkxkr o`Ùki=s

izfl) gksÅ ykxyh- ;k i=kauh egkjk"VªkP;k fofo/k Hkkxkr tkxrh ?kMowu vk.kyh-

1881 lkyh ^dsljh*pk ifgyk vad izfl) >kyk- R;kps ifgys laiknd xksikG x.ks’k vkxjdj gksrs- dsoG

egkjk"VªkP;kp uOgs rj Hkkjrh;kaP;k o`Ùki= bfrgklkr vkf.k Lokra«; pGoGhr dsljh gs i= egÙokps Bjrs- rs Eg.kts

uof’kf{kr] mPpfo|kfoHkwf"kr vlk tks oxZ mn;kyk ;sr gksrk ;k dkj.kkus dsljh O;klihBp Bjys- dsljhrwu ckgsj

iMY;kuarj xksikG x.ks’k vkxjdjkauh ^lq/kkjd* gs i= lq: dsys- lektlq/kkj.kk gk gsrw Bsowu baxzth vkf.k ejkBh ys[k]

fofo/k ckrehi=s ;k Lo:ikr lq/kkjd fu?kw ykxys- fo’ks"k Eg.kts fL=;kaP;k ys[kuklkBh tkxk Bso.;kph osxGh n"Vh

vkxjdjkauh lq/kkjdk}kjs fnyh- vkxjdjkaP;k eR;wuarj lq/kkjd vYik;q"kh Bjys- ;kp dkGh êjkBk* gs baxzthrwu i= lq:

>kys- ejkBkps laiknd yksdekU; fVGd gksrs- njE;kuP;k dkGkr f’kojke egknso ijkatis ;kauh ^dkG* gs i= lq: dsys-

rj gfj ukjk;.k vkiVs ;kauh ^dje.kwd* gs i= lq: dsys- iq<s 1905 lkyh HkkLdj cGoar HkksiVdj ;kauh ^Hkkyk* gs i=

lq: dsys- lukruh vkf.k /keZdkj.kkP;k fo"k;kauk ;k i=kar egÙokps LFkku fnys- 1882 lkyh vgenuxj ftYg;krwu

eqdqanjko ikVhy ;kauh 1882 lkyh ^nhufe=* lq: dsys- 1914 iklwu eqacbZe/kwu vP;qr cGoar dksYgVdj ;kauh nSfud

Lo:ikr ^lans’k* gs i= lq: dsys- lans’k 1931 Ik;Zar pkyw jkfgys-

czkEg.ksÙkj i{k vkf.k lR;’kks/ku pGoG ;kaP;k ikBhekxs mHks jkg.;klkBh 1941 lkyh Jhirjko f’kans ;kauh

^fot;h ejkBk* gs i= lq: dsys- ghp Hkwfedk ?ksÅu MkW- ckcklkgsc vkacsMdj ;kauh b-l- 1920 lkyh êwduk;d* vkf.k

1927 lkyh cfg"—r Hkkjr* lq: dsys vkf.k Hkkjrh; lektO;oLFkk cny.;kpk fu/kkZjp dsyk- nfyr vkf.k ’kwnz

lektkfo"k;h vkiys fopkj ekaM.kkjs i= vlkos ;k Hkwfedsus R;kauh gh i=s dk<yh- eqduk;d vkf.k cfg"—r Hkkjr can

iMY;kuarj MkW- ckcklkgsc vkacsMdj ;kauh 1930 lkyh ^turk* vkf.k iq<s /kekZarjkP;k dkGkr Eg.ktsp 1956 lkyh

îzcq) Hkkjr* gh i=sgh dk<yh-

1 tkus- 1932 lkyh MkW- i:Gsdj ;kauh ^ldkG* ;k uO;k nSfudkph fufeZrh dsyh- iq.;kP;k ldkG o`Ùki=kpk

,d uos ;qx lq: dj.kkjs i= Eg.kwu mYys[k dsyk ikfgts- nSfud o`Ùki=kauk ,d uohu fn’kk ns.;kps dk;Z ldkG oÙki=kus

o R;kps laLFkkid ukjk;.k fHkdkth rFkk ukuklkgsc i:Gsdj ;kauh dsys- 1934 lkyh ,l- lnkuan ;kauh ûo’kDrh* nSfud

lq: dsys- ckcwjko Bkdwj ;kuah csGxkoe/kwu 1928 lkyh ^r#.kHkkjr* lq: dsys- lksykiwje/kwu 1924 lkyh ^deZ;ksxh*]

dksYgkiwje/kwu 1926 lkyh ^lR;oknh*] 1937 lkyh îq<kjh*] dksd.kkrwu ôSurs;* vkf.k ^lR;izdk’k*] lkrkjke/kwu ^,sD;*

gh i=s lq: >kyh- ukf’kde/kwu 1938 lkyh ^xkodjh* gs i= lq: >kys- R;kps 1947 iklwu nSfudkr :ikarj >kys-

1947 lkyh Hkkjr Lora= >kyk- ejkBh Hkk"ksP;k eqyq[kkr cgqrsd ejkBh i=kapk vkjaHk >kysyk gksrk- lektkP;k uO;k

vkdka{kk] vk’kk cgjkyk ;sr gksR;k- Hkkjrkpk uO;k iokZr izos’k gksr gksrk- o`Ùki=s uO;k cnykP;k oG.kko:u iq<s tkr

gksrh- Lora= HkkjrkP;k uofuekZ.kkP;k okVpkyhr o`Ùki=kph Hkwfedk Qkj egÙokph gksrh-

2-4-1 Lokra«;iwoZ o`Ùki=kps mís’k

Ykksd’kkghr loZlkekU; ukxfjd vkiys xkÚgk.ks ekaM.;kps] fopkj ekaM.;kps gDdkps lk/ku Eg.kwu o`Ùki=kdMs

ikgrkr- R;keqGs Hkkjrklkj[;k fodlu’khy ns’kkr o`Ùki=kaph tckcnkjh Qkj eksBh vkgs- txHkjkrhy ?kMkeksMh oÙki=krwu

yksdkai;Zr iksgkprkr- ;klkBh vkiY;kyk Lokra«;kiwoZ dkGkrhy oÙki=s dks.kR;k mís’kkus lq: >kyh vkf.k yksdkaP;k

eukokj vf/kjkT; xktow ykxyh gs ikg.ks vko’;d Bjrs-

Hkkjrh; lekt lukru thoui)rh dBksji.ks Lohdkj.kkjk vkf.k R;kuqlkj :<h] ijaijk voyac.kkjk vlY;keqGs

R;kaP;ke/;s uO;k tk.khok] uoh n"Vh fuekZ.k dj.;kps dk;Z oÙki=kus dsys- yksdkaps izcks/ku d:u lekt tkxrhps lk/ku

Eg.kwu o`Ùki= vktgh ;’kLoh Bjrs- Lokra«;iwoZ dkGkr baxzt jktoVheqGs lektthou <oGwu fu?kkys- ;kpk ifj.kke Eg.kwu

oÙki=kus yksdf’k{k.kkps dk;Z lq: dsys- yksdf’k{k.k vkf.k izcks/ku gh mfí"Vs leksj Bsowu o`Ùki=kph okVpky lq: >kyh-

vkiY;k ns’kkr fofo/k Hkkxkrwu lq: gks.kkÚ;k lkekftd pGoGhph ekfgrh yksdkai;Zr iksgpo.ks R;kuqlkj uos izcks/ku

?kMowu vk.k.ks] fofo/k Hkk"kkaps Kku ns.ks] fofHkUu fo"k;kr :ph fuekZ.k dj.ks] foyk;rh fo|kuqlkj vH;kl Ogkok R;krwu

ns’kkph le)h Ogkoh] yksdkaps dY;k.k Ogkos] pkyw dkGkrhy orZeku dGkos] /kkfeZd f’kdo.kwd feGkoh] lkekftd tkxrh

Ogkoh] lersps fopkj yksdkai;Zr iksgkspkos] lkekU;kaP;k nq%[kkyk okpk QksMkoh] cgqtukauk tkxs djkos] vU;k;&fiGo.kwd o

’kks"k.k ;kfo:) vkokt mBokok] fo"ke lektO;oLFksfo:) caM iqdkjkos] Kkukph dokMs lokZauk [kqyh Ogkohr] fo/kok

fookg&lrh izFkk ;kalkj[ks lkekftd iz’u lqVkosr] lektkps fgr fopkjkr ?ksrk ;kos] ljdkjh dkjHkkjkoj ij[kM fopkj

ekaMrk ;kosr] yksdkaP;k mnjfuokZgkps iz’u ekaMrk ;kosr] yksdfLFkrh lkaxrk ;koh] fo|k O;klaxkph fLFkrh vkf.k fofo/k

Hkk"ksrhy xzaFklainsoj y{k os/krk ;kos] nq"dkG] iwj] Iysx ;kalkj[;k uSlfxZd leL;k yksdkai;Zr tkÅu n{krk fuekZ.k Ogkoh]

lkekftd lq/kkj.kk vkf.k lukruh fopkjkauk fojks/k] L=hlq/kkj.kspk ikBiqjkok] lgf’k{k.kkpk iqjLdkj] Lokra«;kcíyph

vfuoko;Z vks< vkf.k r#.k fi<he/;s baxztkauk izfrdkj dj.;kph Hkkouk fuekZ.k djkoh bR;knh fofo/k mís’kkauh oSpkfjd ’kg

ns.;klkBh lektkrhy tk.kdkjkauh vkiyh i=s lq: dsyh-

2-4-2 Lokra«;iwoZ oÙki=kps fo"k;

vkiY;k ns’kkph le)h Ogkoh o ;sFkhy yksdkaps dY;k.k Ogkos] baxzth fo|spk izlkj Ogkok ;k gsrwus ejkBh o`Ùki=

lq: >kysys vlys rjh fopkj tkxrhP;k n"Vhus oÙki=s eksykph Bjyh vkgsr- ^Kkuksn;*] ^Kkuizlkjd*] ^fopkjpafnzdk*]

^fopkjygjh*] ^banqizdk’k*] ^v#.kksn;*] îzHkkdj*] ^Kkuizdk’k* bR;knh R;k dkGkr fu?kkysyh oÙki=s Eg.kts R;kaP;k

ukoko:up mfí"Vs Li"V dj.kkjh vkgsr- Kkukpk izdk’k iqjfo.;kP;k fØ;s’kh laca/k vls y{kkr ;srs- gh oÙki=s /keZizlkjkP;k

dk;kZcjkscj va/kJ)k] nq"V :<h vkf.k lkekftd nkL; ;kaP;koj lrr Vhdk djr gksrh- Bdckth] cqokckth] gksGh l.kkP;k

izlaxhps xfyPN izdkj] e|iku fu"ks/k v’kk fofo/k lkekftd fo"k;kaoj oÙki=karwu ys[k ;sr vlr- oÙki= okVpkyhpk gk

VIik egÙoiw.kZ Bjrks-

2-4-3 Lokra«;iwoZ o`Ùki=kph oSf’k"V;s

vkiY;k ns’kkr baxztkaP;k vkxeukcjkscjp izcks/kukps ;qx lq: >kys- baxzth Hkk"kspk ifjp; vkf.k f’k{k.kkpk izkjaHk

;keqGs uohu lkekftd tkf.kok fuekZ.k >kY;k vkf.k ejkBh oÙki=kauh egkjk"Vªkr izcks/kukps dk;Z lq: dsys- yksdfLFkrhph

usedh voLFkk dk; vkgs ;kph jkT;dR;kZauk dYiuk ns.;kps vkf.k yksdthoukr lkekftd lq/kkj.kk ?kMfo.;kps dk;Z

oÙki=kauh dsys- lkekftd fo"k;kaojhy oÙki=h; ys[kkrwu fganw /keZlq/kkj.kk vkf.k lkekftd lerspk fopkj yksdkai;Zr

iksgkspfoyk- oÙki=krhy ;k fopkjeaFkukP;k fufeÙkkus egkjk"VªkP;k lkekftd izcks/kukyk pkyuk feGkyh- Lo/keZ] LoHkk"kk]

Lojk"Vª ;k tkf.kosaeqGs lektkrhy xjhc] xzkeh.k ekxklysY;k cgqtu lektkyk O;klihB miyC/k >kys- ^nhufe=*]

^nhuca/kw* ;klkj[;k i=kauh cgqtu lektkyk tkxs dsys- lkekftd izcks/kukcjkscjp jktdh; fopkj tkxr dsys- ns’kHkDrh]

Lokra«; v’kk izdkjP;k lektkP;k Hkkouk psroY;k-

ejkBh oÙki=kP;k okVpkyhr izkjaHkh lkekftd izcks/ku dj.ks] lkekftd o /kkfeZd lq/kkj.kk ?kMowu vk.k.ks] jktdh;

tkxrhph tksM ns.ks] Lokra«; o ns’kHkDrhph tk.kho d:u ns.ks gh o`Ùki=kph oSf’k"V;s lkaxrk ;srhy-



1- yksd’kkghr lkekU; ukxfjd oÙki=kdMs dks.kR;k n"Vus ikgrkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- oÙki=kP;k ukoko:u R;kaph mfí"V Li"V gksrkr dls rs lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- oÙki=karwu dks.kdks.kR;k lkekftd fo"k;koj ys[k ;sr vlr-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- ejkBh oÙki=kauh egkjk"Vªkr izcks/kukps dk;Z dsOgk lq: dsys\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

6- Lokra«;iwoZ oÙki=kph oSf’k"Vs lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2-5 Lokra«;ksÙkj o`Ùki=s

Lokra«;ksÙkj dkGkr ns’kkrhy] egkjk"Vªkrhy iz’ukps Lo:Ik cnyys gksrs- erkf/kdkj i+)rheqGs yksd’kkghph iz.kkyh

izR;{k vaeykr vkyh- Hkkjrkph jkT;?kVuk r;kj dj.;kph eksBh dkefxjh MkW- ckcklkgsc vkacsMdj ;kauh dsyh- ;k uO;k

jkT;?kVusizek.ks 26 tkusokjh 1950 jksth Hkkjrh; iztklÙkkd vfLrRokr vkys- Hkkjrklkj[;k uoLora= vkf.k fodlu’khy

ns’kkr xaHkhji.ks iz’u ekaM.;kph Hkwfedk o`Ùki=kauk ikj ikMkoh ykxyh vkgs- Hkkjrkrhy loZlkekU; tursps iz’u vkf.k

R;kaP;k vk’kk] vkdka{kk Bksli.ks ekaM.;kps dk;Z o`Ùki=kyk djkos ykxr gksrs- Lora= Hkkjrkr o`Ùki=kauk ns’kkrhy vkf.k

ijn’skkrhy ckrE;k iqjfo.kkjh o`ÙklaLFkk vko’;d gksrh- fczfV’k dkGkr ^jkW;VlZ* gs dke djr- gs dke dj.;klkBh Lora=

Hkkjrkr 27 vkWxLV 1947 jksth îzsl VªLV vkWQ bafM;k*ph LFkkiuk >kyh- ^vlksfl,VsM izsl*ph lxGh ;a=.kk lØh;

>kY;keqGs uoLora= Hkkjrkr yksd’kkghP;k mHkkj.khr o`Ùki=kauh eksBk okVk mpyyk- ;k ik’oZHkwehoj Lokra«;ksÙkj o`Ùki=kph

okVpky vH;kl.ks vko’;d Bjrs] rh vki.k ikgw-

Lokra«;kuarj yxspp bafM;u ,Dlizsl o`ÙklewgkrQsZ ^yksdlÙkk* nSfud eqacbZ ;sFkwu lq: >kys- ;k o`Ùki=kps laiknd

«;a-fo-ioZrs ;kauh lqO;ofLFkr vk[k.kh d:u yksdlÙkkyk Lor%pk psgjk feGowu fnyk- vf/kdkf/kd okpdkai;Zar o`Ùki=

iksgkspfo.;kpk iz;Ru R;kauh dsyk- ^yksdlÙkk*P;k dkGkr vusd uohu izokg vkys- ;kp nSfudkus ’kCndksM;kaph Li/kkZ

vkiY;k jfookjP;k vadkr lq: dsyh- R;keqGs pkaxyk [ki ok<yk- eqacbZ ;sFks vkiyk pkaxyk te clfoyk- la;qDr

egkjk"VªkP;k vkanksyukP;k osGh vkpk;Z izYgkn v=s ;kauh êjkBk* i= lq: dsys- la;qDr egkjk"Vªkps vkanksyu] v«;kaph Hkk"kk

vkf.k R;kaph f’kojkG Vhdk ;keqGs êjkBk*yk tksjnkj ;’k feGkys] [ki ok<yk- ;kp dkGkr ukxiwj ;sFkhy ^r#.k Hkkjr*

;k nSfudkph iq.ks vkoÙkh lq: >kyh- R;kposGh ^fo’kky láknzh* gs nSfud lq: >kys- ukf’kde/kwu ^ns’knwr* gs uos nSfud

lq: >kys- egkjk"VªkP;k LFkkiusuarj VkbEl vkWQ bafM;k eqacbzZrwu êgkjk"Vª VkbEl* gs nSfud lq: >kys- egkjk"Vª VkbElus

ØhMk o ckrE;kalkBh Lora= iku nsÅu r#.k okpdoxZ feGfoyk- ukVd o fp=iVleh{ksyk LFkkus fnys- ;kf’kok; rdZ’kq)

ekaM.kh] O;klax vkf.k jks[kBksdi.kk ;keqGs o`Ùki= vf/kd okpuh; >kys-

^ldkG*] ^yksdlÙkk*] êgkjk"Vª VkbEl*] ^dsljh*] ^lapkj*] ^r#.k Hkkjr*] îq<kjh*] êjkBokMk* bR;knh o`Ùki=kauh

oÙki=l"Vhr pkaxyk te clfoyk- O;klaxh laikndkauh o`Ùki=krwu vkiyk Blk meVfoyk- okM~-e;hu fu;rdkfydsgh uO;k

dkGkr mn;kyk vkyh- ^lkscr*] ^yksdizHkk*] êk.kwl*] êkfeZd*] ^foosd*] ^Jh*] ;kalkj[;k fof’k"V i)rhP;k lkIrkfgd

fu;rdkfydkaps Lokra«;ksÙkj dkGkr osxGs LFkku fuekZ.k >kys- okM~-e;hu pGoGh] erizokg ;kckcr ppkZ ok<Y;k-

lkIrkfgdkaps laiknd fof’k"V fopkjlj.kh ekaM.kkjs o eku.kkjs gksrs- nfyr] iqjksxkeh] uoy] ikjaifjd] L=hoknh v’kk loZ

Lo:ikP;k fo"k;kaph ppkZ gksÅ ykxyh- ejkBh fu;rdkfydkaps gs tx vusd vFkkZauh ejkBh vfHk:ph laiUu dj.;kP;k

n"Vhus mi;qDr Bjys- 1960 iklwu ejkBh o`Ùki=kauh vkiyk psgjkeksgjk cnyyk- R;kps dkj.k Eg.kts vk.khck.khP;k dkGkr

oÙki=kaojhy izfl)hiwoZ fucZa/kkpk tkp lokZaukp >kyk- ;klkBh oÙki=kauh fuf’pr Hkwfedk ?ksryh- vkiys dk;Z{ks= foLrkj.ks]

uO;k vko`Ù;k lq: dj.ks ;keqGs R;k R;k fBdk.kP;k LFkkfud ckrE;kauk LFkku feGw ykxys- LFkkfud] izknsf’kd vkdka{kk]

vfLerk ;kapsgh osxGs Hkku o`Ùki=kae/kwu O;Dr gksÅ ykxys-

uos ra=Kku] jaxhr Nk;kfp=s okij.;kryh lqdjrk ;keqGs oÙki=kaP;k {ks=kr Økarhp >kyh- uO;k ra=KkukeqGs vad

ns[k.ks] vkd"kZd fnlw ykxys- uouos fo"k; okpdkauk ns.ks lksis >kys- iqjo.;k vkf.k fo’ks"kkad ;kdMs o`Ùki=kauh O;olk;

o)hpk Hkkx Eg.kwu ikgk;yk lq#okr dsyh- okM~-e; vkf.k dykauk izk/kkU; ns.kkÚ;k iqjo.;kaps jax:i ikyVys- QW’kUl] uoh

oL=&izkoj.ks] lkSan;Z lk/kuk] ySafxd iz’u] dqVqackrys rk.k&r.kko] fp=iV] VhOgh ekfydk ;kaph ekfgrh ns.kkjs ys[ku ;k

lokZadMs HkjHk:u y{k fnys tkÅ ykxys- efgyk okpdkaph fo’ks"k n[ky ?ks.kkjs vad dk<.;kr ;sÅ ykxys- eqykalkBh

[ksG] fp=dFkk oÙki=kauh fu;feri.ks lq: dsys- fofo/k {ks=krhy ekU;oj yksdkaP;k thou’kSyhyk fo’ks"k LFkku ns.;kr vkys-

O;fDreÙo fodklkps vusd iSyw oÙki=kauh ;k dkGkr okpdkauk ns.;kpk iz;Ru dsyk-

;kp dkGkr ckrE;kaP;k ekaM.khrgh vkd"kZdrk vkyh- ifgY;k ikukoj pkSdVhe/;s vadkrhy fo"k;kaph vksG[k

ns.kkjh ,[kknh vksG vkf.k jaxhr QksVks] jaxhr O;axfp=] iku 1 ojhy vWadjph ckreh jaxhr pkSdVhr] udk’kk nsrkuk R;kr

jaxkapk mfpr okij ;k loZ n"Vhauh ckrE;kaP;k ekaM.khr vkd"kZd cny dj.;kpk iz?kkr lq: >kyk- R;keqGs izR;sd ikukyk

,dsd O;fDreÙo feGkys- êgkjk"Vª*] îq.ks ’kgj*] ^lafeJ*] ^fuoMd*] îjns’kh ckrE;k*] ^cktkjisB&’ksvj cktkj* ;k

ikukaojhy yksxksaP;k okijkeqGs rh ikus vkd"kZd fnlw ykxyh-

2-5-1 Lokra«;ksÙkj oÙki=kps mís’k

vk/kqfud dkGkr oÙki= O;olk;kP;k {ks=kr >ikV;kus cny gksÅ ykxyk vkgs- rkyqdk ikrGh rs jk"Vªh;

Lrjkojhy oÙki= gk izokl p<R;k Js.khus fodflr vkf.k ekfgrh le) gksr tkrks vkgs vls vk<Gwu ;srs - Bjkfod mfí"Vs

ckGxwu oÙki=s dke djrkr- jktdh;] lkekftd] vkfFkZd] ’kS{kf.kd] lkaL—frd] O;kolkf;d v’kk izdkjph vlrkr-

oÙki=kP;k lkekftd mfí"Vkauk Hkkjrklkj[;k ns’kkr vlk/kkj.k egÙo vkgs- Lora= ns’kkr lkekftd fo"k;kaP;k

lanHkkZr izpaM Lo:ikps vkOgku mHks vls- /keZpk lekt/kkj.ksoj y{k.kh; ifj.kke gksr vlrks- tkfrO;oLFkk] :<h] ijaijk

;k xks"VhaeqGslq)k lektkP;k tM.k?kM.khoj cjsokbZV ifj.kke >kY;kps vk<Grs- lektkrhy okbZV xks"Vhaps fuewZyu dj.ks

vkf.k pkaxY;k xq.kkapk fodkl gks.;kl izksRlkgu ns.ks] ekxZn’kZu dj.ks gs oÙki=kaps izeq[k mfí"Vkarhy lkoZtfud egÙokps

dye Eg.krk ;sbZy- dqVaqc] L=h&iq#"k ukrs vknh laca/kkargh lektkyk ;ksX; fn’kkn’kZu dj.ks gs o`Ùki=kaps mfí"V vkgs-

,dfolkO;k ’krdkr cgqla[; oÙki=kauh vkfFkZd {ks=krhy ?kMkeksMhaph n[ky ?ks.;kl izkjaHk dsyk vkgs-’ksvj

cktkjkrhy p<mrkj] vk;kr&fu;kZr] ijns’kh pyukps O;ogkj] vfuoklh Hkkjrh; ukxfjdkalkBh xqaro.kqdhP;k lks;h]

dtkZph miyC/krk] HkkaMoykph miyC/krk] cWadkaps O;ktnj] Bsohapk ykHk] vYicpr vusd fo"k;kaoj okpdkauk ekxZn’kZu

oÙki=krwu ekxZn’kZu dsys tkrs-

Li/ksZP;k ;qxkeqGs f’k{k.k laLFkkrhy izos’k] jkstxkjkfHkeq[k fdaok O;kolkf;d f’k{k.k] Lokoyacukph okV nk[kfo.kkjs

f’k{k.k vknh xks"Vh loZlkekU;kaP;k ftOgkOO;kpk fo"k; BjY;k vkgsr- ngkohph ijh{kk] ckjkohpk vH;kl] Li/kkZ ijh{kkaps

Lo:i] f’k";o`Ù;kapk ri’khy] ijns’kkrhy f’k{k.kkP;k la/kh] laj{k.k rlsp ijjk"Vª o iksyhl lsosrhy mPp inkalkBhP;k

ijh{kk bR;knh fo"k;kaojgh o`Ùki=karwu okpdkauk ekxZn’kZu gksÅ ykxys vkgs- ’kS{kf.kd mfí"Vkaps gs ,d vax vk/kqfud

oÙki=kaP;k okVpkyhrhy egÙokpk VIik vkgs-

dkgh o`Ùki=s lkaL—frd fo"k;kauk vxzØe nsrkr- fp=iV] ukV;] dyk&ØhMk bR;knh fo"k;kauk iw.kZi.ks okfgysyh

oÙki=s fdaok fu;rdkfyds izfl) gksr vkgsr- eq[;rk& jktdkj.k] vFkZdkj.k] lkekftd fdaok oSpkfjd] xqUgsxkjh] efgyk]

fp=iV] dyk&ØhMk] rlsp O;kikjmnhe] dkj[kkunkjh vkf.k fof’k"V ?kMkeksMha’kh lacaf/kr fo"k; vkf.k R;krhy myk<kyhapk]

gkypkyhapk] izxrhpk] vk/kqfud izokgkapk ri’khy v’kk o`Ùki=kar fdaok fu;rdkfydkar iz;RuiwoZd izfl) gksr vlrks-

O;kolkf;d mfí"Vs utjsleksj Bsowu o`Ùki= izfl) dj.;kP;k ok<R;k izo`ÙkheqGs tkLrhr tkLr okpdkauk pVdu

vkdf"kZr d: ’kdrhy vls fo"k; oÙki=karhy cjhp eksBh tkxk O;kiw ykxys vkgsr- tkLr okpd] tkLr [ki vkf.k

R;keqGs tkLr uQk gs /kksj.k LohdkjY;keqGs xq.koÙkk] ewY;s] lpksVh] vH;kl ulysys mFkG] iz{kksHkd o LoLr fo"k;

oÙki=kaps vfoHkkT; vax cuw ykxys vkgs- T;k o`Ùki=kapk [ki tkLr R;kaP;kdMs tkfgjkrhapk vFkok tkfgjkrnkjkapk vks?k

tkLr vlrks- [ki tkLr Eg.kwu tkfgjkrh tkLr] tkfgjkrh tkLr Eg.kwu uQk tkLr ;keqGs /;s;oknh o`Ùki=kaph mis{kk

gksrkuk fnlrs-

2-5-2 Lokra«;ksÙkj o`Ùki=kps fo"k;

Ckkrehyk dks.krkgh fo"k; oT;Z vlr ukgh- vusdfo/k fo"k;kaps o`Ùki=kr Lokxr gksrs- ckrehP;k fo"k;kaph gh

fofo/krk ckrehph O;kidrk y{kkr vk.kwu nsrs- fofo/k Lrjkrhy oÙki=kar fofo/k fo"k;kapk lekos’k gksrks- rkyqdk Lrjh;

oÙki=kr e;kZfnr izns’kke/;s ?kM.kkÚ;k ?kVuk] ?kMkeksMh] gkypkyhaps Eg.ktssp ckrE;kaps n’kZu ?kMrs- xzkeiapk;r] iksyhl

vkÅViksLV] rykBh dk;kZy;] izkFkfed ’kkGk] jkstxkj geh ;kstusojhy dkes] vkBoMs cktkj] ljiap o iapkaP;k

fuoM.kqdk] pkjkrxkbZ] ’ksrhph dkes] ch&fc;k.ks] NksV;k eksB;k xkokarhy lkoZtfud dk;ZØe] vkjksX;] dqVqac dY;k.k]

lk{kjrk] ikVca/kkjs bR;knh- ljdkjh o [kktxh ikrGhojhy lkoZtfud ;kstukaps vaeyctko.kh] ,l-Vh-pk dkjHkkj] jLrs]

cka/kdke vknh fo"k;kaph rkyqdkLrjh; o`Ùki=kauk n[ky ?;koh ykxrs-

ftYgkLrjh; o`Ùki=kauk vFkkZrp rkyqdkLrjh; ?kMkeksMhaph n[ky ?ks.ks ØeizkIr vlrs- R;kpcjkscj ftYgk dsanzkaP;k

ifj?kkrhy vU; uO;k o O;kid fo"k;kaph] laLFkkaph] ?kVuk&?kMkeksMhaph o ljdkjh] fueljdkjh] [kktxh ikrGhojhy

fodkl ;kstukaph] fo/kk;d rlsp fo?kkrd ?kVukaph uksan o`Ùki=kauk ?;koh ykxrs- ftYákps iksyhlizeq[k vkf.k R;kaps

dk;kZy;] ftYgkf/kdkjh o R;kaps dk;kZy;] eglwy vkf.k lkoZtfud cka/kdke [kkrs] ’kkGk o egkfo|ky;s] ftYgk ifj"kn

dk;kZy; o ftYgk ifj"knspk dkjHkkj] eq[;ea=h] ea=h] ljdkjh vf/kdkjh] fofo/k jktdh; i{kkaps usrs o dk;ZdrsZ ;kaps nkSjs]

U;k;ky;kps fudky] ofdykaph xkÚgk.kh] vkjksX;] e/;orhZ #X.kky;] rq#ax] ljdkjh laLFkk] lgdkjh lk[kj dkj[kkus]

’ksrhps iz’u] Ik;ZVu fodkl] O;kikj] m|ksx] cktkjisB] y?kqm|ksx] xgcka/k.kh] /kj.k o ik.khiqjoBk ;kstuk] ;k=k] va/kJ)k]

xqUgsxkjh] dyk&dje.kwd vls fofo/k o vla[; fo"k; ftYgk oÙki=s jkstP;k jkst gkrkGw ’kdrkr-

izknsf’kd oÙki=kauk lcaf/kr izns’kkP;k vkfFkZd] vkS|kfxd] ’kS{kf.kd vknh Lo:ikP;k xjtk o fodkl ;kstukaP;k

vaeyctko.khpk vkxzg /kj.;koj y{k dsafnzr djkos ykxrs- vU; fo"k;kackcr ftYgk ikrGhojhy oÙki=kaizek.ksp izknsf’kd

oÙki=kph fufeZrh] vk[k.kh] mHkkj.kh dsyh tkrs-

jkT;Lrjh; o`Ùki=s izkeq[;kus Hkkf"kd o`Ùki=kaP;k Js.khr lekfo"V gksr vlY;kus R;kaP;koj fo"k;kaP;k lanHkkZr dkgh

e;kZnk fuf’prp iMrkr- rkyqdk ikrGhojhy] rlsp ftYgk vkf.k izns’k ikrGhojhy ckrE;kacjkscjp ’ksvlZps jkstps Hkko]

cktkjHkkj] Hkfo";] ’kCndksMs] ukVd&flusek&dj.ke.kwd] fL=;kaps iz’u] dkj[kkunkjh] O;kikj] xzaFkifjp;] ØhMk vkf.k

vkfFkZd rlsp m|ksxka’kh lacaf/kr vlrkr-

jktdh;] lkekftd] vkfFkZd] Ik;kZoj.k] foKku] dyk&ØhMk&ukVd&fp=iV] ’kCndksMh] ?kksM;kaP;k ’k;Zrh] ’ksvj

cktkjkrhy myk<ky] dtZ o HkkaMoy] xgfuekZ.k] —"kh] lgdkj] lkfgR;] laxhr] xqUgsxkjh] /kkfeZd v’kk ,d uk nksu

vxf.kr fo"k;kaph ukasn jk"Vªh; Lrjkojhy o`Ùki=s ?ksr vkgsr- dsoG jk"Vªh; Lrjkojhyp uOgs rj vkarjjk"Vªkh; Lorjkojgh

lacaf/kr loZ fo"k; v’kk o`Ùki=kaps vfoHkkT; vax cuys vkgsr-

2-5-3 Lokra«;ksÙkj oÙki=kaph oSf’k"V;s

Lokra«;ksÙkj dkGkr oÙki=kauh yksd’kkghyk cG ns.kkjh vkf.k lektkP;k mHkkj.khph Hkwfedk ?ksryh- R;kosGps uos

okrkoj.k] yksd’kkghph mHkkj.kh] yksd’kkgh laLFkkapk fodkl] ns’kkph foKkuoknh n"Vh ;keqGs Hkkjrh; lektkps f{krht

foLrkjys- uos iz’u] uoh ladVs] uoh vkOgkus ;kpkgh vuqHko ;kp dkGkr ;sr gksrk- tkrh/kekZP;k Hkk"ksP;k iz’ukaojhy

naxyh] phu vkf.k ikfdLrkups vkØe.k] Hkwdaiklkj[kh ladVs] vUu/kkU;kph VapkbZ] nq"dkGkps pVds R;keqGs xzkeh.k Hkkxkrhy

>kysys LFkykarj] jkstxkj geh ;kstusph lq:okr bR;knh vusd fo"k; ?ksÅu o`Ùki=s vf/kd fodflr] ’kDrh’kkyh vkf.k

y{k.kh; cur vkgsr-

oÙki=kaaps fo’o dekyhps O;kid vkf.k vok<O; cuys vkgs- —f=e mixzgkaP;k lkgkî;keqGs ekfgrh o ?kVukaph

lfp= nsok.k?ksok.k dj.ks ’kD; >kys vkgs- txkP;k ikBhoj dks.krhgh ?kVuk fdaok izlax tlkP;k rlk vkf.k rRdkG

okpdkaP;k utjsiq<s mHkk dj.;kph fde;k —f=e mixzgkaP;k ek/;ekeqGs lk/; >kyh vkgs- oÙki=s ;k uO;k vR;k/kqfud

lk/kukapk ykHk ?ks.;kr vxzHkkxh vkgsr- Hkjiwj vkfFkZd cG vkf.k tkfgjkrha}kjs feG.kkjk HkDde eglqyh vk/kkj ;kaeqGs

oÙki=kauk gs lk/ku lgtlqyHk o ijoM.;ktksxs Bjys vkgs- lkgftdp uO;k] vk/kqfud ra=kus lqlTt vlysyh oÙki=s fHkUu

fHkUu #phaP;k vkf.k fHkUu fHkUu Lrjkarhy okpdkaP;k lkekftd] jktdh;] vkfFkZd] ’kS{kf.kd] O;klkf;d] oS;fDrd vkf.k

lkaL—frd xjtkaph iwrZrk dj.ks gh oÙki=kaph BGd oSf’k"V;s cuyh vkgsr-

2-5-4 Lokra«;ksÙkj oÙki=kapk cny

Lokra«;ksÙkj dkGkr yksdf’k{k.k] yksdtkxrh djr vlrkuk O;Drh] laLFkk] i{k ;kaph izfrek ?kMfo.;kps dk;Z

oÙki=kus dsys- Lokra«;iwoZ dkGkr o`Ùki= laikndkps er ekaM.kkjs gksrs- R;kaph ers Li"Vi.ks i.k Lora=] osxGh ekaMyh tkr

vlr- ijarq Lokra«;ksÙkj dkGkr o`Ùki=sgh eri=s jkfgysyh ukghr- o`Ùki=kaaps /;s;&/kksj.ks] ckrE;k ns.;kP;k i)rh o vU;

etdwj ns.;kP;k i)rh cnyY;k- ?kMysyh ?kVuk oLrqfu"Bi.ks |k;ph] vxzys[kkrwu] LQqqVys[kkrwu vkiys fopkj ekaMk;ps

v’kh i)r vkyh- ckreh nsrkukp o`Ùki=kpk nf"Vdksu vkf.k fopkj izdV gksrkuk fnlrkr- vfydMs rj ,[kknk fo"k;

fuoMwu R;kpk lokZaxkus ’kks/k ?ksÅu ’ksoVi;Zar NMk yko.;kph i)r lq: >kyh vkgs- R;kyk ^’kks/kd i=dkfjrk* Eg.krkr-

Hkkjrh; o`Ùki=kr 1960 rs 1970 uarj cjkp cny >kyk- Lokra«; vkanksyukP;k dkGkr o uarjgh dkgh dkG

jktdkj.k vkf.k jktdh; ?kMkeksMh Eg.ktsp ckreh vlk let gksrk- ijarq jktdkj.kkf’kok; o jktdh; ckrE;kaf’kok;

thoukP;k brj vaxkafo"k;hgh o`Ùki=karwu etdwj nsrk ;srks gh dYiuk fodflr >kY;keqGs ^fodkl i=dkfjrk* vkyh-

oÙki=kP;k {ks=kr vkReifj{k.kkRed ppkZ vkf.k O;klkf;d VhdkRed fopkjeaFku] jk"Vªh; o izknsf’kd ikrGhojhy ekfgrh

ns.;kps dk;Z o`Ùki= djr vkgs- ;quksus êWdczkbM* gk vk;ksx usewu oÙki=l"Vhr [kÚ;k vFkkZus fodkl ?kMowu

vk.kyk- jktdkj.k o ‘jktdh; okrkZaojhy Hkj deh d:u thoukP;k fo’kky {ks=kapk os/k fodkl i=dkfjrk ?ksrs-

Ik;kZoj.k] foKku] ØhMk v’kh osxosxGh {ks=s o`Ùki= O;olk;krhy drZcxkjhyk [kqyh >kyh o o`Ùki= O;olk;kps Lo:Ik

fofo/kkaxh vkf.k O;kid cuys-



1- Lora= Hkkjrkr oÙki=kauh dks.krh Hkwfedk Lohdkjkoh ykxyh\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- Lokra«;ksÙkj oÙki=kaph okVpky FkksMD;kr Li"V djk

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- Lokra«;ksÙkj oÙki=kaps mís’k lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- Lokra«;ksÙkj oÙki=kaph oSf’k"V;s fygk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- Lokra«;kuarjP;k oÙki=kaP;k cnykpk vk<kok ?;k-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2-6 lekjksi

Ok`Ùki= gs Kku o ekfgrh feGfo.;kps izeq[k lk/ku gks;- yksd’kkghr tulaoknkps gs izeq[k ek/;e ekuys tkrs-

Ok`Ùki=kapk bfrgkl lqekjs nksuvMhp’ks o"kkZapk tquk vkgs- 1832 lkyh ^niZ.k* gs ejkBhrhy ifgys o`Ùki= fu?kkys-

oÙki=kauh izkjaHkhP;k dkGkr izcks/kukps dk;Z dsys- uarjP;k dkGkr lkekftd o jktdh; tkxrhoj R;kapk Hkj gksrk-

R;kuarjP;k Lokra«;ksÙkj dkGkr i{k fu O;Drh ;kaP;k izfrek r;kj dj.;koj oÙki=kapk Hkj jkfgyk-

vyhdMs ’kks/kd i=dkfjrk] vUo;kFkZd i=dkfjrk o fodkl i=dkfjrk ok<hl ykxyh vkgs- lkekU; ek.klkyk

dGsy v’kk fjrhus oÙki=kph Hkk"kk okijyh tkrs- lksisi.kk gs oÙki=h; Hkk"ksps izeq[k y{k.k gks;-


2-1 o 2-2

1- OkÙki= ldaYiuspk /kkxk bfrgkldkykr c[kj] v[kckji=s] [kcji= ;kar lkiMrks-

2- Ekqnz.kdyspk ’kks/k gk oÙki=kP;k tUekps fufeÙk >kyk-

3- ia/kjkO;k&lksGkO;k ’krdkr ;qjksikr gWaMfcykP;k Lo:ikr y<;k] jkts&egkjktkaP;k gkypkyh ;kfo"k;hP;k ckrE;k

Nkkiwu rh fodyh tkr- rh fod.kkjs foØsrs tksjtksjkr vksjMwu yksdkaps y{k os/kr vlr- ;k i=kauk ^xW>sV* vls

EgVys tkr vls- ,dksf.klkO;k ’krdkrhy ?kMkeksMh Eg.kts txkrhy oÙki=h; bfrgklkph lq#okrp gksrh-

4- uO;k tkf.kok] uO;k Kkukph vkl vkf.k yksdtkxrhps lk/ku v’kh Hkwfedk jktk jkeeksgu jkW; ;kauh ?ksryh gksrh -

^yksdfLFkrhph usedh vkoLFkk dk; vkgs* ;kph jkT;dR;kZauk dYiuk |koh vkf.k ^yksdthoukr lkekftd

lq/kkj.kk* ?kMkO;kr ;klkBh oÙki=kauh dk;Z djkos v’kh R;kaph Hkwfedk gksrh-

5- izcks/kukps dk;Z] yksdf’k{k.k] /keZizlkj gs o`Ùki= lq: dj.;kekxps izkjaHkhps gsrw vkgsr-

2-3

1- niZ.kph Hkwfedk lkekftdn"V;k egÙokph gksrh rh Eg.kts Lons’kh yksdkae/;s foyk;rsrhy fo|k apk vf/kd vH;kl

Ogkok vkf.k ;k ns’kkph le)h o ;sFkhy yksdkaps dY;k.k ;kfo"k;h Lora=rsus o m?kMjhrhus fopkj Ogkok - rlsp

pkyw dkGkrhy orZeku dGo.ks vkf.k ;ksX;rsl ;s.;kps ekxZ nk[ko.ks gs ckG’kkL=h tkaHksdj ;kaph Hkwfedk gksrh -

2- HkkÅ egktu ;kauh 1841 & 1962 e/;s îzHkkdj*;k i=kph lxGh tckcnkjh ikj ikMyh- ;k lkIrkfgdkikBksikB

^/kwedsrw* gs lkIrkfgd vkf.k ^Kkun’kZu* gs =Sekfld lq: dsys- R;kauh Hkkjrkrhy fof/k jkT;kae/khy i=kaP;k

ckrE;k] baxzth vkenkuhph oÙks] cnY;k] uO;k use.kwdk vkf.k laikndh; etdwj ;kapk pkaxyk mi;ksx dsyk- ;kp

i=karwu HkkÅ egktu ;kauh yksdfgroknhph ’kri=s izfl) dsyh-

3- —".k’kkL=h Hkkysdj ;kauh 1877 lkyh ^nhuca/kw* lq: dsys- ;k i=krwu e-Qqys ;kaP;k ^’ksrdÚ;kapk vklwM* pk

dkgh Hkkx izfl) >kyk- Hkkjrkrhy loZlkekU; ’ksrdÚ;kaP;k nq%[kkyk okpk QksM.;kpk R;kauh iz;Ru dsyk-

tkxfrd Lrjkoj lersP;k fopkjkapk /kkxk tksM.;kps dk;z e- Qqys ;kauh dsys- L=h] ’kwnz vkf.k ’ksrdjh ;kaP;k

leL;k ekaMwu Hkkjrkrhy tkfrO;oLFksojgh ij[kM ys[ku dsys-

4- 1881 lkyh izfl) >kysY;k dsljh egkjk"Vªkrp uOgs rj hkkjrh;kaP;k o`Ùki= bfrgklkr vkf.k Lokra«; pGoGhr

dsljh egÙokps Bjrs rs Eg.kts uof’kf{kr] mPpfo|kfoHkwf"kr vlk tks oxZ mn;kyk ;sr gksrk ;k dkj.kkus dsljh

O;klihB Bjys-

5- OkÙki=kr fL=;kaP;k ys[kuklkBh tkxk Bso.;kph osxGh n"Vh vkxjdjkauh lq/kkjdk}kjs fnyh-

2-4

1- Ykksd’kkghr loZlkekU; ukxfjd vkiys xkÚgk.ks ekaM.;kps] fopkj ekaM.;kps gDdkps lk/ku Eg.kwu oÙki=kdMs

ikgrkr-

2- Kkuksn;] Kkuizlkjd] fopkjpafnzdk] fopkjygjh] banqizdk’k] v#.kksn;] izHkkdj] Kkuizdk’k bR;knh oÙki=kaP;k

ukoko:u R;kaph mfí"Vs Li"V gksrkr- rs Eg.kts Kkukpk i zdk’k iqjfo.;kP;k fØ;s’kh R;kapk vlysyk laca/k y{kkr

;srks-

3- OkÙki=s lektkrhy va/kJ)k] n"V :<h vkf.k lkekftd nkL; ;kaP;koj lrr Vhdk djr gksrh- Bdckth] gksGh

l.kkP;k izlaxhps xfyPN izdkj] e|iku fu"ks/k v’kk fofo/k lkekftd fo"k;koj oÙki=karwu ys[k ;sr vlr-

4- vkiY;k ns’kkr baxztkaP;k vkxeukcjkscjp izcks/kukps ;qx l: >kys- baxzth Hkk"kspk ifjp; vkf.k f’k{k.kkpk izkjaHk

;keqGs uohu lkekftd tkf.kok fuekZ.k >kY;k- R;kosGh ejkBh oÙki=kauh egkjk"Vªkr izcks/kukps ;qx lq: >kys-

5- lkekftd izcks/ku dj.ks] lkekftd o /kkfeZd lq/kkj.kk ?kMowu vk.k.ks] jktdh; tkxrhph tksM ns.ks gh oÙki=kaph

oSf’k"V;s lkaxrk ;srhy-

2-5

1- Lora= Hkkjrkr loZlkekU; tursps xaHkhji.ks iz’u ekaM.ks vkf.k R;kaP;k vk’kk&vkdka{kk Bksli.ks ekaM.;kph Hkwfedk

oRri=kauh Lohdkjyh-

2- ^ldkG*] ^yksdlÙkk*] êgkjk"Vª VkbEl*] ^dsljh*] ^lapkj*] ^r#.k Hkkjr*] îq<kjh*] êjkBokMk* bR;knh o`Ùki=kauh

pkaxyk te clfoyk- okM~-e;hu fu;rdkfydkauh] lkIrkfgdkauh osxGs LFkku fuekZ.k dsys- oÙki=kauh vkiyk

psgjkeksgjk cnyyk fu fuf’pr Hkwfedk ?ksryh- LFkkfud] izknsf’kd vkdka{kk] vfLerk ;kapsgh osxGs Hkku o`Ùki=karwu

O;Dr gksÅ ykxys- fofo/k fo"k;kaP;k ppss ZeqGs o`Ùki=s vfHk:ph laiUu Bjyh- uos ra=Kku vkf.k jaxhr

Nk;kfp=kaP;k okijkeqGs o`Ùki=kaP;k {ks=kar Økarh ?kMwu vkyh- oÙki=s vkd"kZd fnlw ykxyh-

3- Lokra«;ksÙkj dkGkr jktdh;] lkekftd] vkfFkZd] ’kS{kf.kd] lkaL—frd] O;kolkf;d mís’kkus oÙki=s fu?kw ykxyh-

lektkrhy okbZV xks"Vhaps fuewZyu dj.ks] pkaxY;k xq.kkpk fodkl ?kMowu vk.k.ks] ekxZn’kZu dj.ks] lektkyk ;ksX;

fn’kkn’kZu dj.ks gs oÙki=kps lkekftd mfí"V lkaxrk ;sbZy- vkfFkZd {ks=krhy ?kMkeksMhaps ekxZn’kZu oÙki=karwu dsys

tkrs- ’kS{kf.kd mfí"Vs oÙki=kaps egÙokps VIis Bjrkr- lkaL—frd] O;kolkf;d mfí"Vs utjsleksj Bsowu oÙki=kapk

tkLrhr tkLr [ki ok<fo.;kdMs dy vkgs-

4- oÙki=kaps fo’o dekyhps O;kid vkf.k vok<O; cuys vkgs- uO;k vk/kqfud lk/kukaP;k okijkeqGs o`Ùki=s

fodflr] ’kDrh’kkyh vkf.k y{k.kh; cuyh vkgsr- fHkUu fHkUu :phaP;k vkf.k fHkUu fHkUu Lrjkrhy okpdkapk

lkekftd] jktdh;] vkfFkZd] ’kS{kf.kd] lkaL—frd] O;kolkf;d xjtkaph iwrZrk dj.ks gs o`Ùki=kaph oSf’k"V;s

cuyh vkgsr-

5- Lokra«;kuarj yksdf’k{k.k] yksdtkxrh djr vlrkuk oÙki=kaph /;s;&/kksj.ks] ckrE;k ns.;kP;k i)rh o vU;

etdwj ns.;kP;k i)rh cnyY;k- oLrqfu"Bi.ks ?kVuk |k;ph] vxzys[k o LQqqVys[kkrwu vkiys fopkj ekaMk;ps

v’kh i)r vkyh- thoukP;k loZ vaxkfo"k;hpk etdwj o`Ùki=kar ns.;kr ;sÅ ykxyk- Ik;kZoj.k] foKku] ØhMk

v’kk osxosxO;k {ks=keqGs o`Ùki=s O;kid cuyh-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

Lok/;k;

1- ejkBh o`Ùki=kph okVpky lksnkgj.k fygk-

2- Lokra«;iwoZ o`Ùki=kps mís’k Li"V djk-

3- Lokra«;ksÙkj oÙki=kaps fo"k; lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&

izdj.k 3

o`Ùki=kps laiknu

3-0 mfí"Vs

3-1 izkLrkfod

3-2 Lkaiknu’kkL= 3-3 Lkaiknu% ra= vkf.k ea=

3-4 Lkaikndkph Hkwfedk

3-5 Lkaikndh; foHkkxkph lk[kGh jpuk

3-6 Ekq[; laiknd

3-6-1 eq[; laikndkps xq.k

3-7 milaiknd

3-7-1 milaikndkps xq.k

3-8 lekjksi


3-0 mfí"Vs

o`Ùki=kps egÙo vkf.k oÙki=kpk bfrgkl vki.k letkowu ?ksrys- ;kuarj vki.k oÙki=kps laiknu’kkL= vkf.k oÙki=kps

Lo:Ik Bjfo.kkjs laiknd vkf.k milaiknd ;kaph Hkwfedk o dk;Z vH;kl.kkj vkgksr-

laiknu gs ’kkL= vkgs] dyk vkgs vkf.k R;kps ,d Lora= vls ra= vkgs- laiknu’kkL=kr vktoj vusd ifjorZus ?kMwu

vkyh- [kjk Økafrdkjd cny lax.kdkPkk ;k {ks=kr izos’k >kY;kus ?kMwu vkyk- okpuh;rscjkscjp y{k os/kwu ?ks.ks gs ;k

{ks=kps egÙokps vax cuys- oÙki= O;olk;kr laiknd foHkkx egÙokpk vlrks- ;k izdj.kkr vki.k laiknu’kkL=kpk vkf.k

laiknu foHkkxkP;k ra=kapk vH;kl dj.kkj vkgksr- ;k vH;klkus vkiY;kyk

Û oÙki=kr laikndkph vko’;drk d’kh vkgs gs ekfgrh gksbZy-

Û oÙki=krhy fofo/k foHkkxkr laikndh; foHkkxkps egÙo o dk;Z lkaxrk ;sbZy-

Û laikndkaps xq.k lkaxrk ;srhy-

Û laikndkP;k dk;kZpk ri’khy lkaxrk ;sbZy-

Û laikndkaleksjhy vkOgkukaP;k ekfgrhpk vk<kok ?ksrk ;sbZy-

3-1 izkLrkfod

Ekqfnzr ek/;ekr o`Ùki= gs izeq[k ek/;e vkgs- ;k ek/;ekr Hkkf"kd dkS’kY;kpk okij] ys[ku o laiknu v’kk nksUgh

{ks=kr gksrks- ys[kukps gs {ks= O;kid o fofo/k izdkjps vkgsr- oÙki=kpk izfl)hpk dkG y{kkr ?ksrY;kl o`Ùki=kps nSfud]

lk;anSfud] lkIrkfgd] ekfld vls izdkj iMrkr- fu;rdkfyds Bjkfod dkGkuarj fu;feri.ks izfl) gksr vlrs- oÙki=

fdaok fu;rdkfyd dks.kR;kgh izdkjps vlys rjh R;kph ;a=.kk loZlk/kkj.ki.ks lkj[khp vlrs- gh ;a=.kk jkcfo.;klkBh

laiknu] foKkiu] tkfgjkr] forj.k] eqnz.k vkf.k O;oLFkkiu vls ikp foHkkx o`Ùki=kP;k dk;kZy;kr vlrkr- oÙki=kr

Hkkf"kd dkS’kY;kpk [kjk laca/k QDr laiknu fdaok laikndh; foHkkxk’khp ;srks-

Lokra«;iwoZ dkGkr Lokra«;izkIrhP;k /;s;kus izsfjr >kysys usrs o fopkjoar o`Ùki= dk<hr o rsp Lor% laiknhr

djr- Lokra«;kuarjP;k dkGkr o`Ùki= ,d O;olk; >kyk- dkj.k ns’kkr vkS|ksfxd] vkfFkZd] lkekftd vkf.k lkaL—frd

fodkl gksr xsyk- nSuafnu thou cnyr xsys- loZ {ks=kr vusd ?kMkeksMh >kY;k o R;k ?kMkeksMhaph ekfgrh oÙki=ka}kjs

yksdkai;Zar iksgkspfo.ks ØeizkIr >kys- R;klkBh laiknu dkS’kY;kph xjt Hkklw ykxyh-

Lkaikndh; foHkkxkr laiknd gs eq[; in vlrs- R;kP;k enrhyk milaiknd] lglaiknd] oÙklaiknd] dk;Zdkjh

laiknd] la;qDr laiknd v’kk osxosxOO;k inkaoj dke dj.kkÚ;k lgdkÚ;kapk lap vlrks- okpd vkf.k o`Ùki=s ;kaP;kr

lglaca/k jk[k.;klkBh laikndh; dk;Z dj.kkÚ;kaph furkar xjt vlrs- oÙki=kpk okpd fofo/k Hkkxkr jkg.kkjk] fofo/k

’kS{kf.kd] lkekftd Lrjkryk] fofo/k o;ksxVkryk vkf.k R;kuqlkj fofo/k fo"k;kr jl ?ks.kkjk vlrks- loZ Fkjkarys vkf.k

fofo/k vfHk:phps L=hiq#"k okpd vlw ’kdrkr- ;k loZ izdkjP;k okpdkaps ,dkp osGh lek/kku dj.;kpk iz;Ru

laikndkyk djkok ykxrks- ;klkBh R;kyk laiknu’kkL=kph ekfgrh vl.ks vko’;d vlrs-

3-2 laiknu’kkL=

Ok`Ùklaiknu gh ,d dyk vkgs- vfr’k; >ViV] ’kkL=’kq) vkf.k fcupwd o`Ùklaiknu vki.k dls djrks ;koj

laiknukrys ;’k voyacwu vkgs- dYiuk’kDrh] fu.kZ;’kDrh vkf.k okgwu ?ks.;kph r;kjh ;kojp ;’k feGfork ;srs-

R;klkBh rqeP;k vaxh /kMkMh vkf.k drZRo vl.;kph xjt vlrs- mR—"V o`ÙklaiknuklkBh cf)eÙkscjkscjp v[kaM dke

d: ’kd.kkjs eu vkf.k fpdkVh ;kaph vko’;drk vlkoh ykxrs- o`Ùki=kr laikndh; foHkkxkr dke dj.kkjk izR;sdt.kp

laiknukps dks.krs uk dks.krs dke djr vlrks- vkiY;k oÙki=kr dk; izfl) Ogkos vkf.k dk; gksÅ u;s rs Bjok;pk

vf/kdkj laikndkauk vlrks- R;kizek.ks rs vkiys /kksj.k laikndh; foHkkxkl letkowu nsr vlrkr- R;k /kksj.kkuqlkj dke

dj.ks gh R;k laikndh; foHkkxkph tckcnkjh vlrs- izR;sd o`Ùki=kps Lora= vls rÙoKku vlrs- gs djkos] rs d: u;s

vknh egÙokP;k lwpuk ns.kkjh izR;sd o`Ùki=kph ^’kSyh iqfLrdk* vlrs- dks.kR;k inklkBh dks.krk ’kCn okijyk tkrks]

ckrehph lq#okr vkf.k ’ksoV dlk djkok] ckrehr vkd"kZdrk d’kh vk.krk ;sbZy] dks.kR;k ’kCnkus ckrehpk vkjaHk

djkok vkf.k ckrehpk ’ksoV dlk vlkok] ;kcíP;k lwpukgh vkiY;kyk ;k ’kSyh iqfLrdsr ikgk;yk feGrkr-

dkyokpd] LFkyokpd] ’kCnkauh ckrehph lq#okr dj.ks VkGkos] Eg.khapk vuko’;d okij d: u;s vknh xks"Vhgh vkotwZu

lkax.;kr ;sr vlrkr- vkiY;k o`Ùki=kph ’kSyh dk; vkgs gs letkowu lkax.kkjh gh ’kSyh iqfLrdk vlrs-

Lkaiknu gh ,d mR—"V lkpsc) dyk vkgs- laikndkdMs dfoxq.k vlkosr- rks lân;h vlkok- R;kyk lektkP;k

HkkoHkkoukaph tk.k vlkoh ek= rks gGok vlwu pkyr ukgh- ,[kkn;k cM;k vkf.k ykMD;k O;fDreÙokps vpkud fu/ku

>kys vkf.k lacaf/kr dkekoj vl.kkjk milaiknd dikGkyk gkr ykowu clyk rj rs jkLr Bj.kkj ukgh- R;kpizek.ks tsOgk

o; >kysyh O;Drh xaHkhj vktkjh iMwu fryk #X.kky;kr nk[ky dj.;kr ;srs rsOgk R;k o`Ùk foHkkxkyk R;k O;Drhps

thoupfj= fygwu dk<wu r;kj Bsokos ykxrs- izlaxh l aikndkauk v’kk O;Drhoj vxzys[kgh fygwu Bsokok ykxrks-

jk=h&vijk=h tsOgk v’kh ckreh ;srs rsOgk ;k thoupfj=kpk vkf.k vxzys[kkpk mi;ksx dsyk tkrks-

pkaxY;k laikndkyk pkaxY;k ifjHkk"ksps Kku gos- R;kyk laqnj] lqMkSy ejkBh fyfgrk vkys ikfgts- R;kyk

lkekftd] vkfFkZd vkf.k jktdh; Kku vl.ks vko’;d vkgs- l|%fLFkrhph vkf.k tkxfrd ?kVukaph laikndkyk ekfgrh

vl.ks vko’;d vkgs- R;kapk vUo;kFkZ ykork vkyk ikfgts- vkiys o`Ùki= T;k Hkkxkrwu izdkf’kr gksrs R;k Hkkxkph

fdeku ekfgrh vlyh ikfgts- iapk;r i)rh] ftYgk ifj"knkaps dke] LFkkfud LojkT; laLFkkaps vf/kdkj] fidkaph vk.ksokjh]

nqckj fids dks.krh] R;kaph ekfgrh] xzkeh.k vFkZjpuk ;k xks"Vhaph ekfgrh vl.ks vko’;d vlrs- egkjk"VªkP;k foHkkxkph

ekfgrh goh vlY;kl fonHkkZiklwu dksd.kki;Zr loZ Hkkxkaph ekfgrh nsrk vkyh ikfgts- R;klkBh izpaM okpu djk.;kph

vko’;drk vlrs- pkj pkaxyh oÙki=s utjs[kkywu xsyh ikfgtsr-rlsp ,[kknnqljs pkaxys baxzth oÙki= ckjdkbZus okp.;kph

lo; vl.ks xjtsps vkgs- rqeph rqeP;k dkekoj J)k vlsy rjp brD;k dkVsdksji.ks vkf.k fcupwd dke dj.ks tew

’kdrs- izR;sd oÙki=kpk Lora= vlk psgjk vlrks- R;k o`Ùki=kpslq)k ,d Lora= tx vlrs- R;k o`Ùki=kph ,d osxGh

ijaijk vlrs- fryk /k:up loZ laikndh; foHkkxkyk dke djkos ykxrs-

milaikndkps dke gs R;k o`Ùki=kP;k jax:ik’kh] /kksj.kk’kh] O;fDreÙok’kh ,o<s fuxfMr vkgs dh oÙki=krwu

milaiknd oxGyk rj gkrh dkghp ykx.kkj ukgh- milaiknd vkf.k okrkZgj nks?kkaphgh o`Ùki=kauk rso<hp xjt vlrs-

okrkZgj T;k dkgh ckrE;k ?ksÅu ;sbZy R;kyk mBkonkji.kk vk.k.;kps dke milaikndkps vlrs- okrkZgjkus ckreh fnyh dh

frP;koj laLdkj dj.ks vko’;d Bjr s- gs dke milaikndkpsp vkgs- oÙki=kr dke dj.kkÚ;k izR;sd okrkZgjkyk R;kus

fnolHkjkr d"V d:u vk.kysyh ckreh vxnh eq[; eFkOO;kP;k yk;dhph vkgs vls okVr vlrs- rh R;kph pwd ukgh-

R;kps R;k ckrehoj izse vlrs Eg.kwu R;kus rlk nkok dj.ks ;kr xSj dkgh ukgh ijarq milaikndkps tx gs ygku ulrs-

LFkkfudiklwu vkarjjk"Vªh; Lrjki;Zr loZ fBdk.kP;k ckrE;kauk U;k; |kok ykxrks- R;kps fo’o R;k vFkkZus fo’kky vlrs-

Eg.kts ,dkp osGh pkj egÙokP;k ckrE;k gkrh vlrhy rj R;kyk R;kaph Øeokjh Bjowu R;krY;k ,dk oÙkkyk eq[;

ckrehpk ntkZ |kok ykxrks-

3-1 o 3-2 vkiyh izxrh riklk


1- OkÙki= dk;kZy;kr dks.kdks.krs foHkkx vlrkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- Lokra«;kuarj laiknu dkS’kY;kph xjt dk Hkklw ykxyh\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- Lkaikndkyk laiknu’kkL=kph ekfgrh vl.ks vko’;d vkgs dkj.k lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- OkÙklaiknukr ;’k feGfork ;srs dls rs lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- mR—"V laiknuklkBh dks.kR;k xks"Vhph vko’;drk vlrs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

6- ^’kSyh iqfLrdk*ps egÙo lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

7- milaikndkps fo’o fo’kky vlrs Eg.kts dk; rs lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3-3 laiknu% ra= vkf.k ea=

Ok`Ùki=fo|sps izf’k{k.k vkrk loZ= feGw ykxys vkgs- dk; pkaxys] dk; okbZV] ;kps vkdyu gksÅ ykxys vkgs-

oÙki=h; ifjHkk"kk letw ykxyh vkgs- oÙki=kaps ewyHkwr vax ;k fo|sps izf’k{k.k ?ks.kkÚ;kyk letkowu ns.;kr ;sÅ ykxys

vkgs- T;kyk o`Ùki=kr dke d:u eksBs Ogk;ps vkgs R;kyk esgur dj.ks vko’;d vkgs-

ejkBh o`Ùki=kr dke d: bfPN.kkÚ;kl ejkBh Hkk"ksps pkaxys Kku vl.ks vko’;d vkgs- R;kyk baxzth

fyfgrk&cksyrk vkys ikfgts- baxzthps pkaxys ejkBh Hkk"kkarj djrk vkys ikfgts- ’kCndks’k c?kk;pk dlk bFkiklwu rs dqBs

dks.krk ’kCn ;ksX; Bjsy bFki;Zar Kku vlys ikfgts- rlsp HkkSxksfydgh Kku vl.ks vko’;d vkgs-ukghrj pqdhps Hkk"kkarj

dsys tkÅu Hk;kud ckrE;k izfl) dsY;k tkrhy- ?kkbZxnhZr vkf.k izlax v’kq) fyfg.kkÚ;k vkiY;k lgdkjh

milaikndkph ok okrkZgjkph dkWih riklrk vkyh ikfgts- baxzth oÙki=kpk okpd gk izk/;kid] odhy] m|ksxirh] cWadsrhy

vf/kdkjh] ixkjnkj] mPp fo|kfoHkwf"kr ;kaiSdh dks.khgh vlsy- ejkBh oÙki=kaps ;kaiSdh cgqrsdt.k tjh okpd vlys rjh

R;kiyhdMs vlk ,d okpdoxZ vkgs dh tks tserse pkj b;Ùkk f’kdysykp vkgs- Eg.ktsp ;k okpdoxkZyk fVdowu

/kj.;klkBh iz;Ru dj.kkjk] dkS’kY; vl.kkjk vlk laikndh; foHkkx vlyk ikfgts- milaiknd gk v’kk o`Ùki=kpk d.kk

vlrkss-

loZ FkjkarY;k] loZ oxkZarY;k izR;sd ?kVdkyk okpkosls okVk;yk yko.kkjs o`Ùki=p O;olk;kr ;’kLoh gksÅ

’kdrs- ckrE;k pkaxY;k ;srkr i.k R;k f’kOO;k vlrkr vlk okpdkapk let gksrk dkek u;s- vFkok o`Ùki=kr vxzys[k

vlrks- i.k ckreh dks.krh vkf.k vxzys[k dks.krk gsp dGr ukgh v’kh okpdkaph izfrfØ;kgh gksÅu pky.kkj ukgh- dkgh

oÙki=kaP;k ckrE;k ;k vxzys[kkizek.ks fyfgysY;k vlrkr vkf.k vxzys[kgh ckrE;kaizek.ks v’kh okpdkaph izfrfØ;k >kY;kl

rh R;k o`Ùki=kph foÜoklkgZrk laiq"Vkr vk.kk;yk dkj.khHkwr Bjsy- ckreh gh ckrehizek.ksp vkf.k vxzys[k gk

vxzys[kkizek.ksp fyfg.ks vko’;d vlrs-

fofo/k ?kVukaP;k rkT;k ckrE;k ns.ks] okpdkyk f’kdfo.ks] R;kyk ekxZn’kZu dj.ks] ,[kk|k ?kVusph ik’oZHkweh

R;kyk letkowu lkax.ks] euksjatu dj.ks] ,[kk|k xks"Vhcíyps dqrwgy iw.kZ dj.ks] ,[kk|k xks"VhlkBh izo`Ùk dj.ks ;kalkj[kh

dkesgh o`Ùki=kaphp vkgsr- jkLr HkkokP;k Eg.ktsp js’kuP;k nqdkukrY;k /kkU;kP;k Hkkokaph p<mrkj gh t’kh oÙki=kauk

Nkikoh ykxrs r’khp eV.k] eklGh] vaMh ;kaP;kiklwu rs ’ksvjP;k cktkjHkkoki;Zar loZ rÚgsph ;knh Nki.ks vko’;d

Bjrs- fofo/k ikrOO;kaoj gks.kkjk Hkz"Vkpkj] ?kkrikr] vi?kkr] gk.kkekÚ;k ;kalkj[;k ckrE;k ;kaP;kcjkscjp fodkl

okrkZaukgh oÙki=kauh fo’ks"kr% ejkBh oÙki=kauh LFkku ns.ks xjtsps vkgs-

txkryh dks.krhgh ckreh fdaok R;k fno’khP;k oÙki=kr izfl) gks.kkjh ,dw.k ,d ckreh okpdkauk ilar iMsy

vls ukgh- izR;sd ckrehr okpdkyk jl vlsyp vlsgh ukgh- ijarq ckreh nsrkuk loZp okpdoxkZpk fopkj dsyk rjp rs

oÙki= vFkZiw.kZ Bjrs- ,d xks"V ;sFks fuf’pr vkgs dh okpd tsOgk iSls Vkdwu rqeps oÙki= fodr ?ksrks rsOgk rks rs ljdkjh

i=dkaps tlsP;k rls okpu dj.;klkBh [kjsnh djr ukgh gs y{kkr Bsokos ykxrs-,[kk|k fp=iV vfHkus=hP;k fookgkiklwu rs

djksMirh cu.;kph bZ"kkZ ckGxwu vl.kkÚ;kP;k dscyokfguhP;k dk;ZØeklaca/khP;k izfrfØ;si;Zar loZ dkgh oÙki=kae/;s ;kos

vls ;k okpdoxkZyk okVr vlrs- uouO;k ckrE;kapk ?ksryk tk.kkjk ’kks/k o`Ùki=kauk ckrE;kaph uoh nkyus [kqyh d:u

nsrks- cktkjkr vkysY;k uouO;k xks"Vhaiklwu loZ dkgh okpdkyk ekfgrh Eg.kwu gos vlrs- R;kP;klkBh oT;Z vlk

dks.krkgh fo"k; vlw ’kdr ukgh-

oÙki=kph ijh{kk dj.ks gs vo?kM vkgs- rFkkfi vkiY;kyk R;k R;k o`Ùki=krY;k okpdkaP;k i=O;ogkjko:u djrk

;srs- okpd dk; fyfgrkr] oÙki= fdrh ckjdkbZus okprkr vkf.k rs izkeq[;kus dks.kR;k Hkkxkr jkg.kkjs vkgsr ;kfo"k;hph

ekfgrh okpdkaP;k i=O;ogkjko:u gksÅ ’kdrs-

vktph o`Ùki=h; ejkBh Hkk"kk gh vusd o"kkZaP;k iz;Rukuarj izR;{kkr r;kj >kyh vkgs- vusd eksBeksB;k

laikndkauh vfr’k; d"ViwoZd ejkBh Hkk"ksyk frP;k iwohZP;k fDy"V oG.kkoG.kkarwu ckgsj dk<ys- vkiY;k Hkk"ksps lkSan;Z]

lkS"Bo frP;krY;k oSf’k"V;kalg fVdok;ph tckcnkjh okrkZgjkis{kk milaikndkojp tkLr vlrs- Hkk"kk fodflr gksrs] r’kh

frP;kr ljfelGgh gksr tkrs- frP;koj vU; Hkk"kkae/khy ’kCnkaph vkØe.ks gksr tkrkr- ejkBhr vusd ’kCn vU;

Hkk"kkae/kwu vkys vkgsr vkf.k rs ejkBhr dk;eps >kys vkgsr- fganh] mnwZ] QklhZ] vjch brdsp dk; i.k baxzth Hkk"ksrhy

’kCngh csekywei.ks ejkBhr okijys tkrkr- ijHkk"ksrY;k vusd ’kCnkauk fo’ks"kr% rkaf=d ok ’kkL=h; ifjHkk"ksrY;k ’kCnkauk

vFkZokgh izfr’kCn ’kks/k.ks tsOgk vo?kM cuys rsOgk vU; Hkk"ksrhy ’kCn ejkBhr okijyh tkÅ ykxys-

ejkBhr vusd ’kCn vls gksrs dh R;kauk ;ksX; vlk izfr’kCn feG.ks vo?kM gksrs- ^,fMVj* gk uarj laiknd

>kyk- ^ctsV*yk vFkZladYi ok vankti=d gs uarjP;k dkGkr izfr’kCn feGkys- yksdekU; fVGd ;kauh ejkBh Hkk"ksr viwoZ

dkefxjh dsyh- R;kauh ejkBh Hkk"ksyk fdR;sd ejkBh ’kCn fnys- yksd’kkgh] jktdkj.k] vxzys[k] oÙkys[k] nMi’kkgh vknh

’kCn ejkBhr uO;kus vkys vkf.k :< >kys- rFkkfi dkgh fu;fer okijkr vl.kkjs ’kCn gVoys tkÅ ykxys fadaok rls

Ikz;Ru gksÅ ykxys- ejkBh Hkk"ksps ewG Lo:Ik fc?kMw |k;ps ulsy rj milaikndkus v;ksX; vkf.k vuFkZdkjh ’kCnkauk

vMoys ikfgts- Hkk"kspk lksisi.kk dk;e Bso.;klkBh gs dj.ks vko’;d vkgs- Hkk"kspk ewG MkSynkj <ax fc?kMw u ns.;kph

tckcnkjh vkgsp i.k okpdkyk letsy v’kk Hkk"ksr ,[kk|k ?kVusph ekfgrh d:u ns.ks gs vkiys drZO; vkgs ;kph

tk.kho milaikndkusp Bsoyh ikfgts- Eg.ktsp lksisi.kk gk ckrehpk d.kk vlyk ikfgts- rlk rks vlsy rj rh ckreh

eukoj Blsy ;kr lansg ckGx.;kps dkj.k ukgh-

ftFks ,dkp ’kCnkus dke Hkkxrs frFks nksu&rhu Ik;kZ;h ’kCn oki:u xks/kG ?kkyw u;s- dkyokpd] LFkyokpd

’kCnkauh lq#okr d: u;s- Eg.kh] okDizpkj ;kapk okij ifgY;k okD;kiklwu VkGkok- eqGkrp ckrehr v’kk rÚgsP;k

iz;ksxkph vko’;drkp ulrs- lksisi.kk gk ckrehpk mitr xq.k Ogkok- ljG okD;jpuk] ’kq) ys[ku vkf.k okprk ;sbZy

vls v{kj Eg.ktsp LoPN dkWih gs i=dkjkP;k vaxps xq.k lkaxrk ;srhy-



1- laikndh; foHkkx dlk vlkok rs lkaxk\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- oÙki=kph foÜoklkgZrk laiq"Vkr vk.kk;yk dks.kR;k xks"Vh dkj.khHkwr Bjrkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- oÙki=kauk djkoh ykx.kkjh dkes lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- OkkpdkaP;k i=O;ogkjko:u dks.krh ekfgrh feGrs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- ^,fMVj*yk ejkBh ’kCn lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3-4 laikndkph Hkwfedk

Lkaiknd gk oÙki=kP;k fufeZrhryk izeq[k ?kVd gks;- vkiY;k oÙki=kr dks.krh ckreh d’kk i)rhus izfl) Ogkoh]

dh rh vftckrp izfl) gksÅ u;s gs Bjo.;kpk vf/kdkj gk laikndkpk vlrks- dks.kR;k ckrehyk fdrh tkxk |k;ph

vkf.k R;k ckrE;kaph Øeokjh d’kh vlkoh ;klaanHkkZr laikndkpk ’kCn v[ksjpk vlrks- milaiknd] okrkZgj ;kaP;k dkekps

okVi] R;kaP;k dkekps ewY;ekiu dj.ks ;k xks"Vh laikndp pkaxY;k izdkjs d: ’kdrks- okrkZgjkP;k lYY;kus okrkZgjkaP;k

nqlÚ;k fno’khP;k dkekps okVilq)k laikndkdMwup dsys tkrs- rlsp dks.kR;k fno’kh dks.krh ?kVuk ?kMk;ph ’kD;rk

vkgs] vankti=d d/kh vkgs] fof/keaMGkps] lalnsps vf/kos’ku d/kh lq: gks.kkj] dks.kR;k [kVY;kpk fudky d/kh vkgs

;kafo"k;hP;k uksanhgh R;kP;k nSuafnuhr vlrkr- laikndkP;k nSuafnuhr vadkrY;k pqdkaP;kgh uksanh dsY;k tkrkr vkf.k

lkIrkfgd laikndh; cSBdhr R;kapk iapukek dsyk tkrks- ijarq R;k pqdk vxnhp xaHkhj vlrhy rj lacaf/krkauk ys[kh rach

|k;ps vf/kdkjgh laikndkl vlrkr- oÙki=krY;k ckrE;kacíypk laikndkpk ’kCn v[ksjpk ekuyk tkr vlY;kus] pkyw

vl.kkjh NikbZ Fkkacowu ,[kknh rkth egÙokph ckreh Vkdwu rs uos iku NikbZlkBh |k;yk lkaxk;ph tckcnkjh

laikndkykp ikj ikMkoh ykxrs- O;oLFkkiukdMwu R;kyk fnY;k xsysY;k Lokra«;kpk rks tkLrhr tkLr dlk okij d:

’kdrks rs egÙokps vkgs- laikndkyk vusd izdkjP;k nMi.kka[kkyh dke djkos ykxrs- gs nMi.k O;oLFkkiukdMwup vlrs

vls ukgh- jktdkj.kh vkf.k R;kaps i{k] xqUgsxkj vkf.k R;kaps jktdkj.;kacjkscj rlsp iksyhl ;a=.ks’kh vl.kkjs ykxscka/ks]

ns’knzksgh la?kVuk] csdk;nk /kans dj.kkjs lektnzksgh] tkfgjkrnkj fdaok ljdkjh mPpinLFk ;kaP;kdMwu laikndkP;k ekxkZr

vMFkGs vk.k.;kps m|ksx fu;feri.ks pkyw vlrkr- oÙki=kph ekydh vl.kkjh ,[kknh daiuh vkiY;k laikndkdMs

dks.kR;k utjsus ikgrs ;kojgh cÚ;kp xks"Vh voyacwu vlrkr-

Lkaiknd gk ek.kqldh ti.kkjk vlyk ikfgts- R;kps Hkk"ksoj vkf.k ckrehoj izse vl.;kph vko’;drk vkgs-

vkiys dke gs vxzys[k ys[kukps vkgs] rks fygwu >kyk dh vkiys dke laiys v’kk i)rhus okxwu pkyr ukgh- rks

milaikndkauk vkf.k ,dw.k vkiY;k loZ lgdkÚ;kauk ekxZn’kZu dj.kkjk vlkok- Eg.ktsp laikndkP;k vaxh usrRoxq.k

vlys ikfgtsr- cÚ;kp osGk laiknd vxzys[k fygwu eksdGk gksrks- rso<;kr nqljh R;kghis{kk egÙokph ckreh ;sÅu

/kMdrs vkf.k ex gk fygwu >kysyk vxzys[k cktwyk Bsowu R;k uO;k fo"k;koj R;kyk vxzys[k fygkok ykxrks - v’kkosGh

daVkGk fdaok vkGl d:u pkyr ukgh- laikndkdMs v[kaM mRlkg vlyk ikfgts- ckrehpk vUo;kFkZ lkax.;kph /ked

R;kP;k vaxh vlyh ikfgts- vuqHkokP;k vk/kkjkus ,[kknh ?kVuk myxMwu nk[korkuk ts dFku djrks rs ;ksX; vls vlys

ikfgts- ,d fo"k; >kyk dh nqljk] nqljk >kyk dh frljk ;k Øekus R;kps fyfg.;kps vkf.k vkiY;k laikndh; foHkkxkyk

fn’kk |k;ps dke pkywp vlrs-

Lkaiknd gk loZ ?kVukapk lk{khnkj vlrks- fdacgwuk ?kVukØekpk rks dsanzfcanw vlrks- ’kkar MksD;kus rks dke djrks

vkf.k brjkadMwu dke djowu ?ksrks- R;kP;krY;k ;k rYy[k usrRoxq.kkyk nkn |koh rso<h dehp vkgs- laikndkph

tckcnkjh dsoG eksBh vkgs vls Eg.kwwu Hkkx.kkjh ukgh- dkgh osGk rh R;kP;k dke dj.;kP;k mesnhyk cka/k ?kky.kkjhgh

Bjrs- pkaxyk laiknd gk pkaxyk oÙklaiknd] pkaxyk milaikndgh vlrks- ekxZn’kZdkph Hkwfedk R;kyk ikj ikMkoh ykxrs-

ckreh vlks dh vxzys[k R;kps ’kh"kZd gs vkd"kZdp vlkos ykxrs- QDr milaikndkP;k MksOO;kiq<s ckreh vk/kh ;srs]

’kh"kZd uarj] rj laikndkiq<s ’kh"kZd vk/kh vkf.k vxzys[kkpk etdwj uarj- vknY;k fno’kh mf’kjki;ZarP;k ckrE;k ,sdwu ok

nqlÚ;k fno’khP;k oÙki=krY;k ckrE;k okpwu ok jsfMvks] Vh-Ogh-ojY;k ckrE;k eukr lkBowu laikndkps vxzys[kklaca/khps

fopkjpØ pkyw jkgrs vkf.k Bjkfod osGh vxzys[k R;kP;k ys[k.khrwu mr:u rks iw.kZgh gksrks - vxzys[k gk tj oÙki=kpk

vkokt ekuyk rj laikndkP;k fopkjkaps izfrfcac R;kr iMysp ikfgts-



1- Lkaikndkpk ’kCn v[ksjpk vlrks Li"V djk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- laikndkP;k nSuafnuhr dks.kdks.kR;k uksanhapk lekos’k vlrks\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- laikndkyk nMi.kk[kkyh dke djkos ykxrs dkj.ks lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- laikndkP;k tckcnkjhph oSf’k"V;s lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- laiknd dlk vlkok rs lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3-5 laikndh; foHkkxkph lk[kGh jpuk

oÙki=kP;k laiknd dk;kZps <kscGekukus rhu Hkkx ikMrk ;srhy- ¼1½ laikndh; ys[ku] ¼2½ oÙk laiknu vkf.k

¼3½ ikukaph fufeZrh- ;k izR;sd Hkkxkrgh iksVfoHkkx vlrkr- ;k lokZaP;k ;ksX; leUo;krwu jkstps oÙki= BjysY;k osGsr

vkdkjkyk ;kos Eg.kwu laikndh; foHkkxkph ,d lk[kGhp fuekZ.k djkoh ykxrs- rh eq[; laikndkiklwu

milaiknd&okrkZgjki;Zar vlrs-

eq[; laiknd

eq[; laiknd gk vFkkZrp laikndh; foHkkxkP;k lk[kGhpk izeq[k vlrks- dsoG laikndh; foHkkxkphp uOgs rj

laiw.kZ oÙki=kphp tckcnkj R;kP;koj vlrs- R;kP;k ukokusp o`Ùki= vksG[kys tkrs vkf.k R;kr izfl) >kysY;k izR;sd

etdqjkyk dk;|kus rksp tckcnkj vlrks- laikndh; ys[ku] R;kps vk;kstu ,o<h ,dp R;kph tckcnkjh ulrs-

oÙki=kph ,d pkaxyh izfrek tuekulkr fuekZ.k Ogkoh] R;kyk izfr"Bk izkIr Ogkoh] rh ok<koh] vU; oÙki=kaP;k Li/ksZr rs

fVdkos o iq<s tkos] ;klkBh djko;kP;k iz;Rukapsgh usrRo R;kyk djkos ykxrs- R;klkBh tulaidZ Bsokok ykxrks]

lkoZtfud dk;ZØekar mifLFkrhp uOgs] rj lgHkkxgh Bsokok ykxrks- jktdh;] lkekftd] lkaL—frd {ks=karhy izfrf"Br

O;Drha’kh o laLFkka’kh laidZ Bsokok ykxrks-

laikndkP;k [kkyks[kky dk;Zdkjh laiknd] izca/k laiknd fdaok fuoklh laiknd vlrks- gh frUgh ins izR;sd

oÙki=kr vlrhyp vls ukgh- R;kaiSdh fdrh vkf.k dks.krh Bsok;ph] gs R;k R;k oÙki=kP;k O;kikoj] xjtsoj o

lapkydkaP;k fopkjkoj voyacwu vlrs- iwohZ lkekU;r% dk;Zdkjh laiknd gs ,dp in vls o R;k inkojhy O;Drh ghp

eq[; laikndkP;k [kkyks[kky tckcnkjh ikj ikMhr vls- T;k o`Ùki=kapk O;ki ok<yk] T;kaP;k foHkkxh; vko`Ù;k izfl)

gksÅ ykxY;k] R;kaP;k xjtsrwu îzca/k laiknd* vkf.k ^fuoklh laiknd* ;k ladYiuk vkY;k-

fuoklh laiknd

oÙki=kph eq[; vko`Ùkh ,dk egkuxjkrwu izdkf’kr gksr vlsy vkf.k R;kpcjkscj R;kP;k brj vko`Ù;k brj

’kgjkarwu izdkf’kr gksr vlrhy] rj R;k loZ vko`Ù;kapk eq[; laiknd ,dp vlrks] i.k izR;sd vko`ÙkhlkBh izeq[k Eg.kwu

,d fuoklh laiknd usekok ykxrks- ;kyk ^LFkkuh; laiknd* vlsgh Eg.krkr- gk laiknd tsFks vko`Ùkh fu?krs] frFkykp

fuoklh vlkok ykxrks- dkj.k R;k vko`Ùkhps nSuafnu dke R;kyk igkos ykxrs-

vkt egkjk"Vªkr ^ldkG*] ^yksdlÙkk*] ^yksder*] ^xkaodjh*] vknh nSfudkaP;k foHkkxh; vkoÙ;k izfl) gksrkr-

R;kaps ^fuoklh laiknd* izR;sd vkoÙkhiqjrs osxosxGs vkgsr- fuoklh laiknd R;kP;k vkoÙkhiqjrk izeq[k vlrks- ;kpk vFkZ]

R;kph vkoÙkh T;k Hkkxkr tkrs] R;k HkkxkrY;k ckrE;kaps LFkku Bjorkuk fdaok R;k HkkxkrY;k ?kVukaoj laikndh; Hkk";

djrkuk] R;kyk Lokra«; vlrs- vFkkZar ;k Lokra«;kykgh ,d e;kZnk vlrs- eq[; laikndkus BjoysY;k oÙki=kP;k /kksj.kkph

pkSdV gh e;kZnk vlrs- frps mYya?ku >kys vkf.k ,[kk|k ?kVusojhy Hkk"; eq[; vkoÙkhr osxGs o foHkkxh; vkoÙkhr

osxGs izfl) >kys] rj rh folaxrh R;k oÙki=kP;k izfresyk ck/kd B: ’kdrs- eq[; laikndk’kh lYykelyr d:u gh

folaxrh VkGrk ;s.ks ’kD; vlrs- v’kh lYykelyr izlaxh eq[; laikndkykgh ekxZn’kZd B: ’kdrs- dkj.k LFkkfud

?kVusps lokZaxh.k Kku eq[; laikndkis{kk fuoklh laikndkyk tkLr vlw ’kdrs-

dk;Zdkjh laiknd

,[kk|k oÙki=kpk ekyd vFkok pkyd] izR;{k i=dkj Eg.kwu nSuafnu dke dj.kkjk ulrks] i.k rks o`Ùki=kpk

^laiknd* vlrks- v’kk osGh laikndkph izR;{k tckcnkjh ikj ikM.;klkBh ^dk;Zdkjh laiknd* useyk tkrks- pkydkP;k

/kksj.kkuqlkj dke dj.kkjk rks [kjs rj êq[; laiknd*p vlrks vkf.k R;kuqlkj R;kyk vkiY;k laiknd eaMGkps usrRo

djkos ykxrs- dk;ns’khj tckcnkjh ek= eq[;Ros T;kps uko o`Ùki=koj ^laiknd* Eg.kwu Nkiysys vlrs R;kphp vlrs-

dkgh nSfuds vkiY;k foHkkxh; vko`Ù;kaP;k laikndkaukgh ^dk;Zdkjh laiknd* Eg.krkr- eq[; laiknd gk iw.kZosG i=dkj

Eg.kwu dke dj.kkjk vlrkuklq)k] R;kpk eq[; lgkî;d fdaok R;kP;k [kkyks[kky laikndh; foHkkxkP;k nSusfnu dkekps

usrRo dj.kkjk Eg.kwu ^dk;Zdkjh laiknd* useysyk vlY;kpsgh dkgh fBdk.kh vk<Grs-

Ikzca/k laiknd

îzca/k laiknd* Eg.kts Ô;oLFkkidh; laiknd* gks;- izca/k laiknd gk laikndh; dkedktkph O;oLFkk ikg.kkjk

vf/kdkjh vlrks- eq[; laiknd vkf.k R;kps brj laikndh; lgdkjh ;kaP;ke/kyk nqok Eg.kwu rks dke d: ’kdrks- rks

Lor% laikndh; ys[ku dj.kkjk vlyk rj mÙkep i.k ulyk rjh fc?kMr ukgh- oÙki=kr d/kh] dk; ;kos] dls ;kos] gs

Bjo.ks vkf.k BjoY;kizek.ks rs loZ ?kMowu vk.k.ks gs R;kps dke- fofo/k fBdk.kkagwu vko`Ù;k izfl) dj.kkjs o`Ùki= vlsy]

rj R;k vko`Ù;kae/;s leUo; jk[k.;kps dkegh izca/k laikndkyk djkos ykxrs-

Ikzca/k laiknd gs in lapkydkaP;k lks;hus —rhr vk.krk ;srs- mnk- ,dk eksB;k lk[kGh oÙki=kP;k lapkydkpsp

uko Ô;oLFkkidh; lapkyd* Eg.kwu ák o`Ùki=kP;k loZ vko`Ù;kaoj Nkiysys vk<Grs- ;sFks R;k O;Drhus Lor% dkgh

laikndh; ys[ku vFkok vk;kstu dsys ikfgts v’kh vis{kkkp ukgh- rh ,d O;oLFkkiukph lks; vkgs-

lglaiknd@lgk;d laiknd

êq[; laikndkP;k nSuafnu laikndh; ys[kukrhy Hkkxhnkj* Eg.kts lglaiknd fdaok lgk;d laiknd gks;-

laikndh; ys[kukr vxzys[k vkf.k LQqV ys[kukpk LraHk vls nksu izdkj vlrkr- vxzys[k lkekU;r% ,dkp fo"k;koj iw.kZ

ykachpk vlrks- d/kh d/kh nksu fo"k;kaoj nksu vxzys[kgh vlrkr- LQqqVkae/;s nksu fdaok rhu fo"k; vlrkr- Eg.kts jkst

lkekU;r% rhu rs pkj fo"k;kaoj laikndh; Hkk"; djkos ykxrs vkf.k rs loZ ,dk e;kZfnr osGsr r;kj Ogkos ykxrs - ,o<s

ys[ku ,dVk eq[; laiknd jkstP;k jkst dj.ks ’kD;p ukgh- Eg.kwu R;kyk lglaiknd fdaok lgk;d laiknd ykxrkr- rs

oÙki=kP;k o eq[; laikndkP;k xjtsuqlkj nksu fdaok rhugh vlrkr- eq[; laiknd vkf.k gs R;kps lgdkjh gh tckcnkjh

vkilkr okVwu ?ksrkr vkf.k ikj ikMrkr- ;k ys[kuk[ksjht oÙki=kP;k laikndh; ikukr Nkiko;kps brjkaps ys[k] okpdkaph

i=s] lqfopkjklkj[ks ,[kkns lnj vlY;kl rs ;kaps laiknu o vk;kstu dj.ks vkf.k laiw.kZ laikndh; iku fu;ksftr osGsr

r;kj gksbZy ;kph [kcjnkjh ?ks.ks] gh tckcnkjh lglaikndkyk fdaok lgk;d laikndkyk ikj ikMkoh ykxrs- eq[;

laikndkP;k xSjgtsjhr R;kP;k dkekph tckcnkjh ;k lgdkÚ;kauk ikj ikMkoh ykxrs- ;klkBh gs lgdkjh eq[; laikndkP;k

fopkjlj.kh’kh feGrstqGrs vlkos ykxrkr- ,[kk|k iz’ukoj o`Ùki=kph Hkwfedk Bjorkuk ;k lgdkÚ;ka’kh dsysyh ppkZ eq[;

laikndkyk mi;qDrgh B: ’kdrs- o`Ùki=kr lq: djk;ph uoh lnjs] laikndh; foHkkxkrhy use.kqdk] c<R;k] cnY;k

;kackcrP;k fopkjkargh lglaikndkyk fdaok lgk;d laikndkyk okVk mpykok ykxrks- lkgftdp vktpk lglaiknd fdaok

lgk;d laiknd gk m|kpk eq[; laikndp vlw ’kdrks-

jfookjph vko`Ùkh gs o`Ùki=kps ,d osxGs i.k vfoHkkT; vaxp >kys vkgs- ,[kk|k Lora= lkIrkfgdklkj[ksp R;kps

Lo:Ik vlrs- ;k vko`Ùkhps laiknu gh ,d Lora= tckcnkjhp vlrs- Eg.kwu rh ikj ikM.kkjk i=dkj gkgh ^lgk;d

laiknd* ekuyk tkrks- dkgh eksB;k nSfudkar ØhMk foHkkxklkBh ,d osxGk laiknd usysyk vlrks rksgh ^lgk;d laiknd*

;kp ntkZpk vlrks- gs ^lgk;d laiknd* FksV eq[; laikndk’kh laokn Bsowu dke djrkr- jfookj[ksjht vkBoM;kP;k

e/kY;k okjh euksjatu] foKku vFkok ØhMk iqjo.kh vusd nSfuds dk<rkr- R;kaph tckcnkjh lkaHkkG.kkjs i=dkj gs R;k R;k

fo"k;krys tk.kdkj Eg.kwu Lora=i.ks dke djhr vlys rjh rsgh ,dk lgk;d fdaok lglaikndkP;k ns[kjs[kh[kkyh

vlrkr- ;k iqjo.;kaps izeq[k vkf.k eq[; laiknd ;kaP;ke/kyk nqok lgk;d laiknd gk vlrks-

oÙk laiknd

oÙk laiknd gk laikndh; foHkkxkrhy oÙk foHkkxkpk izeq[k vlrks- o`Ùk foHkkxkr rhu iksVfoHkkx ;srkr- ¼1½ oÙk

laiknu o ikukaph fufeZrh] ¼2½ izknsf’kd oÙk o ¼3½ LFkkfud okrkZgj- gs rhugh iksVfoHkkx o`Ùk laikndkP;k v[kR;kjhr

;srkr- oÙk laiknu o ikukaph fufeZrh gs dke vadkph NikbZ lq: gksbZi;Zar pkyrs- izknsf’kd o`ÙkklkBh ,d izknsf’kd o`Ùk

laiknd useysyk vlrks- R;kpk ntkZ cgq/kk milaikndkpkp vlrks- fBdfBdk.kP;k ftYákr&rkyqD;kar useysY;k izknsf’kd

okrkZgjkadMwu T;k ckrE;k] vFkok okrkZi=s Vikykus] rkjsus fdaok Qksuus ;srkr] R;kaps ladyu ;k izknsf’kd o`Ùk laikndkyk

djkos ykxrs- oÙk foHkkxkrhy frljk iksVfoHkkx ^LFkkfud okrkZgj* gk gks;- egkuxjkrwu fu?k.kkÚ;k o`Ùki=kyk LFkkfud

okrkZgkj] iw.kZosG i=dkj Eg.kwu usekos ykxrkr- egkuxjkrwu egkikfydk] jktdh; i{kkaph dk;kZy;s] lkekftd] ’kS{kf.kd o

lkaL—frd laLFkk vkf.k la?kVuk ;kaps nSuafnu dkedkt o dk;ZØe gksr vlrkr- fo/kkulHksps vf/kos’ku] tkghj lHkk]

ea«;kaps nkSjs] jk"Vªh; fnukaps dk; ZØe] laesyus] lai] eksps Z] fun’kZus v’kk fdrhrjh lkoZtfud ?kVuk ?kMr vlrkr- R;kaP;k

ckrE;k vk.k.ks] f’kok; ;k loZp {ks=karhy ?kMkeksMhaP;k ckrE;k ’kks/kwu vk.k.ks] ;klkBh iw.kZosG okrkZgj tls ykxrkr]

rlkp ,d Nk;kfp=dkjgh ykxrks- ;k lokZapk feGwu ^LFkkfud okrkZgj* gk iksVfoHkkx curks- R;kpk izeq[k Eg.kwu ,d eq[;

okrkZgj usekok ykxrks- rks eq[; milaikndkP;k ntkZpk vlkok ykxrks-

oÙk laikndkP;k v[kR;kjhr vlysY;k ojhy rhugh iksV foHkkxkaoj R;kyk fu;a=.k Bsokos ykxrs- lokZaps dke

lqjfGr o osGP;k osGh gks.;klkBh R;kaP;k ikOO;kaps lkIrkfgd osGki=d R;kykp r;kj djkos ykxrs- rs r;kj djrkuk

lokZaP;k lkIrkfgd lqÍ;k] dks.kkyk jtk goh vlY;kl rh gh fopkjkr ?;koh ykxrs- lkekU;r% nksu vkBoMs fnolikGh o

R;kuarj ,d vkBoMk jk=ikGh oÙk foHkkxkrhy i=dkjkauk |koh vlk ladsr vkgs- rks ikG.;kpk iz;Ru o`Ùk laikndkus

dsY;kl] lgdkÚ;kaph ’kkjhfjd o ekufld {kerk pkaxyh jkgrs- vkf.k frpk Qk;nk ’ksoVh xq.koÙksP;k :ikus o`Ùki=kykp

feGw ’kdrks-



1- fuoklh laiknd dq.kkyk Eg.krkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- dk;Zdkjh laiknd dq.kkyk Eg.krkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- lglaikndkph dkes dks.krh\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- izca/k laiknd gk dks.kke/khy nqok Eg.kwu dke djrks\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- oÙk laikndkP;k v[kR;kjhr dks.krs foHkkx ;srkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3-6 eq[; laiknd

eq[; laiknd gk laikndh; foHkkxkP;k lk[kGhrhy izeq[k vlrks- laiw.kZ oÙki=kph tckcnkjh R;kP;koj vlrs-

eq[; laikndkP;kp ukokus oÙki= vksG[kys tkrs- oÙki=kr izfl) >kysY;k etdwjkyk dk;|kus rksp tckcnkj vlrks-

tuekulkr oÙki=kph pkaxyh izfrek fuekZ.k Ogkoh] R;kyk izfr"Bk izkIr Ogkoh] oÙki=kP;k Li/ksZr rs fVdwu jgkos ;kalkBh

eq[; laikndkyk iz;Ru’khy jgkos ykxrs- R;klkBh jktdh;] ’kS{kf.kd] lkekftd] lkaL—frd {ks=krhy O;Drha’kh vkf.k

laLFkka’kh laidZ Bsokok ykxrks-

laiknu gs dsoG oÙki=h; {ks=krp vko’;d vlrs vls ukgh rj tkfgjkr] tulaidZ] jsfMvks] nwjn’kZu] fp=iV]

xzaFkizdk’ku] ekflds o brj fu;rdkfyds v’kk tulaoknkP;k {ks=krhy rks ,d egÙokpk ?kVd vlrks- laikndkyk Hkk"kkKku]

ltkoV o ekaM.kh ;kps Kku vlys ikfgts- d’kkfo"k;h fyfgys vkgs gs letwu ?ks.;kph vkdyu’kDrh rlsp jlxzg.k

dj.;kph {kerk vlyh ikfgts- laiknd LoHkkokus ’kk ar] lerksy fopkj dj.kkjk vlkok ykxrks- oÙki=krhy loZp xks"Vhauk

rks tckcnkj vlY;kus R;kyk ckjdkbZus igkos ykxrs- laikndh; foHkkxkrhy brjkauk izsj.kk nsÅu oÙki=kP;k /;s;/kksj.kkuqlkj

R;kaP;kdMwu dke d:u ?ks.ks gh eq[; laikndkph tckcnkjh vlrs-

oÙki=kr lokZf/kd egÙo vlrs rs jkstP;k vxzys[kkyk fdaok laikndh; ys[kukyk- dkj.k R;kr dks.kR;kgh

lkoZtfud fo"k;koj laikndkuh dsysys Hkk"; gs R;k fo"k;kojhy laikndkps er Eg.ktsp R;k o`Ùki=kps er] Hkwfedk ekuyh

tkrs- o`Ùki=krhy ckrE;krwu okpdkauk loZ {ks=krhy ?kMkeksMhaph ekfgrh feGr vlrs- R;ko:u R;kckcrph okpdkaph ers

cur vlrkr- cgqla[; okpdoxZ gk loZlkekU; ukxfjd vlrks- R;kP;k fopkj’kDrhyk e;kZnk vlrkr- R;kyk o`Ùki=krwu

laikndkps er tk.kwu ?;k;ps vlrs- okpdkaph gh xjt Hkkxo.;kph tckcnkjh laikndkph vlrs- lkoZtfud ifj.kke

?kMfo.kkjh ,[kknh ?kVuk ?kMY;kl nqlÚ;k fno’khP;k vxzys[kkr laikndkus frP;koj izdk’k Vkdkok v’kh okpdkaph vis{kk

vlrs- okpdkaP;k ;k ekufldrspk fopkj laikndkyk djkok ykxrks Eg.kwu vxzys[k gk ?kMysY;k ?kVusoj vH;kliwoZd

ekxP;kiq<P;k lanHkkZlg lfoLrji.ks ekaMkok ykxrks- R;krwu okpdkaps er r;kj djk;ps vlrs-

;kf’kok; lanHkkZlkBh ,[kk|k xzaFkkP;k] ,[kk|k fu;rdkfydkP;k vadkpk fdaok dk<wu BsoysY;k dk=.kkapkgh

laikndh; ys[kuklkBh mi;ksx gksrks- R;klkBh oÙki= foHkkxkr lanHkZ xzaFkky; vlkos ykxrs- rs xjtsuqlkj fodflr djkos

ykxrs- jkstP;k oÙki=kr ;s.kkÚ;k etdwjkrwu] ckrE;krwu vkf.k ys[kkrwu dkiwu BsoysY;k fo"k;koj dk=.kkaph ti.kwd djkoh

ykxrs- ;klkBh ,dk tk.kdkj O;Drhph use.kwd dj.ks vko’;d vlrs- ;keqGs laikndkyk vxzys[kkps ys[ku dj.ks lksis

tkrs-

jktdh;] lkekftd] ’kS{kf.kd] vkfFkZd] vkS|kasfxd o lkaL—frd {ks=krhy ?kMkeksMhapk izR;{k&vizR;{k ifj.kke

lkekU; ukxfjdkaoj gksr vlrks- R;keqGs v’kk ?kMkeksMhaoj laikndkus Hkk"; dj.ks vko’;d Bjrs- ,dkposGh vusd fo"k;

vlrkr- R;k lokZaph n[ky ,dkp osGh vxzys[kkrwu ?ks.ks ’kD; ulrs- Eg.kwu vxzys[kkP;k tksMhus LQqqVys[kukpk LraHk

ns.;kph i)r vkgs- vls LQqV ys[kukps LraHk o`Ùkys[kukr 2&3 vlrkr- Eg.ktsp ,dk fno’kh fdeku 3&5 fo"k;

laikndh; Hkk"; dj.;klkBh ?ksrk ;sÅ ’kdrkr- fo"k;kP;k xkaHkh;kZuqlkj R;kP;k O;kidrsuqlkj fuoM djrk ;srs- loZp

{ks=krhy fo"k;koj fyfg.;klkBh laiknd tk.kdkj vlkok ykxrks- fofo/k {ks=krhy fofo/k fo"k;koj fyfg.;klkBh ,dp

O;Drh vlw ’kdr ukgh- dkj.k jktdh; fo"k;kr tk.kdkj vl.kkjh ,dp ,d O;Drh lkekftd] lkL—frd {ks=kr fdaok

yfyr lkfgR;] laxhr] ukV;] fp=iVklkj[;k dyk {ks=kr tk.kdkj vlsyp vls ukgh- ;klkBhp eq[; laikndkcjkscjp

milaiknd] lglaikndkph xjt Hkklr vlrs- dkj.k rs vkikiY;k tk.kdkjhuqlkj fo"k;koj ppkZ d: ’kdrkr-

osxosxOO;k laaikndkuh ys[ku dsys vlys rjh lokZaps fopkj] ’kSyh vkf.k ers ,desdka’kh tqG.kkjh vlyh

ikfgtsr rjp laikndh; ys[kukr ,dla?krk] ,dokD;rk ;srs- vxzys[k ok LQqqVys[k dks.khgh fyfgys rjh R;kyk tckcnkj

eq[; laikndp vlrks- laiknd nkSÚ;koj vlsy fdaok vU; ys[kukr xqaryk vlsy rj lglaikndkyk vxzys[k fygkok

ykxrks- v’kk osGh rks vxzy s[k eq[; laikndkusp fyfgyk vkgs] vls okV.ks vko’;d vlrs- jkstP;k vxzys[kk[ksjht

jfookjP;k iqjo.khr rkT;k fo"k;kaoj oSpkfjd ys[k fyfgyk tkrks- ;k ys[kukr nksu xks"Vh vlrkr- ,d Eg.kts gk ys[k

ys[kdkP;k ukokus izfl) gksrks- R;keqGs vxzys[k fdaok LraHkys[k fyfgrkuk ts oS;fDrd lanHkZ nsrk ;sr ukghr rs ;k ys[kkr

nsrk ;srkr- nqljh xks"V Eg.kts vxzys[kklkj[kh tkxsph e;kZnk ;k ys[kkyk vlr ukgh- R;keqGs rkT;k izfrik| fo"k;koj

eulksDr fyfgrk ;srs- ts fo"k; vxzys[kklkBh& LQqqVys[kklkBh ?ksrk ;sr ukghr rs ;k lnjkr ?ksrk ;srkr- tkxsph e;kZnk

ulY;keqGs eksdGsi.kkus ekaMrk ;srkr-

,[kk|k Hkkxkr ,[kknk oknfo"k; vlsy rj R;kckcrP;k oLrqfLFkrhoj izdk’k Vkd.;kps dke o`Ùki= d:

’kdrkr- v’kkosGh o`Ùki=kus laiknd foHkkxkrhy ,[kk|k tckcnkj O;Drhyk R;kfBdk.kh ikBowu rs [kkl okrkZ fdaok

ys[kekyk fygwu ?ksryh rj R;kpk pkaxyk mi;ksx gksÅ ’kdrks- egkiwj] Hkwdai] nq"dkG fdaok iariz/kkukapk nkSjk jktdh;

i{kkps vf/kos’ku v’kk fBdk.kh dkgh laiknd Lor% tkrkr fdaok lglaikndkyk ikBorkr- dkj.k ;k ?kVukaoj vxzys[k

fygk;ps vlrkr- Lor%P;k vuqHkokP;k vk/kkjs fyfgY;kus ys[kukr Bkei.kk ;srks- fo’oklkgZrk ;srs- v’khp fo’oklkgZrk

,[kk|k oknxzLr ?kVusckcr lacaf/kr O;Drhph eqyk[kr ?ksrkuk o rh izfl) d:u ?ksrkuk vlkoh ykxrs- eqyk[kr ?ks.kkÚ;kus

dkgh ’kCnkapk QsjQkj d:u vFkk Zpk vuFkZ dsY;kl eqyk[kr ?ks.kkÚ;kcjkscjp o`Ùki=kojpk R;kpk fo’okl mMrks- ;klkBh

eqyk[kr /ouheqfnzr d:u ?;koh- rh fygwu dk<rkuk dks.krsgh okD; fulVr ukgh uk ;kph [kcjnkjh ?ksÅu

eqyk[krdR;kZyk rh nk[kowu exp izfl)hyk ?;koh-

Ok`Ùki=kpk laiknd gk lektkpk ekxZn’kZd ekuyk tkrks- oÙki=krhy ys[kukrwup R;kph gh izfrek fuekZ.k >kysyh

vlrs- oÙki=krhy ys[kukcjkscjp lektkrhy lkoZtfud miØekr R;kauk cksyfoys tkrs- R;kP;k yksdfiz;rseqGs lkoZtfud

laLFkkaps miØekaps vkf.k pGoGahaps usrRo pkyr ;srs- tulaidZ ok<o.;klkBh laikndyk v’kk miØekae/;s lgHkkxh gks.ks

vko’;d okVrs- jktdkj.k gk laikndh; ys[kukpk izeq[k fo"k; vlY;kus jktdh; usR;ka’kh] ea«;ka’kh laikndkapk laidZ ;sr

vlrks- R;keqGs jktdh; vkf.k ljdkje/khy ?kMkeksMhaph varxZr ekfgrh laikndkyk feGw ’kdrs- ;k ekfgrhpk mi;ksx

oÙki=h; ys[kuklkBh djrk ;srks- R;kcjkscjp ljdkjh tkfgjkrh o vU; loyrh oÙki=kauk fnY;k tkrkr- laikndkaP;k

oS;fDrd laca/kkapk mi;ksxgh oÙki=kauk gksr vlrks- laikndkps jktdh; usR;ka’kh] ea«;ka’kh oS;fDrd laca/k vlkosr ijarq

vkiY;k Lokra«;kyk ck/kd Bjrhy vls laca/k Bsow u;sr- dkj.k laikndkph [kjh ckaf/kydh okpdka’kh vlyh ikfgts-

dkj.k okpd o`Ùki=kps [kjs cG vlrs-

3-6-1 laikndh; xq.k

Ok`Ùki= pkyfo.ks lkaf?kd dk;Z vkgs- rjhlq)k o`Ùki=kph Qkj eksBh tckcnkjh eq[; laikndkoj vlrs- gh Hkwfedk

ikj ikMrkuk laikndkyk vusd xq.k vkRelkr djkos ykxrkr- likndkP;k vaxh vko’;d vl.kkjs egÙokps xq.k

iq<hyizek.ks lkaxrk ;srhy-

Û ckaf/kydh& vkiY;k o`Ùki=k’kh laikndkph ckaf/kydh vlyh ikfgts- ckaf/kydhrwup f’kLr] rGeG] tckcnkjhph

tk.kho jkgrs- ckaf/kydh vlsy rjp y{k dsafnzr djrk ;srs- vU;Fkk vfLFkj fpÙkkrwu dkghp lk/kys tkr ukgh- oÙki=kP;k

laikndke/;s o`Ùki=kfo"k;hph ckaf/kydh vR;ar vko’;d vkgs- oÙki= O;olk;k’kh R;kph ckaf/kydh ulsy rj rks ;k

O;olk;kr fVdwu jkg.kkj ukgh- vf/kd ixkjkP;k fdaok Qk;|kP;k m|ksx/kan;kr fu?kwu tkbZy- o`Ùki=kr eukiklwu :ph

vlsy rj ckaf/kydh pVdu fuekZ.k gksrs- vU; O;olk;klkj[kk oÙki= O;olk; ukgh- ;k O;olk;kps xkHkh;Z vl.kkjk

eukiklwu :ph vl.kkjk] fu"Bk vl.kkjk laikndp ;k O;olk;kP;k x.koÙkk o)hlkBh vkf.k O;kolkf;d ok<hlkBh

vko’;d vlrks-

Û O;klkf;d n"Vh& laikndkyk oÙki=kP;k ok<hdMs O;kolkf;d mRd"kkZdMsgh rso<sp y{k |kos ykxrs- R;klkBh

vfr’k; mÙke vkf.k ltx O;kolkf;d n"Vh laikndkl vlyh ikfgts- ;k O;olk;kr [kpZ dlk deh djrk ;sbZy

;klkBh tkxr jgkos ykxrs rj nqljhdMs okpd oxkZr ok< dj.ks] tkfgjkrhps mRiUu ok<fo.ks ;klkBh iz;Ru’khy jgkos

ykxrs- ;kckcrph nwjn"Vh laikndkP;k vaxh vlyh ikfgts- dkekps ’kkL=’kq) fu;kstu dsys ikfgts- R;k fu;kstukph

vaeyctko.kh >kyh vkgs dh ukgh\ R;klkBh oÙki=s dks.kdks.kR;k mik;;kstuk djrkr\ ;kdMs y{k vlys ikfgts- rlsp

uohu miØe jkcfo.;kps dkS’kY;gh laikndktoG vlys ikfgts-

Û ifjJe& laikndkl dBksj ifjJekph r;kjh Bso.ks vR;ar t:jhps vlrs- oÙki= O;olk;krhy fofo/k dkekaeqGs

Hkjiwj osG ns.ks t:jhps vlrs- oÙki=kph NikbZ jk=h m’khjki;Zar pkyw vlrs- R;koj ns[kjs[k dj.ks] NikbZ osGki=dkuqlkj

gksrs dh ukgh ;kph [kcjnkjh ?ks.ks] forj.k O;oLFksoj y{k Bso.ks] mf’kjk vkysyh tkfgjkr fdaok egÙokph ckreh] etdwj

vadkr lekfo"V dj.;kps izlax vusdnk ;srkr R;kckcr rRijrsu s gkypky dj.ks v’kh fofo/k dkes laikndkdMs vlrkr-

dBksj ifjJe djko;kps >kY;kl vaxh Hkjiwj dk;Z’kDrh vl.ks t:jhps vkgs- oÙki= O;olk;kr dBksj ifjJekyk Ik;kZ;

ukgh- dBksj ifjJekrwu vkysyh oÙki=sp yksdfiz; Bjysyh vkgsr vls fnlrs-

Û ekuoh laca/k& laikndklkBh vko’;d vl.kkjk vk.k[kh ,d xq.k Eg.kts ekuoh laca/k gkrkG.;kps mÙke dkS’kY;

R;kP;ktoG vlys ikfgts- oÙki= NikbZ [kkR;krhy dkexkj] f’kdkÅ mesnokj ;kaP;kiklwu eksBeksBs tkfgjkrnkj] jkT;drsZ]

laikndh; foHkkx v’kk yksdkai;Zar fofo/k izdkjP;k yksdka’kh usgehp laca/k ;srks- fofo/k lewgkaps iz’u] R;kaP;k vis{kk]

R;kaph ekufldrk] R;kapk n"Vhdksu] Hkk"kk] R;kaP;k okx.;kP;k i)rh] R;kaph mfí"Vs] R;kaph dk;sZ fHkUu fHkUu vlrkr- gs

loZ lewg o`Ùki=k’kh fuxfMr vlrkr- R;k lokZauk ;ksX; i)rhus gkrkG.;kps dkS’kY; laikndkdMs vl.ks vko’;d vlrs-

Û usrRo xq.k& laikndke/;s mÙke usrRo xq.k vl.ks t:jhps vlrs- ;k xq.kkps egÙo o`Ùki= O;olk;kP;k n"Vhus

vf/kd egÙokps vlrs- izR;sd lnL;kpk vf/kdkf/kd mRiknd okij d:u ?ks.;kps dlc laikndkP;k vaxh vlys ikfgts-

;kfBdk.kh usrRo Eg.kts vkiY;k oÙki=kph mfí"V;s lk/; dj.;klkBh dk; dk; dsys ikfgts ;kps Hkku laikndkyk vlys

ikfgts- fofo/k [kkR;kaP;k ek.klkaP;k lgHkkxkrwu] lgdk;kZrwu oÙki= r;kj gksrs- R;klkBh izR;sdkps ;ksxnku vko’;d

vlrs- ;kph tk.kho laikndkyk vlyh ifkgts-

;kf’kok; dkgh vU; xq.koSf’k"V;s egÙokph vlrkr- mnk- NikbZ&eqnz.k ;k aps mÙke rkaf=d Kku vl.ks] oÙki=k’kh

fuxfMr fofo/k dk;|kps Kku vl.ks] tuekulkph ukMh cjkscj vksG[krk ;s.ks] ys[kudkS’kY; vaxh vl.ks] O;klax vl.ks]

ejkBh[ksjht vU; Hkk"kkaps fo’ks"kr% baxzthps mÙke Kku vl.ks] izHkkoh O;fDreÙo vl.ks bR;knh xq.k kaph vko’;drk vlrs-

mijksDr xq.k vaxh ulys rj rs ifjJeiwoZd fodflr dj.;kph r;kjh vlyh ifkgts-



1- laiknukph {ks=s lkaxk\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- eq[; laiknd dlk vlkok rs lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- laiknd okpdkps er r;kj djrks Li"V djk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- laikndh; ys[kuklkBh d’kkpk mi;ksx dsyk tkrks-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- oÙki=kP;k laikndkPkh tckcnkjh lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

6- eq[; laikndkP;k vaxh vko’;d vl.kkjs xq.k lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3-7 milaiknd

milaiknd gk oÙknkyukpk d.kk vlrks- dkj.k laikndkP;k dk;kZr enr dj.kkÚ;kae/;s milaikndkps dk;Z

egÙokps vlrs- fofo/k lk/kukaP;k}kjs ckrE;kapk vks?k pkyw vlrks- R;k lokZaoj laikndh; laLdkj dj.;kps dke

milaikndkapk oxZ djhr vlrks- oÙki=kps Lor%ps okrkZgj useysys vlrkr- rs fofo/k ekxkZauh ckrE;k ikBfor vlrkr-

ljdkjh dk;kZy;s] fo/kkulHkk] laln] ea=heMGkaP;k cSBdk] ea=ky;] iapk;r o ftYgkifj"kn dk;kZy;] egkikfydk o

uxjikfydk] fofo/k i{kkaph dk;kZy;s] nok[kkus] iksyhl Bk.ks] U;k;ky;s] ekdsZV;kMZ o cktkjisBk] lkoZtfud lHkkxgs]

f’k{k.klaLFkk] lkaL—frd dsansz] ØhMk dsansz bR;knh laLFkk vkf.k fofo/k {ks=krhy izeq[k izfl) O;Drh ;kaP;kdMwu ckrE;k o

oÙki=kr Nki.;klkBh ekfgrh feGr vlrs- R;kpcjkscj yksdkauk dk; okVrs] yksdkaP;k ppsZps fo"k; dk; vkgsr] gokeku

v’kk vusd fo"k;kaph ekfgrh feGowu rh oÙki=krwu |koh ykxrs- R;klkBh ltZu’khy milaiknd vkiY;k izfrfu/khauk o

okrkZgjkauk ekxZn’kZd lwpuk djr vlrks-

oÙki=kpk okpd] oÙki= o oÙki=kpk okrkZgj ;k lokZackcrph tckcnkjh milaikndkph vlrs- okpdkauk goh rh

ekfgrh vpwd ns.ks] rh ekfgrh oÙki=kps /kksj.k lkaHkkGwu ;ksX; fBdk.kh ns.ks vkf.k okrkZgjkdMwu vkysY;k ekfgrhoj ;ksX;

laLdkj dj.ks gh tckcnkjh milaikndkyk ikj ikMkoh ykxrs- ek= gs dk;Z djrkuk milaikndkP;k ukokpk dqBsgh mYys[k

vlr ukgh- oÙki=kr ;s.kkjh izR;sd ckreh fdaok etdwj riklwu ;ksX; R;k nq:LR;k d:u eqnz.k foHkkxkr ikBokoh ykxrs-

milaikndkP;k laerhf’kok; rs Nki.;klkBh iq<s tkr ukgh- oÙki=kr ckreh fyfg.;kph fof’k"B i)r vlrs- R;k

i)rhuqlkj ckreh r;kj >kyh vkgs dh ukgh gs ikg.ks] ckrehl fdaok etdwjkl ’kh"kZd ns.ks egÙokps dke milaikndkps

vlrs- etdwjkps iquysZ[ku dsY;kuarj R;kl vFkZiw.kZ] leiZd ers |koh ykxrkr- R;k etdwjkps lkj fdaok xkHkk izdV

dj.kkjs rlsp okpdkps y{k os/kwu ?ks.kkjh ’kCn;kstuk djkoh ykxrs- ’kh"kZdkr dehrdeh ’kCnkr tkLrhr tkLr vk’k;

ykxrks- fdrh v{kjkauk fdrh tkxk ykxrs gs mÙke laikndkl ekfgrh vlrs- fyfgysY;k etdwjkyk NkiY;kuarj fdrh tkxk

ykxsy] fdrh vksGhapk etdwj gksbZy ;kpk vankt milaiknd Bjorks- laikndh; dk;Z gs ckSf)d vkf.k lkaf?kd vlrs-

R;keqGs fopkj dj.ks] ijLij lgdk;Z dj.ks vko’;d vlrs- ;’kLoh milaikndktoG v’kh lewgo`Ùkh vlrs-

3-7-1 milaikndkps xq.k

milaikndkP;k vaxh fofo/k xq.kkaph vko’;drk vlrs- milaiknd gk oÙki=kpk d.kk vlrks- R;kP;k vaxh

vl.kkÚ;k fofo/k xq.kkaeqGs rks vkiyh tckcnkjh ikj ikMr vlrks- R;kP;k vaxh dYiuk’kDrh] fu.kZ;’kDrh vlkoh ykxrs-

eqGkr okpukph izpaM vkoM vl.ks xjtsps vlrs- baxzth] ejkBh okpu dsys ikfgts- oÙki=kP;k Li/ksZr vlysyh nSfuds

R;kus okpyh ikfgtsr- jktdkj.kkfo"k;hps ys[k vkotwwZu okpys ikfgtsr- Eg.ktsp laiw.kZ txkr dk; pkyw vkgs brir

R;kyk ekfgrh vlyh ikfgts- ;kf’kok; milaikndkP;k vaxh iq<hy xq.kkaph vko’;drk vlrs-

Û dkekph gkSl& milaikndkyk dke dj.;kph izpaM gkSl vlyh ikfgts- dke dj.;kph mesn] ftí R;kP;kdMs

vlyh ifkgts- gs dke ehp pkaxys d: ’kdrks ;klkj[kh ftí R;kP;kdMs vlyh ikfgts- milaikndkus lkrR;kus ys[ku

dsys ikfgts- uouos fo"k; ekfgrh d:u ?ks.;kr osG ?kkyfo.ks vf/kd pkaxys-

Ikq.;kr ,dk laL—rP;k fo}kukauk jk"Vªirhaps ikfjrksf"kd tkghj >kys- R;kp fno’kh nqlÚ;k ,dk iafMrkaps fu/ku

>kys- R;k oÙki=kr dke dj.kkÚ;k okrkZgjkus fu/kukph ckreh fygwu milaikndkadMs fnyh vkf.k jk=h mf’kjk R;kus

oÙklaikndkP;k Vscykoj utj Vkdyh] rsOgk R;k Vsoykoj ,d Nk;kfp= R;kP;k utjsl iMys- dikGkoj xa/k] ok<ysyh

nk<h vls gs Nk;kfp= ikgwu R;kph [kk=hp iVyh] dh gsp rs fu/ku ikoysys xgLFk vl.kkj- R;kus jk=ikGhP;k

milaikndkl gh ekfgrh fnyh- oÙklaikndkauh vkiY;k Vsoykoj rs Nk;kfp= dk<wu Bsoys] R;kvFkhZ rs lacaf/kr O;Drhpsp

vlys ikfgts] vls letwu R;k milaikndkusgh oÙklaikndkadMs pkSd’kh u djrk rs Nk;kfp= fu/kukP;k ckrehr oki:u

Vkdys- izR;{kkr rs ikfjrksf"kd feGfo.kkÚ;k fo}kukaps gksrs- gs vls izdkj iq"dGnk ?kMrkr- ;klkBhp milaikndkaus Hkku

Bsoys ikfgts- csyk’kd dkgh xks"Vh djk;P;k iz;Rukr oÙki=kps gls gksrs - vkt r’kh ifjfLFkrh Dofprp mn~Hkors] rjhgh

,dkp vkdkjkP;k nksu eksB;k izlaxfp=kaP;k vksGh nqljhdMs xsY;kps vkiY;kyk ikgk;yk feGrsp-

Û fudksi n"Vhdksu& milaiknd fu%i{kikrh vlyk ikfgts- R;kP;k vaxh tx letwu ?ks.;kph rkdn vlyh

ikfgts- ekuoh n"Vhdksu vlyk ikfgts- dk; Nkik;ps ukgh gs Bjork vkys ikfgts- oÙki=kyk ck/kk ;sbZy] o`Ùki=kph n"Vh

fo—r cusy] dks.kkpk vk{ksi ;sbZy v’kh ckreh vlw u;s gh milaikndkph eksBh tckcnkjh vlrs- vktps ;qx Li/ksZps

vkgs Eg.kwu vkiys izfrLi/khZ oÙki= veqd ,[kknh xks"V Nki.;kph ’kD;rk xghr /k:u vki.kgh rh Nkik;ykp goh

vlk vkxzg /kj.kkÚ;kpk n"Vhdksu fudksi vlsyp vls ukgh-

Û oLrqfu"B n"Vhdksu& oÙki=s lax.kdkP;k ek/;ek}kjs izdkf’kr gksrkr- R;kaph NikbZ iwohZis{kk lcd vkf.k usVdh

gksrs- oÙki=kr dke dj.kkÚ;k milaikndkus csNwVi.ks dke d:u pky.kkj ukgh- milaikndkps eu laosnu’khy] lqtk.k

vlys ikfgts- R;kP;k gkrwu ekuorsph ti.kwd >kyh ikfgts- ?kVukae/kwu ckjdkos y{kkr ?ksÅu R;kdMs oLrqfu"B

n"Vhdksukrwu ikgrk vkys ikfgts- oÙki=kr dk; Nkiys rj ,[kk|k O;Drhph cnukeh gksrs] U;k;ky;kph csvnch Eg.kts

dk;] gs fdeku R;kyk ekfgrh vlys ikfgts-

Û O;kid n"Vhdksu& milaikndkdMs O;kid lkekftd n"Vhdksu vlkok- R;kyk vkiY;k ifjljkrhy lkekftd

pkSdVhph ekfgrh vlyh ikfgts- ,[kk|k >ksiMiÍhr jkg.kkÚ;k dq.kh vkRegR;spk iz;Ru dsyk rj frP;k ukoklg ckreh

Nki.kkjs] R;kp o;kP;k lq[koLrw dqVqackr tUeysY;k dq.kh rlk iz;Ru dsyk rj R;k O;Drhps uko Nkik;yk dk dw djrkr-

ex ifgY;k O;DrhP;k vkRegR;sP;k iz;RukP;k ckrehykgh R;kus U;k; |k;yk ikfgts- frFksgh R;k O;Drhps uko Nkiwu

fryk frP;k tx.;kP;k vf/kdkjkiklwu oafpr cuow u;s- Lor% [kk=h dsY;kf’kok; ckreh iq<s Nki.;kl nsÅ u;s- loZ

ekfgrhauh ifjiw.kZ v’khp ekfgrh milaikndkus fnyh ikfgts-

Û dYiuk’kDrh& milaikndkyk oÙki=kr ckrehyk |ko;kph izfl)h ,o<;kiqjrsp vkiys fopkj cafnLr Bsowu

pkyr ukgh- ckrehyk ’kh"kZd dls |k;ps] dks.kR;k VkbZie/;s |k;ps] R;kckcrps dks.krs Nk;kfp= izfl) djko;kps ;klkBh

dYiuk’kDrhpk mi;ksx gksÅ ’kdrks- Eg.ktsp R;kP;kdMs oSpkfjd nkfjnz; vlrk dkek u;s- rj R;kyk vkiY;k

dYiuk’kDrhpk okij djrk vkyk ikfgts-

Û fu.kZ;{kerk& ,dkp osGh vusd egÙokP;k ckrE;k ;srkr- R;kosGh dks.kR;k ckrehyk izk/kkU;Øe |ko;kpk gs

Bjfork vkys ikfgts- vkiY;k vkoÙkhlkBh dks.kR;k ckrE;k rkrMhus daikstyk |kO;kr gs R;kyk Bjfork vkys ikfgts-

vki.k egÙo d’kkyk |kps] R;kps fud"k dks.krs vkgsr gs R;kyk Bjork vkys ikfgts- Hkwdai] egkiwj] pØhoknG] usR;kpk

eR;w] vigj.k] vi?kkr ;k ckrE;kaeqGs eukpk xksa/kG mMrks- v’kkosGh fu.kZ;’kDrhP;k tksjkoj ckrE;kaph Øeokjh yko.ks

vko’;d vlrs- fo’ks"kr% oÙklaLFkkadMwu ;s.kkÚ;k ckrehr vkiY;k jkT;kfo"k;hpk] Hkkxkfo"k;hpk mYys[k dqBs rjh

’soVP;k dkWihr ’ksoVwu nqlÚ;k ifjPNsnkr lkiMk;ph ’kD;rk vlrs- v’kk osGh R;k etdqjkyk vxzHkkxh ?ksÅu ckreh

cuoyh ikfgts- vFkkZr ;k fBdk.kh rso<s egÙo vkgs dh ukgh] rsgh y{kkr ?ksrys ikfgts- vxnh epwG vl.kkjk

etdwjlq)k milaikndkP;k v’kk iq<kdkjkus foØh;ksX; Eg.ktsp okpdkP;k xGh mrj.;kl ik= Bjrks-

Û pViVhri.kk& ckrehph vafre eqnr milaikndkyk ikGrk vkyh ikfgts- vktps o`Ùki= gh m|kph jíh vlrs-

gs y{kkr ?ksÅu milaikndkus pViVhri.kk nk[kfoyk ikfgts- jk=h uÅ oktrk ckgsjxkoh tk.kkÚ;k vkoÙkhps dke Fkkacok;ph

lwpuk vlsy rj R;k vk/kh R;k milaikndkps dke Fkkacys ikfgts- gh vafre eqnr ikGyh xsyh ukgh vkf.k rks vad R;k

xkoh iksgpykp ukgh rj R;kpk mi;ksx gks.kkj ukgh- jk=h uÅyk ikp fefuVs deh vlrkuklq)k ,[kknh egÙokph ckreh

nwjeqnzdkoj vkyh rj rh vkiY;kyk r’kkgh fLFkrhr ,d&nksu ifjPNsn eksB;k Vk;ikr ?ksÅu R;koj eksBs ’kh"kZd nsÅu

ikukr Vkdrk ;sÅ ’kdrs- R;klkBh R;kyk dYiuk’kDrh vkf.k fu.kZ;{kerk v’kk nksUghaph lkaxM ?kkyrk vkyh ikfgts-

vafre eqnr gh ’ksoVP;k ckrehlkBh vlrs] r’khp rh eqnz.k foHkkxkdMs ikBo.;klkBhgh vlrs-

vuqHkolaiUu izeq[k milaikndkP;k gkrk[kkyh milaikndyk dke djk;yk feG.ks] gkgh R;kP;k n"Vhus uf’kckpkp

Hkkx vlrks- milaiknd gjgqUujh vlY;kf’kok; vkf.k R;kps lHkksorkyh pkSQsj y{k vlY;kf’kok; R;kyk oÙki=h; {ks=kr

ik; jksowu mHks jkgrk ;s.ks vo?kM vlrs- miklaikndkyk vkiys laikndh; dkS’kY; oÙki=kr nk[kokos ykxrs- R;kyk

vkiyh ^dkWih* NikbZ;ksX; cuok;ph dyk lk/; >kysyh vlrs- okrkZgj ckreh ’kq) Lo:ikr fyfgrks- i.k milaikndkyk

rh vf/kd ’kq) fyfgrk vkyh ikfgts- Eg.kts O;kdj.kkrhy lxOO;k [kkpk[kkspk R;kyk ekfgrh vl.;kph xjt vlrs-

R;kps okpu pkSQsj vlys ikfgts- rlsp l|fLFkrhph tk.kho vlyh ikfgts- ;k[ksjht R;kyk okpdkapk dy usedk

d’kkdMs vkgs ;kph tk.kho vlyh ikfgts- okpdkP;k eukoj gks.kkÚ;k ifj.kkekaph tk.k R;kyk vlyh ikfgts- oÙki=

curs dls] ;kP;k rkaf=d Hkkxkph vpwd ekfgrh vl.ks vko’;d vlrs- dks.krh ckreh fdrir vpwd vkgs] U;kî; vkgs]

ifjiw.kZ vkgs] oÙkewY;kyk /k:u vkgs gs milaikndkyk igkos ykxrs- ckrehryk iljVi.kk deh d:u ckreh otunkj

d’kh gksbZy ;kdMs lw{e y{k |kos ykxrs-

,danjhr milaiknd gk fopkjkauh rYy[k] dkekr pks[k] dq’kkxz cqf)eÙkspk] ckrE;kapk vUo;kFkZ ykow ’kd.kkjk

vlrks Eg.kwup milaiknd gk o`Ùknkyukpk d.kk vlrks vls EgVys tkrs- milaikndkoj o`Ùki=kph lkjh enkj vlrs-

3-4 vkiyh izxrh riklk-


1- miLkaikndkyk dks.krh tckcnkjh ikj ikMkoh ykxrs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- milaikndkps dk;Z lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- milaikndkyk laikndh; foHkkxkpk d.kk vls dk Eg.krkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- milaikndkP;k vaxh vko’;d vl.kkjs xq.k lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- milaiknd dlk vlkok rs lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3-8 lekjksi

laiknu gh ,d dyk vkgs- okpdkyk LFkkfud {ks=kiklwu tkxfrd ?kMkeksMhai;ZarP;k ckrE;k iksgpo.ks] R;kapk

vUo;kFkZ letkowu lkax.ks] okpdkph ekfgrh o euksjatukph xjt iqjfo.ks ;k Hkwfedsrwu ,d ^laiw.kZ o`Ùki=* gh vktps

orZekui=kaps Lo:Ik vkgs- oÙki=kauk gk O;ki lkaHkkG.;klkBh eq[; laiknd] fuoklh liknd] dk;Zdkjh laiknd] izca/k

laiknd] lg laiknd] o`Ùk laiknd v’kh lk[kGh fuekZ.k djkoh ykxrs- ;k lk[kGhrhy ,desdkapk nqok lka/k.;klkBh

laikndh; O;oLFkkiugh pks[k ykxrs- nSfud cSBdk ?ksÅu vkiY;k o`Ùki=kph vU; o`Ùki=kaP;k lanHkkZr leh{kk d:u o`Ùki=

vf/kdkf/kd rkts o ntsZnkj Bso.;kr ;srs- rlsp lkIrkfgd cSBdhr nSuafnu dkekrhy vMp.khaph leh{kk d:u R;koj

mik; ;kstys tkrkr- R;keqGs nSfudkrhy dke dj.kkÚ;k O;Drhae/;s ijLij leUo; jkgrks- jkstpk vxzys[k gh nSfudkryh

egÙokph ckc vlrs- eq[; laikndkP;k tksMhyk vU; lglaiknd] izca/k laiknd ák lk[kGhrhy O;Drhaukgh vkikiY;k

vkoMhP;k {ks=koj vxzys[k fyfgrk ;srkr- ;k[ksjht jfookj iqjo.;k fof’k"V fno’kh izfl) gks.kkÚ;k vFkZO;ogkj] ØhMk]

foKku lkfgR; ;kafo"k;hP;k iqjo.;k] fo’ks"k ckrehi=s] okpdkaph i=s ;kaeqGs ,d ^laiw.kZ o`Ùki=* vls nSfudkps laiknu

djkos ykxrs-


3-1 o 3-2

1- oÙki= dk;kZy;krhy ;a=.kk jkcfo.;klkBh laiknu] foKkiu] tkfgjkr] forj.k] eqnz.k vkf.k O;oLFkkiu vls ikp

foHkkx oÙki= dk;kZy;kr vlrkr-

2- Lokra«;kuarj o`Ùki= ,d O;olk; cuyk- dkj.k ns’kkr vkS|ksfxd] vkfFkZd] lkekftd vkf.k lkal—frd fodkl

gksr xsyk- nSuafnu thou cnyr xsys- loZ {ks=kr vusd ?kMkeksMh >kY;k o R;k ?kMkeksMhaph ekfgrh o`Ùki=ka}kj s

yksdkai;Zar iksgkspfo.ks ØeizkIr >kys- R;klkBh laiknu dkS’kY;kph xjt Hkklw ykxyh-

3- oÙki=kpk okpd fofo/k Hkkxkr jkg.kkjk] fofo/k ’kS{kf.kd] lkekftd Lrjkryk] fofo/k o;ksxVkryk vkf.k R;kuqlkj

fofo/k fo"k;kr jl ?ks.kkjk vlrks- loZ Fkjkarys vkf.k fofo/k vfHk:phps L=hiq#"k okpd vlw ’kdrkr- ;k loZ

izdkjP;k okpdkaps ,dkp osGh lek/kku dj.;kpk iz;Ru laikndkyk djkok ykxrks- ;klkBh R;kyk

laiknu’kkL=kph ekfgrh vl.ks vko’;d vlrs-

4- Ok`Ùklaiknu gh ,d dyk vkgs- vfr’k; >ViV] ’kkL=’kq) vkf.k fcupwd o`Ùklaiknu vki.k dls djrks ;koj

laiknukrys ;’k voyacwu vkgs- dYiuk’kDrh] fu.kZ;’kDrh vkf.k okgwu ?ks.;kph r;kjh ;kojp ;’k feGfork

;srs-

5- mR—"V laiknuklkBh cqf)eÙkscjkscjp v[kaM dke d: ’kd.kkjs eu vkf.k fpdkVh ;kaph vko’;drk vlrs-

6- izR;sd oÙki=kps Lora= vls rÙoKku vlrs- gs djkos] rs d: u;s vknh egÙokP;k lwpuk ns.kkjh izR;sd oÙki=kph

^’kSyh iqfLrdk* vlrs- dks.kR;k inklkBh dks.krk ’kCn okijyk tkrks] ckrehph lq#okr vkf.k ’ksoV dlk djkok]

ckrehr vkd"kZdrk d’kh vk.krk ;sbZy] dks.kR;k ’kCnkus ckrehpk vkjaHk djkok vkf.k ckrehpk ’ksoV dlk

vlkok] ;kcíP;k lwpukgh vkiY;kyk ;k ’kSyh iqfLrdsr ikgk;yk feGrkr- dkyokpd] LFkyokpd] ’kCnkauh

ckrehph lq#okr dj.ks VkGkos] Eg.khapk vuko’;d okij d: u;s vknh xks"Vhgh vkotwZu lkax.;kr ;sr

vlrkr- vkiY;k oÙki=kph ’kSyh dk; vkgs gs letkowu lkax.kkjh gh ’kSyh iqfLrdk vlrs-

7- milaiknd oÙki=kP;k jax:ik’kh] /kksj.kk’kh] O;fDreÙok’kh fuxfMr vlrks- okrkZgjkus vk.kysY;k ckrE;kauk

mBkonkji.kk nsÅu LFkkfudiklwu vkarjjk"Vªh; Lrjki;Zar loZ fBdk.kP;k ckrE;kauk U;k; ns.;kps dke milaikndkps

vlrs- Eg.kts ,dkp osGh pkj egÙokP;k ckrE;k gkrh vkY;k rj R;kph Øeokjh Bjowu R;krY;k ,d o`Ùkkyk

eq[; ckrehpk ntkZ ns.;kps dke milaiknd djrks- ;k vFkkZus milaikndkps fo’o fo’kky vlrs-

3-3

1- okpdoxkZyk fVdowu /kj.;klkBh iz;Ru dj.kkjk] dkS’kY; vl.kkjk vlk laikndh; foHkkx vlyk ikfgts-

2- ckrE;k pkaxY;k ;srkr i.k R;k f’kOO;k vlrkr vlk okpdkapk let gksrk dkek u;s- vFkok o`Ùki=kr vxzys[k

vlrks- i.k ckreh dks.krh vkf.k vxzys[k dks.krk gsp dGr ukgh v’kh okpdkaph izfrfØ;kgh gksÅu pky.kkj

ukgh- dkgh oÙki=kaP;k ckrE;k ;k vxzys[kkizek.ks fyfgysY;k vlrkr vkf.k vxzys[kgh ckrE;kaizek.ks v’kh

okpdkaph izfrfØ;k >kY;kl rh R;k o`Ùki=kph foÜoklkgZrk laiq"Vkr vk.kk;yk dkj.khHkwr Bjsy-

3- fofo/k ?kVukaP;k rkT;k ckrE;k ns.ks] okpdkyk f’kdfo.ks] R;kyk ekxZn’kZu dj.ks] ,[kk|k ?kVusph ik’oZHkweh

R;kyk letkowu lkax.ks] euksjatu dj.ks] ,[kk|k xks"Vhcíyps dqrwgy iw.kZ dj.ks] ,[kk|k xks"VhlkBh izoÙk dj.ks

;kalkj[kh dkesgh oÙki=kaphp vkgsr- jkLr HkkokP;k Eg.ktsp js’kuP;k nqdkukrY;k /kkU;kP;k Hkkokaph p<mrkj gh

t’kh oÙki=kauk Nkikoh ykxrs r’khp eV.k] eklGh] vaMh ;kaP;kiklwu rs ’ksvjP;k cktkjHkkoki;Zar loZ rÚgsph

;knh Nki.ks vko’;d Bjrs- fofo/k ikrOO;kaoj gks.kkjk Hkz"Vkpkj] ?kkrikr] vi?kkr] gk.kkekÚ;k ;kalkj[;k

ckrE;k ;kaP;kcjkscjp fodkl okrkZaukgh oÙki=kauh fo’ks"kr% ejkBh oÙki=kauh LFkku ns.ks xjtsps vkgs-

4- okpd dk; fyfgrkr] oÙki= fdrh ckjdkbZus okprkr vkf.k rs izkeq[;kus dks.kR;k Hkkxkr jkg.kkjs vkgsr ;kfo"k;h

ekfgrh okpdkaP;k i=O;ogkjkr gksÅ ’kdrs-

5- ^,fMVj*yk ^laiknd* gk ejkBh ’kCn vkgs-

3-4

1- Lkaiknd gk oÙki=kP;k fufeZrhryk izeq[k ?kVd gks;- vkiY;k oÙki=kr dks.krh ckreh d’kk i)rhus izfl) Ogkoh

dh rh vftckrp izfl) gksÅ u;s gs Bjo.;kpk vf/kdkj gk laikndkpk vlrks- dks.kR;k ckrehyk fdrh tkxk

|k;ph vkf.k R;k ckrE;kaph Øeokjh d’kh vlkoh ;klaanHkkZr laikndkpk ’kCn v[ksjpk vlrks-

2- dks.kR;k fno’kh dks.krh ?kVuk ?kMk;ph ’kD;rk vkgs] vankti=d d/kh vkgs] fof/keaMGkps] lalnsps vf/kos’ku

d/kh lq: gks.kkj] dks.kR;k [kVY;kpk fudky d/kh vkgs ;kafo"k;hP;k uksanhgh R;kP;k nSuafnuhr vlrkr-

laikndkP;k nSuafnuhr vadkrY;k pqdkaP;kgh uksanh dsY;k tkrkr-

3- laikndkyk vusd izdkjP;k nMi.kka[kkyh dke djkos ykxrs- gs nMi.k O;oLFkkiukdMwup vlrs vls ukgh-

jktdkj.kh vkf.k R;kaps i{k] xqUgsxkj vkf.k R;kaps jktdkj.;kacjkscj rlsp iksyhl ;a=.ks’kh vl.kkjs ykxscka/ks]

ns’knzksgh la?kVuk] csdk;nk /kans dj.kkjs lektnzksgh] tkfgjkrnkj fdaok ljdkjh mPpinLFk ;kaP;kdMwu laikndkP;k

ekxkZr vMFkGs vk.k.;kps m|ksx fu;feri.ks pkyw vlrkr- oÙki=kph ekydh vl.kkjh ,[kknh daiuh vkiY;k

laikndkdMs dks.kR;k utjsus ikgrs ;kojgh cÚ;kp xks"Vh voyacwu vlrkr-

4- oÙki=krY;k ckrE;kacíypk laikndkpk ’kCn v[ksjpk ekuyk tkr vlY;kus] pkyw vl.kkjh NikbZ Fkkacowu

,[kknh rkth egÙokph ckreh Vkdwu rs uos iku NikbZlkBh |k;yk lkaxk;ph tckcnkjh laikndkykp ikj ikMkoh

ykxrs- O;oLFkkiukdMwu R;kyk fnY;k xsysY;k Lokra«;kpk rks tkLrhr tkLr dlk okij d: ’kdrks rs egÙokps

vkgs-

5- Lkaiknd gk ek.kqldh ti.kkjk vlyk ikfgts- R;kps Hkk"ksoj vkf.k ckrehoj izse vl.;kph vko’;drk vkgs-

vkiys dke gs vxzys[k ys[kukps vkgs] rks fygwu >kyk dh vkiys dke laiys v’kk i)rhus okxwu pkyr ukgh -

rks milaikndkauk vkf.k ,dw.k vkiY;k loZ lgdkÚ;kauk ekxZn’kZu dj.kkjk vlkok- Eg.ktsp laikndkP;k vaxh

usrRoxq.k vlys ikfgtsr- laikndkdMs v[kaM mRlkg vlyk ikfgts- ckrehpk vUo;kFkZ lkax.;kph /ked R;kP;k

vaxh vlyh ikfgts- vuqHkokP;k vk/kkjkus ,[kknh ?kVuk myxMwu nk[korkuk ts dFku djrks rs ;ksX; vls vlys

ikfgts- ,d fo"k; >kyk dh nqljk] nqljk >kyk dh frljk ;k Øekus R;kps fyfg.;kps vkf.k vkiY;k laikndh;

foHkkxkyk fn’kk |k;ps dke pkywp vlrs- Lkaiknd gk loZ ?kVukapk lk{khnkj vlrks- fdacgwuk ?kVukØekpk rks

dsanzfcanw vlrks- ’kkar MksD;kus rks dke djrks vkf.k brjkadMwu dke djowu ?ksrks- R;kP;krY;k ;k rYy[k

usrRoxq.kkyk nkn |koh rso<h dehp vkgs- pkaxyk laiknd gk pkaxyk oÙklaiknd] pkaxyk milaikndgh vlrks-

ekxZn’kZdkph Hkwfedk R;kyk ikj ikMkoh ykxrs-

3-5

1- oÙki=kph eq[; vko`Ùkh ,dk egkuxjkrwu izdkf’kr gksr vlsy vkf.k R;kpcjkscj R;kP;k brj vko`Ù;k brj

’kgjkarwu izdkf’kr gksr vlrhy] rj R;k loZ vko`Ù;kapk eq[; laiknd ,dp vlrks] i.k izR;sd vkoÙkhlkBh

izeq[k Eg.kwu ,d fuoklh laiknd usekok ykxrks- ;kyk ^LFkkuh; laiknd* vlsgh Eg.krkr-

2- ,[kk|k oÙki=kpk ekyd vFkok pkyd] izR;{k i=dkj Eg.kwu nSuafnu dke dj.kkjk ulrks] i.k rks oÙki=kpk

^laiknd* vlrks- v’kk osGh laikndkph izR;{k tckcnkjh ikj ikM.;klkBh ^dk;Zdkjh laiknd* useyk tkrks-

pkydkP;k /kksj.kkuqlkj dke dj.kkjk rks [kjs rj êq[; laiknd*p vlrks vkf.k R;kuqlkj R;kyk vkiY;k

laiknd eaMGkps usrRo djkos ykxrs- dkgh nSfuds vkiY;k foHkkxh; vkoÙ;kaP;k laikndkaukgh ^dk;Zdkjh laiknd*

Eg.krkr-

3- jkst lkekU;r% rhu rs pkj fo"k;kaoj laikndh; Hkk"; djkos ykxrs vkf.k rs loZ ,dk e;kZfnr osGsr r;kj Ogkos

ykxrs- ,o<s ys[ku ,dVk eq[; laiknd jkstP;k jkst dj.ks ’kD;p ukgh- Eg.kwu R;kyk lglaiknd fdaok lgk;d

laiknd ykxrkr- eq[; laiknd vkf.k gs R;kps lgdkjh gh tckcnkjh vkilkr okVwu ?ksrkr vkf.k ikj ikMrkr-

;k ys[kuk[ksjht oÙki=kP;k laikndh; ikukr Nkiko;kps brjkaps ys[k] okpdkaph i=s] lqfopkjklkj[ks ,[kkns lnj

vlY;kl rs ;kaps laiknu o vk;kstu dj.ks vkf.k laiw.kZ laikndh; iku fu;ksftr osGsr r;kj gksbZy ;kph

[kcjnkjh ?ks.ks] gh tckcnkjh lglaikndkyk fdaok lgk;d laikndkyk ikj ikMkoh ykxrs- eq[; laikndkP;k

xSjgtsjhr R;kP;k dkekph tckcnkjh ;k lgdkÚ;kauk ikj ikMkoh ykxrs- oÙki=kr lq: djk;ph uoh lnjs]

laikndh; foHkkxkrhy use.kqdk] c<R;k] cnY;k ;kackcrP;k fopkjkargh lglaikndkyk fdaok lgk;d laikndkyk

okVk mpykok ykxrks- lkgftdp vktpk lglaiknd fdaok lgk;d laiknd gk m|kpk eq[; laikndp vlw

’kdrks-

4- îzca/k laiknd* Eg.kts Ô;oLFkkidh; laiknd* gks;- izca/k laiknd gk laikndh; dkedktkph O;oLFkk ikg.kkjk

vf/kdkjh vlrks- eq[; laiknd vkf.k R;kps brj laikndh; lgdkjh ;kaP;ke/kyk rks nqok vlrks-

5- oÙk laiknd gk laikndh; foHkkxkrhy o`Ùk foHkkxkpk izeq[k vlrks- ¼1½ oÙk laiknu o ikukaph fufeZrh] ¼2½

izknsf’kd oÙk o ¼3½ LFkkfud okrkZgj- gs rhu iksVfoHkkx oÙk laikndkP;k v[kR;kjhr ;srkr-

3-6

1- laiknukph fofo/k {ks=s vlrkr- tkfgjkr] tulaidZ] jsfMvks] nwjn’kZu] fp=iV] xzaFkizdk’ku] ekflds o brj

fu;rdkfyds v’kk tulaoknkP;k {ks=kr laiknukph xjt vlrs-

2- eq[; laiknd gk laikndh; foHkkxkP;k lk[kGhrhy izeq[k vlrks- oÙki=kP;k Li/ksZr fVdwu jgk.;kalkBh eq[;

laikndkyk iz;Ru’khy jgkos ykxrs- oÙki=kph loZ tckcnkjh R;kP;koj vlY;kus lerksy fopkj dj.kkjk]

LoHkkokus ’kkar vlkok-

3- dks.kR;kgh lkoZtfud fo"k;koj laikndkuh dsysys Hkk"; gs R;k fo"k;kojhy laikndkps er Eg.ktsp R;k o`Ùki=kps

er] Hkwfedk ekuyh tkrs- oÙki=krhy ckrE;krwu okpdkauk loZ {ks=krhy ?kMkeksMhaph ekfgrh feGr vlrs-

R;ko:u R;kckcrph okpdkaph ers cur vlrkr-

4- ?kM.kkÚ;k ?kVuscjkscj jkstP;k oÙki=kr ;s.kkÚ;k etdwjkrwu] ckrE;krwu vkf.k ys[kkrwu dkiwu BsoysY;k fo"k;kojhy

dk=.ks] lanHkkZlkBh ,[kk|k fu;rdkfydkP;k vadkpk laikndh; ys[kuklkBh mi;ksx gksrks-

5- Lkaindh; foHkkxkrhy brjkauk izsj.kk nsÅu o`Ùki=kaP;k /;s;/kksj.kkuqlkj dke d:u ?ks.ks gh eq[; laikndkph

tckcnkjh vlrs- loZlkekU; okpdkaph xjt Hkkxfo.;kph] okpdkaps er r;kj dj.;kph] o`Ùki=kfo"k;h

fo’oklkgZrk fuekZ.k dj.;kph tckcnkjh laikndkph vlrs-

6- Ekq[; laikndkP;k vaxh ckaf/kydh] O;kolkf;d n"Vh] ifjJe] ekuoh laca/k] usrRo xq.k] rkaf=d Kku] dk;|kps

Kku] ys[kudkS’kY; vlys ikfgts- izHkkoh o O;klaxh O;fDreÙokph vko’;drk vlrs-

3-7

1- oÙki=kpk okpd] oÙki= o oÙki=kpk okrkZgj ;k lokZackcrph tckcnkjh milaikndkph vlrs- okpdkauk goh rh

ekfgrh vpwd ns.ks] rh ekfgrh oÙki=kps /kksj.k lkaHkkGwu ;ksX; fBdk.kh ns.ks vkf.k okrkZgjkdMwu vkysY;k

ekfgrhoj ;ksX; laLdkj dj.ks gh tckcnkjh milaikndkyk ikj ikMkoh ykxrs-

2- milaikndkp dk;Z egÙokps vlrs- oÙki=kr ;s.kkjh izR;sd ckreh fdaok etdwj riklwu ;ksX; R;k nq:LR;k d:u

eqnz.k foHkkxkr ikBokoh ykxrs- milaikndkP;k laerhf’kok; rs Nki.;klkBh iq<s tkr ukgh- oÙki=kr ckreh

fyfg.;kph fof’k"B i)r vlrs- R;k i)rhuqlkj ckreh r;kj >kyh vkgs dh ukgh gs ikg.ks] ckrehl fdaok

etdwjkl ’kh"kZd ns.ks egÙokps dke milaikndkps vlrs- etdwjkps iquysZ[ku dsY;kuarj R;kl vFkZiw.kZ] leiZd

ers |koh ykxrkr- R;k etdwjkps lkj fdaok xkHkk izdV dj.kkjs rlsp okpdkps y{k os/kwu ?ks.kkjh ’kCn;kstuk

djkoh ykxrs- ’kh"kZdkr dehrdeh ’kCnkr tkLrhr tkLr vk’k; ykxrks- fdrh v{kjkauk fdrh tkxk ykxrs gs

mÙke laikndkl ekfgrh vlrs- fyfgysY;k etdwjkyk NkiY;kuarj fdrh tkxk ykxsy] fdrh vksGhapk etdwj

gksbZy ;kpk vankt milaiknd Bjorks- laikndh; dk;Z gs ckSf)d vkf.k lkaf?kd vlrs-

3- milaiknd gk oÙknkyukpk d.kk vlrks- dkj.k laikndkP;k dk;kZr enr dj.kkÚ;kae/;s milaikndkps dk;Z

egÙokps vlrs- fofo/k lk/kukaP;k}kjs ckrE;kapk vks?k pkyw vlrks- R;k lokZaoj laikndh; laLdkj dj.;kps dke

milaikndkapk oxZ djhr vlrks- oÙki=kps Lor%ps okrkZgj useysys vlrkr- rs fofo/k ekxkZauh ckrE;k ikBfor

vlrkr- ljdkjh dk;kZy;s] fo/kkulHkk] laln] ea=heMGkaP;k cSBdk] ea=ky;] iapk;r o ftYgkifj"kn dk;kZy;]

egkikfydk o uxjikfydk] fofo/k i{kkaph dk;kZy;s] nok[kkus] iksyhl Bk.ks] U;k;ky;s] ekdsZV;kMZ o cktkjisBk]

lkoZtfud lHkkxgs] f’k{k.klaLFkk] lkaL—frd dsansz] ØhMk dsansz bR;knh laLFkk vkf.k fofo/k {ks=krhy izeq[k izfl)

O;Drh ;kaP;kdMwu ckrE;k o oÙki=kr Nki.;klkBh ekfgrh feGr vlrs- R;kpcjkscj yksdkauk dk; okVrs]

yksdkaP;k ppsZps fo"k; dk; vkgsr] gokeku v’kk vusd fo"k;kaph ekfgrh feGowu rh oÙki=krwu |koh ykxrs-

R;klkBh ltZu’khy milaiknd vkiY;k izfrfu/khauk o okrkZgjkauk ekxZn’kZd lwpuk djr vlrks- oÙki=kpk

okpd] oÙki= o oÙki=kpk okrkZgj ;k lokZackcrph tckcnkjh milaikndkph vlrs-

4- milaikndkP;k vaxh iq<hy xq.kkaph vko’;drk vlrs& dkekph gkSl] fudksi n"Vhdksu] oLrqfu"B n"Vhdksu]

O;kid n"Vhdksu] dYiuk’kDrh] fu.k Z;{kerk] pViVhri.kk] oÙki=kP;k rkaf=d Hkkxkph vpwd ekfgrh

milaikndkyk vlkoh ykxrs-

5- miklaikndktoG laikndh; dkS’kY; vlkoss ykxrs- milaikndkyk ckreh vf/kd ’kq) fyfgrk vkyh ikfgts-

Eg.kts O;kdj.kkrhy lxOO;k [kkpk[kkspk R;kyk ekfgrh vl.;kph xjt vlrs- R;kps okpu pkSQsj vlys

ikfgts- rlsp l|%fLFkrhph tk.kho vlyh ikfgts- ;k[ksjht R;kyk okpdkapk dy usedk d’kkdMs vkgs ;kph

tk.kho vlyh ikfgts- okpdkP;k eukoj gks.kkÚ;k ifj.kkekaph tk.k R;kyk vlyh ikfgts- oÙki= curs dls]

;kP;k rkaf=d Hkkxkph vpwd ekfgrh vl.ks vko’;d vlrs- dks.krh ckreh fdrir vpwd vkgs] U;kî; vkgs]

ifjiw.kZ vkgs] oÙkewY;kyk /k:u vkgs gs milaikndkyk igkos ykxrs- ckrehryk iljVi.kk deh d:u ckreh

otunkj d’kh gksbZy ;kdMs lw{e y{k |kos ykxrs- ,danjhr milaiknd gk fopkjkauh rYy[k] dkekr pks[k]

dq’kkxz cqf)eÙkspk] ckrE;kapk vUo;kFkZ ykow ’kd.kkjk vlrks Eg.kwup milaiknd gk oÙknkyukpk d.kk vlrks

vls EgVys tkrs-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

Lok/;k;

1- laiknu gh ,d dyk vkgs ;k fo/kkukpk ijke’kZ ?;k-

2- laiknukr Hkk"ksryk lk sisi.kk dk vko’;d vkgs rs lkaxk\

3- laikndkph Hkwfedk L"V djk-

&&&&&&&&&

izdj.k 4

ckrehys[ku

4-0 mfí"Vs

4-1 izkLrkfod

4-2 ckrehnkjkps egÙo 4-2-1 ckrehnkjkP;k vaxps xq.k

4-3 Ckkreh Eg.kts dk;\

4-4 Ckkreh d’kh o dksBs feGrs\

4-5 Ckkrehps fo"k; 4-6 Ckkrehph jpuk 4-7 ckrehph Hkk"kk

4-8 lekjksi


4-0 mfí"Vs

ckreh gs oÙki=kps vk/kkjHkwr vax vlrs- oÙkkf’kok; o`Ùki= vlw ’kdr ukgh- oÙkfo|sP;k vH;klkr ckrehys[ku ;k

?kVdkpk vki.k fopkj dj.kkj vkgksr- ckrE;k feGfo.ks gh vR;ar dkS’kY;kph ckc vlrs- ckreh n’kfn’kkar dksBsgh vlw

’kdrs- ckrehjknkyk ckreh d’kh o dksBwu feGok;ph] ;klkBh vko’;d vl.kkjh dkS’kY;s letwu ?ks.ks vko’;d vkgs -

ckrehys[ku ;k ?kVdkpk vH;kl dsY;kuarj vkiY;kyk &

Û ckrehnkj dlk vlkok ;kps fud"k Bjfork ;srhy-

Û ckreh dksBs o d’kh feGrs ;kps vkdyu gksbZy-

Û ckreh Eg.kts dk;\] rh feGfo.;kph dyk y{kkr ;sbZy-

Û ckrehP;k jpusps fo’ks"k y{kkr ;srhy-

Û ckrehP;k Hkk"ksph oSf’k"V;s dk s.krh ;kph ekfgrh gksbZy-

4-1 izkLrkfod

fo’okr cjsp dkgh ?kMr vlrs vkf.k rs vkiY;kyk letkos vls izR;sdkl okVrs- ekfgrh feGfo.ks gk izR;sdkpk

gDd vkgs- oÙki=kP;k ek/;ekrwu vkiY;kyk ekfgrh feGrs Eg.kwu ;k ek/;ekps varjax let.ks ;k fo"k;kP;k vH;klklkBh

vko’;d vkgs- orZeku fdaok o`Ùk ;kpkp vFkZ ckreh vlY;kus orZekui=kr ckrehyk LokHkkfodi.ks vR;ar egÙokps

LFkku vlrs- ckreh Eg.kts dk; gs letwu ?ks.;kiwohZ o`Ùki=klkBh ckrE;k vk.k.kkÚ;k ckrehnkjkps o`Ùki= txrkrhy LFkku

dk;\ R;kps egÙo dk;\ ckrehnkjkP;k vaxh vko’;d vl.kkÚ;k xq.kkapk fopkj dj.ks vifjgk;Z Bjrs- ckrehnkj ckreh

dksBs o d’kh feGrs gs tk.krks- ckrehyk dks.krkgh fo"k; oT;Z vlr ukgh- vusdfo/k fo"k;kaps o`Ùki=kr Lokxr gksrs- gsp

fo"k; orZekui=kyk vkf.k Ik;kZ;kus okpdkyk le) djrkr- T;k fo"k;kr okpdkauk LokjL; vlrs R;krp orZekui=kaukgh

vlrs- ckrehyk Lor%ph [kkl Hkk"kk o jpukoSf’k"V;s vlrkr- ckrehph fofo/krk vkf.k egÙo vki.k ák ?kVdkr

letkowu ?ks.kkj vkgksr-

4-2 ckrehnkjkps egÙo

ckrE;k vk.k.kkjk] ckrE;k feGfo.kkjk] ckrE;k ’kks/k.kkjk vkf.k ckrE;k fygwu oÙki=kadMs ok vU; ek/;ekadMs

ns.kkjk rks ckrehnkj- ;kykp okrkZgj vlsgh Eg.krkr- ckrehnkj gk o`Ùki=kaP;k la?kke/khy lokZr egÙokpk ?kVd vlrks-

oÙki=kapk d.kk Eg.kts ckreh- izk.k Eg.kts ckreh- ;k n"Vhrwu ckrehnkjkps egÙo y{kkr ?ksrk ;srs- oÙki=kauk ykx.kkjh

eq[; lkexzh rks xksGk djhr vlrks- oÙki=kr brj iq"dGt.k dkes djhr vlrkr- rFkkfi] ckreh izFke vk.krks fdaok

R;kis{kkgh izFke ikgrks ok ,sdrks rks ckrehnkj- ;sFks R;kph dk;Z{kerk egÙokph Bjrs- ckrehnkj Eg.kts o`Ùki=kaps dku vkf.k

MksGs! Rks o`Ùki=klkBh ,sdr vlrks] rks oÙki=klkBh izR;{k ?kVuk ikgrks] ok rh ikg.;klkBh ?kVukLFkGh tkrks- fdR;sdnk

,[kknh okrkZ fdrh egÙokph] ;kps ewY;ekiugh rks djrks- ;k vFkkZus ckrehnkj Eg.kts o`Ùki=kps dku] ukd vkf.k MksGs

vlrkr- FkksMD;kr okrkZgj Eg.kts oÙki=kph nksu ekSY;oku Kkusafnz;sp gksr- rks oÙki=kyk lrr okpdkaP;k utjsiq<s Bsow

’kdrks- oÙki=kyk okpdfiz; cuow ’kdrks- okpdkyk f[kGowu Bsow ’kdrks- uouohu okpd feGowu nsÅ ’kdrks- Eg.ktsp

oÙki=kpk [ki ok<ow ’kdrks- vkiY;k oÙki=kyk mR—"V o`Ùki= gk ntkZ izkIr d:u nsÅ ’kdrks- ckrehnkj vkiY;k

fy[kkukus o`Ùki= ltow] uVow o fpÙkkd"kZd cuow ’kdrks- R;keqGsp vkikiY;k {ks=kr xktysY;k ckrehnkjkps uko

okpdkaP;k dk;e Lej.kkr jkgw ’kdrs- okrkZfo’ys"k.k] ys[k] LraHkys[k] vxzys[k v’kk lkÚ;kaukp rks ewG ^dPpk eky*

Eg.kts ckrE;k iqjor vlrks- oÙki=kae/;s ,d izeq[k foHkkx fdaok nkyu Eg.kts oÙknkyu vlrs- R;kyk oÙkfoHkkx]

oÙkd{kk vlsgh Eg.krkr-

ckrehnkj lektkP;k fofo/k Fkjkar jkst okojr vlrks- R;keqGs lektkr loZ= R;kph ekfgrh vlrs- lektkP;k

fofo/k Fkjkar okoj.;keqGs R;kyk lekteugh dGw ’kdrs- ckrehnkj gk ôÙki=* fyfgr vlrks- izR;sd jdkU;kr ;s.kkjk

etdwj gk ewyr% ckreh’khp lacaf/kr vlrks- ckrehnkjkP;k ys[k.khrwu jdkus r;kj gksr vlrkr-R;kyk ekxZn’kZu

dj.;klkBh laikndh; foHkkxkrhy oÙklaikndkaiklwu eq[; laikndki;Zarps lkjsp dk;Zjr vlrkr-

4-2-1 ckrehnkjkP;k vaxps xq.k

ckrehnkj gk oÙki=kaP;k la?kke/khy lokZr egÙokpk ?kVd vlrks- R;keqGs R;kyk vR;ar tckcnkjhus vkiys dke

djkos ykxrs- vyhdMs ckrehnkj f}inoh/kj vlY;kps vk<Grkr- ijarq ckrehnkj gks.;klkBh ’kS{kf.kd xq.koÙkk iqjs’kh Bjr

ukgh- oÙki=fo|srhy f’k{k.kkeqGs R;kyk o`Ùki=kafo"k;hph vkf.k vkiY;k izR;{k dkekfo"k;hph foiqy ekfgrh feGrs-

O;kolk;fd Kkugh Hkjiwj feGrs- ek= mR—"V ckrehnkj gks.;klkBh vk.k[kh dkgh gos vlrs-

vkiY;kdMs o`Ùki=kr ,[kk|k {ks=kr dke dj.;klkBh [kkl ckrehnkj use.ks gs Qkjp ekstD;k oÙki=kr vkgs-

R;keqGs ,dkp ckrehnkjkyk fofo/k izdkjP;k ok fofo/k {ks=karhy ckrE;k vk.kkO;k ykxrkr- fof’k"V {ks=kiqjrs&

lHkk&laesyus] xqUgsxkjh] U;k;ky;s] ØhMk bR;knh ikgwu pkyr ukgh- ckrehnkj gk v"ViSyw vlkok ykxrks- fofo/k {ks=kar

;ksX; R;k {kersus dke dj.kkjk vlkok ykxrks- R;kyk fofo/k fo"k;kaps vko’;d rs Kku vl.ks xjtsps vlrs- izR;{k

ckreh vk.k.;klkBh tkrkuk vko’;d rh iwoZr;kjh djkoh ykxrs- R;keqGs ckreh vf/kd vFkZiw.kZ vkf.k ckrehps ys[ku

eqíslwn gksrs- fdacgquk dks.kR;kgh izdkjph ckreh gkrkG.;kph dqor R;kP;k fBdk.kh vlyh ikfgts- R;klkBh ckreh ’kks/kwu

dk<.;kph lo;] d"Vkph r;kjh] cgqJqrrk vkf.k vkdyu’kDrh R;kP;k vaxh vlyh ikfgts-

ckrE;k ,dkp izdkjP;k vlr ukghr- R;k feGfo.;kph ,d Bjkfod i)rgh vlr ukgh- R;keqGs ;ksX; izdkjs

iz’ukaekxwu iz’u fopkj.ks vkf.k T;k fo"k;h ekfgrh feGoko;kph vkgs] R;krhy egÙokps nqos xksGk djhr jkg.;kph lo;

ckrehnkjkyk vlyh ikfgts- rlsp R;kP;kdMs lko/kkurk vlyh ikfgts- ckrE;k dksBsgh vlw ’kdrkr- R;k dks.kR;kgh

izdkjs letw ’kdrkr- ;klkBh lko/kkursus o n{krsus dke djkos ykxrs- [kkl ckrE;k feGfo.;klkBh gkrh ;s.kkÚ;k izR;sd

/kkX;kpk ikBiqjkok djkok ykxrks- ,[kknh ckreh fdaok ?kVuk T;k fBdk.kh ?kMysyh vlrs R;k fBdk.kh tk.ks vfr’k;

xjtsps vlrs- vkGl] nqyZ{k] VkGkVkG vFkok daVkGk d:u pkyr ukgh- ,sdho ekfgrhpk] nqlÚ;kdMwu feGfoysY;k

ekfgrhpk vFkok v/;kZ dPP;k ekfgrhpk mi;ksx gksr ukgh- nwjfp=ok.khlkj[;k lfp= ckreh nk[kfo.kkÚ;k Li/kZdkais{kk iq<s

tk.;klkBh vko’;d rh /kMiM] [kVkVksi vkf.k vkVkfiVk dj.ks vko’;d vlrs-

,[kknh ckreh feGfo.;klkBh tk.;kiwohZ ;’kLoh ckrehnkj iwoZr;kjh djr vlrks- dkj.k ckreh feGforkuk rh

fcupwd vkf.k ckjdkO;kus feGfo.ks egÙokps vlrs- R;kpizek.ks brj Li/kZd ckrehnkjkaP;koj ekr dj.ks] R;kaP;k iq<s tkÅu

vk?kkMh ekj.ks gs izR;sd izlaxkrwu vkf.k ckreh feGfo.;kP;k iz;Rukrwu ckrehnkj f’kdr vlrks- uouos f’kd.;kph

vkf.k vkRelkr dj.;kph ckrehnkjkph r;kjh vl.ks xjtsps vlrs - v’kh r;kjh vl.ks Eg.kts ckrehnkj lrr ltx

vl.ks- R;keqGs R;kyk brjkais{kk iq<s tk.;kl mi;ksx gksrks- R;kP;k Lor%P;k ckrE;kr uO;k f’k{k.kkus fuR; Hkj iMrs- o

R;kps o`Ùki= vf/kdkf/kd mPp ntkZizr tkÅ ’kdrs-

Ckkrehnkjkyk bfrgkl&Hkwxksy ekfgrh vlkok- ;kpk vFkZ vlk dh dks.kR;kgh ?kVusph ik’oZHkweh ckrehnkjkyk

ftrdh vf/kd ekfgrh vlsy frrdk ckrehr usedsi.kk ;srks- R;kpizek.ks T;k ifjljkrhy ?kVuk] izlax ok ckreh vlsy

R;k ifjljkph HkkSxksfyd ekfgrhgh ckrehnkjyk vlyh ikfgts- mnk- ,[kk|k Hkkxkr Hkwdai >kY;kl] rks Hkkx] R;kps useds

LFkku] toGps izeq[k xko] frdMs tk.kkjs jLrs bR;knhaph ekfgrh vlyh ikfgts-vf/kdkf/kd ekfgrhpk mi;ksx ckreh

fyfgrkuk gksrks- lanHkZ xksGk dj.ks] udk’ks ikg.ks vkf.k R;krhy ekfgrhpk ckrehr izR;{k okij dj.ks gh lo; ckrehnkjkus

Lor%yk tMowu ?ksryh ifgts-

Ckkrehnkjkyk vkiY;k {ks=kr izkfo.; feGfo.;klkBh egÙokdka{ksph] ftíhph vfk.k fu/kkZjkph xjt vlrs- vki.k

feGfoysyh ckreh fygwu vkiY;k o`Ùki=kyk fnyh dh vkiys dke iw.kZ >kys vls ckrehnkjkus ekurk dkek u;s- vki.k

th dkgh ckreh fnyh rh brjkauh d’kh fnyh] dks.kR;k i)rhus fyfgyh] dks.kR;k eq|kyk vf/kd mBko ok egÙo fnys]

dks.krk n"Vhdksu ?ksryk] R;kr dks.krk ri’khy] dks.krk eqík vkf.k dks.krk Hkkx vkiY;kis{kk osxGk gksrk gs loZ R;kus

brjkaP;k ckrE;k okpwu ok ikgwu Bjoys ikfgts- vki.k dqBs ikYgkG ykoyk- brjkauh rsp dls usedsi.kkus ekaMys ;kpkgh

fopkj dsyk ikfgts- R;kaph Hkk"kk vkf.k vkiyh Hkk"kk ;kaph rqyukgh dsyh ikfgts- ;krwup ckrehnkjkph lrr izxrh gksr

vlrs- Eg.ktsp ckrehnkjkus lrr n{krk ckGxyh ikfgts-

Ckrehnkjkyk yksdkar felGk;ph lo; vlyh ikfgts- R;kpizek.ks yksdkauk R;kaus cksyrs dsys ikfgts- ,[kknk uok

fo"k;] ?kVuk fdaok eqík letkowu ?ks.;kph r;kjh Bsoyh ikfgts- brjkadMwu letkowu ?ks.;klkBh vueku ckGxrk dkek

u;s- vkiys vKku ok pqdk okpdkaiq<s tk.;kis{kk fopkjiql d:u] fcupwd ekfgrh okpdkauk ns.ks d/khgh pkaxys-

ckrehnkjkyk vk.k[kh ,dk egÙokP;k xks"VhdMs y{k |kos ykxrs rs Eg.kts o`Ùki=krhy miyC/k tkxk] vkiY;kdMhy

ckrehps rqyukRed egÙo vkf.k osGsps Hkku- o`Ùki=krhy ,dw.k tkxsrp vkiyh ckreh lekfo"V gks.kkj vkgs- R;kizek.ks

ckreh fdrhgh egÙokph vlks ?kM;kOO;kP;k dkV;kadMs y{k Bsohr ckrehnkjkyk vkiys dke iqjs djkos ykxrs- ckreh

NikbZyk m’khj d:u pkyr ukgh-

Yks[kukph vkoM] okpukph vkoM] d"Vkph r;kjh] lrr lq/kkj.;kph /kMiM bR;knh xq.k ckrehnkjkP;k izxrhyk

dkj.khHkwr Bjrkr- R;kizek.ks cnyR;k ra=Kkuk’kh lejlrkgh vko’;d vlrs- oÙki=kaP;k txrkr ra=Kkukus Økarh dsyh

vkgs- uO;k ra=Kkuk’kh ckrehnkjkus lrr laidZ Bsokok ykx.kkj vkgs- uouos f’kd.;kph r;kjh Eg.kts ra=Kkugh vkRelkr

dj.;kph r;kjh gks;- tqU;kyk fpdVwu jgko;kps ukgh] ijarq uSfrdrk] okLrork] fo’okluh;rk vkf.k lpksVh ;kaph dklgh

lksMrk dkek u;s-

4-1 o 4-2 vkiyh izxrh riklk-


1- ckrehnkj dks.kkyk Eg.krkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- ckrehnkjkyk oÙki=kps ^dku* o ^MksGs* dk Eg.krkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- ckrE;k Eg.kts oÙki=kapk ^dPpk eky* dlk Bjrks\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- ckrehnkj oÙki= fyfgrks Eg.kts dk;\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- ckrehnkj v"ViSyw vlkok vls dk EgVys vkgs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

6- ckrehnkjkyk ckreh vk.k.;klkBh dks.krh iwoZr;kjh djkoh ykxrs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

7- ckrehnkjkyk bfrgkl&Hkwxksy ;kfo"k;kaph ekfgrh dk vlkoh ykxrs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

8- ckrehnkjkus lrr dks.krh n{krk ckGxyh ikfgts\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4-3 ckreh Eg.kts dk;\

Ckkrehph vusdkauh O;k[;k dsyh vkgs- ijarq loZlekos’kd fdaok ifjiw.kZ O;k[;k djrk ;sr ukgh- orZekui=kr

fnY;k tkrkr fdaok vkdk’kok.kh] nwjn’kZuoj fnY;k tkrkr R;k ckrE;k vlsgh Eg.krk ;s.kkj ukgh] dkj.k vusd ckrE;k

orZekui=kai;Zr iksgksprp ukghr vkf.k fo’ks"k ckrehewY; ulysyh ?kVukgh orZekui=kr ckreh Eg.kwu izdVysyh vlw

’kdrs- vls vlys rjh ckreh Eg.kts dk; ;kpk ’kks/k vkiY;kyk ?ksrk ;srks- rks ;sFks vkiY;kyk ?;ko;kpk vkgs- ckreh

d’kkyk Eg.krkr] ;k iz’ukoj dsysY;k O;k[;k iq<hyizek.ks&

Û ckreh Eg.kts m?kM dsysyh xqIr xks"V-

Û ckreh Eg.kts dky ekghr ulysyh xks"V-

Û vf/kdkr vf/kd okpdkauk R;kaP;k O;fDrxr ok lkekftd] vkfFkZd] jktdh; bR;knh laca/kkar EkgÙokph o LokjL;

okVsy v’kh osGhp fnysyh ekfgrh-

Û iwoZ] if’pe] nf{k.k] mÙkj ¼N.E.W.S.½ ;k pkjgh fn’kkaP;k d{ksr ?kM.kkjh egÙoiw.kZ ?kVuk- vkrk varjkGkrhy

?kMkeksMhrgh ckreh vlrs-

Û ?kVuk ?kMY;kuarj rh yksdkaP;k n"Vhus egÙokph vlY;kl frps fu%i{kikrh o dkVsdksj fuosnu Eg.kts ckreh gks;-

Û vusd yksdkauk LokjL; okVsy v’kh uqdR;kp ?kMysY;k ?kVusph oLrqfu"B ekfgrh-

Û nMiwu Vkdkoh’kh okVrs rh ckreh- dkght.kkauk vkiY;kcíy okbZV Nkiwu ;sÅ u;s] vls okVrs- vkiys pqdhps

fp=.k dj.kkjh gh ckreh nMiwu Vkdk;yk goh vls R;kauk okV.ks LokHkkfod vkgs-

Û th nMiwu Vkdyh tkÅ u;s] vls okVk;yk Hkkx ikMrs] rh ckreh- vFkkZrp nqlÚ;kP;k fojks/kkr vlY;kus R;kP;k

laca/khph gh ckreh vkyhp ikfgts vls okVrs-

Û v’kh ,[kknh ?kVuk T;kfo"k;h tk.kwu ?;k;ph mRlqdrk vlrs-

Û ,[kk|kus O;Dr dsysys uos fopkjlq)k ckreh gksbZy-

Û lkekU; ek.klkaP;k vk’kkvkdka{kk Qqyo.kkjh-

Û oÙki=s Nkirkr rh-

;kf’kok; brjgh dkgh O;k[;k dsysY;k fnlrkr- ?kkrikr] vi?kkr] [kwu] ekjkekÚ;k] ckWEcLQksV] xqUgsxkjh] naxs]

xksGhckj] fgalkpkj ;kaP;k lanHkkZr fnyh tk.kkjh rh ckreh- lkekU; ek.klkP;k jkg.khekukfo"k;h ekfgrh ns.kkjh rh ckreh-

lkekU;kafo"k;h] lkekU;kauk T;kr jl okVsy] rh ckreh- T;kr ukohU; vkgs rh ckreh- L=h&iq#"k laca/k] iSlk ;k

lanHkkZrY;k R;k ckrE;k] v’kk O;k[;k dsY;k vkgsr- ckreh Eg.kts thoukrY;k ?kVukafo"k;h dkghgh fdaok loZ dkgh- ;k

O;k[;kao:u vkiY;kyk ckreh Eg.kts dk; ;kph dYiuk ;sbZy-

Ckkrehyk ca/ku ulrs- ijns’kkrhy ckrE;kiklwu vkiY;k iyhdMP;k ?kjkai;Zar loZ dkgh ckrehr ;srs- ckreh gh

ckreh vlrs vkf.k rh ,dkposGh loZ okpdkauk vkoMsy] v’kh vlsyp vls ukgh- cjsp okpd laiw.kZ o`Ùki= ckjdkbZus

okprkrp vls ukgh- dkghauk R;krhy Bjkohd rso<kp ckrE;kapk Hkkx vkoMrks- i.k Eg.kwu rso<;kp ckrE;kalkBh o`Ùki=

Nkiys tkr ukgh- OkÙki=kyk loZ rÚgsP;k ckrE;k ykxrkr- R;kyk oT;Z vlk dks.krkrp fo"k; vlr ukgh- loZlk/kkj.k

okpdkyk HkkuxMh] [kwu] xqUgsxkjh ;k iyhdMs tkÅu Qkj xaHkhj fo"k;kP;k ckrE;k vkoMrkrp] vls ukgh- i.k v’kk

ckrE;k lksI;k d:u letsy v’kk Hkk"ksr lkafxrY;k rj R;k R;kP;kdMwu okpY;k tkrkr- oÙki=kyk ifgY;k ikukoj

?ks.;kP;k ik=rsph okV.kkjh ckrehgh okpdkaph ifgY;k ilarhph ckreh vlsyp vls ukgh- R;kyk vkoMrs rh ckreh- ex

rh dks.kR;kgh ikukoj vlyh rjh rh R;kP;kdMwu okpyh tkrs-

dkgh rjh osxGs] vuisf{kr ?kMys dh R;kph ckreh gksrs- T;k dkGkr nksUgh [kka|kaoj inj ?ksÅu fp=iVkr

okojk;ph uV;kauk lo;] R;kp dkGkr vkpk;Z v«;kaP;k ^czãpkjh* fp=iVkrY;k feuk{khP;k fcfduhrY;k n’kZukus oknGs

fuekZ.k dsyh- R;k dkGkrhy rh ckreh vkt eqGhp ckreh Bjr ukgh- isVªksyph mPpkadh njok<] ,[kk|k izfl) uVhps

yXu] jkT; deZpkÚ;kauk cksuliksVh ,d efgU;kpk ixkj] uVuV;kaP;k HkkuxMh v’kk xks"Vh loZlkekU; thoukr vuqHkok;yk

feGr ukghr] ijarq R;k okpk;yk vkoMrkr- ckreh tso<h toGph] rso<h rh ckreh egÙokph Bjrs- vewd vewd

eq[;ea=h >kys gh ckreh egkjk"Vªkr eksBh ckreh vkgs- i.k vklkekrhy orZekui=kr rh Qkj eksB;k Lo:ikr ;s.kkj ukgh

vkf.k yaMue/khy orZekui= nksu vksGhargh Nki.kkj ukgh- rlsp xkoP;k ljiapkph fuoM gh eqacbZgwu izfl) gks.kkÚ;k

izknsf’kd orZekui=klkBh Qkj egÙokph ckreh Bj.kkj ukgh- ckrehP;k O;k[;srhy LokjL; gk ’kCn Eg.kwup egÙokpk vkgs-

egkjk"Vªkps eq[;ea=h dks.k >kys ;kr yaMue/khy okpdkauk LokjL; vl.kkj ukgh- Eg.kwu rh rsFks ckreh gks.kkj ukgh- ?kVuk

dksBs ?kMyh ;kyk R;keqGs egÙo feGrs- lkfu/;kr ?kMysY;k ?kVusyk ckreh Eg.kwu vf/kd egÙo vlrs- ek.klkP;k eR;wr

ckreh vkgs] i.k jkst ’ksdMks ek.kls uSlfxZdfjR;k ejrkr R;kP;k ckrE;k ;sr ukghr- ,[kknh izfl) O;Drh ej.k ikors

rsOgk R;kph ckreh gksrs- dkgh O;DrhaP;k eR;wph ckreh txHkjkrhy orZekui=s Nkirkr- mnk- HkkjrkP;k rRdkyhu iraiz/kku

bafnjk xka/kh ;kaP;k gR;sph ckreh NksV;keksB;k loZ orZekui=kauh fnyh- dkj.k lkÚ;k txkr bafnjk xka/kh ekfgr gksR;k-

R;keqGs R;kaP;k fu/kukph ckreh loZ= izfl) >kyh-

dkgh o"kkZiwohZ iq.ks ’kgjkr ?kMysys tks’kh&vH;adj gR;kdkaM] eatwJh lkjMkpk [kwu] fjadw ikVhyyk tkGwu

ekjY;kph ?kVuk] lkaxyhr ?kMysys verk ns’kikaMs [kwu izdj.k] iq.;krys jkBh gR;kdkaM v’kk vusd ?kVuk] T;keqGs lekt

iw.kZ gkn:u xsyk gksrk- v’kk ?kVukapk lks{keks{k ykxsi;Zar Eg.ktsp R;krhy xqUgsxkj lkiMwu R;kauk U;k;ky;kr] vxnh

loksZPp U;k;ky;ki;Zar U;k;ky;hu izfØ;sr f’k{kk fnyh tkbZi;Zar okpdkaps R;kdMs y{k ykxwu jkgrs - xqUgsxkjhfo"k;d

ckrE;kaoj y{k dsafnzr dj.kkjh lk;anSfuds vkf.k lkIrkfgds ;kaph v/kwue/kwu pyrh gksrs ;kps dkj.kgh ;k ckrE;kauk

feG.kkjk okpdoxZ gs vkgs- L=h&iq#"k laca/kfo"k;d ckrE;k Nki.;kckcr vkiY;kdMs dkgh uSfrd ladsr vkgsr- ,joh

iksfylkr rØkj nk[ky >kY;kf’kok; v’kk izdj.kkaph okP;rk o`Ùki=karwu dsyh tkr ukgh- U;k;ky;kr tsOgk v’kh dkgh

izdj.ks lquko.khyk ;srkr] rsOgk cÚ;kp osGk U;k;k/kh’k Lor%P;k vf/kdkjkr v’kh dkgh izdj.ks lquko.khyk ;srkr] rsOgk

cÚ;kp osGk U;k;k/kh’k Lor%P;k vf/kdkjkr v’kh lquko.kh ^bu dWesjk* djk;pk fu.kZ; ?ksrkr- v’kk osGh dk; Nkik;ps

fdaok dkghp Nkik;ps ukgh] ;kfo"k;hpk fu.kZ;lq)k U;k;k/kh;kaP;k lwpusuqlkjp ?;kok ykxrks-

nksu usR;kae/khy] izfl) O;Drhae/khy] eksB;k daiU;kae/khy okn] HkkaM.ks] la?k"kZ ;kauk o`Ùki=kar ckrehps LFkku

feGrs- Hkkjr&ikfdLrku laca/k] dk’ehje/khy ng’krok|kadMwu dsyk tk.kkjk jDrikr ;kalaca/khP;k ckrE;k o`Ùki=karwu ;sr

vlrkr- ok;qiznw"k.k] /ofuiznw"k.k vkf.k tyiznw"k.k ;kalanHkkZr Ik;kZoj.kok|kadMwu mifLFkr dsys tk.kkjs iz’u vkf.k R;kaps

ljdkj’kh pky.kkjs okX;q) gsgh ckreh Lo:ikr ;srs- vkpk;Z jtuh’k] eg"khZ egs’k;ksxh] lR;lkbZckck] dkaph dkedksVh ok

iqjhps ’kadjkpk;Z] tkek ef’knhps ’kkgh beke gs vusdnk ckrE;kaps dsanzfcanw Bjys vkgsr- njo"khZ 25 fMlsacjyk txHkjkrhy

f[kz’pukalkBh OgWfVdu flVhgwu iksi ;kapk izlkfjr dsyk tk.kkjk lans’k] ’kadjkpk;kZaph fof’k"V oknxzLr eq|kafo"k;hph ers]

/keZxq:aph izopus ;kauk ckrE;kae/kwu fu;feri.ks LFkku fnys tkrs- dkj.k R;k R;k /kekZP;k okpdkaps vkiY;k /kkfeZd usR;kaP;k

erkadMs ckjdkbZus vl.kkjs y{k rqeph /keZfo"k;d O;fDrxr ers dkgh vlyh rjh ;k /kkfeZd ckchauk MksOO;kvkM djrk

;sr ukgh-

dsoG gk.kkekÚ;k] HkkuxMh ] ?kkr&vi?kkr] uSlfxZd vkiÙkh] ljdkj LFkkiu gks.ks fdaok xMxM.ks] macjkyk Qwy

;s.ks ;kaP;kp ckrE;k gksrkr vls ek= ukgh- ,[kk|k viaxkus Lor%pk O;olk; lq: d:u ;’k feGfoys fdaok lkjs xko

O;lueqDr >kys] rlsp [kMdkG tfeuhoj ’ksrhpk iz;ksx >kyk fdaok ’kgjkHkksorhP;k VsdM;k >kMs ykowu fgjO;kxkj

dj.;kr vkY;k] ;kgh ckrE;k vkgsr- fodklokrkZaph ppkZ gYyh orZekui=kP;k {ks=kr cjhp gksrs vkgs- pksjhph t’kh

ckreh gksrs r’kh ,[kk|kus cle/;s lkiMysys iSls izkekf.kdi.ks ijr dsys rj R;kphgh ckreh gksrs- pksÚ;k usgeh gksÅ

ykxY;k vkf.k izkekf.kdi.kk nqfeZG gksÅ ykxyk rj izkekf.kdi.kkP;k ckrehps ewY; vkiksvki ok<rs- Hkkook< fdaok

Hkkokrhy ?klj.k] ,[kk|kps lkgl] ekspkZ] miks"k.k] VkGscan] lai] daiuhP;k okf"kZd loZlk/kkj.k lHksr foØeh ykHkka’kkph

?kks"k.kk] ’ksvj cktkjkrhy rsth&eanh] xktysY;k [kVY;kpk fudky] egÙokP;k ijh{kkapk fudky] ijns’kh ikgq.;kaph HksV]

ea«;kpk fons’k&nkSjk] tkxfrd dhrhZP;k dykoarkapk dk;ZØe] ;k lxOO;kP;kp ckrE;k gksrkr-

ldkGh T;kph vkrqjrsus okV ikfgyh tkrs rs orZekui= vki.k nqikjuarj jíhr Vkdwu nsrks - ckrehP;k ckcrhr

rktsi.kk tso<k tkLrhr tkLr nsrk ;sbZy] rso<k rks vko’;d vlrks- ’kgjkr e/;jk=huarj >kysY;k izpkjlHksph fdaok

mf’kjk ykxysY;k vkxhph] bekjr dkslG.;kph ckreh ts orZekui= nsrs rs nqlÚ;k fno’kh ppsZpk fo"k; Bjrs- ckreh QDr

vkiY;kdMsp vl.ks gs R;k orZekui=kyk Hkw"k.kkog okVrs- orZekui=kP;k fo’oklkgZrsyk rMk tkbZy v’kk ckrE;k vlw

u;sr- oÙki=kauh vQokaP;k ckrE;k NkikO;kr] i.k vQok iljow u;sr- oÙki=kr Nkiwu ;srs rs loZ lR; vlrs ;k

HkfDrhHkkokus okpd okpr vlrks] Eg.kwu ckrehr dkYifudrsyk Fkkjk ulkok- cukoV ckreh gk rj okpdkapk fo’okl?kkr

vkgs- ckreh vkf.k lR;rk ;k nksu vfoHkkT; xks"Vh vkgsr- foi;ZLrrk ckrehr d/khgh ;sÅ u;s- ckrehph lR;klR;rk

R;kdfjrkp iMrkGwu ikfgyh tkrs-



1- ckrehP;k nksu O;k[;k fygk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- ckrehP;k O;k[;ksrhy ^LokjL;* gk ’kCn egÙokpk vkg s dls rs lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- ckrehrhy rktsi.kk dk egÙokpk Bjrkss\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- ckrehr dkYifudrsyk Fkkjk ulkok vls dk EgVys vkgs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4-4 ckreh d’kh o dksBs feGrs

IkwohZP;k dkGkr loZp o`Ùki=kaiq<s ckrE;k d’kk feGokO;kr vlk iz’u iMr vls- v’kkosGh baxzth oÙki= fdaok

LFkkfud gkS’kh f’k{kd] izk/;kid vknhaP;k lkgkî;kus ys[k fdaok Hkk"kkarfjr etdwj tek dsyk tkbZ- iksyhl vkf.k

U;k;ky;k’kh lacaf/kr eaMGh gkrk’kh /k:u ckreh feGor vlr- vkt ek= ckreh feGfo.ks gk iz’u [kwip lksik cuyk

vkgs- o`Ùki=kP;k ckrehnkjkauk R;klkBh Qkj /kMiM djkoh ykxr ukgh- myV ckrehnkjkauk cÚ;kp ckrE;k r;kj Lo:ikr

clY;k tkxh miyC/k gksrkr- ckrE;k feGfo.;klkBh R;kyk le{k fgaMkos ykxr ukgh- ckrE;k R;kP;kdMs pkyr ;srkr-

r;kj fuosnukapk o ckrE;kapk cÚ;kiSdh [ki vlysY;k o`Ùki=kaP;k dpsÚ;kaoj v{kj’k% ikÅl iMr vlrks- vls vlys rjh

pkaxY;k] ntkZ o oSf’k"V; fVdfo.;klkBh ^jsfMesM* ckrE;kais{kk uO;k] osxOO;k] [kkl ckrE;k ’kks/kwu dk<.;klkBh lrr

tkx:d o lTt jgkos ykxrs- ^vkt ckreh feG.ks Qkj vo?kM vkgs* vls eq[; ckrehnkjkP;k lgt mn~xkjkpk ifj.kke

ckrehnkjkaP;k mRlkgkoj gksrks- R;keqGs Lor% eq[; ckrehnkj gk lnSo vk’kkoknh o mRlkgh vlkok ykxrks- xkokrhy

fofo/k lkoZtfud laLFkkaph fdaok O;Drhaph R;kyk iqjsiwj ekfgrh vlsy rj ckrehP;k n"Vhus HkkdM okV.kkÚ;k ,[kk|k

fno’kh rks vkiY;k ckrehnkjkyk R;k laLFkse/khy fdaok izfrf"Br O;DrhdMs /kkMrks o rsFkwu rks ckrehnkj v{kj’k% ckreh

[kksnwu dk<rks- pk.kk{k o /kwrZ ckrehnkj ckrE;kaps [kksndke dj.;kr usgehp ;’kLoh Bjrkr- [kkl ckreh feGfo.;klkBh

ckrehnkjkyk lrr tkx:d jkgwu ckreh feGfo.;klkBh iz;Ru djkos ykxrkr- pkaxY;k] gjgqUujh o ukekafdr ckrehnkjkps

gsp xq.k egÙokps vlrkr-

pkaxY;k o`Ùki=ke/khy o`Ùklaiknd o eq[; okrkZgj izR;sd fnolkP;k vkiY;k vadkrhy ckrE;kalkBh vknY;k

fno’kh ckrE;kaps fu;kstu fuf’pr djhr vlrkr- oÙki=kadMs ;s.kkjh lHkk&laesyus] mn~?kkVus] dk;ZØekaph fuea=.ks vkf.k

r;kj fuosnukais{kk rkRdkfyd fof’k"V egÙokph leL;k] iz’u utjsleksj Bsowu R;kauk laHkkO; ckrE;kapk vkjk[kMk r;kj

djkok ykxrks vkf.k R;kijhus vkikiY;k ckrehnkjkauk ckrehP;k fo"k;kpk ekxksok ?ks.;klkBh ikBfo.;kr ;srs- ckreh

ladyukizek.ksp Nk;kfp=dkjkaukns[khy Nk;kfp=kpk fo"k; osGksosGh uewn dsyk tkrks-

oÙklaiknd vkf.k eq[; ckrehnkjkus Lor%P;k Mk;jhe/;s R;k fno’kh fuf’pr ?kM.kkÚ;k ?kVukaph o dk;ZØekaph

dVk{kkus uksan dsyh ikfgts- vusdnk ckrehnkj vkf.k milaiknd ;kaP;ke/;s ijLij laokn gksr ukgh- fdaok eq[;

ckrehnkjkyk dkekeqGs jkstP;k jkst ,[kk|k ?kVusph fdaok fo"k;kph vkBo.k d:u ns.ks ter ukgh- v’kkosGh visf{kr

?kVukaph ukasn rkjh[k o osGslg R;kaP;k Mk;jhr vl.ks mi;qDr Bjrs- egÙokP;k [kwu [kVY;kpk vafre fudky dsOgk tkghj

gks.kkj] ikVca/kkjs [kkR;krhy Hkz"Vkpkjkph fo/kkulHksr dks.kR;k fno’kh ppkZ gks.kkj vkgs] vknh fo"k;kaP;k ukssanh osGksosGh

Mk;jhr dj.ks o`Ùki=kP;k n"Vhus vko’;d vlrs- oÙki=kps laiknd fdaok izfrfu/khP;k ukokus dk;ZØekaP;k lanHkkZr vusdnk

ys[kh oÙklaiknd vkf.k eq[; ckrehnkjkus Lor%P;k Mk;jhe/;s R;k fno’kh fuf’pr ?kM.kkÚ;k ?kVukaph o dk;ZØekaph


ckrehnkjkyk dkekeqGs jkstP;k jkst ,[kk|k ?kVusph fdaok fo"k;kph vkBo.k d:u ns.ks ter ukgh- v’kkosGh visf{kr

?kVukaph ukasn rkjh[k o osGslg R;kaP;k Mk;jhr vl.ks mi;qDr Bjrs- lacaf/kr fBdk.kh le{k tk.ks fdaok R;kaP;koj jkst

fu;fer ldkG] la/;kdkG o jk=h y{k Bso.ks gk ckrehnkjkP;k fuR; dkekpk Hkkx vlrks-

ckrE;k eq[;r% tsFkwu feGokO;k ykxrkr R;ke/;s loZ ljdkjh lfeR;k] laln] fo/kkueaMG] ikfydk] iapk;r

lfeR;kaP;k cSBdhrhy dkedkt o ppkZ] ?kkrikrkP;k ?kVukaph pkSd’kh] U;k;ky;] ’ksvj cktkj] izfl) O;Drh vFkok

rkRdkfyd egÙo ikoysY;k O;DrhaP;k eqyk[krh] O;kikjh o O;kolkf;dkaP;k laLFkk] QW’ku ’kks] O;kikjh o dyk izn’kZu]

m|ksx&O;kikjh laLFkk] lkekftd laLFkkaph izfl)hlkBh tkjh dj.;kr vkysyh i=ds fdaok fuosnus] loZ {ks=karhy fuoM.kwdk

vknhapk lekos’k gksrks- vkS|ksfxd dkexkj] [kktxh {ks=krhy la?kfVr&vla?kfVr dkexkjkaP;k la?kVuk] O;kikjh o

m|ksxirhaP;k la?kVuk o laLFkk] fp=iV o ukV; {ks=krhy O;Drh o R;kaP;k izkfrfuf/kd la?kVuk] laLFkk] jktdh; i{kkaph

dk;kZy;s] lkekftd o lsokHkkoh laLFkk] dk;ZdrsZ] ljdkjh vf/kdkjh] iksyhl vf/kdkjh] efgyk laLF kk] izdk’ku O;olk;]

lkfgfR;d ?kMkeksMh bR;knh vla[; nkyukapk lekos’k gksrks-

dkgh egÙokP;k ?kVuk vpkud d/kh ?kMr ulrkr- mnk- lai] uO;k ’kS{kf.kd o"kkZyk izkjaHk >kY;kuarj yxspp

isVªksyph njok< fdaok lgk vkluh fj{kk jLR;koj /kkow ykxrkp rhu vkluh fj{kkaP;k O;olk;koj ifj.kke >kY;kps fnlrs-

nksUgh m|ksxkarhy vlarks"k izdV gksÅ ykxrksk- ;Fkkodk’k R;kps laikr :ikarj gksrs- ckrE;kapk vankt v’kk ?kVukao:u

tkx:d ckrehnkjkyk lgt ;sÅ ’kdrks- vkdk’kok.kh o nwjn’kZuojhy ckrE;kaoj ckrehnkjkauh jkstP;k jkst y{k Bsoysp

ikfgts- ppkZ o ekfgrheqGs laHkkO; ckrE;kaps fo"k; vk/khp dGw ’kdrkr- vkiY;k Lor%P;k fdaok vU; o`Ùki=kar tkghj

uksfVlk] [kjsnh&foØhP;k tkfgjkrh] fofo/k Lo:ikP;k ?kks"k.kk vknh loZ Lo:ikP;k tkfgjkrh] ?kVLQksVlq)k izfl) gksr

vlrkr- v’kk tkfgjkrhae/;sgh ckrehpk fo"k; lkiMw ’kdrks- tUe] eR;w vkf.k fookgfo"k;d tkfgjkrhgh ckrehnkjkus

njjkst utjs[kkywu ?kkykO;kr- vkiY;k Lor%P;k vkf.k brj o`Ùki=karhy okpdkaph i=slq)k ckrE;k feGfo.;kps ,d lk/ku

vlrs-

iksyhlBk.ks] vi?kkr o xqUgsxkjhP;k ckrE;k] gjoysY;k ek.klkapk ’kks/k] ?kkrd ’kL=s vFkok jlk;ukaph pksjh]

vfXu’kked nykps dsanz] jsYos o ,l-Vh- LFkkud] egkekxkZojhy okgrwd fu;a=.k vf/kdkjh] gokeku [kkrs] foekurG ;kaukgh

ckrehP;k vanktkps egÙo vkgs- vkiY;k HkksorkyP;k ?kMkeksMhr ckrehewY; Bklwu Hkjysys vlrs- ckrehnkjkyk v’kk

vuisf{kr ?kVukaph n[ky ?;koh ykxrs- vkt o`Ùki= okpdkaP;k la[;sr fnolsafnol ok< gksr vkgs- okpd dekyhpk pkSdl

vkf.k ekghrxkj cuw ykxyk vkgs- R;kph Kkukph f{kfrts izpaM #ankor vkgsr] gh fde;k vkgs txHkjkrY;k ckrehnkjkaph-



1- eq[; ckrehnkjkus visf{kr ?kVukaph uksan Mk;jhr dj.ks dk vko’;d vkgs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- visf{kr ckrE;k dksBs feGrkr rs lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- vkdk’kok.kh o nwjn’kZuojhy ckrE;koj ckrehnkjkus y{k Bsoys ikfgts dk rs lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- laHkkO; ckrE;k dksBs feGrkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4-5 ckrehps fo"k;

Ok`Ùki=karwu jkst BGdi.ks T;k okrkZ izfl) gksrkr] R;kr rkT;k] rkrMhus vkf.k T;k R;k osGh |ko;kP;k ckrE;k

vlrkr- dkgh ckrE;k FkksM;k lkodk’khus o foLrkjkus fnY;k tkrkr] FkksM;k vo/khus fnY;k tk.kkÚ;k ckrE;kgh okpdkaP;k

n"Vhus rkT;kp vlrkr- i.k R;k ckrE;k gs R;k R;k o`Ùki=kps [kkl fo"k; vlrkr- ckrehps fo"k; >ikV;kus cnyr

vlY;keqGs ckrehph {ks=sgh cnyr xsysyh fnlrkr- ckrehnkjkauk loZlk/kkj.k dks.kR;k ckrE;k feGokO;k ykxrkr] R;k

d’kk izdkjs feGfoY;k tkrkr] ckrE;k feGfo.;kph uO;kus fodflr gks.kkjh {ks=s dks.krh ;k ckchapk fopkj ;sFks dj.;kr

vkyk vkgs-

Û jktdh; okrkZ

Hkkjrh; o`Ùki=kar lkekU;i.ks jktdh; okrkZauk izk/kkU; fnys tkrs- thoukoj ifj.kke ?kMfo.kkÚ;k R;k ?kVuk Eg.kwu

gh izFkk iMyh vlkoh fdaok Lokra«;iwoZ dkGkrhy jktdh; ?kMkeksMh vkf.k Lokra«;kP;k y<;kpk rks ifj.kke vlkok-

jktdh; i{kkaP;k gkypkyh] fuosnus] esGkos] lHkk ;kr okpdkauk LokjL; vlrs- T;k i{kkapk izHkko vlrks fdaok tks i{k

lÙksr vlrks] R;k nksgksafo"k;h okpdkauk tk.kwu ?ks.;kph bPNk vlrs- R;kyk /k:up fuoM.kwdk] fuoM.kqdkapk izpkj]

fuoM.kqdkarhy ;’kki;’k] lÙkk/kkjh i{k] fojks/kh i{k] R;kaP;k pGoGh] vkanksyus bR;knh afo"k;h dqrwgy vlrs- jktdh;

usR;kaph Hkk"k.ks] fuosnus] jktdh; vkjksi&izR;kjksi] [kqykls&izfr[kqykls gsgh ckrE;kaps fo"k; vlrkr-

fuoM.kqdk EgVY;k dh R;k xzkeiapk;rh] lgdkjh laLFkk] lgdkjh cWadk] rkyqdk iapk;rh] ftYgk ifj"knk]

uxjikfydk] egkikfydk] jkT; r s dsanzLrj v’kk lkÚ;kp fuoM.kqdk R;kr ;srkr- xkeiapk;rhps iapeaMG] ljiap] fofo/k

laLFkkaps inkf/kdkjh o v/;{k] fo/kkulHkk] fo/kkuifj"kn] eq[;ea«;kaph fuoM] yksdlHkk] jkT;lHkk] iariz/kku] dsanzh;

eaf=eaMG ;k lkÚ;kapk lekos’k gksrks- xzkeh.k Hkkxkr] fo’ks"kr% Ål {ks=kr lgdkjh lk[kj dkj[kkU;kaP;k fuoM.kwdk xktrkr-

R;krhy izpkj vkf.k R;klkBh [kpZ gks.kkjk iSlk] izR;{k ernku] erekst.kh gsgh okrkZfo"k; vkgsr- jktdkj.kkyk /k:u

lÙkkdkj.k pkyrs] Eg.kwu gk fo"k; egÙokpk Bjrks- f’kok; vFkZdkj.k vkf.k fodklkojgh R;kpk ifj.kke gksr vlrks-

Û iksyhl okrkZ

iksyhlkaP;k d{ksr ;s.kkÚ;k loZ ckrE;kauk îksyhl okrkZ* Eg.krkr- ;kpkp ,d Hkkx Eg.kts xqUgsxkjh okrkZ gks;-

izR;sd o`Ùki=kr v’kk ckrE;kalkBh Lora= ckrehnkj vlrkr- [kwu] ekjkekÚ;k] pksÚ;k] vR;kpkj] naxyh] vi?kkr] vkxh]

vkRegR;k v’kk loZ okrkZizdkjkapk lekos’k îksyhl okrkZ*e/;s gksrks- ;kr dkgh xqUgs vlrkr rj dkgh dsoG vi?kkr

vlrkr- ;kizdkjP;k loZ ckrE;k okpY;k tkrkr- xqarkxqarhP;k fdaok osxOO;k xqUákaP;k ckrE;kauk vf/kdkf/kd okpd

feGrkr- uSfrdn"V;k ok uhfrewY;kaP;k n"Vus ,[kknh ?kVuk okbZV dh pkaxyh gk Lora= fo"k; vlyk rjh R;k ?kVusph

ckreh gksrs-

Û izeq[k O;Drh

fofo/k {ks=karhy ekU;oj O;Drh] jktdh; usrs] /kkfeZd usrs] fp=rkjs&rkjdk vls lkjsp okpdkaP;k dqrwgykps

fo"k; vlrkr- R;kaph O;k[;kus] R;kaps dk;ZØe brdsp dk; ,[kknh eksBh O;Drh dk; okprs] dk; fyfgrs] frP;k

vkoMh&fuoMh dk; gsns[khy okrkZfo"k; gksr vlrkr- ØhMk{ks=krhy foØeohj] lkrR;kus fofo/k [ksGkar ped.kkjs ØhMkiVw]

mÙke xk;d] mR—"V dykdkj] ukoykSfdd feGoysys dkj[kkunkj] izxfr’khy o la’kks/kueXu ’ksrdjh] ;kaP;kfo"k;h

okpk;yk okpdkauk vkoMr vlrs-

Û iSlk o iS’kkps O;ogkj

vkfFkZd myk<kyh] iS’kkafo"k;hP;k okrkZ] lksus&pkanh gs dk;eps okrkZfo"k; vkgsr- ’ksvj cktkjkauk R;kaP;k vkfFkZd

O;ogkjkaeqGs egÙo izkIr gksrs- cWadkafo"k;hP;k ?kVuk o R;kaph ekfgrh ckrehpk fo"k; vlrs- T;k T;k fBdk.kh iS’kkapk laca/k

;srks rh lkjh {ks=s egÙokph Bjrkr- fofo/k lkoZtfud laLFkkaph vankti=ds] jkT; o dasanzkph vankti=ds] tkxfrd cWad]

vkarjjk"Vªh; uk.ksfu/kh] xqaro.kwdhps ukuk izdkjps O;ogkj] loZlkekU; djkrhy Qsjcny] tdkrhe/khy ok<]

vk;kr&fu;kZrhojhy djkrhy cny] izkfIrdj ;k fo"k;hP;k ckrE;k okpd fuR; okprkr- fofo/k OkLrwaP;k cktkjHkkokaiklwu

rs FksV eaMbZrhy Hkkthikyk vkf.k R;krhy p<&mrkj ckrE;k cuwu ;srkr-

iS’kkP;k O;ogkjkyk vlysys egÙo Eg.kts ^dkSu cusxk djksMifr\* ;k ekfydsyk feGkysys ;’k- lkekU;Kkukph

ijh{kk gk R;krhy e;kZfnr fo"k; vkgs- izR;{kkr dks.k y{kk/kh’k] dks.k n’ky{kk/kh’k curks ;k fo"k;h izpaM dqrwgr vkgs-

dksBs izpaM dkGk iSlk feGkyk] lksU;kP;k njkr p<&mrkj >kyh] xqIr/ku feGkys bR;knh lkÚ;k ckrE;k vkoMhus o

y{kiwoZd okpY;k tkrkr-

Û vuisf{kr ?kVuk

Hkwdai] Tokykeq[kh] <xQqVh] mRikr] pØhoknGs] jktdh; myFkkikyFkh v’kk ukukfo/k vuisf{kr ?kVukauk

ckrE;kae/;s usgehp izk/kkU; feGrs- R;kr gks.kkjh thfor&foÙk gkuh] R;k fo"k;hps Hk;] lgkuqHkwrh v’kh R;kekxs fofo/k

dkj.ks vkgsr- Hkwdaikps rj iwoZ vuqeku djrkp ;sr ukgh- rks usgehp vuisf{kr Hkkx vlrks- vpkud ykx.kkÚ;k izpaM

vkxh] fotk iMwu gks.kkjh gkuh] lglk u gks.kkÚ;k i.k vuisf{kri.ks ?kM.kkÚ;k foekukaP;k Vdjh ckrE;kaps fo"k; Bjrkr-

vdkyh >kysys eksB;k O;Drhaps fu/ku] vpkudi.ks mn~HkoysY;k lkFkh] ,[kk|k izdj.kh visf{kr fu.kZ; >kyk

ukgh] usgeh fot;h gks.kkjk ØhMkiVw ,[kk|k izdj.kh ijkHkwr >kyk rj usgehP;k ØhMkokrsZiyhdMs v’kk ckrehps ewY;

vf/kd vlrs-

Û xw< vkf.k jgL;e;

gk ,d O;kid fo"k; vkgs- vpkud ,[kkns vkfFkZd yQMs fdaok foy{k.k i)rhpk Hkz"Vkpkj iq<s vkyk rj

okpdkyk vukdyuh; okVrks- rks R;kpk vf/kdkf/kd ekxksok ?ksr jkgrks- xw<] vukdyuh; o jgL;e; okrkZ ;sFks Fkkacr

ukghr- Ldk;yWc gh vesfjdsph varjkGkrhy iz;ksx’kkGk [kkyh dkslG.kkj vls o`Ùk nksu n’kdkaiwohZ izlr gksrkp] vki.kp

frps f’kdkj gks.kkj ukgh uk Eg.kwu izR;sdt.k Hk;Hkhr gksrk] rhfo"k;h tk.kw bfPNr gksrk] rh d/kh dkslGsy vkf.k usedh

dqBs ;k fo"k;h lxGsp t.kw vufHkK gksrs- izR;sdt.k rks vafre jgL;e; fu.kZ; tk.kw bfPNr gksrk-

vkdk’kkrhy vfr nwj rkjs] R;k Hkksorkyps mixzg] R;kojhy thol"Vh] —".kfoojs] rkÚ;kaps ukukfo/k lewg] uO;k

rkÚ;kpk tUe] tqU;kpk foLQksV lxGs jgL;p okVrs- Hkfo";kpk os/k] vxE; okV.kkjs la’kks/ku gkgh jgL;e; Hkkxp-

R;kpizek.ks fofo/k {ks=karhy xqarkxqarhph izdj.ks ;kr ;srkr- xw<kpk os/k] jgL;kpk ’kks/k vkf.k vukdyuh; vlysys

letkowu ?ks.;kph iwokZikj /kMiM gs ekuokps vkoMrs fo"k; vkgsr-

Û yksd #ph okrkZ

Ekkuoh HkkoHkkoukauk Li’kZ dj.kkjs fo"k; ;kr ;srkr- d/kh /kDdk clrks] d/kh foLe; okVrks- d/kh vkuan&nq%[k

gksrs] v’kk ?kVuk ;k lnjkr eksMrkr- ;k fo"k;kaP;k ckrE;k vkotwZu okpY;k tkrkr- dkgh o"kkZiwohZ ejkBokM;kr >kysY;k

fdYykjhP;k Hkh"k.k Hkwdaikrwu okpysyh ia/kjk fnolkaph ckfydk gk vlkp ,d fo"k; >kyh gksrh-

Û Lka’kks/ku] ’kks/k

fofo/k {ks=kr gks.kkjs la’kks/ku] R;kpizek.ks cktkjkr ;s.kkjh uoh ;a=s] midj.ks gs lkjs okrkZfo"k; Bjrkr- dkgh

’kks/kkaeqGs fdaok uO;k mRiknukaeqGs nSuafnu thou vf/kd lqlá gksÅ ’kdrs R;keqGs lkgftdp vls la’kks/ku] ’kks/k o uoh

mRiknus ;kfo"k;h izpaM dqrwgy vlw ’kdrs-

Û vkjksX;

vkjksX;fo"k;d okrkZ gk ,d Lora= fo"k; vkgs- R;kr fofo/k vktkj] vkjksX;fo"k;d rØkjh] R;kojhy mik;]

vkS"k/ks] ;ksxklus] dks.krh dkGth ?;ko;kph ;k lkÚ;k ckch ;srkr- vkjksX; dls jk[kkos] o)kidkG nwj dlk Bsokok

;kiklwu ukukfo/k fo"k; izR;sdkps y{k os/kwu ?ksrkr-

Û fofo/k fo"k;

ckrE;kaP;k fo"k;kauk vewd ,d v’kh e;kZnk ukgh- lkSn;Zizlk/kukaiklwu rs L=h&iq#"k laca/kkai;Zar loZ fo"k; R;kr

;srkr- R;kpizek.ks izk.khthou] ouLifrthou rs lw{e tho&thok.kw vls vla[; dqrwgykps fo"k; vkgsr- varjkG >sisiklwu

jk"Vkªjk"Vªkarhy la?k"kZ] oknfookn] >xMs] ’kkarrsps iz;Ru] ;q)lkfgR; rs izR;{k ;q)] dks.krkgh fo"k; oT;Z ukgh- eq[; Eg.kts

ckreh d’kkph gksrs gs dG.;kph {kerk o vksG[k.;kph dqor vko’;d vkgs- R;kr oSfp«;] bfrgkl la’kks/ku]

varjkGla’kks/ku rs orZekuthou ;krhy fdR;sd fo"k; vlrkr-



1- ckrE;kaps fo"k; let.;kps lk/ku dks.krs rs lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- oÙki=kae/;s jktdh; ckrE;kauk izk/kkU; vlrs dk rs lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- îksyhl okrkZ* Eg.kts dk;\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- îksyhl okrkZ* e/;s dks.kR;k fo"k;kapk lekos’k gksrks\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4-6 ckrehph jpuk

ckrehpk LoHkko Eg.kts ckehph jpuk gks;- brjkauk lkafxrY;kokpwu jkgor ukgh v’kh ckreh vki.k d’kh lkaxrks

;kps fujh{k.k dsY;kl ckreh vkiyh jpuk d’kh Bjors gs vkiY;k /;kukr ;sbZy-

letk rqEgh izokl djr vlrkuk rqeP;k xkMhiq<s thi myVwu vi?kkr >kyk- nksu ek.kls tkxhp Bkj >kyh- ?kjh

iksgkspY;koj ifjfprkauk gh ?kVuk d’kh lkaxky-----^^vewd vewd ?kkVkr thi myVyh vkf.k tkxhp nksu t.k Bkj >kys-**

T;kyk rqEgh lkaxrk vkgkr R;kyk dks.kR;k eq|kckcr dqrwgy vlsy rs vksG[kwu ifgY;kp ,dnksu vksGhar tso<;k

tkLrhr tkLr iz’ukaph mÙkjs nsrk ;srhy rso<h rqEgh |ky- Eg.ktsp ckrehrhy ckrehi.k vlysys eqís egÙokuqlkj ckrehr

ekaMys tkrhy- lokZr egÙokps eqís ifgY;k ifjPNsnkr fnys tkrhy- ;kykp ckrehpk f’kjksHkkx ¼yhM½ vls Eg.krkr-

egÙokP;k xks"Vh ifgY;k ifjPNsnkrp dk lkaxwu Vkdk;P;k ;kps dkj.k Eg.kts okpdkapk fopkj ;sFks dsyk tkrks- okpd

?kkbZr vlrks- cgqrsp okpd eFkOO;ko:u utj fQjorkr- dkgh ifgyk ifjPNsn okprkr- Qkj FkksMs yksd ’ksoVi;Zar

okprkr- Eg.kwu tkLrhr tkLr yksdkai;Zr iksgkspk;ps vlsy rj ckreh eFkOO;krp lkafxryh xsyh ikfgts- ifgY;k

ifjPNsnkrgh rh tso<h iw.kZ djrk ;sbZy rso<h dsyh ifkgts-oÙk;a=.ksph lks; gkgh ,d eqík ckrehP;k jpusoj ifj.kke

djrks- orZekui=kr e;kZfnr tkxsr tkLrhr tkLr vkf.k mf’kjkP;k ckrE;k |kO;k ykxrkr- mf’kjk vkysY;k ckrehyk tkxk

d:u nsrkuk vusdnk vk/khph ckreh ’ksoVkdMwu deh djkoh ykxrs- rh djhr vlrkuk ckrehpk egÙokpk Hkkx dkiyk

tkÅ |k;pk ulsy rj rks f’kjksHkkxkrp ns.ks lks;hps Bjrs-

vi?kkr] lHkk] lekjaHk ;k ckrE;k lkpsc) i)rhus fyfgY;k tkrkr- njosGh ri’khy cnyr tkrks- vlk lkpk

¼ckrehys[kukr ?kVuslaca/kh dks.k] dksBs] dk;] d/kh] dls o dk\ ;klaca/khP;k ,dk fdaok vf/kd iz’ukaph mÙkjs vlrkr-

gkp ckrehpk lkpk vlrks- ;k iz’ukaukp ckrehps ^d* dkj Eg.krkr-½ Bjysyk vlrks- ckreh fyfg.kkÚ;koj osGsps ca/ku

vlrs Eg.kwu ckrehpk lkpk Bjysyk vlrks- orZekui= ldkGh osGsoj okpdki;Zar iksgkspk;ps vlsy rj fufeZrhLrjkojhy

izR;sd dke osGsr gks.ks vko’;d vlrs- R;kr ckrE;kaps ys[ku] laiknugh vlrs- ckrehph osG ikGrkuk ys[kukP;k pqdk

gksÅ u;sr Eg.kwu Bjkohd lkP;krp ckrehpk ri’khy Hkjyk tkrks-

Û ckrehpk f’kjksHkkx

ckrehpk f’kjksHkkx gk ckreh’kh lacaf/kr o ckreh’kh ;ksX; vlkp vlkok ykxrks- f’kjksHkkx okpY;kuarj

ckrehpk brj Hkkx okp.;kph mRlqdrk okpdkP;k eukr fuekZ.k >kyh ikfgts- ek= milaikndkyk f’kjksHkkxkr eFkGk

lkiMyk ikfgts- f’kjksHkkx ’kD; rks ygku vlkok- ckrehph e/;orhZ dYiuk R;kr vkyh ikfgts- dks.k] dsOgk] dqBs]

dls] dk; ;k ^d*us lq: gks.kkÚ;k tkLrhr tkLr iz’ukaph mÙkjs f’kjksHkkxkrp fnyh xsyh ikfgtsr- f’kjksHkkx ys[kukps izdkj

iq<hyizek.ks lkaxrk ;srhy&

lkjka’kkRed f’kjksHkkx

;kr ckrehps lkj ikp rs lgk vksGhar lkafxrys tkrs- ^d*us lq: gks.kkÚ;k tkLrhr tkLr iz’ukaph mÙkjs fnyh

tkrkr- mnk-

uxj ¼okrkZgj½%& uxj&iq.ks jLR;kojhy f’k:juthd vkSjaxkckn&iq.ks ,f’k;kM clph

Vªd’kh Vôj gksÅu 13 t.k Bkj o 22 t.k t[keh >kys- dky jk=h 10 oktrk gk

vi?kkr >kyk- erkr 11 izoklh cle/khy vkgsr-

lk/kk f’kjksHkkx

;kr ,dp BGd v’kh ?kVuk ?ksrysyh vlrs- ,[kk|k ?kVusyk vusd inj vlys rjh R;akrhy ckrehn"V;k

egÙokph ?kVuk lk/;k f’kjksHkkxkr ?ksryh tkrs- gk f’kjksHkkx fygk;yk lksik vlrks- mnk- egkjk"Vªkr loZ= ikÅl gksr vkgs-

vusd u|kauk iwj vkys vkgsr- izk.kgkuhP;k] tuthou foLdGhr >kY;kP;k ckrE;k ;sr vkgsr- R;kr eqacbZr bekjr

dkslGwu 14 t.k Bkj >kY;kph ?kVuk vkgs- ;kpk lk/kk f’kjksHkkx vlk gksbZy&

eqacbZ] 25 twu ¼okrkZgj½%& ’kho dksGhokMk Hkkxkr vkt ldkGh ikolkeqGs ,d tquh

bekjr dkslGwu 14 t.k Bkj o 20 t.k t[keh >kys-

gh ckreh iw.kZ >kY;koj brj fBdk.kkgwu vkysY;k ikolkP;k ckrE;k fryk tksMwu ?ksrY;k tkrhy- lk/;k f’kjksHkkxklkBh

BGd ?kVuk gkrh vkY;kl dke lksis gksrs-

feJ f’kjksHkkx

;kr ,[kk|k ?kVusyk vusd inj vlrhy rj izR;sdkrhy y{kos/kh Hkkx f’kjksHkkxkr ?ksryk tkrks- mnk- ikolkP;k

ckrehpk feJ f’kjksHkkx iq<hyizek.ks gksbZy&

eqacbZ] 25 twu ¼okrkZgj½%& egkjk"Vªkr fofo/k Hkkxkar xsY;k 3 fnolkaiklwu

gksr vlysy;k larr/kkj ikolkus vkrki;Zar 16 cGh ?ksrys vkgsr- eqacbZr

bekjr dkslGwu 14 t.k Bkj >kys- dksd.kkr okfl"Bh unhP;k iqjkr nks?ks

okgwu xsys- fonHkkZrgh eksB;k izek.kkoj ikÅl gksr vkgs-

feJ f’kjksHkkx fyfgrkuk ?kVuk dksBs ?kMrs vkgs gs osxGs y{kkr vkys ikfgts- rls dsys ukgh rj ckreh MsVykbZu vlysY;k

’kgj@xkokuftd ?kMrs vkgs vlk R;kpk vFkZ ?ksryk tkrks- ,[kk|k oknxzLr iz’uko:u ns’kkP;k fofo/k jkT;kar vkanksyu

HkMdys rj jkt/kkuh Eg.kwu fnYyh MsVykbZuoj fBdfBdk.kP;k izeq[k ?kMkeksMhaph uksan ?ks.kkjk ladyukRed Lo:ikpk

f’kjksHkkx fyfgrk ;sbZy-

^d*dkjkuqlkj f’kjksHkkx

dks.k] dsOgk] dksBs] dls] dk; o dk\ ;k lgk ^d*dkjkaiSdh egÙokP;k iz’ukaph mÙkjs f’kjksHkkxkr fnyh ikfgtsr gs

vki.k ikfgys- dkgh osGk R;krY;k ,dsdk iz’ukoj Hkj nsÅugh f’kjksHkkxkps ys[ku dsys tkrs-

canqdhP;k xksGhlkj[kk f’kjksHkkx

vR;ar FkksMD;kr ijarq usedk vlk gk f’kjksHkkx vlrks- ckreh okpdkP;k >Vdu y{kkr vk.kwu ns.;klkBh gk

mi;ksxh Bjrks- mnk-

uoh fnYyh ¼izs-Vª-½ iariz/kku Jherh bafnjk xka/kh ;kaph dky ldkGh

R;kaP;k lqj{kk O;oLFksrhy nks?kk tokukauh xksOO;k ?kkywu fu?kZ.k gR;k dsyh-

,sfrgkfld ok okM~-e;hu lanHkZ vlysyk f’kjksHkkx

bfrgkldkyhu fdaok okM~-e;hu ?kVuk ok O;fDrjs[kspk nk[kyk nsÅu gk f’kjksHkkx fyfgyk tkrks- mnk-

fnYyh ¼fo’ks"k izfrfu/kh½%& xsY;k jfookjh nwjn’kZuojhy êgkHkkjr* laiY;kuarj

vkrk gk jfookj lquk tkÅ u;s Eg.kwup dh dk; dsanz ljdkje/;s uos egkHkkjr

jaxr vkgs-

iz’ukFkZd f’kjksHkkx

usgehpkp vk’k; vukSipkfjd Lo:ikr ekaMk;pk vlsy rj ;k izdkjpk f’kjksHkkx okijrkr- mnk-

ukf’kd ¼okrkZgj½%& tqU;k uk’kdkrhy jLrs 2020 lkyki;Zar rjh lq/kkjrhy dk;\

fojks/kkHkklkRed f’kjksHkkx

nksu ijLijfojks/kh okV.kkÚ;k xks"Vh f’kjksHkkxkr xqqaQY;k tkrkr- mnk-

vejkorh] 12 vkWxLV ¼okrkZgj½%& b’kkjk gksrkp iksfylkauh canqdk jks[kY;k

vkf.k {k.kk/kkZr ’kgjkrhy izeq[k jLR;kaoj ’kkarrk izLFkkfir >kyh- lqj{kk

O;oLFksph jaxhr rkyhe dky iksfylkuh ?ksryh-

f’kjksHkkxklkBh ckrehrhy vk’k; fuf’pr >kY;koj rkss rlkp Bso.;klkBh ,d dksan.k ykxrs- MsVykbZuus ckrehph

lq#okr gksrs gs vki.k ikfgyss- R;kuarj ckrehP;k f’kjksHkkxkr ns.;klkBh fuoMysyk eqík fnyk tkrks- rks nsr vlrkuk ;k

ifgY;k ifjPNsnkpk ’ksoV fof’k"V i)rhus gksrks- mnk- vorj.kkRed f’kjksHkkxkr vorj.kkuarj vls mn~xkj vewd vewd

;kauh dk<ys] vls izfriknu dsys] Xokgh fnyh] b’kkjk fnyk] fuokZGk fnyk] [kqyklk dsyk] iz’u dsyk] ákaiSdh vls dkgh

Eg.kwu f’kjksHkkx iw.kZ dsyk tkrks- ?kkr&vi?kkrkP;k ckrehrgh Hkktwu ej.k ikoyh] cqMwu ej.k ikoyh] vls EgVys tkrs-

Hkktwu] cqMwu Bkj gksr ukgh gs y{kkr ?;kos ykxrs- ^vlk b’kkjk R;kauh fnyk* vls Eg.krkuk okD;krhy b’kkjk gk vFk Z

v/kksjs[khr gksrks-

ckrehph cka/k.kh

f’kjksHkkxkuarj ckrehr ckrehewY;kps eqís ØekØekus ;srhy- lokZf/kd ckrehewY; vlysys eqís f’kjksHkkxkr vki.k

izFke ?ks.kkj- uarj lokZr deh egÙokpk eqík gk ’ksoVh ;s.kkj- vk’k;n"V;k ckrehP;k ;k jpusyk myVk f=dks.k vls

Eg.krkr- myV;k f=dks.kkph jpuk iq<hyizek.ks gksrs&

f’kjksHkkx

vR;ar egÙokpk y{kos/kh vlk Hkkx

vk.k[kh ekfgrh

iwjd ik’oZHkweh lkax.kkjh ekfgrh

deh egÙokph i.k vf/kdph ekfgrh

fdjdksG ri’khy

vR;ar deh egÙokph

ekfgrh

myV;k f=dks.kkP;k jpusizek.ks ckreh d’kh fyfgyh tkrs rs ikgw-

uxj% vi?kkrkrhy t[kehaiSdh 8 t.kkaph iz—rh fparktud vlwu R;kauk iq.;kP;k

llwu #X.kky;kr gyfo.;kr vkys vkgs- erkar 4 fL=;k] 6 iq#"k o 1 ckfydk

;kapk lekos’k vkgs- ek= R;kaph vksG[k mf’kjki;Zar iVw ’kdysyh uOgrh-

;k nqnSZoh ?kVuscíy f’k:j iksyhl o ,l-Vh-P;k xkokP;k toG vi?kkr >kY;kus dkgh

Lkw=kadMwu feGkysY;k ekfgrhuqlkj f’k:jP;k fefuVkarp iksyhl o ukxfjd ?kVukLFkGh

vyhdMs 5 fd-eh- varjkoj gk vi?kkr ?kMyk- vkys- t[kehauk vk/kh f’k:k #X.kky;kr

uxjdMs /kkU;kph iksrh ?ksÅu tk.kkjk Vªd ;k us.;kr vkys- 13 t[kehaoj rsFks mipkj

cloj vknGY;kus cl 7&8 QwV mlGwu cktwP;k lq: vkgsr- R;kar clP;k okgdkpk

[kÏ;kr tkÅu iMyh- izok’kkaP;k fdadkOO;kauh ,dp lekos’k vkgs- pkyd vi?kkrkr Bkj

dYyksG mMkyk- VªdP;k dsfcupk pqjkMk >kyk- >kyk- cle/;s 40 izoklh gksrs-

Vªd pkyd o Dyhuj nks?ksgh tkxhp Bkj

>kys vkgsr-

;k ckrehr myVk f=dks.k i)rhus R;krhy ekfgrh egÙokuqlkj mrjR;k Øekus ;sr xsyh vkgs- erkaph la[;k dGY;koj

t[kehaph la[;k egÙokph vlrs- uarj erkaph ukos] t[kehaoj dksBs mipkj pkyw vkgsr] ;kykgh egÙo vlrs- uarj ;srs

vi?kkrkps o.kZu vkf.k ’ksoVh enrdk;Z o vU; ri’khy- ikukr ,suosGh tkxk ukgh vls y{kkr vkys rj ckreh

’ksoVkdMwu deh dsyh tkbZy- letk] ’ksoVps nksu ifjPNsn ikukr Hkjys tk.ks ’kD; ukgh v’kk osGh gkrh vlysY;k

ckrehrhy egÙokpk vk’k; ifgY;k nksu ifjPNsnkar vkysyk vkgs gs ?kkbZpk vkf.k ikukP;k e;kZnspk fopkj djrk Js;Ldj

Bjrs-

Ckkrehph gh cka/k.kh T;k ?kVuk&izlax&dk;ZØekph vkgs frph ekx.kh] orZekui=kph fufeZrhizfØ;k vkf.k okpd ;k

rhu ?kVdkaoj Bjrs- vi?kkrkP;k ckrehph jpuk vki.k ikfgyh] i.k letk] clyk vi?kkr >kyk] R;kr cle/khy ,deso

izoklh ej.k ikoyk- okgd] pkyd lq[k:Ik vkgsr rj gh ?kVuk y{kos/kh ckrehP;k ’kSyhr o ekaM.khr fnyh tkbZy-

cle/khy izoklh frdhV dk<.;klkBh tkxso:u mByk vkf.k okgdkdMs ekxs ;sr vlrk ik;k[kkyph QGh fulVwu

jLR;koj iMyk o pkdk[kkyh ;sÅu ej.k ikoyk v’kh ,d ?kVuk vyhdMsp ?kMyh- ;k ?kVusph ckreh ;k :< cka/k.khis{kk

osxGh gksÅ ’kdsy- ckrehP;k varjaxkpk os/k ?ks.kkjh fo’ys"k.kkRed ckreh fdaok ’kks/k i=dkfjrsP;k /krhZoj ckreh fyfgrkuk

ys[kd dkgh osGk Lokra«; ?ksrks- v’kk LokHkkfod iz;ksxkrwu ckrehys[ku le) gksr tkrs- ’ksoVh ckreh vk/kh fyfgyh

tkrs] rh vk’k;kuqlkj osxosxOO;k jhrhus fyfgyh tkrs o R;k vk/kkjs vki.k f’kdyks rh —rh ok fl)kar] ladsr izLFkkfir

gksrkr- vk/kh —rh Bjoyh xsyh o ex R;kuqlkj ckrehys[ku dsys vls ?kMysys ukgh] gs y{kkr Bsoys ikfgts-



1- Ckkrehph jpuk Eg.kts dk;\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- Ckkrehpk f’kjksHkkx d’kkyk Eg.krkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- Ckkrehpk lkpk dk Bjysyk vlrks\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- Ckkrehpk f’kjksHkkx dlk vlkok-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- ckrehP;k f’kjksHkkxkph rhu izdkj lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

6- Ckkrehrhy ^d*dkj dks.krs rs lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

7- vk’k;n"V;k ckrehP;k jpusyk dk; Eg.krkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

8- ckrehph cka/k.kh dks.kR;k ?kVdkaoj Bjrs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4-7 ckrehph Hkk"kk

izR;sd O;olk;{ks=krhy O;ogkjkph Hkk"kk osxGsi.kkus tk.kors- orZekui= okpdka’kh laokn lk/kr vlrkuk Hkk"ksps

gs osxGsi.k lgtxR;k y{kkr ;srs- orZekui=kr vxzys[k] ys[k] LQqV] i=ys[kukph Hkk"kk lkfgfR;d <axkph] O;fDrxr

’kSyhph vk<Grs- i.k ckrehph Hkk"kk’kSyh lqlaxr] lk/kh o ljG visf{kr vlrs- Eg.kwu orZekui=kr ’kSyhiqfLrdk Bsoyh

tkrs- iariz/kku gk ’kCn okijk;pk dh egkea=h] vklkeP;k jkt/kkuhpk mPpkj xqokgkVh dh xkSgÙkh gs uDdh d:u loZ

okrkZgj] milaiknd rksp ’kCn okijrkr- izR;sd orZekui=kph Hkk"kk osxGh vlrs vkf.k R;k fof’k"V orZekui=kr ek= rh

osxosxGh ulrs] rj rhr lqlaxrh vlrs-

vi?kkrkph ckreh lkaxrkuk 2 ek.kls vi?kkrkr Bkj >kY;kps oÙk vkgs vls Eg.kr ukghr rj ^Bkj >kys* Eg.krks-

ckrehr vls letrs] dGrs] i=dkr EgVys vkgs] fudVorhZ; lw=kadMwu dGrs] vls cksyys tkrs] v’kh ekx.kh gksr vkgs]

gs vki.k usgeh okprks- usgehP;k laoknkr vkf.k ckrehP;k ek/;ekrwu gks.kkÚ;k laoknkr gk Qjd vkgs- ckrehph Hkk"kk gh

cgq/kk =;LFkklkj[kh vlrs- vls ?kMY;kps dGrs Eg.kts ?kMysys ulwgh ’kdsy vlk vFkZ fu?k.kkjh lko/k ’kCnjpuk ckrehr

dsyh tkrs- ;kr tckcnkjh >Vd.;kpk gsrw ulrks] rj ’ksoVh Kkr ekfgrhP;k vk/kkjs lacaf/kr etdwj fnyk tkr vlY;kus

gh [kcjnkjh vifjgk;Z vlrs- letrs] dGrs vls okpys rjh rh ckreh [kksVh ckreh vkgs vls okpdgh ekur ukghr-

orZekui=kauk jkst fofo/k {ks=karhy uouO;k ekfgrhyk lkeksjs tkos ykxrs- gh ekfgrh cOga’kh b axzthrwu ;sr

vlY;kus ’kD; rsFks ejkBh izfr’kCn orZekui=sp izFke ;kstr vlrkr- lqij dkWEI;qVjyk egklax.kd gk ’kCn ckrehrwu

izFke leksj vkyk- vusd laf{kIr :is orZekui=s :< djrkr- mÙkj egkjk"Vª fo|kihBklkBh m-e-fo-] jkstxkj geh ;kstusps

^;ksg;ks*] egkjk"Vª xgfuekZ.k o {ks=fodkl izkf/kdj.kkps ÊkgkMk* v’kh fdrhrjh mnkgj.ks nsrk ;srhy- Hkw[kaM gk ’kCn

orZekui=kaeqGs izfl)hyk vkyk- ,[kknk ’kCn okijkr vk.k.;kps Qkj eksBs lkeF;Z ckrehP;k Hkk"ksr vlrs-

4-8 Lkekjksi

Ckkreh Eg.kts dkghrjh uos] osxGs] vusdkauk LokjL; okVsy vls oLrqfu"B] rVLFk] ckrehP;k fof’k"V jpusr o

’kSyhus dsysys fuosnu gs vki.k ikfgys- oÙki=krhy dks.krsgh fy[kku ckrE;kaHkksorhp fQjr vlrs- R;keqGsp ckrE;k gkp

oÙki=kapk vk/kkj] d.kk] ’okl vkf.k izk.k gks;- oÙki=kyk ykx.kkjh th eq[; lkexzh Eg.kts ckreh rh feGfo.;kps dke

ckrehnkj djhr vlrks- R;kyk o`Ùki=kps ^dku* o ^MksGs* Eg.krkr- rks vkiY;k ckrE;kauh oÙki=kyk ltorks] uVorks

vkf.k ntkZ izkIr d:u nsrks- ckrehnkj gks.;klkBh dsoG ’kS{kf.kd xq.koÙkk iqjs’kh Bjr ukgh- dks.kR;kgh izdkjph ckreh

gkrkG.;kph] R;klaca/kh fyfg.;kph vkf.k eq[; Eg.kts t:j rsOgk R;klkBh iwoZr;kjh d:u rh lknj dj.;kph dqor

R;kP;k fBdk.kh vlkoh ykxrs- ekfgrhpk ikBiqjkok dj.;kph R;kph r;kjh vlyh ifkgts- uouos f’kd.;kph o vkRelkr

dj.;kph bPNk vlyh ikfgts- rlsp fy[kkukph o okpukph vkoM vlyh ikfgts-

ckrE;kaP;k O;k[;k y{kkr ?ksÅu ckreh d’kkph gksrs] rh dksBs feGrs gs ikfgys- ckrE;kaP;k uqlR;k okpukus fdaok

,sd.;kus&ikg.;kus vkiY;k Kkukr Hkj iMrs- vusd ’kCn ekghr gksrkr- ckrehP;k ys[kukus vkiY;kyk lksI;k Hkk"ksr

egÙokph ekfgrh okp.kkÚ;kpk Qkj osG u ?ksrk R;kP;ki;Zar d’kh iksgkspork ;sbZy gs vki.k ikfgys- ckrehph Lora=

ifjHkk"kk vkgs- ?kkbZxnhZr] deh tkxsr] tkLrhr tkLr ekfgrh iqjo.;kP;k n"Vhus ckrehph jpuk o Hkk"kk fodflr d’kh

>kyh gs vkiY;k y{kkr vkys-


4-1 o 4-2

1- ckrE;k vk.k.kkjk] ckrE;k feGfo.kkjk] ckrE;k ’kks/k.kkjk vkf.k ckrE;k fygwu o`Ùki=kadMs ok vU; ek/;ekadMs

ns.kkjk rks ckrehnkj- ;kykp okrkZgj vlsgh Eg.krkr-

2- ckrehnkj Eg.kts oÙki=kaps ^dku* o ^MksGs* Eg.krkr dkj.k Rkks oÙki=klkBh ,sdr vlrks] rks oÙki=klkBh izR;{k

?kVuk ikgrks] ok rh ikg.;klkBh ?kVukLFkGh tkrks- fdR;sdnk ,[kknh okrkZ fdrh egÙokph] ;kps ewY;ekiugh rks

djrks-

3- okrkZgj oÙki=kyk lrr okpdkaP;k utjsiq<s Bsow ’kdrks- oÙki=kyk okpdfiz; cuow ’kdrks- okpdkyk f[kGowu

Bsow ’kdrks- uouohu okpd feGowu nsÅ ’kdrks- Eg.ktsp oÙki=kpk [ki ok<ow ’kdrks- vkiY;k oÙki=kyk mR—

"V oÙki= gk ntkZ izkIr d:u nsÅ ’kdrks- ckrehnkj vkiY;k fy[kkukus oÙki= ltow] uVow o fpÙkkd"kZd cuow

’kdrks- R;keqGsp vkikiY;k {ks=kr xktysY;k ckrehnkjkps uko okpdkaP;k dk;e Lej.kkr jkgw ’kdrs-

okrkZfo’ys"k.k] ys[k] LraHkys[k] vxzys[k v’kk lkÚ;kaukp rks ewG ^dPpk eky* Eg.kts ckrE;k iqjor vlrks- -

4- ckrehnkj ôÙki=* fyfgrks Eg.kts izR;sd jdkU;kr ;s.kkjk etdwj gk ewyr% ckreh’khp lacaf/kr vlrks-

ckrehnkjkP;k ys[k.khrwu jdkus r;kj gksr vlrkr-

5- vkiY;kdMs o`Ùki=kr ,[kk|k {ks=kr dke dj.;klkBh [kkl ckrehnkj use.ks gs Qkjp ekstD;k oÙki=kr vkgs-

R;keqGs ,dkp ckrehnkjkyk fofo/k izdkjP;k ok fofo/k {ks=karhy ckrE;k vk.kkO;k ykxrkr- fof’k"V {ks=kiqjrs&

lHkk&laesyus] xqUgsxkjh] U;k;ky;s] ØhMk bR;knh ikgwu pkyr ukgh- ckrehnkj gk v"ViSyw vlkok ykxrks-

6- ckrehnkjkyk ckreh vk.k.;klkBh gkrh ;s.kkÚ;k izR;sd /kkX;kpk ikBiqjkok djkok ykxrks- ,[kknh ckreh fdaok

?kVuk T;k fBdk.kh ?kMysyh vlrs R;k fBdk.kh tk.ks vfr’k; xjtsps vlr s- nwjfp=ok.khlkj[;k lfp= ckreh

nk[kfo.kkÚ;k Li/kZdkais{kk iq<s tk.;klkBh vko’;d rh /kMiM] [kVkVksi vkf.k vkVkfiVk dj.ks vko’;d vlrs -

dkj.k ckreh feGforkuk rh fcupwd vkf.k ckjdkO;kus feGfo.ks egÙokps vlrs-

7- Ckkrehnkjkyk bfrgkl&Hkwxksy ekfgrh vlkok ykxrks Eg.kts dks.kR;kgh ?kVusph ik’oZHkweh ckrehnkjkyk ftrdh

vf/kd ekfgrh vlsy frrdk ckrehr usedsi.kk ;srks-

8- Ckkrehnkjkyk vkiY;k {ks=kr izkfo.; feGfo.;klkBh egÙokdka{ksph] ftíhph vfk.k fu/kkZjkph xjt vlrs- vki.k

feGfoysyh ckreh fygwu vkiY;k oÙki=kyk fnyh dh vkiys dke iw.kZ >kys vls ckrehnkjkus ekurk dkek u;s-

vki.k th dkgh ckreh fnyh rh brjkauh d’kh fnyh] dks.kR;k i)rhus fyfgyh] dks.kR;k eq|kyk vf/kd mBko ok

egÙo fnys] dks.krk n"Vhdksu ?ksryk] R;kr dks.krk ri’khy] dks.krk eqík vkf.k dks.krk Hkkx vkiY;kis{kk osxGk

gksrk gs loZ R;kus brjkaP;k ckrE;k okpwu ok ikgwu Bjoys ikfgts- vki.k dqBs ikYgkG ykoyk- brjkauh rsp dls

usedsi.kkus ekaMys ;kpkgh fopkj dsyk ikfgts- R;kaph Hkk"kk vkf.k vkiyh Hkk"kk ;kaph rqyukgh dsyh ikfgts-

;krwup ckrehnkjkph lrr izxrh gksr vlrs- Eg.ktsp ckrehnkjkus lrr n{krk ckGxyh ikfgts-

4-3

1- 1½ vf/kdkr vf/kd okpdkauk R;kaP;k O;fDrxr ok lkekftd] vkfFkZd] jktdh; bR;knh laca/kkar EkgÙokph o

LokjL; okVsy v’kh osGhp fnysyh ekfgrh-

2½ iwoZ] if’pe] nf{k.k] mÙkj ¼N.E.W.S.½ ;k pkjgh fn’kkaP;k d{ksr ?kM.kkjh egÙoiw.kZ ?kVuk- vkrk varjkGkrhy

?kMkeksMhrgh ckreh vlrs-

3½ ?kVuk ?kMY;kuarj rh yksdkaP;k n"Vhus egÙokph vlY;kl frps fu%i{kikrh o dkVsdksj fuosnu Eg.kts ckreh

gks;-

2- ckreh tso<h toGph] rso<h rh ckreh egÙokph Bjrs- ?kVuk dksBs ?kMyh ;kyk egÙo feGrs- lkfu/;kr

?kMysY;k ?kVusyk ckreh Eg.kwu vf/kd egÙo vlrs- okpdkauk R;kr LokjL; vlrs Eg.kwu ckrehP;k O;k[ksrhy

LokjL; gk ’kCn egÙokpk vkgs-

3- ldkGh T;kph vkrqjrsus okV ikfgyh tkrs rs orZekui= vki.k nqikjuarj jíhr Vkdwu nsrks- ckrehP;k ckcrhr

rktsi.kk tso<k tkLrhr tkLr nsrk ;sbZy] rso<k rks vko’;d vlrks- ’kgjkr e/;jk=huarj >kysY;k izpkjlHksph

fdaok mf’kjk ykxysY;k vkxhph] bekjr dkslG.;kph ckreh ts orZekui= nsrs rs nqlÚ;k fno’kh ppsZpk fo"k;

Bjrs- ckreh QDr vkiY;kdMsp vl.ks gs R;k orZekui=kyk Hkw"k.kkog okVrs-

4- orZekui=kP;k fo’oklkgZrsyk rMk tkbZy v’kk ckrE;k vlw u;sr- oÙki=kauh vQokaP;k ckrE;k NkikO;kr] i.k

vQok iljow u;sr- oÙki=kr Nkiwu ;srs rs loZ lR; vlrs ;k HkfDrhHkkokus okpd okpr vlrks] Eg.kwu

ckrehr dkYifudrsyk Fkkjk ulkok-

4-4

1- oÙklaiknd vkf.k eq[; ckrehnkjkus Lor%P;k Mk;jhe/;s R;k fno’kh fuf’pr ?kM.kkÚ;k ?kVukaph o dk;ZØekaph


ckrehnkjkyk dkekeqGs jkstP;k jkst ,[kk|k ?kVusph fdaok fo"k;kph vkBo.k d:u ns.ks ter ukgh- v’kkosGh

visf{kr ?kVukaph ukasn rkjh[k o osGslg R;kaP;k Mk;jhr vl.ks mi;qDr Bjrs-

2- loZ ljdkjh lfeR;k] laln] fo/kkueaMG] ikfydk] iapk;r lfeR;kaP;k cSBdhrhy dkedkt o ppkZ] ?kkrikrkP;k

?kVukaph pkSd’kh] U;k;ky;] ’ksvj cktkj] izfl) O;Drh vFkok rkRdkfyd egÙo ikoysY;k O;DrhaP;k

eqyk[krh] O;kikjh o O;kolkf;dkaP;k laLFkk] QW’ku ’kks] O;kikjh o dyk izn’kZu] m|ksx&O;kikjh laLFkk]

lkfekftd laLFkkaph izfl)hlkBh tkjh dj.;kr vkysyh i=ds fdaok fuosnus] loZ {ks=karhy fuoM.kwdk vknhapk

lekos’k gksrks- vkS|ksfxd dkexkj] [kktxh {ks=krhy la?kfVr&vla?kfVr dkexkjkaP;k la?kVuk] O;kikjh o

m|ksxirhaP;k la?kVuk o laLFkk] fp=iV o ukV; {ks=krhy O;Drh o R;kaP;k izkfrfuf/kd la?kVuk] laLFkk] jktdh;

i{kkaph dk;kZy;s] lkekftd o lsokHkkoh laLFkk] dk;ZdrsZ] ljdkjh vf/kdkjh] iksyhl vf/kdkjh] efgyk laLFkk]

izdk’ku O;olk;] lkfgfR;d ?kMkeksMh bR;knh vla[; nkyukapk lekos’k gksrks-

3- vkdk’kok.kh o nwjn’kZuojhy ckrE;kaoj ckrehnkjkauh jkstP;k jkst y{k Bsoysp ikfgts dkj.k ppkZ o ekfgrheqGs

laHkkO; ckrE;kaps fo"k; vk/khp dGw ’kdrkr-

4- vkiY;k Lor%P;k fdaok vU; oÙki=kar tkghj uksfVlk] [kjsnh&foØhP;k tkfgjkrh] fofo/k Lo:ikP;k ?kks"k.kk vknh

loZ Lo:ikP;k tkfgjkrh] ?kVLQksVlq)k izfl) gksr vlrkr- v’kk tkfgjkrhae/;sgh ckrE;k lkiMw ’kdrkr-

4-5

1- nSfud orZekui= gs ckrE;kaps fo"k; let.;kps lk/ku gks;-

2- thoukoj ifj.kke ?kMfo.kkÚ;k ?kVuk Eg.kwu o`Ùki=kae/;s jktdh; ckrE;kauk izk/kkU; vlrs-

3- iksyhlkaP;k d{ksr ;s.kkÚ;k loZ ckrE;kauk îksyhl okrkZ* Eg.krkr-

4- [kwu] ekjkekÚ;k] pksÚ;k] vR;kpkj] naxyh] vi?kkr] vkxh] vkRegR;k v’kk loZ okrkZizdkjkapk lekos’k î ksyhl

okrkZ*e/;s gksrks-

4-6

1- ckrehpk LoHkko Eg.kts ckrehph jpuk gks;-

2- ckrehrhy ckrehi.k vlysys eqís egÙokuqlkj ckrehr ekaMys tkrkr- lokZr egÙokps eqís ifgY;k ifjPNsnkr

fnys tkrkr ;kykp ckrehpk f’kjksHkkx ¼yhM½ vls Eg.krkr-

3- vi?kkr] lHkk] lekjaHk ;k ckrE;k lkpsc) i)rhus fyfgY;k tkrkr- njosGh ri’khy cnyr tkrks- vlk lkpk

¼ckrehys[kukr ?kVuslaca/kh dks.k] dksBs] dk;] d/kh] dls o dk\ ;klaca/khP;k ,dk fdaok vf/kd iz’ukaph mÙkjs

vlrkr- gkp ckrehpk lkpk vlrks- ;k iz’ukaukp ckrehps ^d* dkj Eg.krkr-½ Bjysyk vlrks- ckreh

fyfg.kkÚ;koj osGsps ca/ku vlrs Eg.kwu ckrehpk lkpk Bjysyk vlrks-

4- ckrehpk f’kjksHkkx gk ckreh’kh lacaf/kr o ckreh’kh ;ksX; vlkp vlkok ykxrks- f’kjksHkkx okpY;kuarj

ckrehpk brj Hkkx okp.;kph mRlqdrk okpdkP;k eukr fuekZ.k >kyh ikfgts- ek= milaikndkyk f’kjksHkkxkr

eFkGk lkiMyk ikfgts- f’kjksHkkx ’kD; rks ygku vlkok- ckrehph e/;orhZ dYiuk R;kr vkyh ikfgts- dks.k]

dsOgk] dqBs] dls] dk; ;k ^d*us lq: gks.kkÚ;k tkLrhr tkLr iz’ukaph mÙkjs f’kjksHkkxkrp fnyh xsyh ikfgtsr-

5- dks.k] dsOgk] dqBs] dls] dk;] dk gs ckrehrhy ^d* dkj gks;-

6- vk’k;n"V;k ckrehP;k ;k jpusyk myVk f=dks.k vls Eg.krkr-

7- Ckkrehph gh cka/k.kh T;k ?kVuk&izlax&dk;ZØekph vkgs frph ekx.kh] orZekui=kph fufeZrhizfØ;k vkf.k okpd ;k

rhu ?kVdkaoj Bjrs-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

Lok/;k;

1- Ckkrehnkjkps egÙo Li"V djk-

2- ckrehnkjkP;k vaxh vko’;d vl.kkjs xq.k lkaxk-

3- ckrehph jpuk Li"V djk-

4- ckrehP;k Hkk"ksph oSf’k"V;s lkaxk-

&&&&&&&&&&

izdj.k 5

vxzys[k vkf.k oÙki=h; ys[k

5-0 mfí"Vs

5-1 izkLrkfod

5-2 vxzys[kkph O;k[;k

5-2-1 vxzys[kkps egÙo o Lo:Ik

5-2-2 vxzys[kkps izdkj

5-2-3 vxzys[kkph fo"k;

5-2-4 vxzys[kkph rÙos

5-2-5 vxzys[kkph oSf’k"V;s

5-3 oÙki=h; ys[k

5-3-1 oÙki=h; ys[kkps egÙo

5-3-2 oÙki=h; ys[ku ’kSyh

5-3-3 oÙki=h; ys[kukph iF;s

5-4 lekjksi


5-0 mfí"Vs

Ok`Ùki=kae/;s o`Ùkys[k vkf.k vU; ys[k ;kaps LFkku vuU;lk/kkj.k vkgs- vxzys[k fdaok laikndh; gk o`Ùki=krhy

egÙokpk LraHk vkgs- orZekui=kps er ;k LraHkkrwu izdV gksrs- rlsp o`Ùki=h; ys[k] izklafxd fo"k;kaph ekfgrh fdaok

R;kojhy Vhdk&fVIi.kh nsr vlrkr- dkgh osGk R;kr ekfgrhgh fnyh tkrs- ;k ?kVdkr vkiY;kyk vxzys[k o oÙki=h;

ys[kkcíy ekfgrh ?;ko;kph vkgs- ;k ekfgrhP;k vk/kkjs iq<hy xks"Vh y{kkr ;srhy-

Û vxzys[kkps egÙo o Lo:Ik letsy-

Û vxzys[kkps izdkj letrhy-

Û vxzys[kkph rÙos letrhy-

Û vxzys[kkph oSf’k"V;s letrhy-

Û oÙki=h; ys[kkps egÙo letsy-

Û oÙki=h; ys[kkps izdkj letrhy-

Û oÙki=h; ys[k d/kh fygko;kpk vlrks gs lkaxrk ;sbZy-

Û oÙki=h; ys[kkph oSf’k"V;s lkaxrk ;srhy-

Û oÙki=h; ys[kukph iF;s letrhy-

5-1 izkLrkfod

vxzys[k gk oÙki=krhy egÙokpk ys[k vkgs- orZekui=kps er vxzys[kkrwu izdV gksr vlrs- o`Ùki=h; ys[k

izcks/kukps dke djr vlrks- ,[kk|k ckrehoj Hkk"; dj.;klkBh vkiys er ekaMwu vU; er izokgkauk izdV dj.;kps

dke vxzys[k djrks- laikndkdMs vlysyh ekfgrh R;kP;k ’kCnlaiÙkhP;k vkf.k fopkjkaP;k tksjkoj vxzys[k fyfgr

vlrks- okpuh; vxzys[k gs vxzys[kkps oSf’k"V vlrs- Eg.ktsp vxzy[kkrwu laikndkps er izfrfcafcr gksr vlrs- vxzys[k

Eg.kts laikndkps er Li"V dj.kkjk ys[k vlrks- rks o`Ùki=kpk vkokt Bjrks- vxzys[kkyk dks.krkgh fo"k; oT;Z vlr

ukgh- orZekui=kr izklafxd fo"k;koj vusd ys[k ;srkr- R;k fo"k;kojhy ekfgrh ns.ks gk R;kpk iz/kku gsrw vlrks- gh

ekfgrh ’kSyhnkj i)rhus ekaMwu ys[k usVdk o okpuh; dj.;kps dke vxzys[kk}kjs gksr vlrs- oÙki=ke/;s vxzys[k lokZr

egÙokpk vlrks- rks usgehp ,d xaHkhj] fo}rtM] mins’kiz/kku vlrks vls ukgh rj ueZ fouksn] migkl] dksij[kOO;k]

uktqd fpeVs ;kapk okij djr vizfre vxzys[k fyfgrk ;sÅ ’kdrks- R;klkBh vxzys[kkps fofo/kkaxh Lo:Ik letwu ?ks.ks

vko’;d Bjrs-

5-2 vxzys[kkph O;k[;k

vxzys[k o`Ùki=kpk psgjk vlrks- rks okpY;kuarj o`Ùki=kps varjax dk; vkgs rs dGrs- lektksi;ksxh fopkjkapk

izlkj dj.;klkBh vxzys[kkps egÙo izkIr gksrs- R;keqGs laikndkP;k c)hph] le;lwpdrsph vkf.k lkglkph dlksVh

vxzys[kkr ykxrs- fo"k;kizek.ks vxzys[kkaps Lo:igh vusdfo/k vlrs- R;keqGs useD;k ,dkp O;k[;sr vxzys[kkps laiw.kZ

Lo:Ik lkaxrk ;sr ukgh-

MkW- ,e- yk;y LisUlj ;kauh vxzys[kkph O;k[;k iq<hyizek.ks dsyh vkgs- ^,[kk|k oSf’k"V;iw.kZ ?kVusps fdaok ?kMkeksMhps

egÙo lkekU; okpdkykgh Li"V gksbZy v’kkizdkjs R;k ?kVusph ekstD;k ’kCnkr rdZ’kq) jhrhus o lgtrsus vkuan nsbZy o

R;k ?kVusps egÙo lkekU; okpdkP;k y{kkr ;sbZy v’kk izHkkoh i)rhus dsysys fo’ys"k.k fdaok lknj dsysyk etdwj

Eg.kts vxzys[k gks;-*

vxzys[kkph gh O;k[;k] R;kps egÙo o Lo:Ik Li"V dj.kkjh vkgs-

5-2-1 vxzys[kkps egÙo o Lo:Ik

vxzys[k gk oÙki=kpk d.kk vkgs- ckrehf’kok; oÙki= vlr ukgh rls vxzys[kkf’kok; o`Ùki= gh dYiukgh ekU;

djrk ;sr ukgh- oÙk vkf.k fopkj vls nksu Hkkx o`Ùki=kr fnlrkr- R;kiSdh o`Ùkkph tckcnkjh okrkZgj] izfrfu/kh o

milaaiknd] oÙklaiknd ;kaP;koj ;srs rj fopkjkpk Hkkx laiknd] lglaiknd fdaok vxzys[k ys[kd ;kaP;kdMs ;srks-

vkiY;kdMs yksdkauk dkghrjh lkax.;klkBh R;kaph ers ?kMfo.;klkBh oÙki=s lq: >kyh- R;kuarj ckreh] ?kMkeksMh] oÙk gk

Hkkx vkyk- oÙki=krwu ckrE;kaps egÙo ok<r xsys rls vxzys[k fdaok vU; ys[k xkS.k B: ykxys- ek= vkt Li/ks ZP;k

txkrgh oÙki=s fVdwu vkgsr rs Eg.kts vkiY;k fopkjkauh er ?kMfo.;kP;k ’kDrheqGsp Eg.kwup vxzys[kkyk egÙo vkgs-

ckrehcjkscj yksdkauk fopkjgh gos vlrkr- yksdkaP;k ppsZps fo"k; dks.krs] dks.krs iz’u yksdkaP;k ftOgkOO;kps vkgsr gs

vxzys[kko:u y{kkr ;srs- vxzys[kkeqGs tuerkoj izHkkogh ikMrk ;srks- vxzys[k okpdka’kh laokn lk/k.;kps dke djrkr-

R;keqGs vxzys[kkpk ifj.kke izHkkohi.ks okpdkaP;k eukoj dsyk tkrks- vxzys[k fof’k"V dk;kZpk iqjLdkj djrkr- okpdkauk

vokgu djrkr- R;kaps eu dGforkr] euksjatu djrkr- lektkrhy vfu"V izoÙkhoj gYyk p<forkr- okpdkauk ekxZn’kZu

djrkr- R;kauk f’k{k.k nsrkr- ,o<sp uOgs rj okpdkauk —rh dj.;kl Hkkx ikMrkr-

oÙki=kr lektkps izfrfcac vlrs- lektkyk dk; okVrs gs vxzys[kko:u dGrs- pkyw ?kMkeksMhafo"k;hph ekfgrh

Eg.kts vxzys[k- dkgh vxzys[k rj lkfgR;kph v{kjys.kh Bjrkr- izfrek’kDrh] Hkk"kk Li"V o lE;d n"Vh ;keqGs vxzys[k

izHkkoh Bjrkr- fdR;sd vxzys[kkauk lkfgR;kP;k nkyukr LFkku feGkys vkgs- ;ko:ugh vxzys[kkps egÙo y{kkr ;srs-

vxzys[kkP;k Hkk"kk’kSyhe/;s o vyadkjdrk fdaok ’kSyhxq.kkaeqGs R;kyk fpjaru ewY; izkIr gksrs- fo"k;kph vpwd fuoM]

fopkjkaph ekaM.kh o ikBiqjkok] rkfdZdrk o O;klaxkaph tksM vkf.k lkekU; okpdkfo"k;hph vkfRe;rk ;keqGs vxzys[kkyk

egÙo ;srs-

5-1 rs 5-2-1 vkiyh izxrh riklk-


1- vxzys[kkph yk;y LisUljph O;ka[;k lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- oÙki=kr dks.krs nksu Hkkx fnlrkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- vxzys[kkyk dk egÙo izkIr >kys vkgs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- vxzys[kko:u dk; y{kkr ;srs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- vxzys[k dks.krs dk;Z ikj ikMrkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

6- vxzys[kkps egÙo Li"V djk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5-2-2 vxzys[kkps izdkj

o`Ùki=kr vxzys[kkyk fo’ks"k egÙo vlrs- dks.kR;kgh ?kVusph n[ky ?ksÅu R;koj dj.;kr ;s.kkjh BGd laikndh;

Vhdk fVi.kh Eg.kts vxzys[k vls Eg.krk ;sbZy- vxzys[kk}kjs ckrehpk laikndh; n"Vhdksukrwu lkafxryk xsysyk vUo;kFkZ

vlrks- v’kk vxzys[kkaph fo"k;kuqlkj foHkkx.kh d:u R;kps iq<hy izdkj lkaxrk ;srkr-

ekfgrhij vxzys[k

,[kknh ?kVuk d’kh fuekZ.k >kyh] R;kps lq=/kkj dks.k vkgsr] /kkxsnksjs dks.krs vkgsr] R;k ?kVuspk vUo;kFkZ dk;

vkgs bR;knh ekfgrh ns.kkjk ri’khyokj ys[k Eg.kts ekfgrhij vxzys[k gks;- ;kr ?kVusph O;ofLFkr lqlaxr ekfgrh ns.;kpk

iz;Ru vlrks- v’kk ys[kkrwu Vhdk dsyhp ikfgts vls ukgh rj ?kVusP;k lanHkkZrhy ekfgrh okpdkauk nsÅu R;kaukp R;k

ckcrhrhys fu"d"kZ dk<k;yk Hkkx ikM.kkjs ys[ku vlrs- dkgh laikndkaph ’kSyh gh ,[kk|k ?kVusoj Vhdk dj.;kis{kk

R;krhy xq.knks"k nk[kowu R;k lanHkkZr fopkj djk;yk Hkkx ikM.kkjh vlrs- loZp laiknd vkØed ys[ku dj.kkjs vkf.k

,d ?kko nksu rqdMs ;k i)rhus fyfg.kkjs ulrkr-

;k lanHkkZr iq<hy mnkgj.k riklwu igk;yk gjdr ukgh- bFks vxzys[kkpk uequk vH;klklkBh fnyk vkgs-

banwj ;sFkhy 74O;k vf[ky Hkkjrh; ejkBh lkfgR; laesyukP;k v/;{kinh fot;k jktk/;{k ;kaph fuoM >kY;koj

^ldkG*us fyfgysY;k vxzys[kkpk lekos’k ;k izdkjkr gksrks- vxzys[kkpk dkgh Hkkx vH;kl.;klkBh iq<hyizek.ks&

ldkG

v/;{k jktk/;{k

banwj ;sFks Ogko;kP;k 74O;k vf[ky Hkkjrh; ejkBh lkfgR; laesyukP;k v/;{kinh fot;k

jktk/;{k ;kaph fuoM visf{kr o vfHkuanuh;p vkgs- jktsanz cugÍhalkj[kk ,d pkaxyk dFkkys[kd

dks.kR;k rjh dkj.kkus v/;{kinkP;k fuoM.kqdhrwu cktwyk xsyk gh xks"V osxGh] ijarq T;s"B leh{kd n-

fHk-dqyd.khZ vkf.k Jherh jktk/;{kkaP;k ikBh’kh lkfgR; fo’okps ekul [kachji.ks mHks vlY;kps fnlr

gksrs- ltukP;k fofo/k fn’kk Jherh jktk/;{kkaP;k lkfgR;kr HksVrkr- ,dk lkrR;’khy oÙkhus okM~-e;kpk

xaHkhjiwoZd vH;kl dj.kkÚ;k fi<hps iq.; R;kaP;k okM~-e; O;ogkjkr vkgs- la’kks/kukph /kMiM

lkaHkkGrkuk vkReLojkph tk.kho R;kaP;k leh{kkfo"k;d nf"Vdksukr iDdh vlrs- e<sZdjkaP;k loZ

dforkapk vFkZ eyk dGyk vkgs] vlk ek>k nkok ukgh] vls fo/kku d:u fou;kph nqfeZG oÙkh] ^vtwu

Qqykauk okl ;srks* gh Hkwfedk fnlrs- dforspk rksy] lkfgR;fufeZrhps eksy vkf.k ,dw.k thoukpk vFkZ

;kalkj[;k xqarkxqarhP;k {ks=kr Jherh jktk/;{kkaph fopkjfu"Bk eukr #trs- lkfgR;O;ogkjkr okpu]

vH;kl] fufeZrh] ’kks/k vkf.k tkf.kokauk vl.kkjs egÙo T;kauh fVdoys R;kr Jherh jktk/;{k ;kapkgh

okVk vkgs- uos ’krd mtGk;yk lq#okr >kyh vkgs- tulkekU; tx.;kP;k laHkzekr ojpsoj xksa/kGwu

tkrks vkgs- Kkukps LQksV ok<ys] ijarq thoukrhy LQksVd ifjfLFkrh vkf.k lkfgR; ;kph mdygh loZakauk

xjtsph okVr vkgs- Jherh jktk/;{kkaps v/;{kin ejkBh eukyk] laL—rhyk] Hkk"ksyk vk/kkj nsbZy v’kh

vis{kk okVrs-

;k vxzys[kkP;k mnkgj.kkao:u ekfgrhij vxzys[k d’kkyk Eg.krkr] R;kps oSf’k"V; dk;] R;kekxs vl.kkjh /kkj.kk dks.krh

vlrs bR;knh xks"Vh vkiY;k y{kkr ;k;yk gjdr ukgh-

izHkko ikM.kkjk vxzys[k

;kr Hkk"kspk] ’kSyhpk] ;qDrhoknkpk] ekaM.khpk izHkko okpdkaoj ikM.;kpk iz;Ru dsysyk vlrks - ;kr Vhdsyk

fdaer vlrs- fopkj izfrokn] lqLi"V ’ksjk ;kauk tkxk u nsrk dsysyh ekaM.kh okpdkaoj izHkko ikMrs- izfri{kkoj rqVwu

iM.ks] vkiys fopkj ij[kMi.ks ekaMrkuk rs dq.kkykgh [kksMwu dk<rk ;s.kkj ukghr v’kk i)rhus ekaM.ks gs ;k vxzys[kkps

oSf’k"V;s vkgs- vkiY;k ys[kukrwu okpdkauk [kspwu ?ks.;kph rkdn v’kk izdkjP;k vxzys[kkaph vlrs- gs vxzys[k okprkuk

vkiY;kykgh vlsp Eg.kko;kps gksrs vls okVw ykxrs- yksdekU; fVGdkauh fyfgysY;k v’kk fdrhrjh vxzys[kkaph mnkgj.ks

nsrk ;srhy- rsOgkP;k fczfV’k ljdkjyk lGks dh iGks djk;yk ykok;ph rkdn R;kaP;k ys[k.khr fuf’pri.kkus gksrh -

vxzys[k fyfg.kkjk laiknd gk ^fyMj* vlrks vxzys[kkP;k izkjaHkhp okpdkaP;k eukph idM ?ksryh tkrs vkf.k rh

y s[kkP;k ’ksoVi;Zar dk;e Bsoyh tkrs-

dsljh

^fe’ku dk’ehj*

dkf’ejh vfrjsD;kafo:) je>kuP;k efgU;kr dkjokbZ u djk;pk iariz/kku vVyfcgkjh oktis;h

;kapk fu.kZ; gk vfrjsD;kapk ^mRlkg* ok<o.kkjk vkgs- ,dk xkykoj FkIiM [kkYY;koj nqljk xky iq<s

djk;P;k /kksj.kkpkp gk Hkkx gks;- je>kupk ifo= efguk ljdkjyk ikGrk ;srks] i.k vfrjsD;kauh rks

vktoj d/khp ikGysyk ukgh- brdsp dk;] i.k 1995e/;s ^pjkjs ’kjhQ nxkZ* cGdkowu vfrjsD;kauh

je>kuP;k efgU;krp /kqekdwG ?kkryk gksrk- vejukFkP;k ;k=sd:aoj cs/kqan xksGhckj djrkukgh ;k

ng’krok|kauk nqlÚ;kaP;k /kkfeZd Hkkoukaph ti.kwd djk;ps Hkku uOgrs- dk’ehjfo"k;d /kksj.kkr dsanzkus

vkrki;Zar dqByhp ,dokD;rk Bsoysyh ukgh- vxnh xsY;kp efgU;kr lja{k.kea=h tkWtZ QukZafMl ;kauh

vfrjsD;kafo:) ,drQhZ ’kL=laf/k tkghj dj.;kpk iz’up mn~Hkor ukgh] vls Jhuxje/;sp tkghj dsys

gksrs- ng’krok|kaP;k ^fgTcqy eqtkfgnhu* ;k la?kVusus vkWxLVP;k izkjaHkh tkghj dsysY;k ,drQhZ

’kL=la/khps dk; okaxs >kys] rs vki.k ikfgysysp vkgs- R;k osGh ikfdLrkuyk ppsZr lgHkkxh d:u

?;k;yk dsanzkdMwu udkj fnyk xsY;kcíy ^fgTcqy eqtkfgnhu*us 8 vkWxLVyk lai.kkjh ’kL=la/khph eqnr

vk/khp laiowu vkiY;k eqMnsQjkl oÙkhps tkghj izn’kZu ekaMys- yxspp JhuxjP;k HkjoLrhr R;kauh

êksVkj ckWEc*pk LQksV ?kMowu vusdkauk ekjys- xsY;k rhu efgU;kar vls dk; >kys] dh ng’krok|kaP;k

fn’ksus ika<jk >saMk QMdkowu ljdkjus R;kauk [kq.kokos\ je>kupk efguk gs fufeÙk >kys] i.k rls dj.;kr

R;krY;k ikfo«;kis{kk ijkHkwr euksoÙkhP;kp [kq.kk tkLr nMY;k vkgsr- ,dhdMs ljgíhojyk ng’krokn

ikfdLrkudMwu laiq"Vkr vk.kyk tkr ukgh] rksi;Zar ppkZ dj.kkj ukgh] vls okjaokj vki.k tkghj djrks]

i.k nqljhdMs R;k ns’kkrwu dk’ehje/;s jDrikr ?kMok;P;k mís’kkusp ikBo.;kr ;s.kkÚ;kaoj xksGh u

pkyok;ph ’kiFk ?ksÅu eksdGsgh gksrks- FkksMD;kr] je>kuP;k efgU;kr dk’ehje/;s eqM|kaP;k jk’kh mH;k

dj.kkÚ;kauk vkEgh vHk; nsÅu eksdGs gks.kkj vkgksr! dk’ehje/;s tkLrhr tkLr ng’kroknh ?kqlkosr

vkf.k R;kauh frFks fgalkpkjkps FkSeku ?kkywu y"djh vf/kdkÚ;kaps [kwu djkosr] ;klkBh ikfdLrkudMwu

dks.krs Mkoisp vk[ky s tkr vkgsr] ;kfo"k;h vyhdMsp izfl) >kysyh ckreh iqjs’kh cksydh vkgs-

dk’ehje/;s vki.k ekjys tkÅ ;kph [kk=h >kY;kus ikfdLrkuh] dkf’ejh ok vQxk.k r#.k iq<s ;sbZukls

>kY;koj ikfdLrkuus vkiY;k rqa#xkrY;k Qk’khph ok tUeBsisph f’k{kk >kysY;k dS|kauk dk’ehje/;s

?kqlok;ps Bjoys- R;kauk y"djh vf/kdkÚ;kaP;k izR;sd [kqukekxs Bjkfod jDde] f’k{ksph ekQh] ekjY;k

xsysY;k dS|kekxs ?kjVh dkgh yk[k #i;kaph enr vkfn izyksHkus ^baVj lfOgZlsl baVsfytUl* ;k ikfdLrkuh

y"djkP;k xqIrpj la?kVusus nk[kfoyh vkgsr- useD;k ;kp osGh vkeP;k ljdkjus ,drQhZ lfnPNk

nk[kowu vkiY;krY;k nqcGsi.kkps izn’kZu ekaMys- ng’kroknkpk iqjrk cheksM djk;P;k vkeP;k lqj{kk

;a=.ksP;k euksHkwfedsps [kPphdj.k dj.kkjk gk fu.kZ; ljdkjyk iLrkok;yk Hkkx ikMk;ph ’kD;rk vkgs-

¼dsljh] 21 uksOgsacj] 2000½

;k vxzys[kkpk ’ksoVgh eqíke fnyk vkgs- rks iq<hyizek.ks&

^;k o"khZ ^fgTcqy eqtkfgnhu*us ,drQhZ ’kL=laf/k d:u ljdkjyk vkiY;kcjkscj QjQVr usys vkf.k okVsrp

R;kpk dMsyksV dsyk- vkrk vkiys ljdkj R;kaukp mís’kwu ^;k js ;k] lkjs ;k*] Eg.kwu xk.ks xq.kxq.krs vkgs- fgalkpkÚ;kaiq<s

yksVkax.k ?kkyk;pkp gk ,d izdkj vkgs- rks dk’ehje/kY;k tursyk] lqj{kk ;a=.ksyk vkf.k ljdkjyk /kMk f’kdo.kkjk u

Bjks Eg.kts feGoyh- ^fe’ku dk’ehj* ;k fp=iVkr ^HkkM esa x;k fganksLrku* vls ,dkP;k rks aMP;k laoknkr vkgs-

vkeP;k ;k ^ljdkjh fp=iVk*us ;k ektqM;kZauk vk.k[khup cG feG.kkj vkgs-*

dje.kwdiz/kku vxzys[k

[kql[kq’khr Hkk"ksr okpdkaph dje.kwd dj.kkjk ys[k Eg.kts dje.kwdiz/kku vxzys[k gks;- vls vxzys[k cgqrsdosGk

jfookjP;k vadklkBh okij.;kr ;srkr- jkst Vhdspk tcjnLr ekjk dj.;kis{kk ,[kk|k fno’kh dq.kkphrjh fouksnh <axkus

f[kYyh mMfoyh tkrs- vaydkfjd Hkk"kk] laL—r Hkk"ksrhy opus] ’ksjks’kk;jh ;kapk okij d:u vxzys[k vf/kd izHkkoh djrk

;srkr-

dje.kwdiz/kku vxzys[k Eg.kts jkstP;k gk.kkekjhP;k] jktdh; MkoispkaP;k j[kj[khr okGoaVkryh fgjoGp!

fo|k/kj xks[kys gs v’kk izdkjP;k vxzys[kkarys vxz.kh gksrs- R;kaP;k vxzys[kkpk gk ,d uequk-

yksdlÙkk

Eg.ks fo:u tk!

rqEghp lkaxk& fo’kky lektkP;k ekukus O;fDrxr thou rs dso< s\ egku fla/kwe/khy ygku

fcanw,o<s! i.k rjhgh ;k fpeqdY;k thoukrhy& fo’ks"kr% oS;fDrd b’dkP;k eqy[kkrhy& vkBo.kh

ek.kls tiwu Bsorkr- d/kh d/kh rj [kqí izs;lhis{kk isz;lhP;k vkBo.khp R;kauk Js"B okVrkr- rs

Eg.krkr] ^fiz;s] rqÖ;kis{kk rq>h ;knp vf/kd pkaxyh- dkj.k] rw tj cksykoys rjh ;sr ukghl] i.k rq>h

vkBo.k u cksykork ;srs!--- fo’ks"kr% izsekr vi;’k vkys fu ân;Hkax >kyk rj Hkwrdkyhu jE; {k.kkaP;k

vkBo.khapkp vk/kkj ?;kok ykxrks- vkf.k Eg.kkos ykxrs&

glhu ;knksa dh ’kEes

eq>s tykus nks

etkj gS esjs lhus esa

vkjtwvksadsAA

ekÖ;k ân;kr vkdka{kkaph ’koisfVdk vkgs- frP;koj eyk laqnj vkBo.khaP;k T;ksrh mtGw |k!---

i.k ekuoh thoukr lq[kkps {k.k ^tokikMs* vkf.k nq%[k ek= ioZrk,o<s! ex lqanj vkBo.khgh vxnh

FkksMD;kr vl.ks& vFkok vftckr ul.ks gsp laHkouh; ukgh dk;\ Hkwrdkyhu nq%[kdkjd vkBo.khp

tj vf/kd vlrhy] rj R;k folj.ksp ;ksX; ukgh dk;\ ek.kls dMoV fu Dys’kdkjd vkBo.kh

foj.;kpk iz;Ru t:j djrkr- i.k gk;! R;k vkBok.khaps [kksy oz.k cuY;keqGs rks iz;Ru foQy gksrks-

dks.kh ’kk;j Eg.krks]

;kn bd t[e cu xbZ] oukZ

Hkwy tkus dk dqN [k;ky rks FkkAA

Ikjarq ;kcíy izsehtukauk ok lkekU; tukauk nks"k ns.ks b"V ukgh- Hkwrdkyhu dVw izlax eksBeksB;k

O;Drhgh] oSHkokP;k jkts’kkgh lq[kkrgh fol: ’kdr ukghr- gsp dFku dj.kkjk ^yhyk’kqd fcYoeaxy*

dohpk ^—".k&d.kkZer* dkO;kryk rks vR;ar laqnj ’yksd ;k lanHkkZr lgt vkBorks-

¼3 Qsczqokjh] 1980½

eR;qys[k

eR;qys[k gkgh vxzys[kkpkp izdkj gks;- eR;qys[k gk laikndkph dlksVh ?ks.kkjk ys[k vlrks- e`R;qys[kkr R;k

O;Drhps ;Fkk;ksX; fp=.k ;s.ks vko’;d vlrs- rlsp R;k O;DrhP;k ekfgrh ulysY;k vusd iSywojgh izdk’k Vkdyk

tk.ks xjtsps vlrs- ;k vxzys[kkaps egÙo T;k fno’kh ?kVuk ?kMyh vkgs R;kp fno’kh izfl) gks.;kr vkgss- yksdekU;

fVGd vkf.k xksikG x.ks’k vkxjdj gs ftokHkkokps fe=- uarj R;kaP;kr rkfÙod erHksn gksÅu nks?kkae/;s ijLijkaoj Vhdk

dj.;kph pqjl ykxyh i.k tsOgk vkxjdj xsY;kph ckreh fVGdkauk letyh rsOgk R;kauh vkxjdjkaoj fyfgysyk eR;qys[k

gh ejkBhrhy vkn’kZ J)kayh gks;- nksUgh MksOO;karwu vJwaP;k v[kaM /kkjk okgr vlrkukp yksdekU;kauh vkxjdjkaoj

eR;qys[k fyfgyk] v’kh vkBo.k R;kaps rsOgkps ys[kfud Jh- O;adVs’k dqyd.khZ ;kauh fygwu Bsoyh vkgs-

eR;qys[kukpk vkn’kZ ejkBhr vkpk;Z v=s ;kauhp fuekZ.k dsyk vkgs- iafMr tokgjyky usg: ;kaP;koj vusd

izlaxh vkpk;Z v=s ;kauh dBksj ’kkfCnd gYys p<foys] i.k iafMr usg:aP;k fu/kukuarj lyx ckjk fnol v=s ;kauh

J)katyhij vxzys[k vkiY;k êjkBk* nSfudkr fygwu e`R;qys[kkapk ,d uok foØep izLFkkfir dsyk- R;krgh ,dk

vxzys[kkryk dks.krkgh eqík nqlÚ;k vxzys[kkr ;sÅ u nsrk usg:aps loZ iSyw O;ofLFkr myxMwu nk[kok;ps lkeF;Z vkpk;Z

v=s ;kauh fl) dsys gksrs- ^lw;kZLr* ;k ukokus fyfgysys gs eR;qys[k iq<s R;kp ukokus iqLrd:ikus izfl) dj.;kr vkys

vkgsr- vkpk;Z v=s ;kaP;k ys[k.khps oSf’k"V; gs] dh eR;qys[kkr v=s ;kaph ’kCndGk izdV Ogk;ph - R;kaph izklkfnd

ys[k.kh Qqyk;ph- lksisi.kk vkf.k ’kCnkyadkj R;kaP;k ik;k’kh yksG.k ?ksr- lksis] lqVlqVhr ’kCn R;kaP;kiq<s ureLrd

Ogk;ps- R;klkBh êjkBk* nSfudkrykp R;kapk gk vxzys[k vki.k ikgw-

ejkBk

rkR;k xsys!

v[ksj vkt rkR;k xsys! vkeps rkR;k lkojdj xsys! eR;q’kh toG toG ,sa’kh fnol izk.ki.kkus

>qat nsrk nsrk ’ksoVh rkR;k dkekl vkys- eR;wph vu~ rkR;kaph >qat xsyh lkB o"ksZ pkyysyh gksrh- ngk

lkyh rkR;kauh vkiys eR;qi= fyfgys] rsOgk R;kauh Li"Vp lkafxrys] dh

dh ?ksrys ozr u gs vkEgh va/krsus

yC/k izdk’k bfrgkl&fulxZ&ekus]

ts fnO;] nkgd Eg.kwu vlko;kps]

cq);kfp ok.k /kfjys dfj gs lrhps!

rkR;k lkojdj dks.k vkgsr] gs iq"dGkauk ekghr ukgh- rkR;k gs dfo vkgsr] dknacjhdkj vkgsr]

ukVddkj vkgsr] y?kqdFkkdkj vkgsr] fuca/kdkj vkgsr- ejkBhizek.ks baxzth Hkk"kk R;kaP;k ik;kps rhFkZ ?ksrs-

R;kaP;k ys[kukps ,danj vkB [kaM vlwu R;kaph lkMsikp gtkj ikus gksrkr- ejkBh Hkk"ksr foiqy ys[ku

dj.kkjs iq"dG ys[kd vkgsr- gfj ukjk;.k vkiVs] foÎy lhrkjke xqtZj] ukFkek/ko bR;knh] i.k rkR;k

lkojdjka,o<s izpaM ys[ku dj.kkjk ,dgh ys[kd ejkBh Hkk"ksr vktoj gksÅu xsysyk ukgh- rkR;kaph xaer

gh] dh rs uqlrs Økafrdkjd uOgrs] rs dsoG dfo vkf.k dknacjhdkj uOgrs] rs fuca/kdkj vkf.k ukVddkj

uOgrs] rs Hkkjrh; bfrgklkrhy ,d peRdkj gksrs- baxztkauh gk ns’k ftadwu fu%’kL= dsY;kuarj ikS#"kkph fu

ijkØekph jk[kjkaxksGh >kyh- rh jk[k iqUgk isVowu frP;krwu Lokra«;izkIrhpk vkf.k ns’kHkDrhpk vaxkj

T;kauh ckgsj HkMdfoyk] R;k ToyTtgky Økafrdkjdkaps ohj lkojdj gs fu%la’k; dqyiq#"k vkgsr-

bfrgklkP;k /kx/kxR;k dqaMke/kwu R;kapk fiaM vkf.k izKk rkowulqyk[kwu fu?kkyh- lÙkkoUuP;k

Lokra«;lejkph /kx ns’kkrwu u"V >kysyh uOgrh- fdacgquk oklqnso cGoar QMD;kaP;k vkRe;KkP;k

okrkoj.kke/;sp lkojdjkapk tUe >kyk- pkisdj ca/kawuh nksu tqyeh vf/kdkÚ;kaps ØkafrnsorsP;k pj.kh

cfynku dsys- R;kaP;k izk.kT;ksrhus psrfoysys ;KdqaM HkMdohr Bso.ks gs vkiys drZO; vkgs] vlk

lkojdjkauk lk{kkRdkj >kyk- ?kjkrY;k v"VHk qtk nsohiq<s R;kauh ’kiFk ?ksryh] dh ^ns’kkps Lokra«; ijr

feGfo.;klkBh l’kL= Økarhpk dsrq mHkk:u eh ekjrk ekjrk ejrks >qatsu!*

EkR;qys[k fyfgrkuk v=s ;kaph foy{k.k izfrHkk jlj’khr gksÅu ,sj.khojY;k rIr yksgkP;k fB.kX;kaizek.ks d’kh ckgsj

iMrs] rs ;k vxzys[kkrwu tkxkstkx tk.kors- gk vxzys[k iq<sgh cjkp eksBk vkgs- lkojdjkaoj v=s ;kauh ,dw.k rhu

vxzys[k fyfgys- R;kaiSdh ^rkR;k xsys* gk ifgyk- ;k vxzys[kkpk ’ksoVgh vkotwZu okpk;yk gok- R;kf’kok; eR;qys[kkpk

izkjaHk dlk gok vkf.k ’ksoV dlk djkok] rs y{kkr ;s.kkj ukgh- ^veqd veqd ;kauk vkeps fouez vfHkoknu* fdaok ^R;kauk

vkeph J)katyh* ;klj[kh Bjho lkP;kph okD;s v=s ;kaP;k ys[kukr vk<Gr ukghr- mnkg.kkFkZ] ^rkR;k xsys* ;k

vxzys[kkpkp ’ksoV igk-

leFkZ jkenklkauh f’kojk;kaP;k eR;quarj vUuR;kx d:u jkeukekP;k xtjkr vkRekiZ.k dsys- ,dukFkakuh xaxse/;s

lek/kh ?ksryh- rqdksck ^vkEgh tkrks vkeqP;k xkokA vkeqpk jke jke ?;kokAA* vls Eg.kr oSdqaBkyk xsys- R;kpizek.ks

Lokra«;ohj lkojdj ;kauh izk;ksios’ku d:u vkRekiZ.k djo.;kps Bjfoys- dkj.k R;kauk ;k vk;q";kr bfrdrZO; Eg.kwu

dkghp mjys ukgh-

/kU;ks · ge~A /kU;ks · ge~ A

drZO;a es u fo|rs fdafpr~A

/kU;ks · ge~ /kU;ks· ge~A

IkzkIrO;e~ loZe| laiée~AA

v=s ;kaP;k eR;qys[kkph gh /kkV.kh vkgs- ’kCnkaP;k fgeky;koj tkÅu ’ksoV djk;ph R;kaph rkdn fdrh vQkV

gksrh] gs ojhy mnkgj.kko:u y{kkr ;srs-

oÙki=kr ;s.kkÚ;k fo"k;ko:u vxzys[kkps fofo/k izdkj iMrkr gs y{kkr ;srs -

5-2-2 vkiyh izxrh riklk-


1- ekfgrhij vxzys[k Eg.kts dk;\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- izHkko ikM.kkÚ;k vxzys[kkps oSf’k"V;s lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- vxzys[k fyfg.kkjk laiknd gk ^fyMj* vlrks vls dk EgVys tkrs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- dje.kwdiz/kku vxzys[k d’kkP;k vk/kkjs izHkkoh djrk ;srkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- eR;qys[kkps egÙo Li"V djk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5-2-3 vxzys[kkps fo"k;

vxzys[k dks.kR;k fo"k;koj fygk;ps gh fpark dlysY;k laikndkyk vlr ukgh- dkgh fo"k; gs fuR; vlrkr-

mnk- Fkksj iq#"kkaph t;arh vkf.k iq.;frFkh] Lokra«;fnu] iztklÙkkd fnu] njo"kkZps vankti=d ;klkj[;k fo"k;kaph derjrk

ulrs- v’kkosGh R;k R;k fo"k;kP;k fufeÙkkus laiknd dks.krs er O;Dr djrks ;kyk egÙo vlrs- R;kekxs laikndkpk

O;klax fdrh vkgs gsgh egÙokps Bjrs- dkghauk vusd fo"k;kaP;k fu:i.kklkBh R;k R;k fo"k;karhy rTK O;DrhaP;k

ekxZn’kZukph xjt iMrs- i.k dks.kR;k fo"k;kojrh vxzys[k fygko;kpk vkgs gs laikndkykp Bjokos ykxrs- rs

Bjfo.;klkBh ,[kknh eq[; ?kVuk gkp vk/kkj vlrks-

5-2-4 vxzys[kkph rÙos

vxzys[k fyfg.kkÚ;k ys[kdkauh dkgh fu;e ikG.;kph vko’;drk vlrs- rs fu;e Eg.ktsp vxys[k ys[kukph rÙos

gksr-

Û vxzys[k ys[kdkauh ?kVusph oLrqfLFkrh izkekf.kdi.ks vkf.k iw.kZ lknj dsyh ikfgts- tk.kwucqtwu okpdkaph fn’kkHkwy

d: u;s- rlsp ,[kk|k ?kVuspk] ifjfLFkrhpk foi;kZl d: u;s- ,[kk|k O;Drhyk nks"k nsÅ u;s fdaok R;kyk [kksVs

ikM.;kpk iz;Ru d: u;s-

Û vxzys[k ys[kdkP;k ys[kukekxs oS;fDrd fgrkph] fof’k"V fgrlaca/kkph izsj.kk vlw u;s- dkgh xks"Vh

feGfo.;klkBh vkiY;k izHkkokpk mi;ksx d: u;s- Hkz"Vkpkj] izyksHku ;kiklwu lrr nwj jkgkos-

Û vxzys[kklkBh fuoMysY;k ?kVusrwu fu%i{kikrhi.ks fu"d"kZ dk<kos- HkjHkDde iqjkO;kP;k vk/kkjs fu"d"kZ dk<kosr

vkf.k tkLrhr tkLr yksdkaps dY;k.k lk/k.;kpk iz;Ru djkok-

Û gkrh vkysY;k ekfgrhP;k iqjkO;kfu’kh lrr fu"d"kkZps ijh{k.k djkos- R;kaph rikl.kh djkoh vkf.k xjt iMY;kl

Qsjfopkjgh djkok- Lor%P;k gkrwu pwd >kY;kl rh nq:Lr djkoh- xSjletkrwu foijhr ekfgrho:u vkiys er fdaok

fopkj ekaMys xsY;kl rs fopkj o ers ;kr lq/kkj.kk djkoh-

Û vxzys[k ys[kdkph fu"Bk yksdfgrkph rÙoiz.kkyh vlkoh- Lor%P;k ln~lnfoosd cq)hfo:) dkghgh fygw u;s-

ek= Lor%P;k oS;fDrd erkpk vknj djkok-

Û vxzys[k ys[kdkus vkiY;k O;olk;kph lpksVh] O;olk;kpk ntkZ lkaHkkGkok- lgdk;kZauk lkaHkkGwu R;kauk laj{k.k

fnys ikfgts-

vxzys[k ys[kukph gh ifjiw.kZ rÙos vkgsr- ;k rÙokaP;k vk/kkjs dks.kR;kgh izdkjP;k vxzys[kkps ys[ku vkf.k

ijh{k.k djrk ;sÅ ’kdrs-

5-2-5 vxzys[kkph oSf’k"V;s

vxzys[kkaps ys[ku gh ,d dyk vkgs- v’kk ys[kuklkBh laikndkP;k vaxh le;lwpdrk vlkoh ykxrs- ,[kk|k

?kVuscíy rkrMhus izfrfØ;k O;Dr dj.ks pkyr ukgh- ,[kknh izfrfØ;k O;Dr dj.;k,o<h R;kph laosnuk tkxr vlyh

ikfgts- R;k ?kVuscíyps Hkyscqjs er ekaMrk vkys ikfgts- osxGk fo"k; fuoM.ks] okpdkauk vkoMrhy vls fo"k; fuoM.ks]

R;kaP;k eukrys fo"k; fuoM.ks gs ,d dkS’kY; vlrs- R;k fo"k;kP;k vk/kkjs okpdkaP;k dkGtkyk gkr ?kky.;kps lkeF;Z

vxzys[k ys[kukr vlys ikfgts- dkj.k vxzys[kke/;s pkyw ?kMkeksMhaps lR; ij[kM fo’ys"k.k vlrs- dqBykgh mÙke

vxzys[k okpdkaP;k fopkjkauk xrheku djrks- R;kauk dk;ZizoÙk cuforks-

laikndkus fyfgysyk dqBykgh ys[k gk vxzys[k gksÅ ’kdr ukgh- dkj.k tks ys[k vkiY;k oÙki=kP;k /;s;/kksj.kkpk]

uhfrpk vkfo"dkj djrks rksp vxzys[k vlrks- vxzys[k ys[kuklkBh laikndktoG foiqy ekfgrh] pkSQsj okpu] lw{e

fujh{k.k’kDrh o fo"k;kuq:Ik oG.k ?ks.kkjh izokgh Hkk"kk vlyh ikfgts- egÙokP;k Eg.kh] okd~izpkj] lksI;kr lksis ’kCn ;kapk

laxzg laikndkadMs vlyk ikfgts- dsoG vyadkfjd ’kCn fdaok ’kCncackG Hkk"kk Eg.kts vxzys[k ukgh- vxzys[k ifjiw.kZ

gks.;klkBh fopkj vkf.k orZu ;krhy ,d:irk] Kku vkf.k foosd ;kaph lkaxM fuHkZ;rk vkf.k fu%i{kikrhi.kk bR;knh

xks"Vhph vko’;drk vlrs-

5-2-3 rs 5-2-5 vkiyh izxrh riklk-


1- vxzys[kklkBh dks.krs fo"k; fuR; vlrkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- vxzys[kkps fo"k; dks.k Bjforks\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- vxzys[k fyfg.ks dkS’kY; vlrs Li"V djk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- dks.kR;k izdkjpk ys[k vxzys[k Bjrks\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- vxzys[k fyfg.;klkBh dks.kR;k xks"Vhph vko’;drk vlrs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5-3 oÙki=h; ys[k

vxzys[kkf’kok; oÙki=kr fygwu ;s.kkjk tks etdwj vlrks rks o`Ùki=h; ys[k ;k Lo:ikpk vlrks- dkgh o`Ùki=kr

ukxfjdkaps fopkj vls Lora= ’kh"kZd nsÅu vxzys[kkP;k’kstkjh tks ys[k fyfgrkr R;kl ^lkbZM vkfVZdy* vls Eg.krkr-

R;kf’kok; o`Ùki=kr vU;=gh ys[k Lo:ikr etdwj ;srks rks laikndkaf’kok; brjkadMwu fygwu vkysyk vlrks R;kauk

oÙki=h; ys[kp EgVys tkrs-

ô`Ùki=h; ys[k Eg.kts o`Ùki=klkBh rkRdkfyd fo"k;koj] yksdkae/khy ppsZP;k fo"k;koj ys[kdkus lqlaxri.ks

ekaMysys fopkj gks;-* rkRdkfyd fo"k;koj] ?kVusoj yksdkae/;s ppkZ] fopkj&fofue; gksr vlrkr R;kyk vuql:u

lqlaxri.ks o`Ùki=h; ys[kkps ys[ku gksr vlrs- lektdkj.k] jktdkj.k] f’k{k.k] ’ksrh] foKku bR;knh fofo/k fo"k;kaoj

oÙki=h; ys[k ;sr vlrkr- R;kf’kok; flafMdsV] okrkZi= bR;knh izdkjps ys[ku i=dkj djrkr R;kapkgh o`Ùki=h; ys[kukr

lekos’k gksrks- ;kf’kok; loZlkekU; ukxfjdlq)k izklafxd fo"k;koj vkiys fopkj ys[k Lo:ikr ekaMr vlrks v’kk

izdkjps ys[ku iqjfo.kkÚ;k laLFkkgh vlrkr- v’kkp laLFkkaekQZr ,dp LraHk fdaok ys[k vusd o`Ùki=kauk fnyk tkrks-

oÙki=kyk vko’;d v’kk izdkjps ys[ku dks.kR;kgh o`Ùki=kar uksdjh u djrk Lora=i.ks dsys tkrs-

fu;feri.ks fof’k"V okpdoxkZlkBh Bjkfod izdkjpk etdwj fnyk tkrks R;kl lnj Eg.krkr- efgykaps lnj]

eqykaps lnj] ;qokfo’o] ØhMk lnj v’kh osxosxGh lnjs o`Ùki=kr vlrkr- R;klkBh fof’k"V izdkjs ys[ku dj.kkjs ys[kd

vlrkr- efgyk&eqykalkBh R;kaP;k Hkk"ksr ys[ku dj.kkjs] R;kaps iz’u ekaM.kkjs ys[ku gos vlrs rj ØhMkfo"k;d ys[ku

dj.kkÚ;kauk fofo/k [ksG] [ksGkMw] [ksGkMwaph ekfgrh] ØhMkfo"k;d rkT;k ?kMkeksMh bR;knh fo"k;h fygkos ykxrs-

ØhMkfo"k;d lnjklkBh gks.kkjs LraHkys[ku fo’ks"k yksdfiz; vkgs- gs LraHk eksBeksB;k ukeoar [ksGkMwadMwu pkyfoys tkrkr-

dkgh osGk gs LraHk dkgh tkfgjkr laLFkkgh pkyforkr vkf.k nqlÚ;kP;k ukokus ys[ku dj.kkÚ;kapkgh oxZ vlrks- ;k izdkjkr

[kÚ;k ys[kdkps uko izfl) dsys tkr ukgh vls vn’; ys[kd] i)rh o`Ùki=l"Vhr :< vkgsr-

oÙki=h; ys[kukr Hkk"ksps oSf’k"V;s Eg.kts frpk lksisi.kk- lkekU; okpdkyk MksOO;kleksj BsÅu oÙki=h; ys[k

fyfgys tkrk- oÙki=kr e;kZfnr tkxsr ys[ku djkos ykxrs- R;keqGs ekstD;k ’kCnkr vk’k; vk.kkok ykxrks- laf{kIrrk gk

oÙki=h; ys[kukpk xq.k letyk tkrks rks ;k vFkkZusp-



1- oÙki=h; ys[k Eg.kts dk;\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- oÙki=h; ys[kkr dks.kdks.kR;k fo"k;kpk lekos’k gksrks\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- lnj Eg.kts dk;\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- oÙki=kr dks.kdks.krh lnjs ;srkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- ^vn’; ys[kd] i)rh oÙki=l`"Vhr :< vkgs* vls dk EgVys vkgs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

6- OkÙki=h; ys[kukP;k Hkk"ksps oSf’k"V;s lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

7- OkÙki=h; ys[kukpk xq.k lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5-3-1 oÙki=h; ys[kkps egÙo

o`Ùki=kr o`Ùki=h; ys[kkph [kjks[kjp xjt vlrs- oÙki=s fu?kkyh R;k dkGkrlq)k okpdkaps izcks/ku MksOO;kleksj Bsowu

ys[kkaph ekaM.kh dsyh tkr vls- eqfnzr txrkfo"k;hp QDr v’kk rÚgsP;k ekfgrhiw.kZ fo"k;kaph xjt vlrs vls ukgh-

uHkksok.kh vkf.k nwjfp=ok.kh ;kaukgh iM|kekxhy ?kVuk Li"V d:u lkax.;klkBh v’kk i)rhps lnj mi;ksxh okVw ykxys

vkgs- ch-ch-lh- nwjfp=ok.khojhy gkMZ VkWd] Qsl Vw Qsl] lh-,u-,u-ojhy Dos’pUl vWaM vWUllZ] yWjh fdax ykbOg]

nwjn’kZuojhy Qsl n us’ku v’kh dkgh nd~JkO; ek/;ekae/khy lnjs gksr- vkrk rj xsY;k dkgh o"kkZaiklwu ch-ch-lh-

uHkksok.kh vkf.k nwjfp=ok.kh] lh-,u-,u-] lh-,u-ch-lh-] nwjn’kZu U;wt] vktrd ;k nwjfp=ok.kh dsanzkacjkscjp vU;

ns’kh&fons’kh dscy okfgU;kauh vkikiys o`Ùkizlkj.kkaps dk;ZØe 24 rkl pkyw Bsoys vkgsr- R;kaP;kr oSfo/; vk.k.;kr

vkys vkgs- oÙki=kauk 24 rklkaps o`Ùkizlkj.kkps gs dk;ZØe vkOgku Eg.kwu mHks vkgsr- txHkj loZ=p o`Ùki=ka’kh R;kaph

Li/kkZ Qkj iwohZiklwu pkyw vkgs] i.k R;keqGs o`Ùki=kaps [ki deh >kY;kps Dofprp vk<Gys vkgs- egÙokph vkf.k vxnh

rkth ckreh ns.;kr o`Ùki=kais{kk ;k v’kk nd~JkO; ek/;ekaph vk?kkMh vlwugh oÙki=kps egÙo deh gksr ukgh- ,[kk|k

ckrehpk lfoLrj ikBiqjkok o`Ùki=s Eg.ktsp fyf[kr ’kCn tso<k d: ’kdrkr rso<k rks bysDVªkWfud ek/;es d: ’kdr

ukghr- Nkiwu vkysyk ’kCn HkDde vkf.k fpjdky vlrks- jk=h mf’kjk fdaok e/;jk=huarj tsOgk bysDVªkWfud ek/;ekaojhy

ckrE;k deh ikfgY;k tkrkr rsOgkP;k Eg.ktsp vxnh mf’kjkP;k ckrE;k igkVs ;s.kkÚ;k o`Ùki=karwup okpdkauk vf/kd

yodj dGrkr- v’kk osGh o`Ùki=kar izfl) >kysY;k ckrE;kapk ikBiqjkok rso<kp nd~JkO; ek/;ekaP;k gkrh jkgrks-

LFkkfud iz’u gs o`Ùki=kaP;k vxnh toGps vlrkr- R;koj o`Ùki=s tso<s vkxzgh izfriknu d: ’kdrkr rso<s vU;

dks.krsgh ek/;e d: ’kdr ukgh- uthdrk gk R;kapk izHkkoh fud"k gks;- LFkkfud iz’ukaoj dsys tk.kkjs dks.krsgh Hkk";

okpdkauk Hkkors- LokHkkfodp okpdkaP;k vkoMhP;k fo"k;kaoj o`Ùki=krwu ys[k izfl) gks.ks gs vifjgk;Z Bjr- gs ys[k]

oÙkys[k vf/kd jatd] vf/kd cksyds] fo"k;kyk /k:u vkf.k l[kksy vH;klkP;k vk/kkjs izfl) dsys tkÅ ’kdrkr-

okpdkyk ekfgrh goh vlrs- ?kVusps ;FkkfLFkr fp=.k gos vlrs] rs R;kyk v’kk fy[kk.kkrwu feGw ’kdrs-

OkÙki=h; ys[kkP;k ys[kukps mfí"V fuf’pr vlrs- ,dkp fo"k;kPkh ik’oZHkweh Li"V djrkuk R;k ekxY;k ?kVukaph

Øeokjh ykowu okpdkuk lqtk.k cufo.;kpk iz;Ru dsyk tkrks- R;klkBh oÙki=kae/kY;k tqU;k uksanhapk vk/kkj ?;kok ykxrks-

ns’kkr ;s.kkÚ;k ok ns’kkrwu ckgsj tk.kkÚ;k foekukps vdLekr vigj.k dj.;kr vkys rj vktojP;k loZ foeku

vigj.kkapk bfrgkl rktk d:u v’kk izdkjP;k ys[kukrwu lkafxryk tkrks- Hkwdai] egkiwj ;kalkj[ks vfj"V vks<fo.kkjs

fo"k;gh R;kl mi;qDr vlrkr- i{kkarjs] ljdkj xMxM.ks] fo’okln’kZd Bjkokr gkj [kkoh ykxwu ljdkj ijkHkwr gks.ks

fdaok R;krwu Qkj eksBh myFkkikyFk gks.ks gs fo"k; ;k rÚgsP;k ys[kukps vk/kkj gksr- rkT;k ?kVukaph ik’oZHkweh lqlaxri.kkus

ekaM.ks vkf.k R;krwu okpdkaP;k fopkjkauk pkyuk ns.ks gh v’kk rÚgsP;k ys[kukph ewyHkwr vaxs gksr- ,[kk|k ?kVusph ifjiw.kZ

vkf.k l[kksy ekfgrh ns.ks gs o`Ùki=h; ys[kkrwu lk/; gksr vlrs-^dsljh*r lkrR;kus izfl) gks.kkÚ;k v’kk fu;fer LraHkkps

uko êkxksok* gksrs vkf.k R;kr v’kk ?kVukapk ijke’kZ ?ksryk tk;pk-

Ikjns’kh ?kMkeksMhae/;s ekxksok ?ksrk ;s.;ktksX;k v’kk fdrhrjh ?kVuk vlw ’kdrkr- foKkukP;k nf"Vkdksukrwugh dkgh

?kVukaph ekfgrh nsrk ;sÅ ’kdrs- ckreh vkf.k frph ik’oZHkweh ;kar vl.kkjk Qjd vkiY;kyk ;k ys[kukrwu Li"V djrk

;k;yk gok- oÙki=kae/;s vls ys[ku ;srs rsOgk R;kph vpwdrk rikl.;kr ;srs- vls izR;sd ys[ku gs vkiys Lor%ps vkgs]

vls letwu ts"B lglaikndkus R;krhy pqdk nq#Lr dj.ks vkf.k vkiY;kdMhy uohu ekfgrhph R;kr Hkj ?kky.ks xjtsps

vkgs- R;klkBh xzaFkky;kr miyC/k vl.kkÚ;k uksanhapk mi;ksx dsyk ikfgts- ;k ?kVukaph lq;ksX; fpfdRlk okpdkaoj lksifork

;s.;klkBh R;kaph ekaM.kh pkaxY;k i)rhus dsyh ikfgts- lR;dFkukr gh ekaM.kh dqBsgh deh iM.kkj ukgh ;kdMs y{k

ns.;kps dke lacaf/kr i=dkjkps vkf.k rs ys[ku rikl.kkÚ;k lglaikndkps] o`Ùklaikndkps ok izeq[k milaikndkps vkgs-

5-3-1 vkiyh izxrh riklk-


1- nd~JkO; ek/;ekaph vk?kkMh vlwugh oÙki=kps egÙo deh gksr ukgh dk rs lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- oÙki=h; ys[kkP;k ys[kukps mfí"V lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- dks.krs fo"k; oÙki=h; ys[kkps vk/kkj vlrkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

4- oÙki=h; ys[kkP;k ys[kukps ewyHkwr vaax lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5-3-2 oÙki=h; ys[ku’kSyh

vxzys[k] LraHkys[k] oÙkys[k bR;knh izdkjP;k ys[kuklkBh oÙki=h; ys[ku’kSyh egÙokph Bjrs- lkfgR; o i=dkfjrk

;k nksUghe/;s varj vlys rjh R;krhy lhekjs"kk Qkj rjy vkgs- o`Ùki=krhy dkgh ys[ku fpjaru Lo:ikps B:u R;kyk

lkfgR;kps ewY; vkiksvki izkIr gksrs- oÙki= fu lkfgR; gh nksUghgh laoknkph ek/;es vkgsr- Hkk"kk gs R;kaps okgd vkgs-

lk/ks] lksis] loZlk/kkj.k lk{kjkauk dGsy vls ys[ku gh oÙki=kph ekx.kh] rj dykRed vuqHkwrhpk izR;; ns.kkjs ys[ku gh

lkfgR;kph vV gks;- ekfgrh] erizn’kZu] lsok fu euksjatu gs o`Ùki=kps dk;Z rj vuqHkwrhpk foLrkj] thoufo"k;d

nf"Vdksukpk foLrkj gs lkfgR;kps dke- nksUgh ,sdesdkal iwjd rjhgh fHkUu- R;kn"Vhus o`Ùki=h; Hkk"kk’kSyh gk Lora=

vH;klkpk fo"k; gks;- ’kCn;kstuk] okD;jpuk gs oÙki=h; ’kSyhps ?kVd vkgsr- baxzthr izR;sd o`Ùki=kps Lora= ^’kSyh

iqLrd* vlrs- vkiY;kdMs R;k Lo:ikr rs ulys rjh izR;sd o`Ùki=kph ys[kukph rÚgk fHkUu fHkUu fnlwu ;srsp-

5-3-3 o`Ùki=h; ys[kukph iF;s

o`Ùki=h; ys[kuklkBh loZlk/kkj.k iq<hyizek.ks iF;s ikGkoh ykxrkr-

Û O;kdj.k nq"Vrk

okD;jpuk djrkuk :< i)rhpk voyac djkok- drkZ] deZ] fØ;kin ;kapk Øe lqlaxr vlkok-

Û nqcksZ/krk

Lkksisi.kk gk o`Ùki=h; ys[kukpk fo’ks"k gks;- lafnX/krk fdaok lafeJrk R;k ys[kukr ulrs-

Û Hkjrhps ’kCn

Ok`Ùki=kr e;kZfnr tkxsr ys[ku djkos ykxrs- R;keqGs FkksMD;k ’kCnkr tkLrhr tkLr vk’k; vk.kkok

ykxrks- laf{kIrrk gk o`Ùki=h; ys[kukpk xq.k letyk tkrks-

Û Qloh ’kCnjpuk

’kCnkapk usedk vFkZ y{kkr u ?ksrk osxOO;kp vFkkZus R;kpk okij dj.;kpk izdkj o`Ùki=h; ys[ku

dj.kkÚ;kus VkGyk ikfgts- dkgh osGk vlk okij vyadkfjdrk Eg.kwu {kE; Bjrks- ijarq loZlk/kkj.ki.ks

lk/;k] lksI;k o ljG vFkkZus ’kCnkapk okij o`Ùki=kr gksrks-

Û vuko’;d ’kCn

tsOgk ys[kd Hkk"ksP;k vkgkjh tkÅu xjtsgwu vf/kd ’kCn okijrks rsOgk gk nks"k mRiUu gksrks- gh ’kCnkph

m/kGiÍh VkGyh ikfgts-

Û vkMoG.kh ys[ku

ljG u lkaxrk vkMoG.kkus ,[kknh xks"V ekaM.ks- Li"Vi.kkpk vHkko gk nks"k VkG.ks vko’;d vlrs-

Û tqukV ’kCniz;ksx

O;kdj.kn"V;k cjkscj vl.kkjs ijarq Hkk"ksr okjaokj oki:u fu"izHk] dkGghu Bjysys ’kCniz;ksx okij.;kps

VkGkos-

Ok`Ùki=h; ys[ku’kSyhps gs Lo:Ik y{kkr ?ksrys rj o`Ùki=krwu d’kk izdkjps ys[ku djkos ykxrs gs dGsy-

oÙki=kyk vko’;d v’kk izdkjps ys[ku dks.kR;kgh o`Ùki=kr uksdjh u djrk Lora=i.ks dsys tkrs R;kl êqDr i=dkfjrk*

Eg.krkr o ys[ku dj.kkÚ;kl êqDr i=dkj* Eg.krkr- v’kk izdkjps ys[ku iqjfo.kkÚ;k laLFkkgh vlrkr- R;kl ^flafMdsV*

Eg.krkr- v’kk laLFkkaekQZr ,dp LraHk fdaok ys[k vusd o`Ùki=kauk fnyk tkrks-

fu;feri.ks fof’k"V okpdoxkZlkBh fdaok okpdkaP;k ,dk xVklkBh Bjkohd izdkjpk etdwj fnyk tkrks R;kl

^lnj* Eg.krkr- efgykaps lnj] eqykaps lnj] ;qokfo’o] ØhMk lnj v’kh osxosxGh lnjs o`Ùki=kr vlrkr- R;klkBh

fof’k"V izdkjs ys[ku dj.kkjs ys[kd vlrkr- efgyk&eqykalkBh R;kP;k Hkk"ksr ys[ku dj.kkjs] R;kaps iz’u ekaM.kkjs ys[ku

gos vlrs rj ØhMkfo"k;d ys[ku dj.kkÚ;kauk ØhMkfo"k;d lnjkalkBh gks.kkjs LraHkys[ku fo’ks"k yksdfiz; vkgs] ,o<sp uOgs

rj gs LraHk eksBeksB;k ukeoar [ksGkMwadMwu pkyfoys tkrkr- mnk- ^lquhy xkoLdj fyfgrks* vls LraHk fu;fer ns.kkÚ;k

laLFkk vkgsr- dkgh osGk gs LraHk dkgh tkfgrjkr laLFkkgh pkyforkr vkf.k nqlÚ;kP;k ukokus ys[ku dj.kkÚ;kapkgh oxZ

vfLrRokr vkgs R;kyk ^?kksLV jk;Vj* Eg.krkr- ;k izdkjkr [kÚ;k ys[kdkps uko izfl) dsys tkr ukgh- T;k ukeoar

ukokus rks fyfgrks R;kps fopkj] O;fDreÙo ;kaP;k’kh ek= gk ys[kd pkaxykp ifjfpr vlyk rjp R;kps fopkj ’kCnc)

d: ’kdrks- ^?kksLV jk;Vj* fdaok ^vn’; ys[kd* gh i)rh o`Ùki= l"Vhr :< vkgs-

5-3-2 o 5-3-3 vkiyh izxrh riklk-


1- oÙki=h; ys[ku’kSyh o lkfgR;kph ’kSyh ;krhy Qjd lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- oÙki=h; ys[kuklkBh dks.kRkh iF;s ikGkoh ykxrkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- êqDr i=dkfjrk* Eg.kts dk;\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5-4 lekjksi

oÙki=kapk izHkko vkiY;k oS;fDrd o lkekftd thoukoj vifjgk;Zi.ks iMr vlrks- oÙki=krhy laikndkps er

izfriknu cgqla[; lekt xkaHkh;kZus ?ksrks- laikndkus R;kP;k vxzys[kkr ts dkgh ekaMys vkgs rs izek.k ekuys tkrs-

laikndkps gs er vfHkO;Dr gks.;kph tkxk Eg.ktsp vxzys[k- ;k vxzys[kkapk fopkj vki.k dsyk vkgs-

oÙki=h; ys[k osxosxOO;k fo"k;kojps vlrkr- R;kaps mís’kgh osxosxGs vlrkr- R;k R;k fo"k;kuqlkj o

mís’kkuqlkj oÙki=h; ys[kkps Lo:Ik cnyrs- oÙki=krhy vxzys[k gk vkiys fopkj ekaM.;klkBh vlrks- vxzys[kkeqGs

lekteu ?kMrs vls EgVys tkrs- pkyw ?kMkeksMhaojhy fopkj] er] ik’oZHkweh vxzys[kkrwu okpk;yk feGrs- oÙki=krhy

vxzys[kkpk gk fo’ks"k gks;- Hkk"kk’kSyheqGs vxzys[kkl okM~-e;hu ewY;sgh izkIr gksrkr-

vkiyh mÙkjs riklk-

5-1 rs 5-2-1

1- MkW- ,e- yk;y LisUlj ;kauh vxzys[kkph O;k[;k iq<hyizek.ks dsyh vkgs- ^,[kk|k oSf’k"V;iw.kZ ?kVusps fdaok

?kMkeksMhps egÙo lkekU; okpdkykgh Li"V gksbZy v’kkizdkjs R;k ?kVusph ekstD;k ’kCnkr rdZ’kq) jhrhus o

lgtrsus vkuan nsbZy o R;k ?kVusps egÙo lkekU; okpdkP;k y{kkr ;sbZy v’kk izHkkoh i)rhus dsysys fo’ys"k.k

fdaok lknj dsysyk etdwj Eg.kts vxzys[k gks;-*

2- oÙk vkf.k fopkj vls nksu Hkkx o`Ùki=kr fnlrkr-

3- vkiY;k fopkjkauh er ?kMfo.;kP;k ’kDrheqGsp Eg.kwu vxzys[kkyk egÙo vkgs-

4- yksdkaP;k ppsZps fo"k; dks.krs] dks.krs iz’u yksdkaP;k ftOgkOO;kps vkgsr gs vxzys[kko:u y{kkr ;srs-

5- vxzys[k fof’k"V dk;kZpk iqjLdkj djrkr- okpdkauk vokgu djrkr- R;kaps eu dGforkr] euksjatu djrkr-

lektkrhy vfu"V izoÙkhoj gYyk p<forkr- okpdkauk ekxZn’kZu djrkr- R;kauk f’k{k.k nsrkr- ,o<sp uOgs rj

okpdkauk —rh dj.;kl Hkkx ikMrkr-

6- oÙki=kr lektkps izfrfcac vlrs- lektkyk dk; okVrs gs vxzys[kko:u dGrs- pkyw ?kMkeksMhafo"k;hph ekfgrh

Eg.kts vxzys[k- dkgh vxzys[k rj lkfgR;kph v{kjys.kh Bjrkr- izfrek’kDrh] Hkk"kk Li"V o lE;d n"Vh ;keqGs

vxzys[k izHkkoh Bjrkr- fdR;sd vxzys[kkauk lkfgR;kP;k nkyukr LFkku feGkys vkgs- ;ko:ugh vxzys[kkps egÙo

y{kkr ;srs- vx zys[kkP;k Hkk"kk’kSyhe/;s o vyadkjdrk fdaok ’kSyhxq.kkaeqGs R;kyk fpjaru ewY; izkIr gksrs-

fo"k;kph vpwd fuoM] fopkjkaph ekaM.kh o ikBiqjkok] rkfdZdrk o O;klaxkaph tksM vkf.k lkekU;

okpdkfo"k;hph vkfRe;rk ;keqGs vxzys[kkyk egÙo ;srs-

5-2-2

1- ,[kknh ?kVuk d’kh fuekZ.k >kyh] R;kps lq=/kkj dks.k vkgsr] /kkxsnksjs dks.krs vkgsr] R;k ?kVuspk vUo;kFkZ dk;

vkgs bR;knh ekfgrh ns.kkjk ri’khyokj ys[k Eg.kts ekfgrhij vxzys[k gks;-

2- Hkk"kspk] ’kSyhpk] ;qDrhoknkpk] ekaM.khpk izHkko okpdkaoj ikM.;kpk iz;Ru dsysyk vlrks- ;kr Vhdsyk fdaer

vlrs- fopkj izfrokn] lqLi"V ’ksjk ;kauk tkxk u nsrk dsysyh ekaM.kh okpdkaoj izHkko ikMrs- izfri{kkoj rqVwu

iM.ks] vkiys fopkj ij[kMi.ks ekaMrkuk rs dq.kkykgh [kksMwu dk<rk ;s.kkj ukghr v’kk i)rhus ekaM.ks gs ;k

vxzys[kkps oSf’k"V;s vkgs-

3- vkiY;k ys[kukrwu okpdkauk [kspwu ?ks.;kph rkdn izHkko ikM.kkÚ;k vxzys[kkaph vlrs- gs vxzys[k okprkuk

vkiY;kykgh vlsp Eg.kko;kps gksrs vls okVw ykxrs- vxzys[kkP;k izkjaHkhp okpdkaP;k eukph idM ?ksryh tkrs

vkf.k rh ys[kkP;k ’ksoVi;Zar dk;e Bsoyh tkrs- Eg.kwup vxzys[k fyfg.kkjk laiknd gk ^fyMj* vlrks vls

EgVys tkrs

4- vaydkfjd Hkk"kk] laL—r Hkk"ksrhy opus] ’ksjks’kk;jh ;kapk okij d:u dje.kwdiz/kku vxzys[k vf/kd izHkkoh

djrk ;srkr-

5- eR;wys[k gkgh vxzys[kkpkp izdkj gks;- eR;wys[k gk laikndkph dlksVh ?ks.kkjk ys[k vlrks- e`R;wys[kkr R;k

O;Drhps ;Fkk;ksX; fp=.k ;s.ks vko’;d vlrs- rlsp R;k O;DrhP;k ekfgrh ulysY;k vusd iSywojgh izdk’k

Vkdyk tk.ks xjtsps vlrs- ;k vxzys[kkaps egÙo T;k fno’kh ?kVuk ?kMyh vkgs R;kp fno’kh izfl) gks.;kr

vkgss-

5-2-3 rs 5-2-5

1- Fkksj iq#"kkaph t;arh vkf.k iq.;frFkh] Lokra«;fnu] iztklÙkkd fnu] njo"kkZps vankti=d ;klkj[;k fo"k;

vxzys[kklkBh fuR; vlrkr-

2- vxzys[kkps fo"k; laiknd Bjorks-

3- vxzys[kkaps ys[ku gh ,d dyk vkgs- v’kk ys[kuklkBh laikndkP;k vaxh le;lwpdrk vlkoh ykxrs-,[kknh

izfrfØ;k O;Dr dj.;k,o<h R;kph laosnuk tkxr vlyh ikfgts- R;k ?kVuscíyps Hkyscqjs er ekaMrk vkys

ikfgts- osxGk fo"k; fuoM.ks] okpdkauk vkoMrhy vls fo"k; fuoM.ks] R;kaP;k eukrys fo"k; fuoM.ks gs ,d

dkS’kY; vlrs-

4- tks ys[k vkiY;k o`Ùki=kP;k /;s;/kksj.kkpk] uhfrpk vkfo"dkj djrks rksp vxzys[k vlrks-

5- vxzys[k ys[kuklkBh laikndktoG foiqy ekfgrh] pkSQsj okpu] lw{e fujh{k.k’kDrh o fo"k;kuq:Ik oG.k ?ks.kkjh

izokgh Hkk"kk vlyh ikfgts- egÙokP;k Eg.kh] okd~izpkj] lksI;kr lksis ’kCn ;kapk laxzg laikndkadMs vlyk

ikfgts- dsoG vyadkfjd ’kCn fdaok ’kCncackG Hkk"kk Eg.kts vxzys[k ukgh- vxzys[k ifjiw.kZ gks.;klkBh fopkj

vkf.k orZu ;krhy ,d:irk] Kku vkf.k foosd ;kaph lkaxM fuHkZ;rk vkf.k fu%i{kikrhi.kk bR;knh xks"Vhph

vko’;drk vlrs-

5-3

1- ô`Ùki=h; ys[k Eg.kts o`Ùki=klkBh rkRdkfyd fo"k;koj] yksdkae/khy ppsZP;k fo"k;koj ys[kdkus lqlaxri.ks

ekaMysys fopkj gks;-*

2- oÙki=h; ys[kkr lektdkj.k] jktdkj.k] f’k{k.k] ’ksrh] foKku bR;knh fofo/k fo"k;kaojhy ys[kkapk lekos’k gksrks-

3- fu;feri.ks fof’k"V okpdoxkZlkBh Bjkfod izdkjpk etdwj fnyk tkrks R;kl lnj Eg.krkr-

4- efgykaps lnj] eqykaps lnj] ;qokfo’o] ØhMk lnj v’kh osxosxGh lnjs o`Ùki=kr vlrkr-

5- efgyk&eqykalkBh R;kaP;k Hkk"ksr ys[ku dj.kkjs] R;kaps iz’u ekaM.kkjs ys[ku gos vlrs rj ØhMkfo"k;d ys[ku

dj.kkÚ;kauk fofo/k [ksG] [ksGkMw] [ksGkMwaph ekfgrh] ØhMkfo"k;d rkT;k ?kMkeksMh bR;knh fo"k;h fygkos ykxrs-

ØhMkfo"k;d lnjklkBh gks.kkjs LraHkys[ku fo’ks"k yksdfiz; vkgs- gs LraHk eksBeksB;k ukeoar [ksGkMwadMwu pkyfoys

tkrkr- dkgh osGk gs LraHk dkgh tkfgjkr laLFkkgh pkyforkr vkf.k nqlÚ;kP;k ukokus ys[ku dj.kkÚ;kapkgh oxZ

vlrks- ;k izdkjkr [kÚ;k ys[kdkps uko izfl) dsys tkr ukgh vls vn’; ys[kd] i)rh oÙki=l"Vhr :<

vkgsr-

6- oÙki=h; ys[kukr Hkk"ksps oSf’k"V;s Eg.kts frpk lksisi.kk-

7- lkekU; okpdkyk MksOO;kleksj BsÅu oÙki=h; ys[k fyfgys tkrk- oÙki=kr e;kZfnr tkxsr ys[ku djkos ykxrs-

R;keqGs ekstD;k ’kCnkr vk’k; vk.kkok ykxrks- laf{kIrrk gk oÙki=h; ys[kukpk xq.k letyk tkrks rks ;k

vFkkZusp-

5-3-1

1- egÙokph vkf.k vxnh rkth ckreh ns.;kr oÙki=kais{kk ;k v’kk nd~JkO; ek/;ekaph vk?kkMh vlwugh oÙki=kps

egÙo deh gksr ukgh dkj.k ,[kk|k ckrehpk lfoLrj ikBiqjkok o`Ùki=s Eg.ktsp fyf[kr ’kCn tso<k d:

’kdrkr rso<k rks bysDVªk Wfud ek/;es d: ’kdr ukghr- Nkiwu vkysyk ’kCn HkDde vkf.k fpjdky vlrks-

jk=h mf’kjk fdaok e/;jk=huarj tsOgk bysDVªkWfud ek/;ekaojhy ckrE;k deh ikfgY;k tkrkr rsOgkP;k Eg.ktsp

vxnh mf’kjkP;k ckrE;k igkVs ;s.kkÚ;k oÙki=karwup okpdkauk vf/kd yodj dGrkr-

2- OkÙki=h; ys[kkP;k ys[kukps mfí"V fuf’pr vlrs- ,dkp fo"k;kPkh ik’oZHkweh Li"V djrkuk R;k ekxY;k ?kVukaph

Øeokjh ykowu okpdkuk lqtk.k cufo.;kpk iz;Ru dsyk tkrks-

3- foeku vigj.k] Hkwdai] egkiwj ;kalkj[ks vfj"V vks<fo.kkjs fo"k;gh R;kl mi;qDr vlrkr- i{kkarjs] ljdkj

xMxM.ks] fo’okln’kZd Bjkokr gkj [kkoh ykxwu ljdkj ijkHkwr gks.ks fdaok R;krwu Qkj eksBh myFkkikyFk gks.ks gs

fo"k; ;k rÚgsP;k ys[kukps vk/kkj gksr-

4- rkT;k ?kVukaph ik’oZHkweh lqlaxri.kkus ekaM.ks vkf.k R;krwu okpdkaP;k fopkjkauk pkyuk ns.ks gh oÙki=h; ys[kkP;k

ys[kukph ewyHkwr vaxs gksr-

5-3-2 o 5-3-3

1- oÙki=krhy dkgh ys[ku fpjaru Lo:ikps B:u R;kyk lkfgR;kps ewY; vkiksvki izkIr gksrs- oÙki= fu lkfgR; gh

nksUghgh laoknkph ek/;es vkgsr- Hkk"kk gs R;kaps okgd vkgs- lk/ks] lksis] loZlk/kkj.k lk{kjkauk dGsy vls ys[ku

gh oÙki=kph ekx.kh] rj dykRed vuqHkwrhpk izR;; ns.kkjs ys[ku gh lkfgR;kph vV gks;- ekfgrh] erizn’kZu]

lsok fu euksjatu gs o`Ùki=kps dk;Z rj vuqHkwrhpk foLrkj] thoufo"k;d nf"Vdksukpk foLrkj gs lkfgR;kps dke-

nksUgh ,sdesdkal iwjd rjhgh fHkUu-

2- O;kdj.k nq"Vrk] nqcksZ/krk] Hkjrhps ’kCn] Qloh ’kCnjpuk] vuko’;d ’kCn] vkMoG.kh ys[ku] tqukV ’kCniz;ksx

gh iF;s oÙki=h; ys[kuklkBh ikGkoh ykxrkr-

3- oÙki=kyk vko’;d v’kk izdkjps ys[ku dks.kR;kgh oÙki=kr uksdjh u djrk Lora=i.ks dsys tkrs R;kl êqDr

i=dkfjrk* Eg.krkr-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

Lok/;k;

1- vxzys[kkps izdkj Li"V d:u eR;qys[k gh laikndkph dlksVh dk ekuyh tkrs] rs lkaxk-

2- vxzys[kkps egÙo lkaxwu R;kph oSf’k"V;s fygk-

3- oÙki=h; ys[kkps Lo:Ik FkksMD;kr Li"V djk-

&&&&&&&&&&&

izdj.k 6

o`Ùkys[k] LraHkys[k] eqyk[kr] oÙki=h; leh{kk]

i=ys[ku] tkfgjkr

6-0 mfí"Vs

6-1 izkLrkfod

6-2 oÙkys[k

6-2-1 oÙkys[kkps izdkj

6-2-2 oÙkys[kkph oSf’k"V;s

6-3 LraHkys[ku

6-4 eqyk[kr

6-4-1 eqyk[krhps ra=

6-4-2 eqyk[krhph iwoZr;kjh

6-5 oÙki=h; leh{kk

6-6 i=ys[ku

6-6-1 i=ys[kuklkBh fo"k;

6-6-2 i=ys[kukph Hkk"kk o ekaM.kh

6-7 tkfgjkr

6-7-1 tkfgjkr Eg.kts dk;\

6-7-2 tkfgjkrhaps izdkj

6-8 lekjksi


6-0 mfí"Vs

Û oÙkys[k Eg.kts dk;\ gs lkaxrk ;sbZy-

Û oÙkys[kkps egÙo lkaxrk ;sbZy-

Û LraHkys[kkps Lo:Ik o oSf’k"V;s Li"V djrk ;srhy-

Û eqyk[krhph ra=s] dkS’kY;s lkaxrk ;srhy-

Û eqyk[krhps ys[ku dls djkos ;kph ekfgrh nsrk ;sbZy-

Û oÙki=h; leh{ksps Lo:Ik o oSf’k"V;s Li"V djrk ;srhy-

Û oÙki=krhy i=ys[kukps egÙo lkxrk ;sbZy-

Û i=ys[kuklkBh fo"k;kph fuoM djrk ;sbZy-

Û oÙki=s vkf.k fu;rdkarhy tkfgjkrhaps osxGsi.k lkaxrk ;asbZy-

6-1 izkLrkfod

Ok`Ùki=ke/;s oÙkys[k o vU; ys[kkaps LFkku vuU;klk/kkj.k vkgs- ek= oÙki=kps Lo:Ik >ikV;kus cnyw ykxys

vkgs- rkT;k ?kVukaoj R;k fo"k;krhy rTK O;DrhdMwu rkrMhus ys[k fygwu ?ks.ks gh laikndkph dlksVh vlrs- dsoG rkT;k

ckrE;k vkf.k ekfgrh ns.ks iqjsls ulrs- ;k O;frfjDr vU; okpuh; etdwj orZekui=kr vlrks- vf/kd ekfgrh ns.kkjk]

ckrehP;k varjaxkoj izdk’k Vkd.kkjk o`Ùkys[k vlrks- ;kcjkscjp lektkr vlysY;k leL;kapk] oknkapk] ?kVukapk]

gyD;kQqyD;k ’kSyhr ijke’kZ ?ks.kkjs yfyr ’kSyhr fyfgysys LraHkys[kgh vlrkr- rlsp ygku&eksB;kaP;k eqyk[krh]

dk;ZØekaph vksG[kotk ewY;ekiu dj.kkjh o`Ùki=h; leh{kk orZekui=kr LFkku fVdowu vkgs-

Okkpdka’kh ftOgkOO;kus laokn lk/kwu R;kapk izfrlkn feGo.kkjk vkf.k R;kiksVh okpdkyk vkiY;k dk;kZr lgHkkxh

d:u ?ks.kkjk etdwj Eg.kwu ôkpdkapk i=O;ogkj* ;k lnjkdMs ikfgys tkrs- tuerkpk dkukslk ;k lnjkrwu ?ksryk tkrks-

,dizdkjs okpdkalkBh gs eqDr O;klihB vlrs- O;kikjhdj.kkyk egÙo vkysY;k vktP;k ;qxkr tkfgjkrh loZ= vk<Grkr-

tkfgjkrhaph gh nqfu;k [kjks[kjh tknqHkjh nqfu;k vkgs- oÙki=s vkf.k fu;rdkfydkarhy tkfgjkrhaukgh egÙo vkgs-

dks.krkgh fo"k; letwu ?ks.;klkBh ckrehph ik’oZHkweh y{kkr ?ksÅu o`Ùkys[ku dsys tkrs- T;k fo"k;kus yksdkae/;s

ftKklk fuekZ.k dsyh vkgs v’kk fo"k;kackcr o`Ùki=kauk vf/kd lko/k jkgkos ykxrs- mnkgj.kkFkZ izklafxd fo"k;kP;k ckcrhr

vf/kd tk.kors- rks izklafxd Lo:ikpk o`Ùkys[kp vlrks-

LraHkys[k gk o`Ùki=kpk vkxGkosxGk uequk vlrks- dsoG yfyr ’kSyhr fu;feri.ks dsysys ys[ku Eg.kts

LraHkys[k ukgh- vkt LraHkys[kkP;k ifj?kkpk foLrkj >kyk vkgs- xaHkhj Lo:ikps] Vhdk&fVIk.kh dj.kkjs ys[kugh vkt

LraHkys[kkrwu dsys tkrs- vyhdMs rj lkekftd] jktdh;] lkaL—frd lanHkkZr Vhdk dj.kkjs ys[kugh LraHkys[kkrwu dsys

tkrs- v’kk LraHkys[kukps izek.k eksBs vkgs- fofo/k lkekftd] lkaL—frd iz’u izlr dj.ks gk LraHkys[kukpk gsrw vlrks-

LraHkys[ku okpdkyk fopkjizo.k djrs-

eqyk[kr ys[ku gs o`Ùki=h; ys[kukps ftoar jlj’khr :Ik vkgs- vyhdMs eqyk[krhyk foy{k.k egÙo izkIr >kys

vkgs- eqyk[krheqGs lacaf/kr O;Drhph vksG[k] frP;k fopkjkaph] vkoMfuoMhph vksG[k gksrs- T;k fo"k;klkBh eqyk[kr

?ksryh vkgs] R;k fo"k;kps egÙo okpdkaP;k eukoj Blfork ;srs- vyhdMs eqyk[kr ys[kukph ra=s fodflr >kysyh vkgsr-

;kcíypk fopkj vki.k dj.kkj vkgksr-

ukxfjd vkiY;k Hkkxkrhy vusdfo/k leL;k i=O;ogkjkrwu ekaMrkr- R;ke/;s iFknhi clokos] dkWyuhjksM Ogkosr]

dpjkMsiks gyokok] iksLVeu i=&forj.kkr xksa/kG djrkr vls vusd fo"k; ;srkr- lacaf/kr [kkrh] vf/kdkjh rRij vlrhy

rj ;k i=kaph n[ky ?ksrkr] vko’;d rh dk;Zokgh djrkr vkf.k orZekui=kr i= fyfgY;kus vkiyk iz’u lqVY;kps

lek/kku okpdkyk feGrs- okpd dkgh dYid lwpukgh djrkr- visf{kr dk;Zokgh >kY;koj /kU;okn ns.kkjh i=sgh ;srkr-

v’kk izdkjs laoknkph ,d lk[kGhp ;k i=O;ogkjkrwu r;kj gksrs-

oÙki=krhy ,[kknh pkaxyh tkfgjkr vkiys y{k os/krs- vki.k rh okprks- T;k oLrwph rh tkfgjkr vlrs rh

[kjsnh djk;yk vki.k yxsp ckgsj iMr ulrks rjh pkaxyh tkfgrjkr Eg.kwu vki.k R;k tkfgjkrhP;k elq|kyk nkn nsrks-

gh nkn d/kh R;k elq|krhy e/;orhZ dYiusyk vlrs] rj d/kh vuqdwy ’kCn;kstusyk- dkgh osGk R;kr vkiY;kyk

nq:LRkhgh lqprs- vkiY;kyk v’kh tkfgjkr fyfgrk ;s.kkj ukgh dk vlkgh fopkj pedwu tkrks- laokndkS’kY;kaoj vkiyh

gqdwer vlY;kus elqnkys[kukph ra=s o dkS’kY;s f’kd.ks Eg.kts laokndkS’kY;s vkRelkr dj.;klkj[ksp vkgs -

elqnkys[kuklkBh vko’;d vlysyh ra=s o dkS’kY;s vkRelkr dj.ks okVrs rso<s lksisgh ukgh- tkfgjkr Eg.kts dk;\]

cktkjisBsps Lo:i] R;ke/khy myk<ky] vFkZdkj.k] xzkgdpk] ek/;ekpk LoHkko] lkekftd&lkaL—frd lanHkZ] vuq:Ik

’kCn;kstuk v’kk fofo/k ?kVdkaps l[kksy o v|;kor Kku ;k elqnkys[kuklkBh vko’;d vkgs- ;k loZ ?kVdkaps jlk;u

Eg.kts ,[kknh y{k os/kwu ?ks.kkjh tkfgjkr gks;-

6-2 o`Ùkys[k

OkÙki=kr ckreh ikBksikB o`Ùkys[kkps egÙo ok<ys vkgs- ckreh tk.kwu ?ks.;klkBh oÙki= izkeq[;kus okpys tkrs-

oÙk fdaok ckreh Eg.kts ?kMysyh gdhdr- ?kMys vkgs rls lkax.ks Eg.kts ckreh- ijarq ,[kknh ?kVuk dks.kR;k ifjfLFkrhrwu

fuekZ.k >kyh vkgs] R;k ?kVuseqGs dks.krs ifj.kke gks.kkj vkgsr] R;k ?kVusrwu dks.kR;k HkkoHkkouk fuekZ.k gksrkr] R;k

eu%fLFkrhps fp=.k dj.kkÚ;kpk Lor%pk nf"Vdksu dks.krk] R;kps er dk; o rs rls dk cuys bR;knh ckcrhr eksdGsi.kkus

dsysys vkfo"dj.k oÙkys[kkr vlrs- oÙk oLrqfu"B vlkos v’kh vis{kk vlrs i.k o`Ùkys[k vkRefu"B vlrks- R;kr

ys[kdkP;k vkRekfo"dkjkyk vf/kd oko vlrks R;keqGsp o`Ùkys[kkoj ys[kdkps uko vlrs- ckreh ek= vukfed vlw

’kdrs-

baxzthrhy Qhpj ;k ’kCnkpk Ik;kZ; Eg.kwu o`Ùkys[k gk ’kCn okijyk tkrks- Qhpj Eg.kts lfoLrj eksBh ckreh-

Û;wt Qhpj* Eg.kts ckrEkhP;k Lo:ikrhy ys[k- ijarq ô`Ùkys[k* gk ejkBh ’kCn fof’k"V vFkkZusp okijyk ikfgts- oÙkkoj

vk/kkjysyk ys[k rks o`Ùkys[k- rks ,[kk|k O;Drhfo"k;h] izlaxkfo"k;h fdaok dqBY;kgh fo"k;koj vlw ’kdsy- ijarq rks

izklafxd vlrks- orZekudkyhu ?kVuk] ?kMkeksMh] izlax] fnufo’ks"k] dk;ZØe ;kaP;k lanHkkZr rks o`Ùki=kr ;sr vlrks-

^ckrehP;k vuqjks/kkus Hkksorkyph vf/kd ekfgrh teowu ckrehP;k eq[; xkH;kph vaxs] mikaxs okpdkauk Li"V d:u

nk[kfo.;klkBh ts dkgh fy[kk.k dsys tkrs rs Eg.kts ôÙkys[k* gks;*- vkt loZp o`Ùki=kr o`Ùkys[kukyk cgj vkyk vkgs-

R;kaps egÙo ok<ys vkgs- ;k vFkkZus ^pkaxys o`Ùki= Eg.kts dsoG ’kkbZ fu dkxn uOg s] rj rh ,d ftoar oLrw vlrs-

ckreh gk R;kpk ’oklksPN~okl vlrks- vxzys[k R;kps ân; vlrs] rj o`Ùkys[k gk R;kpk vkRek vlrks]* vls EgVys tkrs-

rs vxnh leiZd vkgs-

Okkpdkyk T;k xks"Vh egÙokP;k okVrkr] T;kP;kfo"k;h R;kauk mRlqdrk] ftKklk vlrs] T;k xks"Vhafo"k;h R;kauk

dkgh Hkkouk vlrkr R;klaca/kh okpk;yk feGkys dh R;kauk lek/kku okVrs- nqjfp=ok.kh fdaok vkdk’kok.kheqGs ckreh dk;

vkgs] dks.krh ?kVuk ?kMyh vkgs] gs letysys vlrs- R;keqGs R;k laca/kh vf/kd dkgh tk.kwu ?ks.;kph mRlqdrk okpdkauk

vlrs- Eg.kwu o`Ùkys[k dkghrjh Hkkouk] dkgh ers] dkgh nf"Vdksu n’kZfo.kkjk vlyk ikfgts- oÙkys[k oÙki=kps O;fDreÙo

izdV djr vlrks- oÙkys[k oLrqfLFkrhoj vk/kkjysyk vlyk rjh R;kph gkrkG.kh] R;kph ’kSyh] R;kps vkfo"dj.k gs

oS;fDrd ikrGhojps fdaok vkRefu"B Lo:ikps vlrs-

oÙk vkf.k ys[k ;kar vlysyk Qjd ekghr d:u ?ksrY;kuarj o`Ùkys[k ;k izdkjkph ppkZ dj.ks vko’;d Bjrs-

oÙkys[k Eg.kts dk;] rj v’kh ,[kknh lfoLrj ?kVuk] dh fryk ckrehis{kkgh vf/kd LFkku feGw ’kdrs- oÙk vkf.k o`Ùkys[k

;kar dkgh lkE; vlys rjh Qjdgh cjkp vkgs- oÙkys[kkpk vxzHkkx gk ckrehP;k vxzHkkxkgwu osxGk vlrks- ckrehr

?kVuk >Vfn’kh lkaxwu Vkdyh tkrs- oÙkys[kkr rh ?kVuk vks?kkr iq<s ekaMyh tkrs fdaok R;k ?kVusoj VhdkfVIi.kh djr R;k

laca/khpk foLrkj dsyk tkrks-

oÙkys[k gk ,dkp fo"k;kyk /k:u vlyk rjh R;kr R;k fo"k;kpk ri’khy tkLr vlrks- vusd eq|kapkgh

lekos’kgh djrk ;srks- oÙkys[kkauk d/khp rksVk vlr ukgh- oÙkys[kkP;k ys[kuklkBh T;kyk vkarjjk"Vªh; ?kMkeksMhaps iqjsls

Kku vkgs] T;kps okpu pkaxys vkgs v’kk tk.kdkj O;Drhpk mi;ksx gksrks- R;klkBh xzaFkky;] baVjusVoj miyC/k vl.kkjs

vesfjdu o`Ùki=] vkarjjk"Vªh; jktdkj.kkpk vH;kl o`Ùkys[kuklkBh ekxZn’kZd vlrks- oÙkys[kkaph maph ok<o.;klkBh

leiZd Nk;kfp=kph xjt vlrs- Nk;kfp=kaeqGs o`Ùkys[kkyk vf/kd mBko nsrk ;srks- okpdkP;k eukoj o`Ùkys[k

fcaco.;klkBh vkd"kZd vkf.k osxOO;k VkbZikrhy ’kh"kZds] o`Ùkys[kkph mR—"V ekaM.kh ;keqGs rh okpdkaP;k utjsr Hkjrkr-

oÙkys[kkph Hkk"kk lksih vlkoh- ,[kknh xks"V vkiY;k fe=kyk letwu nsr vkgksr v’kk i)rhph ’kSyh vlyh ikfgtss-

l[kksy Kku vlysY;k fo"k;kojp o`Ùkys[k fyfg.ks ;ksX; vlrs-

6-1 rs 6-2 vkiyh izxrh riklk-


1- oÙkys[kkoj ys[kdkps uko vlrs dk rs lkaxk\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- ôÙkys[k* Eg.kts dk;\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- OkÙkys[k dks.kdks.kR;k fo"k;koj fyfgys tkrkr-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&a&

4- OkÙkys[kkps egÙo Li"V djk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- OkÙkys[kkP;k ys[kuklkBh dks.kR;k xks"Vhaph vko’;drk vlrs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

6- OkÙkys[kuklkBh Nk;kfp=kph xjt dk vlrs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

6-2-1 oÙkys[kkps izdkj

Û O;fDrn’kZd oÙkys[k

,[kk|k usR;kP;k] dykoaarkP;k laca/kh oÙki=h; ys[kkrwu R;kpk tUe] f’k{k.k bR;knh pfj=kRed ekfgrh laxrokj

;sbZy] ijarq oÙkys[kke/;s ek= gh ekfgrh R;kP;k vkBo.kh] izlax fdaok gdhdrhauk egÙo nsÅu R;k vuq"kaxkus ;sbZy fdaok

ekfgrhis{kk usrk fdaok dykoar ;kaps O;fDrRo] R;kpk LoHkko Li"V dj.ks gk oÙkys[kkpk mís’k jkghy- v’kk izdkjP;k

oÙkys[kkyk Ô;fDrn’kZd oÙkys[k* vls Eg.krkr- ;kykp îlZuWfyVh Qhpj* vlsgh Eg.krkr-

Û ikSjkf.kd oÙkys[k

l.klekjaHkkP;k fufeÙkkus ikSjkf.kd fo"k;koj fyfgysY;k oÙkys[kkyk îkSjkf.kd oÙkys[k* vls Eg.krkr-

Û ,sfrgkfld oÙkys[k

v’kk izdkjpk oÙkys[k ,sfrgkfld ?kVuk&izlaxkoj fyfgysyk vlrks- ijarq R;kpk orZekudkyk’kh dkgh vuqca/k

vlrks-

Û ekuoh vkLFkkfo"k;d oÙkys[k

;kl ^áqeu baVjsLV Qhpj* Eg.krkr- ek.klkP;k eukyk T;k vusdfo/k fo"k;kr jl okVr vlrks rs lkjs fo"k; ;k

izdkjP;k o`Ùkys[kkl pkyrkr- gkL;] d#.k bR;knh jlkaizek.ksp peR—frtud ?kVuk] fofp= izlax] txkosxGs] vHkwriwoZ

?kVuk] izlax ;k izdkjP;k oÙkys[kkps fo"k; gksrkr- mnkgj.kkFkZ ^vkiY;k nk<hoj e/kek’kk ikG.kkjk ’kksfdu* gk o`Ùkys[kkpk

fo"k; >kysyk vkgs] rlsp ^Hkj mUgkr gkrxkM;kP;k vYi’kk lkoyhr foJkarh ?ksr igqMysyk geky* gk o`Ùkys[kkpk fo"k;

>kysyk vkgs-

Û fp=e; oÙkys[k

;kl ^QksVks Qhpj* Eg.krkr- gk izdkj vyhdMs vf/kd yksdfiz; >kysyk vkgs- fp=kaP;k vuq"kaxkus dehr deh

’kCnkr R;k Hkkouk izdV dj.kkjs ys[ku R;kr vko’;d vlrs- fp=dFkkekyk fdaok ^dkVZwu LVªhIl~* gk R;krykp ,d izdkj

vkgs- eqykaizek.ksp eksB;kae/;slq)k ^dkWfeDl* yksdfiz; >kysys vk<Grkr- i=dkfjrsrhy gs loZ izdkj i=dkjkaP;k Hkkf"kd

dkS’kY;kl vkokgu vkf.k vkOgku ns.kkjs vkgsr-

6-2-2 o`Ùkys[kkph oSf’k"V;s

oÙkys[kkP;k vkRefu"B Lo:ikeqGs ftrds ys[kd frrdh oSf’k"V;s vls Eg.krk ;sbZy- rFkkfi R;kps loZlk/kj.k

Lo:Ik y{kkr ?ksrys rj R;kph oSf’k"V;s Li"V gksrhy-

oÙkys[k gk izklafxd vlrks- R;kpk fo"k; rktk vlrks- f’kOO;k >kysY;k fo"k;koj fyfgysyk ys[k gk o`Ùkys[k

Bjr ukgh- rktsi.kk gk R;kpk egÙokpk xq.k gks;- R;kpk fo"k; okpdkauk vkd"kZd okVyk ikfgts- R;kauk LokjL; vlys

ikfgts- oÙki=h; ys[k vkf.k o`Ùkys[k ;kar Qjd vkgs- ^fo}Ùkkiw.kZ ys[k Eg.kts ^Qhpj* uOgs-* o`Ùki=h; ys[kkps Lo:Ik

fuca/kkizek.ks vlrs rj o`Ùkys[kkps Lo:Ik y?kqfuca/kklkj[ks vlrs- ;k nksUghe/;s lhekjs"kk vk[k.ks vo?kM vlrs ijarq

loZlk/kkj.k vkdMsokjh] vorj.ks] Øeokj ?kVukapk funsZ’k] osxosxGs nf"Vdksu] R;kaps rkfdZd fo’ys"k.k bR;knh o`Ùki=h;

ys[kkph oSf’k"V;s fnlrkr- rj ekuoh HkkoHkkoukaps vkfo"dj.k] ys[kdkps fujh{k.k] R;kP;k Hkkouk] R;kpk nf"Vdksu ;kaps

vkfo"dj.k oÙkys[kkr gksrs- R;k n"Vhus R;kr ltZukRedrsyk vf/kd oko vlrks- ,[kk|k dforsph fufeZrh gksrkuk t’kh

dohph ,dp ,d eu%fLFkrh fdaok ewM vlrks rlkp izdkj oÙkys[kkP;k ckcrhr vlrks- fopkjkaP;k izdVhdj.kkis{kk

HkkoukaP;k vkfo"dkjkyk vf/kd egÙo vlrs- R;keqGs oÙki=h; ys[k izR;{k mn~cks/ku djrks] rj o`Ùkys[k vizR;{k

f’k{k.kklkj[kk] euksjatukrwu mn~cks/ku dj.kkjk vlrks- oÙki=h; ys[kklkj[ks R;kps fuOoG ekfgrhoj fuosnukRed Lo:Ik ulrs

rj ys[kdkP;k HkkoHkkouk ekaMwu okpdkauk R;kP;k’kh lejl d:u ?ks.;kpk R;kpk iz;Ru vlrks - ys[kdkP;k ’kSyhyk R;kr

egÙo vlrs-

6-2-1 rs 6-2-2 vkiyh izxrh riklk-


1- O;fDrn’kZd oÙkys[kkpk mís’k Li"V djk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- êkuoh vkLFkkfo"k;d oÙkys[kk*ps fo"k; dks.kR;k izdkjps vlrkr\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- OkÙkys[kkpk egÙokpk xq.k lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&a&

4- OkÙki=h; ys[k vkf.k oÙkys[k ;krhy Qjd lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

6-3 LraHkys[ku

vkt orZekui=kr vkf.k vU; izlkj ek/;ekar LraHkys[ku foy{k.k yksdfiz; Bjys vkgs- ckrE;kaP;k brdsp egÙo

vkt LraHkys[kukyk vkys vkgs- vusd oÙki=kar LraHkys[kdkaph ;knhgh okpdkaP;k vkd"kZ.kkpk fo"k; jkfgyh vkgs- ,[kk|k

oÙki=kpk psgjk cksydk dj.;kr LraHkys[kukyk fof’k"V egÙo vlrs- R;krwu okpd tksMys tkrkr- okpd ok<w ’kdrkr-

fofo/k fo"k;kaoj fyfg.kkjs vkf.k okpdka’kh laokn lk/k.kkjs ys[kd ?ksÅu vusd pkaxyh&ekU;oj oÙki=s LraHkys[kukckcr

tkx:drk nk[korkr-

tsOgk ,dp O;Drh osxosxOO;k fo"k;koj lkrR;kus fyfgrs rsOgk R;kl ^LraHkys[ku* vls Eg.krkr- ^dkWye

jk;fVax* vls baxzthr lacks/krkr- oÙki=kps eqnz.kra= tls lq/kkjys o R;kph i"Bla[;k ok<yh rls LraHkys[ku o fofo/k

izdkjps lnjs ;kapk vf/kd okij gksÅ ykxyk- oÙki=kr ^jktdh;* fo"k;kcjkscj thoukrhy brj fo"k;ns[khy ;k LraHkkae/kwu

ekaMys tkÅ ykxys- LraHk o lnj ;k nksu ladYiukafo"k;h fuf’pri.ks O;k[;kRed lkaxrk ;sr ulys rjh ,dk O;Drhps

ys[ku rks ^LraHk* rj ,dk fdaok vusd O;Drhauh osGksosGh fyfgysys ijarq ,dkp Bjkohd fo"k;kojhy etdwj T;kr ;srks rs

^lnj* vls LFkwyi.ks Eg.krk ;srs-

oÙki=krhy ikukaoj fof’k"V etdwj fof’k"V tkxh ;s.;kyk egÙo vlrs- vxzys[k i"B nksu fdaok pkjoj vlsy

rj ØhMkfo"k;d etdwj ’ksoVP;k i"Bkoj ;k;pkp- oÙki=kP;k ltkoV o ekaM.khps ra= vkgs- R;kps izdkj vkgsr- fof’k"V

tkxh fof’k"V etdwj ;srks R;kl ^lnj* Eg.krkr- mnk- okpdkaP;k i=O;ogkjkps lnj] efgykaps iku] eqykaps iku] vkjksX;]

’kkys; fo’o] ØhMkax.kkoj bR;knh lnjs gksr- ,dp O;Drh R;krhy etdwj fyfgrs vls ukgh] osxosxOO;k ys[kdkauhgh R;k

lnjkpk etdwj fyfgysyk vlrks-

oÙki=krhy ys[kuizdkjkr ^LraHkys[ku* gk ,d yksdfiz; ok<rk izdkj gks;- ukeoar [ksGkMw] dykoar fdaok ys[kd

rlsp lkekftd usrs Lor%P;k ukokus nj vkBoM;kl fdaok jkst v’kk fof’k"V dkyko/khp izpfyr ?kVuk&izlaxkP;k

fufeÙkkus fyfgrkr- dkgh ukeoar i=dkj] eqDr i=dkj dsoG LraHkys[ku d:up vkiyk O;olk; pkyforkr- Hkkjrh;

i=dkfjrsr v’kk izdkjs fofo/k fo"k;kaojhy LraHk fyfg.kkÚ;k ukeoar i=dkjkaph ekfydkp vk<Gsy- [kq’koarflax] ,l-

lgk; bR;knh dkgh izfl) ukos vkgsr- iwohZ dS- Jh- jk- fVdsdj] izHkkdj ik/;] vP;qr cGoar dksYgVdj] gfjHkkÅ vkiVs

rlsp e/;arjhP;k dkGkr fot; rsaMwydj] xksfoan rGoydj] O;adVs’k ekMxwGdj] ek/ko xMdjh] lnk MqEcjs] yrk jkts]

e/kqdj Hkkos] egkohj tksa/kGs] v#.k fVdsdj] x- ok- csgjs] ,l- ds- dqyd.khZ] jktk jktokMs] fo- x- dkfuVdj] ’kadj

lkjMk] ’kauk- uojs] v#.k [kksjs ;kaP;kcjkscjp izrki vklcs] n’kjFk ikjsdj] Jhdkar ikVhy] dq.kky bR;knh v’kk dkgh

i=dkj] lkfgfR;dkaph ukos o R;kaps LraHk okpdfiz; BjY;kps fnlwu ;srs -

ejkBh oÙki=l"Vhr LraHkys[kukph vkf.k lnjkaph ijaijk m.;kiqÚ;k nhM’ks o"kkZaiwohZiklwuph vkgs- vkt

LraHkys[kukps Lo:Ik dkgh ledkyhu iz’ukaojps vkf.k lnjkaps lo:Ik Bjkohd etdwj fu;ekus&fu;feri.ks ns.;koj Hkj

vlrks- ;k lokZapk fopkj djrk ejkBh oÙki=kaP;k txkr ,dksf.klkO;k ’krdkP;k iwokZ/kkZr lekt izcks/kukpk] lkekftd

tkxrhpk /kkxk Qkj cGdV gksrk- ejkBh oÙki=l"Vhps izorZd ^niZ.k*dkj ckG’kkL=h tkaHksdj ;kaP;kuarj îzHkkdj* gs

lkIrkfgd lq: >kys- lkIrkfgd îzHkkdj*P;k vadkr yksdfgroknhaph ^’kri=s* izfl) >kyh- ejkBh oÙki=l"Vhrhy

LraHkys[kukph gh lq#okrp Eg.kk;yk goh- izcks/kukph fn’kk vkf.k lektkyk tkxs dj.;kph drZO;cq)h ;krwu gs ys[ku

yksdfgroknh djhr gksrs- ;k lkIrkfgdkpk tks ckt R;kps laiknd HkkÅ egktu ;kauh Bsoyk gksrk rks eq[;r% ij[kM

lkekftd lq/kkj.kkauk izk/kkU; ns.kkjk gksrk- R;keqGs ^’kri=s* R;kr vxnh LokHkkfodfjR;kp vkyh vls EgVys ikfgts- fo’ks"k

Eg.kts ;k ’kri=kapk xkSjoiw.kZ mYys[k folkO;k ’krdkP;k iwokZ/kkZr izcks/kudkj ds’ko lhrkjke Bkdjs vkf.k Hkkjrh; ?kVusps

f’kYidkj MkW- ckcklkgsc vkacsMdjkauh dsyk gksrk- izcks/kdkjkauh ^yksdfgroknh* ukokps lkIrkfgd lq: dsys- MkW- ckcklkgsc

vkacsMdjkaph ^cfg"—r Hkkjr* ;k vkiY;k fu;rdkfydkr ^’kri=s* iqUgk izfl) dsyh- ^;k i=krhy lkekftd lq/kkj.kk

lektkus y{kkr ?ksrY;k vlR;k rj vkt fuf’prp ifjorZu lqdj >kys vlrs* vls xkSjoksn~xkj MkW- ckcklkgsc

vkacsMdjkauh dk<ys gksrs- LraHkys[kukpk fo’ks"k izHkko ikf’pekR; oÙki=h; txkr Qkj eksBk ekuyk tkrks- vesfjdsr

LraHkys[ku gk vR;ar yksdfiz; o`Ùki=h; ys[kuizdkj vkgs- 1890 e/;s ^f’kdkxks Msyh* ;k o`Ùki=krwu ^’kWkIlZ vW.M ¶yWV~l*

;k eFkOO;k[kkyh ;qthu fQYMus fygk;yk lq#okr dsyh] rks LraHkys[kukpk izkjaHk gks;- 1930 uarj okWVj fyieu

lkj[;kauh LraHkys[ku vR;ar yksdfiz; dsys- iq<s tWd vWUMjlu lkj[;k ys[kdkps LraHk xktys-

LraHkys[kukP;k yksdfiz;rsps dkj.k Eg.kts ys[kdkph ’kSyh fdaok v’kk izdkjP;k ys[kukr fnl.kkjk O;fDrfu"B

nf"Vdksu- leqnk;kps ekul’kkL= tk.kwu fyfg.kkjkps LraHk vf/kd okpys tkrkr- LraHkys[kd vkiyh Lor%ph ers] vkiY;k

Hkkouk fdaok fopkj okpdkauk vR;ar fo’oklkr ?ksÅu ekaMrks- R;kaP;k’kh t.kw rks xqtxks"Vh djrks- Vhdk&fVIi.kh djrks-

T;kosGh ckrehoj eYyhukFkh] Vhdk&fVIi.kh rks djrks R;kosGh rks ô`Ùk Vhdkdkjkph* Hkwfedk ctkorks- dkgh t.k QDr

jktdh; ?kVukackcrp Vhdk&fVIi.kh djrkr- jktdh; ckrehps fo’ys"k.k d:u R;kP;k ekxP;k&iq<P;k laHkkO; ?kVukackcr

fyfgrkr R;kauk ^jktdh; fo’ys"kd* Eg.krkr- ;k izdkjps LraHkys[ku laikndh;klkj[ks Hkklrs fdaok vxzys[kklkBh laiknd

tks fo"k; fuoMsy R;k izdkjP;k fo"k;koj fyfgys tkrs- i.k R;kr LraHkys[kdkps O;fDrxr er izdV gksr vlrs- baxzthr

^dqtcqt LraHk* gk izdkj Qkj yksdfiz; vkgs- cM;k yksdkaP;k [kktxh HkkuxMhaph pfo"V ppkZ ;k LraHkkr ys[kd djrks-

vkiY;kdMs fp=iV] ukV; ;k {ks=karhy uV&uVklaca/kh ;k LraHkkrwu cjsp fyfgys tkrs- nso;kuh pkScG] f’kjh"k d.ksdj

;kalkj[ks LraHkuys[kd R;klkBh izfl) vkgsr- cgqrsd gs LraHk fp=iV] ukV;fo"k;d fu;rdkfydkarwu ;srkr- rFkkfi

izfrf"Br nSfudkrhy lkekftd] jktdh;] ’kS{kf.kd bR;knh fo"k;kaojp LraHk fyfgys tkrkr -

LraHkys[ku% uequk

^dksoGh mUgs* gk LraHk lqizfl) ukVddkj o ys[kd fot; rsaMwydj ;kauh pkyoyk- R;kryk gk ,d uequk-

dqekj xa/kokZauh vkiY;k lkFkhnkjkalg R;kaP;k ers o"kkZ_rw’kh fuxfMr v’kh yksdxhrs xk.;kPkk dk;ZØe dsyk- R;kps gs o.kZu-

R;kr R;k xk.;kps leh{k.k ukgh i.k jlxzg.k vkgs- lfoLrj ri’khy Eg.kts lkFkhnkj] rcyth] isVhoknd] bR;knhaph #{k

uksan ukgh- jfld pks[kanG eukph mRLQwrZ izfrfØ;k ri’khyokj uksanyh vkgs- R;keqG ,[kk|kk ckrehrhy ri’khyokj

o.kZukizek.ks gs o.kZu ulwugh izR;{k R;k dk;ZØekpk vkLokn ?ks.kkÚ;k JksR;kaizek.ks okpdkyk vuqHkwrh ;srs vkf.k T;s"VkrY;k

/kqoka/kkj ikolkGh okrkoj.kkus eu /kqan gksrs-

Eks?kk dks fjrq & fot; rsaMqydj

Ikjokph cSBd [kqP;kZaryh gksrh- ogk.kk ti.;kpk loky uOgrk- eqacbZryk vkf.k FkksMkQkj

eqacbZckgsjpkns[khy& laxhrizseh mRlkgkus HkqykHkkbZ lHkkxgkr yksVyk gksrk- ;kr lkfgfR;d gksrs- ukVdokys

gksrs] laxhrk’kh lacaf/kr vlysys xk;d&oknd gksrs] izk/;kid gk srs] fp=dkj gksrs vkf.k fuOoG

jfldns[khy eksB;k la[;sus teys gksrs- vkjaHkhps fganh ejkBh izkLrkfod mjdys vkf.k iMnk nwj gksrkp

leksj fnlys dqekj xa/koZ] R;kaP;k lkFkhnkjkalfgr-

vkrk] dqekj xa/koZ rls eqacbZykns[khy uohu eqGhp ukghr-

R;kaP;k cSBdk bFks izR;gh gksrp vlrkr vkf.k R;kaP;kp xk.;kps uknh vlysys laxhrosMs]

lkj[;kp mRlkgkus ;krY;k izR;sd cSBdhr ikspr vlrkr- vewdp czWaMph fOgLdh] flxkjsV ukghrj

pgkph iwM goh vlk gÍ ckGx.kkÚ;k pks[kanGkaP;k Js.khryh gh tkr- ;kauk dqekj cWazMpsp xk.ks gos-

ijarq ijokpk izdkj eqGkrp osxGk gksrk- Bjho oG.kkaP;k ^cSBdh* gwu ;k dk;ZØekpk ckt osxGk

;kst.;kr vkyk gksrk- ;k cSBdhr dqekj QDr o"kkZ_rw’kh R;kaP;k ers fuxfMr v’khp fuoMd

yksdxhrs cjkscj rhu f’k";k ?ksÅu xk.kkj gksrs- R;kaP;k Lojfpr ’kkL=ksDr phtkauk ;k dk;ZØekr LFkku

vl.kkj uOgrs-

HkY;k lDdkGh va/kkjkr mBkos] >ksikGY;k voLFksr dlkclk jsfMvks ykokok fu xka/kh&izkFkZusr

oxSjs ;k vQkV xq.kkaP;k ek.klkps ekGO;krY;k yksdxhrkaiSdh ,[kknsp Hktu pqdwu ,sdk;yk feGkys rj

,sdkos gk viyk rksojpk fjokt- cSBdhr gqtqjkaph ethZ ykxyh rj vlsp ,[kkns xkSG.k&BqejhP;k FkkVkps

yksdxhr etk mMowu tk;ps- iqu%iqUgk ,sd.;kph vukoj bPNk eukrp ekjkoh ykxk;ph dkj.k ;k

xkhrkaP;k /ofueqfnzdkns[khy R;kauh fnysY;k uOgR;k- ;k miklekjhr ok<ysY;k ekÖ;klkj[;kauk ijokpk

dk;ZØe Eg.kts ,d ioZ.khp okVyh vlrh rj uoy uOgs & QDr yksdxhrkapk dk;ZØe!

vkiY;kyk dcwy djk;yk eqGhp ladkspfcadksp okVr ukgh- ikÅl vkiY;kyk fpDdkj

vkoMrks- fHktwu lnhZ vkf.k ¶Y;w gksbZLrksrj vkoMrks- v’kk lqanj ikolkrwup rj vki.k ;k dk;ZØekyk

ikspyks- ljG okV Vkdwu eqíke leqnzkP;k cktwus ikspyks- leksj m/kk.kysyk leqnz] ckdh okjk] ikÅl

vkf.k R;kr dqBs rjh vki.k Eg.kts QDr dkgh jksekap vkf.k Nkrh Hk:u ,d /kqanh- ,vjdafM’k.M

lHkkxgkryk laxhr o"kkZ_rw ;k vLly o"kkZ_rwP;k vuqHkwrhiq<s fVd.ks lksis uOgrs- i.k rks fVdyk-

gk Jko.k uOgs dk\ dk;ZØe lq: gksrks rks vkEgh lqjkaP;k gyD;kQqyD;k yksgdkar clwu

rjaxr rjaxr myVs T;s"B vk"kk<kr ikspyks- rh rY[kh- ikolkps vkfe"k nk[kowu ilkj gksr jkg.kkjs rs es?k-

mjkryh rh rxex- O;kdqGrk vkf.k ex rks xMxMkV- vk"kk<kryh ifgyh lj- rks xkjok- rks rkiwu FkaM

>kysY;k ekrhpk ifgyk njoG- rh vkiY;k vkoMR;k ek.klkP;k lgoklkph jDrkr mpacG.kkjh vukoj

vks<- jkukrys [kqGkoysys eksj] Vkgks QksM.kkjs dksdhG vkf.k ;kP;k’kh lwj feGowu dks.kP;k rjh fotukr

^fujatuk*pk ,dp ,d /;kl ?ksÅu ,drkjhoj fuxqZ.kh Hktu xkr jkg.kkjk ,[kknk fojkxh xksj[kukFk-----

vkiyh rj lek/kh ykxyh! jaxeapkojps xk.kkjs Mksyr gksrs vkf.k vkEghgh Mksyr gksrks- ekGO;krY;k R;k

rksoj vuksG[kh ekrhrY;k pSrU;kus lxGs vl.ks dls ek[kwu fu?kkys gksrs-------

v[[kk ikolkGk ijok iqUgk txyks- jLR;krY;k jkMhpk vkf.k uGkokVs ;s.kkÚ;k fp[kykpk

uOgs- N=hokyk vkf.k ikrhP;k pgkP;k Mkslkauh lktjk gks.kkjk ikolkGk uOgs- gk ikolkGk LoxhZ; vkf.k

vn~Hkqr gksrk- ’kjhj nqHkaxwu letk m?kM;k dkGtkojp vkHkkGkryh rh ^>M* cjlw ykxyh rj rks

ikolkGk tlk vlsy uk] rlk gk gksrk- vkf.k vkeph m?kMh&uOgs ukxoh& dkfGts jaxeapko:u

cjl.kkÚ;k LojkaP;k /kkjkar uqlrh osMh[kqGh gksÅu ukpr gksrh] mMr gksrh-

ckgsj o"kkZ_rw] vkrgh o"kkZ_rw! dqByk [kjk fu dqByk [kksVk] dqByk mtok fu dqByk Mkok

gsp dGr uOgrs- dGwu ?ks.;kph bPNkns[khy gksr uOgrh-

v[ksj] R;kus rh o"kkZ fuekZ.k dsyh gksrh rksp ;kgh o"ksZekxs rj gksrk&rks egku tknwxkj!

Rkks csVk dkgh vkEgkayk ,o<;kr rjh d/kh HksV.;kph ’kD;rk ukgh- i.k jaxekapko:u ’ksoVh

vkepk fujksi ?ks.kkÚ;k R;kP;k va’kkykp eh rjh eukseu HkqbZlikV gksÅu naMor ?kkryk vkf.k Eg.kkyks]

vkEgh vkgksr vkf.k rw vkgsl gs dso<s pkaxys vkgs rs lkax.;kyk ’kCn ukghr! R;klkBh vkEghp o"kkZ_rw

gksÅu vk;q";Hkj cjlr jkfgyks rjh rs FkksMslq)k lkaxwu gks.kkj ukgh-

frFks ;srkuk vkEgh ys[kd gksrks] fp=dkj gksrks] leh{kd gksrks] jfld gksrks] izR;sdkps osxosxGs

O;fDreÙo tks rks dls iS’kkP;k ikfdVklkj[ks tir gksrk- ijr tkrkuk gsp tks rks ’kks/kr gksrk------vkf.k

lkiMr uOgrs--------



1- LraHkys[ku Eg.kts dk;\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- Lknj Eg.kts dk;\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- LraHkys[k fyfg.kkÚ;k dkgh i=dkaph ukos lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&a&

4- LraHkys[kukP;k yksdfiz;rsps dkj.k lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- LraHkys[k oÙk Vhdkdkjkph Hkwfedk ctkorks Li"V djk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

6-4 eqyk[kr

êqyk[kr* gk lokZf/kd yksdfiz; izdkj vkgs- eqyk[krhauh oÙki=s jkspd curkr- eqyk[kr ftrdh jaxsy R;kizek.kkr

okpd [kw"k gksrkr] izfrlkn nsrkr- i=dkfjrsrhy lokZr fo’oklkgZ ?kVd Eg.kwu êqyk[kr* ;k ys[kuizdkjkdMs ikfgys tkrs-

^lR;* dk; vkgs gs let.;klkBhgh lacaf/kr O;Drhph eqyk[kr Qkj egÙokph Bjrs- vOoy ntkZph ekfgrh ns.kkjs eqyk[kr

gs ,d lk/ku Bjys vkgs-

dks.krkgh i=dkj osxOO;k vkf.k pkaxY;k eqyk[krhlkBh fo’ks"k mRlqd vlrks- vusd vMp.kh lkslwu vkiY;kyk

R;kph eqyk[kr ?;k;ph] rh feGok;php vlk fu/kkZj i=dkj djhr vlrks- R;kphp ifj.krh eqyk[krh ppsZpk fo"k;

gksrkuk >kysyh fnlrs- ukeoar O;Drhiklwu rs ,[kk|k fo"k;krhy vH;kl {ks=krhy tk.kdkjkai;ZarP;k eqyk[krh okprkuk

R;k izR;sdkrys osxGsi.k vkiY;kyk okpd Eg.kwu tk.kor vlrs- vkiY;kyk Eg.kts okpdkyk fdaok izs{kdkyk

vkoM.kkÚ;k O;Drhph eqyk[kr vlsy rj R;kyk fo’ks"k egÙo ;srs- vFkkZr vfHkusrs] dykoar] [ksGkMw] ys[kd ákaP;k

eqyk[krhapk okpdoxZ eksBk vlrks- dkj.k lektkP;k loZ Fkjkr rks vlrks- ;k eqyk[krhaeqGs uos jktdh; izokg]

i{kki{kkaps jktdkj.k vkf.k R;kaph HkkaM.ks] varxZr okn ;k loZp xks"Vh letrkr- oÙki=kaP;k tksMhus vkrk fp=okfgU;kauh

eqyk[krhauk] rRlaca/kh dk;ZØekauk fo’ks"k egÙo fnY;kps y{kkr ;srs-

Ekqyk[kr nksu izdkjkauh ?ksryh tkrs- uoh ekfgrh feGfo.;klkBh ?ksrysY;k eqyk[krh R;kl baxzthr Û;wt baVjOg;w*

Eg.krkr- vkf.k nqljk izdkj Eg.kts ^Qhpj baVjOg;w*- ,[kknk fo"k;] ,[kk|k izfl) O;Drhps O;fDreÙo Li"V Ogkos]

fof’k"V fo"k;kojhy ppkZ Ogkoh v’kk izdkjs ekfgrh feGkoh vlk R;kapk gsrw vlrks- ckreh fdaok uoh ekfgrh

eqyk[krheqGs izdk’kkr ;srs- eqyk[kr ?ks.ks o eqyk[kr fyfg.ks ;k nksUghaps fof’k"V ra= vkgs- R;keqGs eqyk[krhps ra= letwu

?ksrys ifkgts-

6-4-1 eqyk[krhps ra=

Ekqyk[kr Eg.kts nksu O;Drhaph iz’uksÙkjs- ijarq iz’u fu R;kps mÙkj vls :< Lo:Ik ulwu iz’u fopkj.kkjk

eqyk[krhrwu R;k O;Drhps O;fDreÙo dls [kqyorks vkf.k iz’ukaph ekaM.kh d’kh djrks ;k dkS’kY;koj eqyk[krhps ;’k

voyacwu vkgs- T;kph eqyk[kr ?;k;ph vkgs R;kP;k vkRefo’oklkl lkáHkwr gksrhy vls iz’u eqyk[kr ?ks.kkjk dls

fopkjrks gs R;kr egÙokps vlrs- O;fDreÙokps vkfo"dj.k dj.kkjh eqyk[kr ;’kLoh letyh ikfgts- iz’u fopkj.kkÚ;kpk

nf"Vdksu] Hkwfedk] R;kph ers t’kh eqyk[krhrwu izdV gksrkr rlsp T;kph eqyk[kr ?ksryh tkrs R;kpk nf"Vdksu] R;kph

ers] R;kph Hkwfedk Li"V gks.ks egÙokps vlrs-

Ekqyk[krhP;k ra=krhy BGd cny ikgr vlrkuk uouO;k xks"Vh vkiY;k y{kkr ;sr vkgsr- iwohZP;k dkGh

VsijsdkWMZjlkj[kh lk/kus uOgrh- R;keqGs T;kph eqyk[kr vkgs] R;kyk vkiY;k Lej.kkojp folacwu jkgkos ykxs- eqyk[kr

?ksrkuk vkf.k uarj R;kph izr djrkuk i=dkj vFkok eqyk[krdkjkoj ,d uSfrd ca/ku vls rs Eg.kts eqyk[krhph izr

nk[kfo.;kps- R;keqGs funkui{kh viqjs] v/kZoV vkf.k osxGs vls izfl) gks.;koj ca/kus iMr vkf.k rs mfprgh vlk;ps-

vktgh gh i)r vusd t.k fVdowu vkgsr- izR;sd eqyk[krhph rÚgk osxosxGh vlrs- ys[kd fdaok dykoarkaP;k

eqyk[krhais{kk jktdh; usR;kaph eqyk[kr osxOO;k Lo:ikph vlrs- R;krwu vki.k uouos vuqHko ?ksr vlrks- eqyk[krhps ra=

Eg.kts izR;{k vki.k vuqHko ?ksÅup voxr djk;ps vlrs-

Ekqyk[kr Eg.kts lgsrqd laHkk"k.k- /kkjnkj] fr[kV] Bksl ;k fo’ks"kkauh mYys[k djrk ;sbZy] v’kk eqyk[krhaP;k

’kks/kkr i=dkj vlrkr- vFkkZr] O;Drhgh r’kh vlkoh ykxrs- eqyk[kr ?ksrkuk vkiyh Hkwfedk] gsrw fuf’pr vl.ks

vko’;d Bjrs- dsoG ekfgrh feGo.;kpk mís’k vkgs dh dkgh ersgh R;krwu ekaMk;ph vkgsr ;kpkgh fopkj djkok

ykxrks- gs lkjsp dkgh brds ljG&lksis vlr ukgh- vusdnk eqyk[krhpk gsrw Qlrks] fo"k; nqljhdMs HkjdVrks] eqyk[kr

T;kph ?;k;ph R;kyk osxGsp dkgh lkaxk;ps vlrs] izR;{kkr eqyk[krdkj osxGsp fopkjr clrks- R;keqGsp eqyk[kr

ra=kyk lrr egÙo ;sr jkfgys vkgs-

vH;kliw.kZ vkf.k ys[kLo:ikr ;s.kkÚ;k foLrr eqyk[krh gk vkrk o`Ùki=s ek/;ekapk BGd Hkkx cuyk vkgs-

vusd eqyk[krh xktr vlrkr] R;kaP;koj ppkZ gksr jkgrkr- ek/;ekaeqGs ppsZps] eaFkukps okrkoj.k fuekZ.k gksr vlrs-

R;kpkgh ifj.kke vk.k[kh uos fo"k; fuekZ.k gks.;koj gksr vlrks- pkaxys eqyk[krdkj vkrk ek/;ekaP;k izHkko vlysY;k

vktP;k dkGkr vfr’k; egÙokph O;Drh cuys vkgsr- dqekj dsrdj] lq/khj xkMxhG] psru nkrkj] jktho ’kqDyk] jtr

’kekZ] ohj la?koh] dj.k Fkkij] jktnhi ljnslkbZ ;k eqyk[krdR;kaZuh vkiys Lor%ps LFkku fuekZ.k dsys vkgs-

eqyk[krdR;kZus fo"k; tk.khoiwoZd fuoMk;ps vlrkr- R;kckcr iwoZr;kjh vkf.k dkGkps Hkku ;kyk fo’ks"k egÙo

vlrs- i=dkj Eg.kwu lxGsp fo"k; fygkos ykxrkr] dOgj djkos ykxrkr i.k ;k lokZr egÙokps vlrs fo"k;kps

osxGsi.k vkf.k i=dkjkyk vlysys dkGkps Hkku- ejkBh vFkok Hkkf"kd oÙki=kr eqyk[krh ?ks.;kph fufeÙks vFkok dkj.ks

Bjysyh vkgsr- lkfgR; laesyukP;k v/;{kinh fuoM] lkfgR; vdknehpk iqjLdkj] jk"Vªh; vFkok vakarjjk"Vªh; Lrjkojpk

iqjLdkj] ,[kknh dyk—rh ¼rh ukVd vlsy] fp=iV vFkok dknacjh½ ppsZpk fo"k; gks.ks] ,[kknh lkekftd] jktdh;

Hkwfedk ?ksrY;kuarj mBysys oknG] ,[kk|k uO;k vkanksyukph ?kks"k.kk vls lk/kkj.kr% fo"k; eqyk[kr ?ks.;klkBh usgehp

egÙokps B: ykxys vkgsr- ;kp lanHkkZrhy eqyk[krhauh okpdkauk fo’ks"k lek/kku feGkY;kps vk<Gwu vkys vkgs-

okM~-e;hu vFkok lkaL—frd {ks=k’kh lacaf/kr egÙoiw.kZ O;DrhaP;k eqyk[krh gk vyhdMs loZp ek/;ekar yksdfiz;

>kysyk izdkj vkgs- fp=iV iqjo.;k vFkoj okM~-e;hu fu;rdkfyds ;krwu gs vuqHkkyk ;srs- T;s"B ukeoar ukV; leh{kd

ek/ko o>s ;kauh ukV; {ks=krhy ukeoarkaP;k dkgh eqyk[krh ?ksrY;k] R;k ^lkIrkfgd ldkG*P;k fnokGh vadkr izfl)

>kY;k gksR;k- olar dkusVdj] MkW- Jhjke ykxw] MkW- fot;k esgrk] ul#íhu ’kgk] HkDrh cosZ] uhuk dqyd.khZ ;kaP;k

eqyk[krh vktgh Lej.kkr vkgsr- ;k eqyk[krh okprkuk ys[kdkus ,dw.k Lohdkjysyk eqyk[krhpk <kpk vkiY;k y{kkr

;srks- dykoarkps ,dw.k pfj=] R;kP;klaca/khph dkgh Hkko vkf.k ex FksV iz’uksÙkjs vls eqyk[krhaps ,danj Lo:Ik vlY;kps

y{kkr ;srs- o>s gs :< vFkkZus i=dkj&eqyk[krdkj ukghr- rs rK] tk.kdkj eqyk[krdkj vkgsr- R;keqGs R;kaP;k eqyk[krh

okprkuk vkiY;kyk vusd uos lanHkZ vkf.k ekfgrh feGr vlrs- ukVdk’kh lacaf/kr vusd uos ?kVd vkf.k rRle

ekfgrhgh vkiY;k vkdyukr Hkj Vkdrs- ák dykoarkps] ukVdkps osxGsi.k vkiY;kyk vf/kd tk.krsi.kkus y{kkr ;srs- ;k

eqyk[krh iznh?kZ vlrkr- R;keqGs ri’khyokj vkf.k vH;kliw.kZ v’kk R;kaP;k Lo:ikus vki.k ,d osxGkp vuqHko ?ksr

vkgksr vls tk.kors- ;k eqyk[krhauh vki.k lacaf/kr O;DrhP;k ,dw.kp thouk’kh jfld&okpd Eg.kwu udGri.ks tksMys

tkrks-

dkgh O;Drh eqyk[krhlkBh uk[kw"k vlrkr- R;kaP;k eqyk[krh ?ks.ks gs fnO;p vlrs- i.k i=dkjkauk gh vkOgkus

Lohdkjkoh ykxrkr- foJke csMsdj] th- ,- dqyd.khZ vkf.k xzsl gh ejkBh lkfgR; fo’okrhy v’kh f=eqrhZ vkgsr dh]

T;kaP;k Qkj FkksM;k eqyk[krh okpk;yk feGrkr- eqyk[krhae/kwu ,[kknk ek.kwl fdaok ,[kknk fo"k; ’kks/k.ks vkf.k R;kph

lqlaxr ekaM.kh dj.ks gsgh ,d osxGs ys[ku vkgs- R;kaps ;sFks ,d cksyds mnkgj.k nsrk ;sbZy- ;’koarjko pOgk.k gs

Hkkjrkrhy Fkksj usrs- egkjk"Vªkps rs ifgys eq[;ea=h gksrs- Hkkjrkps ifgys iariz/kku iafMr usg: ;kaps rs fudVps lgdkjh gksrs-

;’koarjko pOgk.k ,d O;klaxh] dYid vkf.k fpfdRld okpd gksrs- ;’koarjko pOgk.k ákaP;k O;fDreÙokpk xksQ

xqaQ.;kps dke fofo/k eqyk[krhaP;k vk/kkjs ^—".kkdkBpk ek.kwl* ;k iqLrdkrwu doh v#.k ’ksors ;kauh dsys vkgs- ’kjn

iokj] olarnknk ikVhy] rdZrhFkZ y{e.k’kkL=h tks’kh] vknhaP;k eqyk[krh ;k iqLrdkr R;kauh ?ksrY;k vkgsr- ;’koarjko

pOgk.k ákaps cgqferh O;fDreÙo ’kks/k.;kpk ,d osxGk iz;Ru ;k ek/;ekrwu ’ksors ;kauh dsyk vkgs- ;k eqyk[krh

okp.;klkj[;k vkgsr- egkjk"VªkrY;k jktdkj.kkrys] lkaL—frd {ks=karys vusd lanHkZ ;krwu letrkr vkf.k ;’koarjko

pOgk.k ákaP;kcjkscjp egkjk"VªkP;k ,dw.k LoHkkokphgh vkiY;kyk vksG[k gksrs- ;kP;kp tksMhus olarnknk ikVhy] ’knj

iokj gh T;s"B usrs eaMGh ;’koarjko pOgk.k ákaP;kcíy fdrh vkReh;rk] vknj Hkkouk ckGx.kkjh gksrh] gsgh tk.kor

jkgrs-

eqyk[krhapk vlkp ,d pkaxyk izdkj fp=iVkoj fyfg.kkjs lqHkk"kpanz tk/ko ;kauh okijyk vkgs- fp=iVl"Vhrhy

vusd ukeoarkaP;k vkf.k vkrk ok/kZD;kdMs >qdysY;k] >xexkVkP;k iM|kvkM&foLej.kkr xsysY;k v’kkaP;k eqyk[krh

R;kauh ?ksrY;k vkgsr- laxhrdkj joh] vks-ih-u¸;j] esgewn] eqØh] fu#ik jkW;] nsosu oekZ] tkWuh okWdj ;kaP;k eqyk[krhaps

ladyu vlysys ôks Hkwyh nkLrkWa* gs iqLrd izfl) vkgs- vfr’k; vukSipkfjd fjrhus eqyk[kr ?ks.;kph tk/ko ;kaph i)r

vkgs- ;k dykoarkaP;k thoukrY;k vusd O;Fkk&osnuk vkf.k vkuankps {k.k R;kauh ;k eqyk[krhr ftoar dsys vlY;kps

y{kkr ;srs- fp=iVkaph ik’oZHkweh] R;krys [kqekjh vk.k.kkjs izlax ;kaps ri’khy ;keqGs tk/ko ;kauh ?ksrysY;k eqyk[krh

foy{k.k jaxrkr- dsoG ,[kk|k fo"k;kph vkoM vFkok R;kp :ph vlwu pkyr ukgh] R;k ikBksikB R;kpk vH;klgh

djkok ykxrks- tk/ko ;kauh ;kdMs fo’ks"k y{k fnY;kps fnlrs-

6-4-2 eqyk[krhph iwoZr;kjh

T;k O;Drhph eqyk[kr ?;k;ph R;k O;Drhlaca/kh tso<h ekfgrh feGfork ;sbZy rso<h vk/kh feGowu Bsokoh]

eqyk[krhr ts iz’u fopkjk;ps rs vk/kh fygwu dk<kosr] R;keqGs eqyk[krhph pkSdV r;kj gksrs- vkiyh Hkwfedk nqlÚ;kyk

tkLrhr tkLr letwu ?ks.;kph jkfgyh ikfgts] rlsp eqyk[krhP;k fo"k;kps eeZLFkku fVirk vkys ikfgts- R;klkBh

vkRefo’oklkus eqyk[krhl tkrk vkys ikfgts] i.k R;kpcjkscj vfrmRlkg ns[khy nk[kow u;s] ukghrj T;kph eqyk[kr

?;k;ph R;kP;kis{kk eqyk[kr ?ks.kkjk iz’udrkZp okpd fdaok izs{kdkauk vMFkOO;klkj[kk okVsy-

Ikz’u fopkjrkuk izR;{k xkH;kyk gkr ?kky.kkjs iz’u fopkjkosr- ijarq eqyk[kr ns.kkÚ;k O;Drhl voeku okVsy]

R;kph myVrikl.kh gksrs vkgs] R;kyk vMp.k okVrs vkgs vlk izdkj d: u;s- R;kP;kfo"k;h iw.kZ lgkuqHkwrh Bsowu iz’u

fopkjkosr-

R;kP;k le{k fVi.ks ?ksÅ u;s- R;kP;k ijokuxhus /ofufQrhpk okij djkok- ijarq R;keqGs eqyk[kr ns.kkjkl nMi.k

;sÅ u;s- R;kph egÙokph okD;s fdaok fopkj eqyk[krhuarj iqUgk R;kl okpwu nk[kowu [kk=h d:u d:u ?;koh-

^Nki.;klkBh ukgh* vls ctkowu eqyk[kr ns.kkÚ;kus fnysyh ekfgrh izfl) d: u;s- vls dsys Eg.kts izHkko o vpwd

eqyk[kr fyfgrk ;srs- eqyk[krhP;k osGh eksdGs o izlUu okrkoj.k vlkos- O;fDregkRE;kuqlkj pkaxyh eqyk[kr ?ksrkuk

BGd ?kVd dks.krs vkgsr vkf.k rs dk egÙokps vkgsr] gs iq<hyizek.ks lkaxrk ;srhy-

Û T;k O;Drhph eqyk[kr ?;k;ph vkgs] rh dks.k vkgs] dks.kR;k {ks=krhy vkgs] frph eqyk[kr ?ks.;kps dkj.k

dks.krs ;kph ekfgrh ?ks.ks- jktdkj.k] fp=iV] ØhMk] lkfgR;] dyk] lektdkj.k ;k {ks=karhy dks.kR;k O;DrhdMs vki.k

tkr vkgksr] R;kps lcaf/kr {ks=krhy LFkku dks.krs] ;kph ekfgrh usedh vl.ks-

Û ts iz’u eqyk[krhr fopkjk;ps vkgsr] R;kaps fVi.k dj.ks-

Û T;kph eqyk[kr ?;ko;kph rh O;Drh dks.kR;k o;ksxVkrhy vkgs] frph iz—rh d’kh vkgs] ;kckcr ekfgrh vl.ks-

Û ’kD; >kY;kl iz’u fygwu >kY;koj lacaf/kr O;Drhyk rs nk[kowu ekU; d:u ?;kosr- vk.k[kh ,[kknk iz’u

R;kaP;kdMwu lqpY;kl R;kpkgh lekos’k djrk ;sÅ ’kdsy-

Û fyfg.;kph lk/kus vkf.k VsijsdkWMZjlkj[ks lk/ku cjkscj vlkos- vyhdMs VsijsdkWMZj vlY;kus eqyk[krh fVi.ks lksis

gksrs-

Û eqyk[krhiwohZ dks.krsgh nMi.k eukoj ?ksÅ u;s- R;klkBh lacaf/kr O;Drh’kh eqyk[krhiwohZ Qksuo:u laidZ lk/kkok

vkf.k okrkoj.k vkiyssls djkos-

Û vki.k eqyk[krdkj] i=dkj vkgksr vkf.k tckcnkjhus eqyk[kr ?ksr vkgksr gk vkRefo’okl ckGxwu izR;{k

eqyk[kr ?;koh-

6-4-3 eqyk[kr ys[ku

vkiY;k fVi.kko:u eqyk[krhr dks.krk iz’u egÙokpk Bjyk gs y{kkr ;srs- R;ko:u eqyk[krhps ’kh"kZd Bjfork

;srs- rlsp eqyk[krhP;k izkjaHkhp f’kjksHkkx vlk fygkok dh] eqyk[kr d’kkcíy vkg s okpdkaP;k y{kkr ;kos- eqyk[krhP;k

ys[kukrwu T;kph eqyk[kr ?ksryh vkgs R;kps O;fDreÙo izdV >kys ikfgts- Eg.kwu R;kps gkoHkko] R;kpk isgjko]

okx.;k&cksy.;krhy lo;h bR;knhapk mYys[k ;kok- R;klkBh eqyk[kr ?ks.kkÚ;kl pkaxY;k fujh{k.kkph lo; goh- R;k

O;Drhps osxGsi.k pVdu y{kkr vkys ikfgts- eqyk[kr fyfgrkuk lkfgR;xqxkaP;k vkfo"dj.kkl oko vlrks- ijarq R;kr —

f=erk okVw u;s- lgti.kk vlkok- pkaxyh eqyk[kr lkfgR;kpk uequk B: ’kdrs- f’kok; egÙokP;k O;Drh] fo"k;

laoknkeqGs [kqys gksrkr- yksdkaps y{k R;kaP;kdMs os/kys tkrs vkf.k uoh ekfgrh] tqU;k ekfgrhrhy uos nf"Vdksu Li"V

gksrkr- R;keqGs eqyk[krh gk i=dkfjrsrhy egÙokpk o vko’;d Hkkx >kyk vkgs-

Ekqyk[kr ys[kukph ,o<h ekfgrh ?ksrY;kuarj BGdi.ks R;kaph uksan ?ksÅu R;k n"Vhus lacaf/kr ys[kdakuh&i=dkjkauh

tkx:d jkg.ks] vo/kku Bso.ks vko’;d vkgs- vki.k fyfgysyh eqyk[kr tk.kdkj okpd okp.kkj vkgs] ;kps Hkku Bsoys

ikfgts- ’ksoVh ;k ys[kukrwu vki.k okpdka’kh laidZ lk/krks- R;k O;Drhpk vkf.k lektkpk ,d laokn lk/kr vlrks- ;k

n"Vhus êqyk[kr* ys[kukdMs ikgk;yk gos-

Û eqyk[kr ys[kukpk uequk ;sFks fnyk vkgs] rks vo’; okpkok-

Ikzfl) doh v#.k ’ksors ;kauh Hkkjrkps ekth miiariz/kku ;’koarjko pOgk.k ;kaph ?ksrysyh gh eqyk[kr

rqeP;k —".kkdkB ;k vkRepfj=kph lq#okrp eqGh dforsP;k vkBo.khiklwu >kyh- rqeP;k eukoj

dforsps laLdkj dsOgkiklwu >kys\ dforsph vkoM rqeP;kr d’kh fuekZ.k >kyh\

eh ’kkGse/;s vlrkuk vkeP;k xkoh jfofdj.k eaMGkps doh ;’koarjko isa<kjdj vkf.k fxjh’k ;sr

vlr- fxjh’kkaph cfg.k vkeP;k xkokrhy f’k{kdkph iRuh gksrh- R;keqGs njo"khZ HkkÅchtsyk fxjh’k

vkeP;k xkoh ;sr vlr- izR;dosGh dkO;xk;ukpk dk;ZØe Ogk;pk- isa<kjdj fxjh’kkacjkscj vkoMhus

;sr vlr- R;k o;ke/;s dforsps laLdkj >kys- eh rqyk dkyijok cksyrkuk Eg.kkyk gksrks] izR;sd

euq";kps ,d o; vlrs] dforsP;k vkoMhps rlsp dfork dj.;kpsgh- ygkui.kh eh dfork dj.;kpk

iz;Ru dsyk- x.kirh mRlkokP;kosGsl esGs Hkjr vlr- eh esOO;kr ins d:u |k;pk iz;Ru dsyk- xk.ks

Eg.k.;kpkgh iz;Ru dsyk- ’kkGsP;k okf"kZdkrgh ekÖ;k dfork izfl) >kY;k gksR;k-

rks dkG gksrk R;k dkGkrp eh xMdjh okpyk- xMdjh gk vlk ys[kd vkgs eukoj R;kpk

tcjnLr ixMk clrks- jktlaU;kl ukVdkP;k ikpO;k vadkrhy ’ksoVpk izos’k eyk rksaMikB gksrk- R;kpk

ifj.kke vlk >kyk dh rls fyfgrk vkY;kf’kok; ys[kd gksrk ;s.kkj ukgh v’kh [kksVh letwr fuekZ.k

>kyh-

R;krwu ckgsj iMrkuk Qkj =kl >kyk- iq<s eh jktdkj.kkr iMyks- jktdkj.kke/;s lkekU;

ek.klkaleksj cksyk;ph ikGh vkyh rsOgk dkgh rjh lkfgR; fyfgY;klkj[ks cksyk;yk ykxyks rj dq.kkyk

let.kkj ukgh] rj R;kyk letsy v’kk Hkk"ksr cksyys ikfgts- R;keqGs iq"dGls lqyHk cksyk;yk ykxyks]

fygk;yk ykxyks-

tk.kR;k eaMGha’kh ppkZ djrkuk dkgh pkaxY;k iqLrdkpk mYys[k ;srks- rh iqLrds eh ?kjh

vk.krks- mÙke iqLrdkapk ykSfdd vkiksvkip gksrks- cjhp’kh iqLrds ?ks.ks f[k’kkyk ijoMr ukghr- vusd

ys[kd iqLrds ikBowu nsrkr- cÚ;kpnk dkgh ek.kls iqLrds okpk;yk ?ksÅu tkrkr rh ijrp djr

ukghr- tsOgk ewM ykxsy rsOgk eh dfork okprks- dfork okpk;yk lq)k ewM ykxrks- dfork okpk;ph

Eg.kwu okp.ks cjkscj ukgh- dfork okpk;pk ek>k ewM vkgs- dfork okpk;ph eyk gkSl vkgs-

iq"dGosGk dforsojps leh{k.k okpk;pk eh iz;Ru djrks-

egkjk"Vªkr vyhdMY;k dkGkr uos leh{kd [kwi fuekZ.k >kys- fo’ks"kr% nfyr lkfgR; fuekZ.k

>kY;kiklwu ukenso <lkGkapk ^xksyihBk* dforklaxzg eh okpyk- okpwu eh fofLer >kyks- R;kaP;k

izfrek] R;kaph Hkk"kk] R;kapk fonzksg gs lxGs ikgwu >Vfn’kh okVys gs vkiY;k eukrys dq.khrjh cksyrs

vkgs- ukenso <lkG’kh eh vksG[k d:u ?ksryh- ,o<sp ,d mnkgj.k vioknkRed lkaxrk ;sbZy-

xksafonkxztkapsgh ekÖ;kojrh laLdkj vkgsr vkf.k Eg.kwup ek>s dohps eu vkgs] vls eyk okVrs- eyk

dfork vkoMrs-

lq#okrhP;k tM.k?kM.khP;k dkGkr vki.k dks.krs lkfgR; okpys\

tM.k?kM.khP;k dkGkr eh dk; okpys\ gs eqíke eh —".kkdkBe/;s fyfgys vkgs- lq#okrhyk dk;

okpkos] dk; okpw u;s ;kph let ulrs- vpwd okpkos- tsye/;s brdh iqLrds vlk;ph- dks.krh

fuoMkohr] dks.krh fuoMw u;sr gs dGr uls- frFks ekxZn’kZu dj.kkjh ek.kls HksVyh- eh vls Bjoys gksrs

lkfgR;kph eyk vkoM vkgs- jktdkj.k gk ekÖ;k thoukpk ekxZ vkgs- rsOgk ;k nksu fo"k;kyk /k:u

okpk;ps vlk fu.kZ; >kyk- jktdkj.k gk ek>k thoukpk ekxZ vkgs- vls EgVY;koj bfrgkl] vFkZ’kkL=]

jktdkj.k] rÙoKku bR;knh fofo/k fo"k;kaojph iqLrds okpyh ikfgtsr- dqBY;k fo"k;kpk eh rTK >kyks

ukgh- i.k iqLrds okpwu Lor% fparu djk;yk f’kdyks- ;ke/;s ,d xks"V egÙokph vkgs- okpu dj.kkÚ;k

ek.klkyk iqLrds okpwu fparu djk;ph lo; ykxyh ukgh] rj okpu QqdV vkgs - okpukus euq"; fparu

djk;yk f’kdyk ikfgts-

eh dcwy djrks jlsyph iqLrds okprkuk eh lkodk’k okpr gksrks- dkj.k R;k o;kr eyk baxzth

mÙke ;sr uOgrs- okprkuk fopkj d:u okpr gksrks- fopkj dlk djk;pk] fopkj dlk ekaMk;pk gs eh

jlsydMwu f’kdyks- [kjh okpukph VsLV Eg.kts dqByh iqLrds okpyh ;kis{kk d’kh iqLrds okpyh ;kyk

tkLr egÙo vkgs- R;keqGs eyk fparukph lo; ykxyh-

jkW;oknkrwu eh dlk ckgsj iMyks gs —".kkdkBe/;s fyfgys vkgs- jlsy okpwu eh oknh >kyks ukgh-

jlsyus oSKkfud n"Vh fnyh- R;keqGs fopkj dlk djkok ;kckcr enr >kyh- vfr’k; vo?kM fo"k;

lksik dlk ekaMkok gs ikgk;ps vlsy rj jlsyph iqLrds okpkohr- jlsyus fofo/k fo"k;kaoj fyfgys- iq<s

iq<s R;kaus phupk fganqLFkkuoj >kysyk gYyk leFkZuh; vkgs vls fyfgys- fganqLFkkuyk nks"kh Bjoys- rsOgk

eh eukus R;kP;kiklwu ykac xsyks-

jfofdj.k eaMGkiklwu vki.k dfork ,sdr vkgkr] okpr vkgkr- vkiyh lkfgR;fo"k;d euksHkwfedk

d’kh ?kMr xsyh\

ek/ko T;qfy;u] doh ;’koar gs doh eh okpys- vkeP;k dkGkr dforsP;k xkoh jfofdj.k eaMG

,d egÙokpk VIik vkgs- rhl&pkGhlpk rks dkG gksrk- R;kosGh jfldrsus lkfgR;kdMs] dkO;kdMs

ikg.;kpk ek>k iz;Ru gksrk- jfofdj.k eaMGkph dfork okpr vlrkuk eh ds’kolqr okpys-

ds’kolqrkaph dfork eyk Qkj ewyxkeh okVyh- jfofdj.k eaMGkP;k vk/kh fdrh rjh o"ksZ R;kauh dfork

fygwu Qkj iq<ps ikfgys gksrs- uO;k ijaijspk R;kauk tud Eg.krk ;sbZy- ek/ko T;qfy;u ek>s vkoMrs

doh gksrs- vuqjk/kk iksrnkjkauh ,d iqLrdkr fyfgys vkgs] jfofdj.k eaMGkpk joh dks.k vlsy rj rks

ek/ko T;qfy;u- ek>s R;kaP;k’kh ,der vkgs- ek/ko T;qfy;u ;kaps O;fDreÙo lnSo vareqZ[k vlysys-

R;kaP;k dforsP;k O;k[;kukais{kk R;kaP;k dforsr eyk vf/kd jl okVyk-

rhl&pkGhlP;k njE;ku eh dksYgkiwjkl gksrks- QMds&[kkaMsdjkaP;k drRokpk rks dkG gksrk- R;kaph

HkDrhus iqLrds okpyh- ekÖ;k euke/;s ts fopkj vlr] dYiuk vls R;kps izfrfcac [kkaMsdjkaP;k

ys[kukr eyk fnls- R;k dksoOO;k o;kr dks.kkykgh izhrhP;k fo"k;h toGhd vlrs- QMD;kaph iqLrds eh

Qkj vkoMhus okpyh- ,d ekU; dsys ikfgts&QMD;kabrdh euksK ejkBh fyfg.kkjk euq"; fojGk-

f’kjksM;kyk tkÅu [kkaMsdjkaph vksG[k d:u ?;koh vls okVys ukgh- QMds rj vkeps izksQslj

gksrs- R;kaP;k ?kjh vksG[k d:u ?ks.;kl d/kh xsyks ukgh- gk ek>k fiaM vkgs- vkiY;kyk vfr’k;

vkoM.kkÚ;k ek.klkP;k O;fDrÙokiklwu FkksMsls nwj jkgkos- rh O;Drh ykacwu ikgkoh- pkaxys vlsy rs

?;kos- toG xsY;kuarj dnkfpr rls fnlsy vlsgh ukgh- fdaok ekÖ;k LoHkkonks"kkeqGs vlsy] R;k

O;DrhP;k Qkj dctkr xsY;klkj[ks gksrs- Lor%yk R;kP;k rkC;kr fnY;klkj[ks gksrs- fnYyhyk verk

izhre ekÖ;k ?kjkiklwu ,d eSykP;k varjkoj jkgrkr- eh R;kaP;k dfork] R;kaps vkRepfj= okpys vkgs-

i.k Qksu d:u R;kauk HksVkos vls okVys ukgh- r’kh xjt okVyh ukgh- iqLrd okpwu R;k ek.klkP;k

varjaxkr f’kj.;kph mRlqdrk eyk okVr ukgh-

ejkBhrY;k ys[kdkaP;k dknacÚ;k eh vkoMhus okpY;k vkgsr- ygkui.kkiklwu gjh ukjk;.k vkiVs]

ukFkek/ko gMi ;kP;k dknacÚ;k eh okpY;k vkgsr- gMikaP;k dknacÚ;k Qkj pkaxY;k vkgsr vls ukgh-

rks vkeP;k ftYákryk gksrk- ek>h vksG[k gksrh- ukFkek/kokaP;k dknacÚ;kauh okpukph vkoM fuekZ.k

dsyh- gjh ukjk.k vkiVs ;kaP;k ^flagxM* dknacjhus okpukpk ukn ykoyk- g- uk- vkiVs] ukFkek/ko ;kaP;k

dknacÚ;k ,sfrgkfld gksR;k- ns’kHkDrhph Hkkouk R;kaP;k ikBhekxs gksrh- ekM[kksydj okpys] iq- y-

ns’kikaMs ;kaP;k ca/kukP;k iyhdMs] lq[ky sys Qwy ;k dknaÚ;k [kwi vkoMY;k- pkGhl o"kkZiwohZ okpY;k

rjh vtwu y{kkr vkgsr-

jktokM;kaph xzaFklaink okpyh- ewyHkwr fyfg.;kph] ikg.;kph n"Vh vlysys rs ,d ejkBhrys Qkj

eksBs fopkjoar gksrs- vyhdMP;k dknacjhdkjkaiSdh izR;sdkP;k ,d nksu dknacÚ;k okpY;k vkgsr- t;oar

nGoh] [kkuksydj] usekMs bR;knh- usekM;kaP;k dknacÚ;kapk ekÖ;k eukoj fo’ks"k ifj.kke >kyk- R;kaps

ys[ku okLro okVrs- lkekftd ckaf/kydhP;k fn’ksus ikoys Vkd.kkjk ys[kd okVyk- t;oar nGohaP;k

dknacÚ;krgh okLrork vkgs- lkekftd ckaf/kydh nGohauk ekU; vkgs dh ukgh eyk ekfgr ukgh- i.k

vlk Hkkl R;kaP;k dknacÚ;krwu >kyk- [kkuksydjkaph lxGh iqLrds eh okpyh- dknacjhdkj Eg.kwu rj

eyk rks vkoMrks- i.k vkjrh izHkw Eg.kwu rks eyk vf/kd vkoMrks- th dfork ek.klkyk vareqZ[k d:

’kdr ukgh rh dfork ukgh- ek.klkP;k eukoj rh dfork rjGr jkfgyh ikfgts- f’kjokMdjkaP;k

dforsryk Lor%ps O;fDreÙo vkgs- R;kaph ek>h rhu pkj osGsl HksV >kyh- R;kaP;kcíy eyk Qkj vknj

vkgs- ejkBhrys rs ,d estj iks,V vkgsr- dÚgkMP;k lkfgR; laesyukr doh uk- /kks- egkuksjkaph HksV

>kyh- R;kaP;k dforsus eh izHkkfor >kyks- xzkeh.k thoukps okLro n’kZu] ukne/kwj ’kCnkaph fuoM] xzkeh.k

thoukrhy la?k"kZ] izhrhpk [ksG ;kaps Qkj pkaxys fp= R;kaP;k dforsrs vkgs- ek.kwl Eg.kwugh rs Qkj

pkaxys xgLFk vkgsr- jktdkj.kkr vkeph ers osxGh vlyh rjh oS;fDrd fe=Hkko ti.kkjs rs vkgsr-

lkfgR;kcjkscj ukVdkph vkoM vki.k d’kh tksiklyh\

ukVd gs ekÖ;k eukr xaqrysys fo"k; vkgsr- ukVd ikgwu ukVdkrhy dWjsDVjpk ekÖ;koj ifj.kke

Ogk;pk- —".kkdkBe/;s eh foLrjkus lkafxrys vkgs- fgeky;kph lkoyh] uVlezkV] fot; rsaMqydjkaph

ukVds] cscan’kkgh v’kh fdrhrjh ukVds ikfgyh- nÙkk HkV] MkW- Jhjke ykxw] MkW- dk’khukFk ?kk.ksdj]

fot;k esgrk] HkDrh cosZ bR;knh fdrhrjh dykoar usgeh y{kkr jkgrkr- ckyxa/kokZauk] ek- nhukukFkkauk eh

ikfgys- ejkBh ukVds laiysyh gksrh- R;kosGsl eh eq[;ea=h vlrkuk ejkBh ukVdkojhy dj dk<wu

Vkdys-

vkEgk ifr&iRuhauk nks?kkaukgh ukVdkph vkoM gksrh- vkEgh ,d= ukVd ikgk;pks] okpk;pks-

uVlezkV ikfgY;kuarj vkEgh ,d efgU;kuarj uVlezkV okpys- ukVd ikgrkuk tso<k vkuan feGkyk

rso<kp vkuan ukVd okprkuk feGkyk- vls vuqHko xMdÚ;kaph ukVds lksMyh rj Dpfpr feGrhy-

ejkBh ys[kdkaf’kok; baxzth Hkk"ksrhy dqBys ys[kd vki.k okpys\

bfrgkl] okM~-e;] jktdkj.k gs ekÖ;k vkoMhps fo"k; vkgsr- eh laj{k.k ea=h vlrkuk

;q)’kkL=kojph iqLrds okpyh- R;kpcjkscj foosdkuankph loZ iqLrds okpyh- ekÖ;koj dkgh v/;kfRed

ifj.kke >kyk ukgh- vk;q";kr dkgh egÙokph ewY;s vkgsr- R;kaph tk.kho v’kh iqLrds okprkuk gksrs-

bafXy’k ys[kdkae/;s eh ’ksDlfi;j okpyk- eh ch-,-yk vlrkuk ek>k ehp lxGk ’ksDlfi;j okpwu

dk<yk- eh ’ksDlfi;jpk QWu ukgh- dq.kkpk QWu gks.ks ekÖ;k LoHkkokr ukgh- tsye/;s vlrkuk jlsyph

loZ iqLrds okpyh- jlsyph loZ iqLrds eh tek dsyh- ekÖ;kdMwu dq.kh okpk;yk usyh rh iqu% ijr

dsyhp ukghr- iqu% ,dnk eh lxGh iqLrds tek dj.kkj vkgs-

1964 lkyh eh baXyaMyk xsyk- R;kosGsl ,dnk ’ksDlfi;jP;k tUeLFkGh tkÅu vkyks- ,dk

ejkBh ys[kdkus ’ksDlfi;jP;k lkfgR;kpk vuqokn dsyk gksrk- R;kph v’kh bPNk gksrh] eh rh iqLrds

’ksDlfi;jP;k tUeLFkGh vlysY;k laLFksl usÅu |kos- R;kizek.ks eh rh usÅu fnyh- gWEysV T;k

tkxsojrh clwu fyfgys rks fdYyk ikgk;yk xsyks-

vkWFksYyks ukVdkph ik’oZHkweh ftFks ?kMyh rks fdYyk ikgko;kl xsyks- eh ,dw.k baxzth lkfgR;

okpys i.k ekÖ;koj ’ksDlfi;jpk tkLr ifj.kke >kyk- jgL;dFkkaph vusd iqLrds eh okpyh vkgsr-

nqlÚ;k egk;q)kP;k bfrgklkojph iq"dG’kh iqLrds eh okpyh vkgsr- ijns’kkr T;kosGsl eh xsyks R;k

’kgjkr tkÅu eh [kwi iqLrdkaph [kjsnh dsyh-

vktP;k ys[kukfo"k;h ,d okpd] ys[kd ;k ukR;kus vkiyh dk; Hkwfedk vkgs\

uohu ys[kukr ts ;srs rs pkaxys vlrs rjh rs MksGs fnio.kkjs ukgh- okLrors’kh izkekf.kd vkgs-

lkekftd ckaf/kydh gh dYiukp thouoknh okM~-e;kph ladYiuk vkgs- lkekftd tk.kho gh tj eukr

ulsy rj rs ys[ku oka> Bjrs- jktdkj.kkrhy fo—rhp dknacÚ;kar jaxoyh tkrs- mnkgj.kkFkZ flagklu-

fo—rhf’kok; jktdkj.kkr dkgh vlw ’kdrs ;kpk fopkj dsyk ifkgts-

jktdkj.kkr jktdkj.kh O;DrhHkksorh tks la?k"kZ vlrks] ts izse vlrs] th tM.k?kM.k vlrs R;kdMs

iw.kZr% nqyZ{k gksrs- ts fygw ’kdrkr v’kk eaMGhauk jktdkj.kkcíy eukiklwu lgkuqHkwrh ukgh-

jktdkj.kkdMs& Vksih mMo.;kdMs R;kaps y{k vlrs- jktdkj.kkph Vksih mMo.ks ,o<sp ,d dke vkgs]

v’kh oÙkh tksi;Zar cktwyk gksr ukgh rksi;Zar [kÚ;k vFkkZus lkfgR;kr jktdh; dknacÚ;k ;sÅ ’kdr

ukghr- [kkaMsdjkaph ^nksu /kzqo* gh jktdh; dknacjh gksrh- R;k dkGP;k jktdh; izsj.kk gksR;k- Vhdk

dj.;kpk ek>k gsrw ukgh- lgkuqHkwrh ulsy rj ys[ku ifj.kkedkjd gksr ukgh- e/;eoxhZ;kalkBh fyfgysys

lkfgR; vls vktps Lo:Ik vkgs-

lÙkk lksMwu ckgsj vkY;kuarj eyk vls okVys] eyk dkgh lkaxk;ps vkgs- eh fygkos v’kh ekÖ;k

iRuhph bPNk gksrh- ^—".kkdkB*ph ifgyh okpd ek>h iRuhp- ekÖ;k fyfg.;ke/;s frpk cjkp eksBk

okVk vkgs- eh Lor% fyfgr vlrkuk tk.khoiwoZd vfyIr jkg.;kpk iz;Ru dsyk vkgs -

vk;q";Hkj jktdkj.kkr jkgwu vki.k iqLrdkaph laxr tksiklyh- iqLrd okpukph vkiyh i)r dks.krh\

,d xks"V lkax.;klkj[kh vkgs- 1955&56 P;k lqejkl egkjk"Vª izns’k dkWaxzslP;k eksBeksB;k lHkk

gksr] ppkZ gksr- ekÖ;k vls y{kkr vkys] iqu%iqUgk R;kp R;kp fo"k;kaph iqujkoÙkh gksr vkgs- rsOgk eh

ppsZP;k fBdk.kh iqLrds ?ksÅu tk;yk lq#okr dsyh- fdrh rjh pkaxyh iqLrds v’kk lHkkae/kwu eh okpyh

vkgsr- eh ,dkp osGh 2&4 iqLrds okprks- ,[kkns iqLrd vkoMys rj rs laisi;Zar nqljhdMs tkrk ;sr

ukgh- eh ,dkp osGh osxosxOO;k fo"k;kaojph iqLrds okpk;yk ?ksrks- eh jkek;.k ,sdys- egkHkkjr okpys]

,sdys- egkHkkjrkojps bjkorh dosZ ;kaps ^;qxkUr* gs iqLrd eyk [kwi vkoMys- vkuan lk/kys ;kapk ^t;

ukokpk bfrgkl*] êR;qat;*] ^jk/ks;* v’kh fdrhrjh iqLrds eh okpyh vkgsr-

jkek;.k gs dkO; vkgs- egkHkkjr gs deh dkO; vkgs- egkHkkjrke/;s bfrgkl vkgs- i.k

jkek;.kke/;s bfrgkl fo"k;koj fyfgysys dkO; vkgs- egkHkkjrkr foy{k.k dWjsDVj vkgsr- izR;sd

dWjsDVjpk Lora= vH;kl djkok ykxrks-

ekÖ;k okpukfo"k;h [kwi dkgh lkaxrk ;sbZy- ek>s ?kj gs iqLrdkaps ?kj vkgs- ckgs:u eh tsOgk

ekÖ;k ?kjh ;srks rsOgk iqLrdkaP;k ?kjkryk ,d ek.kwl vlrks-



1- Ekqyk[kr Eg.kts dk;\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- Ekqyk[kr dks.kR;k nksu izdkjkauh ?ksryh tkrs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- Ekqyk[krhP;k ra=kps egÙo lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&a&

4- Pkkaxys eqyk[krdkj Eg.kwu dks.kh vkiys LFkku fuekZ.k dsys vkgs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- Ekqyk[krhlkBh iz’u fopkjrkuk dks.krh dkGth ?;koh\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

6-5 o`Ùki=h; leh{kk

Ok`Ùki=krwu fu;feri.ks ;s.kkÚ;k lnjkaiSdh leh{ksps lnj gs egÙokps gks;- R;kps ys[ku o Lo:Ik ;kapk fopkj vkrk

d: ;k- fofo/k dykizdkjkaps vkfo"dj.k o turk ;kaP;kr oÙki=h; leh{kk gk ,d nqok Eg.kwu dk;Z djhr vlrks-

oÙki=h; leh{kk gh lkekU; okpdkalkBh fyfgysyh vlrs- lektkph vfHk#ph of)axr Ogkoh gk frpk eq[; mís’k vlrks-

R;keqGs rh lk/kh] lksih o ljG vlrs- Qkj eksBh rkfÙod ppkZ R;kr visf{kr ulrs-

OkÙki=kaP;k n"Vhus uouos fo"k; okpdkauk letwu ns.ks gk R;kaP;k izlkjkpk egÙokpk ?kVd vlrks- Eg.kwup iqLrds]

[ksG] dyk ;kaP;k osxGsi.kkph vksG[k d:u ns.;kyk fo’ks"k LFkku vkf.k BGd tkxk oÙki=s miyC/k d:u nsrkr-

Ok`Ùki=krhy leh{kkij ys[ku iqLrds] laxhr] fp=iV] [ksG] f’kYidyk&fp=dyk bR;knh fo"k;kaoj gksrs- gs fo"k;

fyfg.kkjs ijh{k.kdrsZ i=dkj ;krhy rTK vlrkrp vls ukgh- ek= cÚ;kpnk R;kauk R;kp #ph vlrs- R;k vk/kkjs rs osG

nsÅu R;klaca/kh ekfgrh ?ksÅu fyfgr vlrkr- oÙki=kP;k loZlk/kkj.k okpdkauk fdeku ekfgrh] vksG[k vkf.k jlxzg.k

okprk ;kos ;k n"Vhus v’kk fo"k;fugk; leh{k.kkauk egÙo vlrs- vFkkZrp tk.kdkj leh{kd&ys[kd&i=dkj ij[kM

fVIi.khgh d: ’kdrkr- T;kauk ;k fo"k;kph & dyk izdkjkph dkghgh ekfgrh ukgh vls vusd okpd vlrkr- R;kauk

oÙki=h; leh{kseqGs fdeku ekfgrh vkf.k lanHkZ letw ’kdrkr- R;keqGs vkt o`Ùki=kr ;k fofo/k {ks=karhy dyk—rhaP;k

leh{k.kkauk egÙo vkys vkgs- R;kpk loZlk/kkj.k okpd tlk vlrks rlk fuf’pr vlk fof’k"V #ph vl.kkjk okpdgh

vlrks-

Ok`Ùki=krhy ckrE;k o oÙkfo"k;d ekfgrhis{kk leh{kkys[kukr erizn’kZukyk vf/kd oko vlrks- eq[;r%

loZlkekU; tukaP;k n"Vhus ij[kM erizn’kZu o jatuij ekxZn’kZu vls ;k leh{ksps nqgsjh Lo:Ik vlrs- oÙki=h; leh{kseqGs

yksdkar R;kfo"k;hph vf/kd ppkZ gksrs o R;kph yksdfiz;rkgh ok<rs- jfldkauk ekxZn’kZu djrkukgh dykoarkP;k mTToy

Hkfo";klkBh ekxZn’kZu dj.;kps dk;Z mR—"V dykleh{kd djhr vlrks- R;kph Vhdk fo/kk;d o cgqtukaps er O;Dr

dj.kkjh vlrs- dyk—rh vf/kd le)] pkaxyh Ogkoh gk R;kpk gsrw vlrks-

Ok`Ùki=h; leh{k.kkRed ys[kukr xzaFkleh{k.k gs lokZr egÙokps Bjys vkgs- oÙki=kaP;k txkpk vkf.k iqLrd

fo’okpk vU;ksU; laca/k vkgs- loZ o`Ùki=s deh vf/kd izek.kkr vkiY;k vadkr iqLrd ijh{k.kkauk LFkku nsrkr- iqLrd

ijh{k.kkr ys[kd] izdk’ku laLFkk] iqLrdkpk izfriknu fo"k; vkf.k ,dw.kp R;k iqLrdkps LFkku gs egÙokps ?kVd vlrkr-

lk{kjrkizlkj o okpdkaph ok<rh la[;k ákeqGs xzaFkizdk’kukpk O;olk; HkjHkjkVhl vkyk- R;keqGs dks.kR;k useD;k xzaFkkph

fuoM djkoh ákckcr okpdkauk ekxZn’kZu gos vlrs rs ^xzaFkijh{k.k* ;k lnjkrwu feGrs- uO;kus izfl) >kysY;k iqLrdkapk

okpdkauk ifjp; d:u ns.ks gh foLrr vkf.k O;kid v’kk okM~-e; O;ogkjkrhy egÙokph xjt vkgs- xzaFkkpk laf{kIr

ifjp; ns.k s vkf.k fo’kn dj.ks o okpdkaP;k eukr iqLrd okpukfo"k;h vkSRlqD; fuekZ.k dj.ks gk xzaFkleh{k.kkpk eq[; gsrw

vlrkss-

iqLrd okp.;klkBh osG ns.kkjs leh{kd vkf.k R;kojhy ys[kuklkBh iqUgk osG [kpZ dj.kkjs leh{kd ;kauk fo’ks"k

egÙo vlrs- uoh iqLrds] oSf’k"V;iw.kZ pkaxyh iqLrds vkf.k vkotwZu okpkohr v’kh iqLrds ;k lkÚ;kaps osxGsi.k y{kkr

?ksÅu tk.krsi.kkus xzaFk ijh{k.kkP;k lnjkdMs ikgkos ykxrs- ;kr vusd xks"Vh vlrkr- lkfgR;krhy uos lkekftd&lkaL—

frd Hkku vlrs] ys[kdkps ;ksxnku letwu fygk;ps vlrs- okM~-e;hun"V;k iqLrdkps egÙogh fo’kn djk;ps vlrs-

egkjk"Vªkrhy loZ izeq[k nSfudkr] lkIrkfgdkar] fu;rdkfydkae/;s xzaFkijh{k.kkyk LFkku fnysys vk<Grs- oÙki=h;

leh{kk Eg.kwu xzaFkijh{k.kkdMs nqyZ{k dj.ks rls lksis ukgh- xzaFkijh{k.k tk.kdkj leh{kd] pkaxys okpd fdaok fpfdRld

okpd ;kaP;dMwu fygwu ?ksrys tkrs- R;keqGs :< vFkkZus xzaFk ijh{k.kkyk o`Ùki=h; leh{kk Eg.kwu nq¸;e ys[kys tkr ukgh-

ejkBh nSfudkauh jfookjP;k iqjo.khyk eksB;k izek.kkr ts okM~-e;hu :Ik fnys] R;krhy lokZr egÙokpk ?kVd

Eg.kwu xzaFkijh{k.kkps lnj Bjys vkgs- uO;k iqLrdkaph vksG[k] iqLrdkaph iksp vkf.k lokZf/kd egÙokP;k iqLrdkaph foLrr

leh{kk vls ;klaca/kh ikukps vFkok lnjkps Lo:Ik o"kkZuqo"ksZ jkfgys vkgs- ejkBh iqLrdkaiqjrhp e;kZfnr jkfgysyh leh{kk

vkrk vk.k[kh O;kid >kyh vkgs- baxzth] fganh vkf.k vuqokfnr xzzaFkkapkgh fopkj vkrk leh{k.kklkBh dsyk tkrks- okpdkaph

:ph le) djk;P;k n"Vhus R;kpk fuf’prp mi;ksx >kyk vkgs-

oÙki=kaPkk okpdoxZ lektkrhy loZ Fkjkarhy vlY;keqGs R;kyk vkdyu gksbZy v’kh Hkk"kk xz aFkijh{k.kklkBh

okijkoh ykxrs- l?ku okM~-e;hu ppsZl R;kr oko ulrks- ijarq okM~-e;sfrgklkps ys[ku dj.kkÚ;k ys[kdkP;k n"Vhus rh

egÙokph vlrkr- R;keqGs fujfujkOO;k dkGkrhy okM~-e;izokgkps Lo:Ik y{kkr ;sÅ ’kdrs- R;kn"Vhus xazFkijh{k.ks egÙokph

Bjrkr-

xzaFkO;ogkjkizek.ksp dyk{ks=krgh leh{kdkl ledkyhu ?kVuk o izdkj ;kckcr tkxr jkgkos ykxrs- fofo/k

dykfo’okarhy izoÙkh o izokgkaP;k lanHkkZr rkT;k dykfo"dkjkapk ifjp; okpdkauk R;kl d:u |ko;kpk vlrks- ;klkBh

uok okpd feGfo.ks vkf.k loZlkekU; okpdkaph #ph laiUu dj.ks ;k n"Vhauh o`Ùki=kar ukVd] fp=iV vkf.k [ksG ;kaP;k

leh{ksyk fo’ks"k egÙo vkys vkgs- oÙki=kr dke dj.kkjs i=dkjp cgqrsdnk ;k fo"k;kaps leh{k.k djr vlrkr- vFkkZr

dkgh tk.kdkj ys[kdgh vusd osGk ;k fo"k;kaoj leh{k.kkRed ys[ku fu;feri.ks djr vlrkr-

ukV;ijh{k.k gh fo’ks"k xaHkhj ckc ekuyh tkrs- dkj.k R;k laca/kh fyfg.kkÚ;k i=dkjkyk fofo/k fo"k;kaps Hkku

vlkos ykxrs- ukVdkph lafgrk] ik=;kstuk] izdk’k] usiF;] laxhr vknh iSywapk vH;kl d:u ukVdkps ijh{k.k djkos

ykxrs- ukVdkps uouos izokg] R;kekxph ys[kdkph&fnXn’kZdkph Hkwfedk ;kpsgh Hkku ijh{k.kdR;kZyk Bsokos ykxrs- ukV;—

rh letwu ?ksÅu iz;ksxkps ewY;ekiu djk;ps vlrs- R;kn"Vhus ijh{k.kdR;kZoj vkOgkukRed tckcnkjh vlrs-

vyhdMs ckyjaxHkwehph tk.khogh le) gksÅ ykxyh vkgs- ckydkaP;k Hkkofo’okyk LFkku ns.kkjs] cky izs{kdkaps

euksjatu dj.kkjs ukVd vkrk yksdfiz; Bjys vkgs- ;k jaxHkwehP;k Lo:ikpkgh folj iMwu pkyr ukgh- ;k loZ iz;Rukapk

fo’ks"k os/k ?ks.ks vko’;d Bjrs- ijh{k.k ys[kdkus ;k izokgkapk] uO;k cnykapk vk<kok ?ks.ks] R;kps v|;kor Lo:Ik y{kkr

?ks.ks vko’;d Bjrs- R;keqGs ukV;ijh{k.k okpuh; gksrs-

fp=iV ijh{k.k gs o`Ùki=krhy vkoMrs lnj vkgs- ukVdkizek.ksp fp=iVkP;k rkaf=d cktwaph fdeku ekfgrh vl.ks

vko’;d Bjrs- Nk;kfp=.k] laxhr] /ouh ;a=.kk] os’kHkw"kk ;k lkÚ;k iSywapk ,df=r fopkj fp=iV ijh{k.k fyfg.kkÚ;kyk

djkok ykxrks- ;k {ks=krhy fuR; uoh gks.kkjh ra=Kkukph izxrh vkf.k R;kpk fp=iVklkBh dsyk tk.kkjk okij ;kph tkx:d

jkgwu n[ky ?ks.;kps dke ijh{k.kdR;kZps vlrs- dWesÚ;kpk okij fnXn’kZdkus dlk dsyk vkgs] /ouh eqnz.kkr dks.krs uos iSyw

’kks/kys vkgsr ;klkj[;k uO;k cnykaps] ra=Kkukps Hkku Bso.ks vko’;d vkgs-

ejkBh] fganh vkf.k baxzth loZp o`Ùki=kar fp=iV ijh{k.k egÙokps lnj Eg.kwu izfl) gksrs- ,[kknk osxGk fp=iV]

fo"k;kps osxGsi.k] ek/;e Eg.kwu osxGsi.kkus rs okij.;kpk iz;Ru ;k dkj.kkaeqGs ts iz’u lqtk.k izs{kdkaP;k eukr fuekZ.k

gksrkr rs mdy.;kpk iz;Ru fp=iV ijh{k.kkr gks.ks vko’;d Bjrs- R;kn"Vhus ;k lnjkyk fuf’prp egÙokps LFkku vlrs-

izs{kdkyk fp=iV myxMwu nk[kfo.;kl enr dj.ks] okpd&izs{kd R;krY;k fo"k;kP;k uosi.kklaca/kh vufHkK vlrhy rj

R;kauk rks letsy ;k fjrhus ekaM.kh d:u ekfgrh ns.ks gk fp=iV ijh{k.kkpk mís’k vlrks- ;k loZ n"Vhauh fp=iV

ijh{k.kkyk fo’ks"k egÙo vkgs-



1- OkÙki=h; leh{kk dks.kR;k mís’kkus dsyh tkrs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- OkÙki=h; leh{kkys[kukps fo"k; lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- xzaFkijh{k.kkps gsrw Li"V djk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&a&

4- ukV;ijh{k.kklkBh dks.kR;k xks"Vhaph ekfgrh vl.ks vko’;d vlrs s\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- fp=iV ijh{k.kkps gsrw lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

6-6 i=ys[ku

Ok`Ùki=kr okpdkaP;k i=O;ogkjkyk osxGs LFkku vkgs- ;k lnjkrwu o`Ùki= okpdkyk vkiY;k dk;kZr lgHkkxh

d:u ?ksr vlrs- tuerkpk dkukslk ;k lnjkrwu ?ksryk tkrks- ukxfjd vkiY;k Hkkxkrhy vusdfo/k leL;k ;k lnjkrwu

ekaMrkr- R;ke/;s iFknhi clokos] dkWyuhjksM Ogkosr] dpjkMsiks gyokok] iksLVeu i=&forj.kkr xksa/kG djrkr] vls

vusd fo"k; ;srkr- lacaf/kr [kkrh] vf/kdkjh rRij vlrhy rj ;k i=kaph n[ky ?ksrkr] vko’;d rh dk;Zokgh djrkr

vkf.k orZekui=kr i= fyfgY;kus vkiyk iz’u lqVY;kps lek/kku okpdkyk feGrs- okpd dkgh dYid lwpukgh djrkr-

visf{kr dk;Zokgh >kY;koj /kU;okn ns.kkjh i=sgh ;srkr- v’kkizdkjs laoknkph ,d lk[kGhp ;k i=O;ogkjkrwu r;kj gksrs-

,dizdkjs okpdkalkBh gs eqDr O;klihBp vlrs-

loZ oÙki=kapk [kjk vk/kkj okpdp vlrkr- R;keqGs okpdkaph ers] R;kaps nf"Vdksu ;kauk iqjsls vkf.k oktoh

LFkku fnysys vlrs- vkt txkrhy oÙki=s okpdkaP;k izfrfØ;kaph n[ky vf/kd xkaHkh;kZus ?ksÅ ykxyh vkgsr- okpd gk

vkt o`Ùki=kapk xzkgd vkgs- ;k xzkgdkP;k vkoMh&fuoMhph n[ky ?ksÅu vadkr cny gksr vlrkr- ;k okpdkaP;k ,dw.k

lgHkkxkyk okpdkaP;k i=O;ogkjkr LFkku fnys tkrs- ejkBh o`Ùki=kr jkstP;k jkst okpd i=s vlrkrp] ;k[ksjht dkgh

osGk vU; ,[kk|k tknk ikukojgh okpdkaP;k i=O;ogkjkps osxGs Lo:Ik d:u R;kl LFkku fnys tkÅ ykxys vkgs -

^ldkG*] ^yksder*] êgkjk"Vª VkbEl*] ^yksdlÙkk* gh nSfuds okprkauk ;kps foLrkfjr vlysys Lo:Ik y{kkr ;sbZy-

lkekU; okpdkiklwu rs O;klaxh fo}kukai;ZrP;k i=kaph n[ky oÙki=kauk ?;koh ykxrs- R;keqGs ,dk vFkkZus

yksd’kkghph izfØ;k eqGkrwup lqn< dj.;kps vfyf[kr dke oÙki=kaP;k ek/;ekrwu lq: vlrs- lkekftd :<h] ijaijk]

izFkk ;kckcr fVIi.kh dj.kkjh i=s t’kh okpk;yk feGrkr] R;kpizek.ks LFkkfud LojkT; laLFkkaP;k dkjHkkjkoj Vhdk fVIi.kh

dj.kkjhgh i=s izfl) gksrkr- oÙki=ka’kh vlysyk lektkpk laokn let.;kps lokZr egÙokps O;klihB ôkpdkapk

i=O;ogkj* gs vkgs- loZp Hkkjrh; oÙki=kae/kwu ;k i=O;ogkjkyk egÙokps LFkku fnysys vk<Grs- baxzth orZekui=kr

i=ys[kukph eksBh ijaijk vkgs- ejkBhrgh v’kh ijaijk vkgs- ^niZ.k* ;k ifgY;k ejkBh oÙki=kps drsZ ckG’kkL=h tkaHksdj

;kauh izkjaHkkiklwup vkiY;k oÙki=kr gs lnj pkyfoys gksrs- okpdkauk eueksdGsi.kkus cksyrs dj.kkjs gs lnj vkgs ;kph

tkaHksdjkauk tk.kho gksrh- R;keqGs v’kh i= s ^niZ.k*e/;s ;sr- l/;k loZ ejkBh oÙki=s gs lnj nsrkr- ^ldkG*] ^yksdlÙkk*]

êgkjk"Vª VkbEl*] ^dsljh*] ^yksder*] ^xkaodjh*] ^ns’knwr*] ^ns’kksUurh*] îq<kjh*] ^lkeuk*] ^r#.k Hkkjr* ;k nSfudkaP;k

okpd i=kaph vkikiyh ’kSyh vkgs- yksdkaps fuR;kps iz’u] oSpkfjd okn] ,[kk|k xsysY;k O;Drhcíyph [kkl vkBo.k]

fo’ks"k y{kos/kh vlk ,[kknk fo"k; v’kk vusd Lo:ikr i=s ;srkr- oÙki=kph ,dw.k fLFkrh&xrh rikl.;kps dke okpd

i=kauhp gksr vlrs- cgqrsd o`Ùki=s gs lnj vxzys[kkP;k ikukoj nsrkr vkf.k T;s"B milaiknd rs laikfnr djrk s] ;ko:u

R;kps egÙo y{kkr ;srs-

6-6-1 i=ys[kuklkBh fo"k;

ejkBh oÙki=kaP;k i=O;ogkjkrhy fo"k;kaps oSfo/; y{kkr ?ks.;klkj[ks vkgs- 1832 lkyh ^niZ.k* lq: >kY;kuarj

ckG’kkL=h tkaHksdjkauk ^[kq’khi=s* ;sr vlr- fo’ks"k Eg.kts R;k osGh dkgh i=kauk Li"Vhdj.ks vFkok mÙkjs nsÅu ^niZ.k*e/;s

rh izfl) dsyh tkr vlr- ^niZ.k* i=kP;k vkjaHkhP;k dkGkr ^tkr* ;k fo"k;koj okpdkaps oknfookn ;k i=O;ogkj

lnjkrwu izfl) gksr gksrs- ;kckcr e;kZnk vksykaM.kkÚ;k i=kauk LFkku fnys tk.kkj ukgh vls tkaHksdjkauh Li"V ctkoys gksrs -

îzHkkdj* ;k i=kps osxGsi.k vktgh vH;klkpk fo"k; vkgs- rRdkyhu ejkBh lektkps lkekftd&lkaL—frd iz’u egÙokps

vlY;kus R;koj ppkZ vkf.k oknfookn gksr vlr- lkekftd iz’u ,sj.khoj vk.k.;kps dke egkRek Qqys vkf.k xksikG

x.ks’k vkxjdj ;kaP;k dkGkr ifgY;kank >kys- Qqys ;kapk lkekftd okjlk MkW- ckcklkgsc vkacsMdjkauh Lohdkjyk vkf.k

vLi’; lektkpk eqDrhy<k mHkk dsyk- ;k dkGkr êwduk;d* vkf.k ^cfg"—r Hkkjr* gh i=s R;kauh lq: dsyh gksrh-

vFkkZr pGoGh’kh ukrs vl.kkÚ;k ;k i=karwu O;Dr gks.kkjs fopkj fuf’prp osxGs gksrs- ek= loZlk/kkj.k i=kae/kwu okpdkapk

izfrlkn fuR;ØekP;k vMp.khackcr] iz’ukackcr vlrks rks vktgh ok<rks vkgs- jLrk#anh] >kMkaps fo|qr rkjkauk vMFkGs]

can iMysys fdaok fnolkmtsMh pkyw jkg.kkjs oht eaMGkps fnos] map bekjrh] lkQ u dsysY;k dpjkdqaM;k] jLR;kr iMysys

[kÏs] m?kMs iMysys Mªsust] d.kZddZ’k Lihdjps vkokt] jLR;kr Vkdys tk.kkjs vMFkOO;kaps lkeku] flXuyps fnos can

vl.ks] pkSdkr ok<.kkjs vi?kkr] egkikfydkadMwu gks.kkjk viqjk ik.kh iqjoBk] uknq#Lr vlysyh uGdksaMkGh] csdk;ns’khj

cka/kdkes] tukojkaps xksBs vkf.k okgrqdhr R;kaP;keqGs gks.kkjs vMFkGs] ,dsjh okgrqdheqGs gks.kkjh dksaMh vkf.k ikfdZaxpk

iz’u] vfr egÙokP;k O;Drh ’kgjkr ;srkuk gks.kkjh loZlkekU;kaph okgrwd O;oLFksrhy dksaMh] xSjlks;] okVsr can iMysY;k

xkM;k] lkoZtfud m|kukrhy xSjlks;h] uknq#Lr >kysyh dje.kwdhph lk/kus] lkjlckxsr can iMysyh dkjath] lqjf{kr

izoklklkBh gsYesVph lDrh ;ksX; dh v;ksX;\] iznw"k.kkpk =kl] rhu vkluh vkf.k lgk vkluh fj{kkaph Li/kkZ] ehVj u

pkyork gks.kkjk fj{kk O;olk;] fdjk.kkHkqlkj ekykr otukr gks.kkjh Qlo.kwd] js’ku dkMkZojhy /kkU; osGsoj vkf.k fofgr

izek.kkuqlkj u feG.ks] jkWdsye/khy HkslG] rhFkZ{ks=kaph nqjkoLFkk] rhFkZ{ks=kaP;k fBdk.kh uhV n’kZu feG.;kph lqfo/kk ul.ks]

x<wG ik.kh] xzkeiapk;r dk;ZØekr inkf/kdkÚ;kapk iÙkk ul.ks] egkikfydk] iapk;r lferh vFkoj ftYgkf/kdkjh dk;kZy;kr

rØkjhadMs gks.kkjs nqyZ{k vls vusd fuR; fo"k; okpd i=O;ogkjkr ;sr vlrkr- R;kckcr d/kh d/kh lacaf/kr inkf/kdkjh

fdaok iz’kklu ;kaps [kqykls ;sr vlrkr- rsgh izfl) gksrkr-

vyhdMP;k dkgh o"kkZar Hkz"Vkpkj vkf.k R;kojhy loZlkekU;kaph Vhdk gk okpd i=O;ogkjkrhy BGd fo"k;

BjY;kps y{kkr ;srs- lk/kkj.kr% Hkz"Vkpkj u dj.kkjk] yksd dY;k.kkph Hkwfedk Bso.kkjk vf/kdkjh yksdkauk vkoMrks-

R;kcíyph ers&izfrfØ;k ;k lnjkrwu okpd nsr vlrkr- jktdkj.k] fuoM.kwd vkf.k dkgh usR;kacíyP;k myV&lqyV

izfrfØ;k ns.;kr #ph vl.kkÚ;k okpdkaph la[;k deh ukgh- ;k okpdkaph i=sgh izfl) gksr vlrkr-

lkfgR;] lkfgfR;d vkf.k lkekftd iz’u gs dkgh fo"k; okpd i=O;ogkjkae/;s pkaxys LFkku feGorkuk fnlrkr-

lkfgR; laesyuk/;{kkaph fuoM] laesyukyk feG.kkjs vuqnku] laesyuk/;{kkaP;k ;ksX;v;ksX;rk vls vusd ppsZps fo"k;

;srkr- nfyr] HkVD;k lektkrhy tqU;k vfu"V :<h] va/kJ)k ;kfo:)P;k ekfgekaps Lokxr gksrs- okpd uO;k cnykps

Lokxr djrkuk fnlrkr-

fodkl vkf.k Ik;kZoj.kkps iz’u gkgh okpd i=O;ogkjkryk egÙokpk fo"k; Bjyk vkgs- /kj.kkaeqGs gks.kkjs

foLFkkfir] R;kaps iquoZlu] foLFkkfir ’ksrdÚ;kaP;k tfeuhyk iqjs’kh uqdlku HkjikbZ u feG.ks] ’kgjkps lkSan;Z fc?koM.kkjs

uxj fu;kstu] Mksaxj&VsdM;k [kksnwu jLrs cka/kk;ps izLrko] eksBh o{kjkth dkiwu jLR;kaP;k #anhdj.kkph ;kstuk ;k lxOO;kp

fo"k;kauk tkx#d okpd i=s ikBor vlrkr- vkiY;kyk ts fnlys] tk.koys rs brj yksdkauk ekghr Ogkosls okV.;kr

i=kph izsj.kk vlrs- gh izsj.kk lkekftd lanHkZ vlysY;k T;k fo"k;kyk Li’kZ djhy rks i=kpk fo"k; gksrks-

6-6-3 i=ys[kukph Hkk"kk vkf.k ekaM.kh

OkÙki=kaph Lora= v’kh Hkk"kkoSf’k"V;s vlrkr- loZ FkjkarY;k okpdkauk lqyHki.ks dGkoh v’kh Hkk"kk okij.;koj

oÙki=s Hkj nsrkr- vusdfo/k {ks=ka’kh orZekudkyhu laca/k ;sr vlY;kus gh Hkk"kk le) vlrs- ckrehph Hkk"kk cjhp’kh

ikfjHkkf"kd Lo:ikph] ys[kkph ekfgrhij] vxzys[kkph [kaMueaMukRed vkf.k LQqVkph gydhQqydh vlrs- oÙki=krhy

i=kph Hkk"kk ;k lxOO;k izdkjkapk lekos’k gksÅu curs- i=kP;k fo"k;koj rs voyacwu vlrs-

Ik=k}kjs okpdk’kh FksV laokn lq: gksr vlY;kus R;kr xzkafFkdrk vlr ukgh- i=ys[kdkus t.kw vkiY;kyk mís’kwu

gs i= fyfgysys vkgs vls okpdkyk okVr vlrss- i=krwu ys[kd o okpdkps _.kkuqca/k tk.kor vlrkr- i.k rs tk.kor

vlrkuk R;krhy izkfrfuf/kdrk] lkekftd lanHkZ gjow u;sr- R;kyk O;fDrxr Lo:Ik ;sÅ u;s- i=krhy Hkk"kk vkSfpR;iw.kZ

vlkoh] fo"k;kuqlkj migklkRed Hkk"kk i=kr ;sÅ ’kdrs] i.k e;kZnkHkax gksÅ nsÅ u;s- okpdkapk vknj jk[kwu i= fyfgys

xsys rj vkSfpR;Hkaxkpk izlax ;sr ukgh- lgt&lksis ’kCn vkf.k NksVhNksVh okD;s ;kauh i= vf/kd laoknh curs-

Ik=kP;k ifgY;k ifjPNsnkr fo"k;kph izLrkouk djkoh] uarj Li"Vhdj.k djkos o ’ksoVh lkjka’kkRed lekjksi djkok-

Ik=ys[kukpk uequk

iq"dG o"kkZaiwohZ ’kkGsr ejkBh Hkk"kk f’kdrkuk ^tho eqBhr /kj.ks*] ^gkMs f[kGf[kGh gks.ks*]

ûkdh uÅ ;s.ks*] ^vkrMh fiGoVwu fu?k.ks* bR;knh okd~izpkj fujFkZd okVk;ps] i.k eqacbZ&eqacbZ

jLR;kus izokj dj.kkÚ;k izok’kkauk ;ankP;k ikolkOO;kr ejkBh Hkk"kk fdrh vFkZxHkZ vkgs ;kph tk.kho

>kyh vlsy-

eqacbZ& vkxzk ;k egkekxkZojhy fHkoaMh&Bk.ks gk dsoG 17 fdyksehVjpk izokl jkst dj.kkjs

izoklh rj fdrh HkkX;oku vkgsr- dkj.k xsyh pkj&ikp o"ksZ itZU;jktkP;k vkxeukcjkscj R;kauk

d’ksGh iqykP;k vklikl ojhy okd~izpkj vuqHko.;kph la/kh feGrs- ek= ikolkGk laiY;koj tkxs

gks.kkjs cka/kdke [kkrs [kÏs cqtowu v’kh la/kh fgjkowu ?ksÅu ,d izdkjs R;kaP;koj vU;k;p djrs-

cka/kdke [kkR;kr ofj"B inkaoj vejkBh ek.klkapk ojp"ek vkgs dk;\

& fo- fpa- QMds] fHkoaMh



1- i=O;ogkjkrwu laoknkph ,d lk[kGh r;kj gksrs d’kh rs lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- OkÙki=ka’kh vlysyk lektkpk laokn let.;kps lokZr lokZr egÙokps O;klihB dks.kr vkgs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- okpdkaP;k i=ys[kukekxs dks.krh izsj.kk vlrs rs lkaxk\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&a&

4- okpdkaP;k i=ys[kukph Hkk"kk d’kh vlkoh rs lkaxk\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- Ik=ys[kukph ekaM.kh d’kh vlkoh rs Li"V djk\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

6-7 tkfgjkr

vktps ;qx gs tkfgjkrhaps ;qx vkgs- O;kikjhdj.kkyk egÙo vkysY;k vktP;k ;qxkr tkfgjkr loZ= ikfgyk

feGrs- O;kikjkr tkfgjkrhyk [kwi egÙo vkgs- foi.kukrhy rs ,d egÙokps vax vkgs- tkfgjkr xzkgdkauk oLrwcíy ekfgrh

nsÅu ekx.kh fuekZ.k dj.;kl] ok<fo.;kl enr djrs- tkfgjkrnkjkP;k mRiknukps osxGsi.k Li"V djrs- xzkgdkph fu"Bk

fVdfors- dkgh osGk R;kP;k myV ekx.kh deh Ogkoh] Eg.kwugh tkfgjkr iz;Ru djrs- mnk- isVks ªy] oht] ik.kh bR;knh-

laLFksph izfrek fuekZ.k djrs&jk[krs- jk"Vªh; ,dkRerk] dqVqacfu;kstu] vaeyh inkFkZfojks/kh eksghe] Ik;kZoj.k&laj{k.k vknhapk

izlkj tursr Ogkok ;klkBh tkfgjkr gs izHkkoh ek/;e vkgs- fufonk] U;k;ky;hu uksfVlk] uksdjHkrh] gjoys&lkiMys]

;kP;klkBh tkfgjkrhpk okij dsyk tkrks- vyhdMs fuoM.kwdhr ernkjjktkps eu oGfo.;klkBh tkfgjkrhpk okij loZ

jktdh; i{k djrkuk fnlrkr- o/kw&oj vkiyh tkfgjkr djrkr- ;ko:u tkfgjkrhps egÙo y{kkr ;srs-

oÙki= gs tulaoknkps izHkkoh ek/;e vkgs- vkdk’kok.kh&nwjn’kZulkj[kh ek/;es fodkl ikowugh yksder

?kMfo.;kps izHkkoh ek/;e Eg.kwu oÙki=kaps egÙo dk;e vkgs- LokHkkfodi.ks oÙki=krhy] u;rdkfydkarhy tkfgjkrhaukgh

egÙo vkgs-

6-7-1 tkfgjkr Eg.kts dk;\

Tkkfgjkr yksdkauk vkdf"kZr djrs- ,[kknh oLrw yksdkai;Zr iksgkspfo.;klkBh izfl)h dsyh tkrs- ;kpk vFkZ

^foØsR;kus vkiY;k mRiknukph fdaok lsosph ekx.kh ok<koh vkf.k foØh Ogkoh Eg.kwu dsysyh izfl)h Eg.kts tkfgjkr gks; -*

tkfgjkr gk foØhpk iwokZjaHkp vlrks- xzkgdkaP;k eukr vkiY;k foØ; oLrwcíy fdaok lsoscíy vkd"kZ.k fuekZ.k djrs

vkf.k R;kauk [kjsnhl izoÙk djrs- FkksMD;kr lkaxk;ps rj tkfgjkr Eg.kts oLrwP;k ntkZph] xq.koÙksph vkf.k mi;qDrrsph

ekfgrh ns.kkjh izfl)hph ,d lqfo/kk vkgs-

6-7-2 tkfgjkrhaps izdkj

dks.kdks.kR;k ek/;ekrwu tkfgjkrh ;srkr gs y{kkr ?ksÅu tkfgjkrhaP;k dk;kZizek.ks oxhZdj.k dsys tkrs-

Û fuoMd ekx.khyk pkyuk ns.kkÚ;k tkfgjkrh

Cktkjkr vewd ,d oLrw foØhlkBh miyC/k vkgs ;kph ekfgrh xzkgdkyk fnyh tkrs- R;krwu xzkgdkyk xjtsph

tk.kho >kyh vkf.k mRiknukr Li/kZd fuekZ.k >kyk dh mRiknukr fuoMd ekx.kh fuekZ.k dj.;kP;k n"Vhus tkfgjkr /kkjs.k

vk[kys tkrs- fuoMd Eg.kts fof’k"V czWaMP;k oLrwapk vkxzg /kj.ks gks;-

Û NksV;k tkfgjkrh

Lkaiw.kZ iku tkfgjkrhyk iqjo.kh ¼lfIyesaV½ vkf.k dehr deh ’kCnkar r’kkp vusd i.k oxhZ—r Lo:ikr fnY;k

tk.kkÚ;k tkfgjkrhyk NksVh tkfgjkr Eg.krkr- ’kCnla[;soj ;k tkfgjkrhps fcfyax gksrs- rqyusus LoLr i.k vR;ar mi;qDr

v’kh gh tkfgjkr vlrs- dehr deh ’kCnkapk okij rhr dsysyk vlrks-

^vkWfQl ckW; ikfgts* iklwu ^map] fuexksjh] lMikrG o/kw ikfgts* Ik;ZarP;k lxOO;k fo"k;kaP;k tkfgjkrh ;k

foHkkxkr ;srkr- izR;sd oÙki=krhy gk vfuok;Z vkf.k vf/kd okpuh; Hkkx ekuyk tkrks- NksV;k nqdkukrhy uksdj

Hkjrhiklwu Dyklsl] laLFkk ;kauk gos vlysys euq";cG ;kp tkfgjkrhrwu feGrs- ;kps nj deh vlrkr Eg.kwu loZlkekU;

ek.klkykgh rs ijoMrs-

Û laLFkkRed tkfgjkrh

lkekU; turk] Hkkx/kkjd] deZpkjh] iqjoBk dj.kkjs] lacaf/kr ljdkjh vf/kdkjh ;kaP;kleksj laLFksph pkaxyh izfrek

jgkoh ;klkBhgh tkfgjkr dsyh tkrs- yksdkaP;k vkfFkZd lgHkkxkrwu mH;k jkfgysY;k laLFkk] daiU;kaP;k tkfgjkrh ;kr ;srkr-

lgdkjh laLFkk] lk[kj dkj[kkus] fofo/k mRiknus dj.kkÚ;k vkf.k Hkkx /kkjdkaP;k ikBcGkoj mH;k jkfgysY;k daiU;k

fo’okl n< jkg.;klkBh vkf.k uO;k xzkgdkauk vkdf"kZr dj.;klkBh tkfgjkrh djrkr- laLFkkaP;k lHkklnkauk feGkysys ykHk

gk ;krhy izHkkoh ?kVd Bjrks- vkiyh izfrek pkxyh jkgkoh vkf.k fo’oklkgZrsP;k Lrjkoj laLFkk] daiuh izxrhiFkkoj

jkgkoh ;k n"Vhus ;k tkfgjkrh m|ksxkrhy eksB;k daiU;k vFkok m|ksx lewg djhr vlrkr-

Û mRiknukaP;k tkfgjkrh

vkt lokZf/kd tkxk ;k mRiknukaP;k tkfgjkrh O;kirkr- oLrw dk; vkgs\] d’kh vkgs\] fdaer fdrh\] dqBs

feGsy\] xzkgdkyk Qk;nk dk;\] rh d’kh okijkoh\] rhr uohu dk;\] R;kp oxkZrhy brj oLrwais{kk osxGh d’kh\

;kph ekfgrh mRiknukP;k tkfgjkrhrwu fnyh tkrs- tkfgjkrhfo"k;h cksyys tkrs rsOgk loZlk/kkj.ki.ks mRikukph tkfgjkr

vfHkizsr vlrs- ;k tkfgjkrhr ekfgrh ns.ks] eu oGo.ks o Lej.k ns.ks vls VIis vlw ’kdrkr-

?kjkrY;k xjtsP;k oLrwaiklwu rs ekStetsP;k lk/kukai;ZrP;k lxOO;k tkfgjkrh ;kr ;srkr- feDljiklwu rs ,vj

dafM’kuji;Zarph lxGh lk/kus ;kr lekfo"V gksrkr- l/;k ;k mRiknukaP;k tkfgjkrhaeqGs oÙki=s vkf.k bysDVªkWfud ek/;ekauk

pkaxys mRiUu feGr vkgs-

Û vkS|ksfxd tkfgjkrh

vkS|ksfxd lkexzhph foØh] uos forjd] ,taV fdaok dk;Z{ke vf/kdkjh] deZpkjh] dkexkj feGfo.ks vknhalkBh gh

tkfgjkr okijyh tkrs-

Û lkekftd lans’k O;Dr dj.kkÚ;k tkfgjkrh

;k tkfgjkrhr mRiknukph vFkok oLrwph tkfgjkr gk e/;orhZ Hkkx ulrks- lkekftd fopkj vFkok lans’k O;Dr

dj.ks vkf.k rks vusdkai;Zar iksgkspo.ks ;kyk egÙo vlrs- gqaMk fojks/kh] eqyhaP;k f’k{k.kkyk vuqdwy ekufldrk cufo.kkjh]

f’k{k.k ?ks.;kckcr vkxzg /kj.kkjh fopkjkaph fn’kk ;k tkfgjkarhe/kwu O;Dr gksrs- vkt vusd osGk vkjksX;fo"k;d Hkku

ns.kkÚ;k lkekftd tkfgjkrhgh vki.k okprks-

Û ^jksy ekWMsy* vlysY;k O;DrhaekQZr gks.kkÚ;k tkfgjkrh

vyhdMs tkfgjkrhpk gk izdkj yksdfiz; >kyk vkgs- fofo/k {ks=kr xktysY;k O;Drhauk ?ksÅu v’kk tkfgjkrh

dsY;k tkrkr- vferkHk cPpu] lquhy ’ksÍh] nhfidk inqdksu lphu rsaMqydj ;kauk ?ksÅu vkiY;k mRiknukph fdaok

lkekftd tkf.kosph tkfgjkr lknj dj.;kps izek.k ok<ys vkgs- jk"Vªh; ,dkRerk ;k fo"k;koj laxhriV r;kj d:u R;kr

jksy ekWMsYl ?ksÅu yksdkauk vkokgu dsys tkrs-

Û iqjo.kh tkfgjkrh

,[kknk fo"k;] ,[kknh O;Drh ?ksÅu ikuHkj tkfgjkrhiklwu 8&12 ikukaP;k iqjo.;k dk<.;kph i)rgh vkrk

ok<yh vkgs- ,[kk|k laLFkspk jkSI;egksRlo] eksB;k O;Drhph ’krkCnh] veregksRlo ;kfufeÙkkus iqjo.;k dk<.;kdMs dy

ok<yk vkgs-

Û iWusyP;k tkfgjkrh

Nkihy tkfgjkr gh dkWye lsafVehVje/;s ekstyh tkrs- orZekui=kP;k ifgY;k ikukoj f’kjksHkkxh uko o brj

etdqjkP;k nksUgh cktwyk fnyh tkrs R;k tkfgjkrhyk îWusyph tkfgjkr* vls Eg.krkr- mnkgj.kkFkZ]

iWuyph

tkfgjkr

OkÙki=kps uko iWuyph

tkfgjkr

;k tkfgjkrhauk eksBk okpdoxZ vFkkZrp ykHkrks- R;keqGs ;k tkxsyk izpaM ekx.kh vlrs-



1- Tkfgjkr Eg.kts dk;\ rs lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

2- NksVh tkfgjkr Eg.kts dk;\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

3- laLFkkRed tkfgjkrhapk mís’k lkaxk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&a&

4- mRiknukaP;k tkfgjkrhrwu dks.krh ekfgrh fnyh tkrs\

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

5- IkWusyph tkfgjkr Eg.kts dk;\ rs Li"V djk-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

6-8 lekjksi

OkÙki=krhy oÙkys[k gk izdkj ckreh] ys[k] fuca/k ;kais{kk osxGk vlrks- ;kr ys[kdkP;k vkRekfo"dkjkl vf/kd

oko vlrks- oÙkys[kkps fofo/k izdkj vlrkr- LraHkys[kukl vU; okpuh; etdqjkr Lor%ps [kkl LFkku vlrs- ;krgh

lkfgR;xq.kkauk] ’kSyhyk oko vlrks- egÙokP;k O;Drhauk cksyrs d:u R;kaps euksxr okpdkai;Zr iksgkspfo.;kl eqyk[kr

mi;ksxh iMrs- eqyk[kr ?ks.ks o fyfg.ks dkS’kY;kps dke vkgs- oÙki=krhy leh{kk ukVd] fp=iV] xzaFk] lkaL—frd

dk;ZØekaps vksG[kotk ewY;ekiu okpdkaiq<s Bsors-

OkÙki=krhy okpdkapk i=O;ogkj gs eqDr O;klihB vkgs- tuer ?kMfo.;kP;k dk;kZr ;k lnjkph vuU;lk/kkj.k

Hkwfedk vkgs- lkekftd] lkaL—frd] vkfFkZd] jktdh;] /kkfeZd o LFkkfud lanHkZ vlysY;k izkfrfuf/kd fo"k;kaoj i=ys[ku

djrk ;srs- mRiknukpk [ki ok<fo.ks o fVdo.ks] lsosph ekfgrh ns.ks] laLFksph izfrek fuekZ.k dj.ks o jk[k.ks ;klkBh Li/ksZP;k

txkr tkfgjkr vko’;d ckc >kyh vkgs-

vkiyh mÙkjs riklk-

6-1 rs 6-2

1- ,[kknh ?kVuk dks.kR;k ifjfLFkrhrwu fuekZ.k >kyh vkgs] R;k ?kVuseqGs dks.krs ifj.kke gks.kkj vkgsr] R;k ?kVusrwu

dks.kR;k HkkoHkkouk fuekZ.k gksrkr] R;k eu%fLFkrhps fp=.k dj.kkÚ;kpk Lor%pk nf"Vdksu dks.krk] R;kps er dk;

o rs rls dk cuys bR;knh ckcrhr eksdGsi.kkus dsysys vkfo"dj.k oÙkys[kkr vlrs- oÙk oLrqfu"B vlkos v’kh

vis{kk vlrs i.k oÙkys[k vkRefu"B vlrks- R;kr ys[kdkP;k vkRekfo"dkjkyk vf/kd oko vlrks R;keqGsp

oÙkys[kkoj ys[kdkps uko vlrs-

2- ckrehP;k vuqjks/kkus Hkksorkyph vf/kd ekfgrh teowu ckrehP;k eq[; xkH;kph vaxs] mikaxs okpdkauk Li"V d:u

nk[kfo.;klkBh ts dkgh fy[kk.k dsys tkrs rs Eg.kts ô`Ùkys[k* gks;-

3- oÙkys[k ,[kk|k O;Drhfo"k;h] izlaxkfo"k;h fdaok dqBY;kgh fo"k;koj vlw ’kdsy- ijarq rks izklafxd vlrks-

orZekudkyhu ?kVuk] ?kMkeksMh] izlax] fnufo’ks"k] dk;ZØe ;kaP;k lanHkkZr oÙkys[k o`Ùki=kr ;sr vlrkr-

4- nqjfp=ok.kh fdaok vkdk’kok.kheqGs ckreh dk; vkgs] dks.krh ?kVuk ?kMyh vkgs] gs letysys vlrs- R;keqGs R;k

laca/kh vf/kd dkgh tk.kwu ?ks.;kph mRlqdrk okpdkauk vlrs- Eg.kwu o`Ùkys[k dkghrjh Hkkouk] dkgh ers] dkgh

nf"Vdksu n’kZfo.kkjk vlyk ikfgts- oÙkys[k o`Ùki=kps O;fDreÙo izdV djr vlrks-

5- oÙkys[kkP;k ys[kuklkBh T;kyk vkarjjk"Vªh; ?kMkeksMhaps iqjsls Kku vkgs] T;kps okpu pkaxys vkgs v’kk tk.kdkj

O;Drhpk mi;ksx gksrks- R;klkBh xzaFkky;] baVjusVoj miyC/k vl.kkjs vesfjdu o`Ùki=] vkarjjk"Vªh; jktdkj.kkpk

vH;kl o`Ùkys[kuklkBh ekxZn’kZd vlrks-

6- oÙkys[kkaph maph ok<o.;klkBh leiZd Nk;kfp=kph xjt vlrs- Nk;kfp=kaeqGs o`Ùkys[kkyk vf/kd mBko nsrk

;srks- okpdkP;k eukoj o`Ùkys[k fcaco.;klkBh vkd"kZd vkf.k osxOO;k VkbZikrhy ’kh"kZds] o`Ùkys[kkph mR—"V

ekaM.kh ;keqGs rh okpdkaP;k utjsr Hkjrkr-

6-2-1 o 6-2-2

1- ,[kk|k usR;kP;k] dykoaarkP;k laca/kh R;kP;k vkBo.kh] izlax fdaok gdhdrhauk egÙo nsÅu R;k vuq"kaxkus ekfgrh

;sbZy fdaok ekfgrhis{kk usrk fdaok dykoar ;kaps O;fDrRo] R;kpk LoHkko Li"V dj.ks gk oÙkys[kkpk mís’k jkghy-

2- ek.klkP;k eukyk T;k vusdfo/k fo"k;kr jl okVr vlrks rs lkjs fo"k; ekuoh vkLFkkfo"k;d oÙkys[kkl

pkyrkr- gkL;] d#.k bR;knh jlkaizek.ksp peR—frtud ?kVuk] fofp= izlax] txkosxGs] vHkwriwoZ ?kVuk] izlax

;k izdkjP;k oÙkys[kkps fo"k; gksrkr-

3- rktsi.kk gk oÙkys[kkpk egÙokpk xq.k gks;-

4- oÙki=h; ys[k vkf.k oÙkys[k ;kar Qjd vkgs- o`Ùki=h; ys[kkps Lo:Ik fuca/kkizek.ks vlrs rj o`Ùkys[kkps Lo:Ik

y?kqfuca/kklkj[ks vlrs- ;k nksUghe/;s lhekjs"kk vk[k.ks vo?kM vlrs ijarq loZlk/kkj.k vkdMsokjh] vorj.ks]

Øeokj ?kVukapk funsZ’k] osxosxGs nf"Vdksu] R;kaps rkfdZd fo’ys"k.k bR;knh oÙki=h; ys[kkph oSf’k"V;s fnlrkr-

rj ekuoh HkkoHkkoukaps vkfo"dj.k] ys[kdkps fujh{k.k] R;kP;k Hkkouk] R;kpk nf"Vdksu ;kaps vkfo"dj.k

oÙkys[kkr gksrs- R;k n"Vhus R;kr ltZukRedrsyk vf/kd oko vlrks- ,[kk|k dforsph fufeZrh gksrkuk t’kh

dohph ,dp ,d eu%fLFkrh fdaok ewM vlrks rlkp izdkj oÙkys[kkP;k ckcrhr vlrks- fopkjkaP;k

izdVhdj.kkis{kk HkkoukaP;k vkfo"dkjkyk vf/kd egÙo vlrs- R;keqGs oÙki=h; ys[k izR;{k mn~cks/ku djrks] rj

oÙkys[k vizR;{k f’k{k.kklkj[kk] euksjatukrwu mn~cks/ku dj.kkjk vlrk s- oÙki=h; ys[kklkj[ks R;kps fuOoG

ekfgrhoj fuosnukRed Lo:Ik ulrs rj ys[kdkP;k HkkoHkkouk ekaMwu okpdkauk R;kP;k’kh lejl d:u ?ks.;kpk

R;kpk iz;Ru vlrks- ys[kdkP;k ’kSyhyk R;kr egÙo vlrs-

6-3

1- tsOgk ,dp O;Drh osxosxOO;k fo"k;koj lkrR;kus fyfgrs rsOgk R;kl ^LraHkys[ku* vls Eg.krkr-

2- oÙki=krhy ikukaoj fof’k"V tkxh fof’k"V etdwj ;srks R;kl ^lnj* Eg.krkr-

3- dS- Jh- jk- fVdsdj] izHkkdj ik/;] vP;qr cGoar dksYgVdj] gfjHkkÅ vkiVs] fot; rsaMwydj] xksfoan rGoydj]

O;adVs’k ekMxwGdj] ek/ko xMdjh] lnk MqEcjs] yrk jkts] e/kqdj Hkkos] egkohj tksa/kGs] v#.k fVdsdj] x- ok-

csgjs] ,l- ds- dqyd.khZ] jktk jktokMs] fo- x- dkfuVdj] ’kadj lkjMk] ’kauk- uojs] v#.k [kksjs] izrki vklcs]

n’kjFk ikjsdj] Jhdkar ikVhy] dq.kky bR;knh v’kk dkgh i=dkj] lkfgfR;dkaph ukos o R;kaps LraHk okpdfiz;

BjY;kps fnlwu ;srs-

4- LraHkys[kukP;k yksdfiz;rsps dkj.k Eg.kts ys[kdkph ’kSyh fdaok v’kk izdkjP;k ys[kukr fnl.kkjk O;fDrfu"B

nf"Vdksu- leqnk;kps ekul’kkL= tk.kwu fyfg.kkjkps LraHk vf/kd okpys tkrkr-

5- LraHkys[kd vkiyh Lor%ph ers] vkiY;k Hkkouk fdaok fopkj okpdkauk vR;ar fo’oklkr ?ksÅu ekaMrks-

R;kaP;k’kh t.kw rks xqtxks"Vh djrks- Vhdk&fVIi.kh djrks- T;kosGh ckrehoj eYyhukFkh] Vhdk&fVIi.kh rks djrks

R;kosGh rks ôÙk Vhdkdkjkph* Hkwfedk ctkorks-

6-4

1- Ekqyk[kr Eg.kts lgsrqdi.ks dsysys laHkk"k.k gks;-

2- Ekqyk[kr nksu izdkjkauh ?ksryh tkrs- ,d Eg.kts uoh ekfgrh feGfo.;klkBh ?ksrysY;k eqyk[krh- vkf.k nqljk

izdkj Eg.kts ,[kknk fo"k;] ,[kk|k izfl) O;Drhps O;fDreÙo Li"V Ogkos] fof’k"V fo"k;kojhy ppkZ Ogkoh

v’kk izdkjs ekfgrh feGkoh vlk R;kapk gsrw vlrks-

3- eqyk[kr ?ksrkuk vkiyh Hkwfedk] gsrw fuf’pr vl.ks vko’;d Bjrs- dsoG ekfgrh feGo.;kpk mís’k vkgs dh

dkgh ersgh R;krwu ekaMk;ph vkgsr ;kpkgh fopkj djkok ykxrks- gs lkjsp dkgh brds ljG&lksis vlr ukgh-

vusdnk eqyk[krhpk gsrw Qlrks] fo"k; nqljhdMs HkjdVrks] eqyk[kr T;kph ?;k;ph R;kyk osxGsp dkgh lkaxk;ps

vlrs] izR;{kkr eqyk[krdkj osxGsp fopkjr clrks- R;keqGsp eqyk[kr ra=kyk lrr egÙo ;sr jkfgys vkgs-

4- pkaxys eqyk[krdkj Eg.kwu dqekj dsrdj] lq/khj xkMxhG] psru nkrkj] jktho ’kqDyk] jtr ’kekZ] ohj la?koh]

dj.k Fkkij] jktnhi ljnslkbZ ;k eqyk[krdR;kaZuh vkiys Lor%ps LFkku fuekZ.k dsys vkgs-

5- eqyk[krhlkBh Ikz’u fopkjrkuk izR;{k xkH;kyk gkr ?kky.kkjs iz’u fopkjkosr- ijarq eqyk[kr ns.kkÚ;k O;Drhl

voeku okVsy] R;kph myVrikl.kh gksrs vkgs] R;kyk vMp.k okVrs vkgs vlk izdkj d: u;s- R;kP;kfo"k;h

iw.kZ lgkuqHkwrh Bsowu iz’u fopkjkosr-

6-5

1- lektkph vfHk#ph of)axr Ogkoh gk oÙki=h; leh{kspk eq[; mís’k vlrks-

2- OkÙki=krhy leh{kkij ys[ku iqLrds] laxhr] fp=iV] [ksG] f’kYidyk&fp=dyk bR;knh fo"k;kaoj gksrs-

3- xzaFkkpk laf{kIr ifjp; ns.ks vkf.k fo’kn dj.ks o okpdkaP;k eukr iqLrd okpukfo"k;h vkSRlqD; fuekZ.k dj.ks gk

xzaFkleh{k.kkpk eq[; gsrw vlrkss-

4- ukV;ijh{k.k fyfg.kkÚ;k i=dkjkyk fofo/k fo"k;kaps Hkku vlkos ykxrs- ukVdkph lafgrk] ik=;kstuk] izdk’k]

usiF;] laxhr vknh iSywapk vH;kl d:u ukVdkps ijh{k.k djkos ykxrs- ukVdkps uouos izokg] R;kekxph

ys[kdkph&fnXn’kZdkph Hkwfedk ;kpsgh Hkku ijh{k.kdR;kZyk Bsokos ykxrs- ukV;—rh letwu ?ksÅu iz;ksxkps

ewY;ekiu djk;ps vlrs-

5- izs{kdkyk fp=iV myxMwu nk[kfo.;kl enr dj.ks] okpd&izs{kd R;krY;k fo"k;kP;k uosi.kklaca/kh vufHkK

vlrhy rj R;kauk rks letsy ;k fjrhus ekaM.kh d:u ekfgrh ns.ks gk fp=iV ijh{k.kkpk mís’k vlrks -

6-6

1- OkÙki=kr okpdkaP;k i=O;ogkjkyk osxGs LFkku vkgs- ;k lnjkrwu oÙki= okpdkyk vkiY;k dk;kZr lgHkkxh

d:u ?ksr vlrs- tuerkpk dkukslk ;k lnjkrwu ?ksryk tkrks- ukxfjd vkiY;k Hkkxkrhy vusdfo/k leL;k ;k

lnjkrwu ekaMrkr- lacaf/kr [kkrh] vf/kdkjh rRij vlrhy rj ;k i=kaph n[ky ?ksrkr] vko’;d rh dk;Zokgh

djrkr vkf.k orZekui=kr i= fyfgY;kus vkiyk iz’u lqVY;kps lek/kku okpdkyk feGrs- okpd dkgh dYid

lwpukgh djrkr- visf{kr dk;Zokgh >kY;koj /kU;okn ns.kkjh i=sgh ;srkr- v’kkizdkjs laoknkph ,d lk[kGhp ;k

i=O;ogkjkrwu r;kj gksrs-

2- oÙki=ka’kh vlysyk lektkpk laokn let.;kps lokZr egÙokps O;klihB ôkpdkapk i=O;ogkj* gs vkgs-

3- vkiY;kyk ts fnlys] tk.koys rs brj yksdkauk ekghr Ogkosls okV.ks gh okpdkaP;k i=ys[kukekxs izsj.kk vlrs-

4- Ik=k}kjs okpdk’kh FksV laokn lq: gksr vlY;kus R;kr xzkafFkdrk vlr ukgh- i=ys[kdkus t.kw vkiY;kyk mís’kwu

gs i= fyfgysys vkgs vls okpdkyk okVr vlrss- i=krwu ys[kd o okpdkps _.kkuqca/k tk.kor vlrkr- i.k rs

tk.kor vlrkuk R;krhy izkfrfuf/kdrk] lkekftd lanHkZ gjow u;sr- R;kyk O;fDrxr Lo:Ik ;sÅ u;s- i=krhy

Hkk"kk vkSfpR;iw.kZ vlkoh] fo"k;kuqlkj migklkRed Hkk"kk i=kr ;sÅ ’kdrs] i.k e;kZnkHkax gksÅ nsÅ u;s-

okpdkapk vknj jk[kwu i= fyfgys xsys rj vkSfpR;Hkaxkpk izlax ;sr ukgh- lgt&lksis ’kCn vkf.k NksVhNksVh

okD;s ;kauh i= vf/kd laoknh curs-

5- Ik=ys[kukph ekaM.kh djrkuk Ik=kP;k ifgY;k ifjPNsnkr fo"k;kph izLrkouk djkoh] uarj Li"Vhdj.k djkos o ’ksoVh

lkjka’kkRed lekjksi djkok-

6-7

1- ^foØsR;kus vkiY;k mRiknukph fdaok lsosph ekx.kh ok<koh vkf.k foØh Ogkoh Eg.kwu dsysyh izfl)h Eg.kts

tkfgjkr gks;-*

2- Lkaiw.kZ iku tkfgjkrhyk iqjo.kh ¼lfIyesaV½ vkf.k dehr deh ’kCnkar r’kkp vusd i.k oxhZ—r Lo:ikr fnY;k

tk.kkÚ;k tkfgjkrhyk NksVh tkfgjkr Eg.krkr-

3- vkiyh izfrek pkxyh jkgkoh vkf.k fo’oklkgZrsP;k Lrjkoj laLFkk] daiuh izxrhiFkkoj jkgkoh ;k mís’kkus

m|ksxkrhy eksB;k daiU;k vFkok m|ksx lewg tkfgjkr djhr vlrkr-

4- foØhyk vlysyh oLrw dk; vkgs\] d’kh vkgs\] fdaer fdrh\] dqBs feGsy\] xzkgdkyk Qk;nk dk;\] rh

d’kh okijkoh\] rhr uohu dk;\] R;kp oxkZrhy brj oLrwais{kk osxGh d’kh\ ;kph ekfgrh mRiknukP;k

tkfgjkrhrwu fnyh tkrs-

5- Nkihy tkfgjkr gh dkWye lsafVehVje/;s ekstyh tkrs- orZekui=kP;k ifgY;k ikukoj f’kjksHkkxh uko o brj

etdqjkP;k nksUgh cktwyk fnyh tkrs R;k tkfgjkrhyk îWusyph tkfgjkr* vls Eg.krkr-

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

Lok/;k;

1- OkÙkys[kkps egÙo lkaxwu R;kps Lo:Ik Li"V djk-

2- LraHkys[ku Eg.kts dk;\ yksdfiz; LraHkkaph oSf’k"V;s dks.krh\

3- Ekqyk[kr ;’kLoh gks.ks dks.kR;k xks"Vhoj voyacwu vkgs\

4- OkÙki=h; leh{ksps Lo:Ik Li"V djk-

5- Tkkfgjkr Eg.kts dk; lkaxwu frP;k izdkjkafo"k;h lfoLrj ekfgrh fygk-

&&&&&&&&&&

izdYiklkBh fo"k;

Û uohu nSfudkph ltkoV

nSfudkyk leiZd ’kh"kZd ns.ks- nSfudkP;k /kksj.kkuqlkj izR;{k laiknu ikj ikM.ks- ;kr xjtsuqlkj vxzys[k fyfg.ks]

laikndh; ikukr Nkiko;kps brj ys[k] okpdkaph i=s] lqfopkjklk[ks lnj ;kaps laiknu o vk;kstu dj.ks] jfookj vkoÙkh

fdaok fof’k"V fno’kh izfl) gks.kkÚ;k foKku] euksjatu] ØhMk ;kalkj[;k iqjo.;kaps laiknu o vk;kstu djk - ikukaph

ekaM.kh] Nk;kfp=s&O;axfp=s&pkSdVh bR;knhapk okij] tkfgjkrha ;kaph ekaM.kh djk-

Û oÙki=krhy ^laikndh; lk[kGh*

egkjk"Vªkrhy izeq[k oÙki=karhy laiknd o laikndh; lk[kGhrhy vU; lgdkÚ;kaph ekfgrh feGowu R;kaP;k

dkekps Lo:i] R;kaP;k dkedktkrhy leUo;kph i)rh] R;kaph xq.koSf’k"V;s myxMwu nk[kokohr- rlsp laikndh;

foHkkxkps O;oLFkkiu dls egÙokps vkgs gs lfoLrji.ks ekaMk-

Û laikndkph euksxrs@vkRedFkus

rqeP;k Hkkxkrhy laikndin Hkw"kfoyY;k dkgh O;Drhaph izfl) >kysyh euksxrs@ vkRedFkus feGok vkf.k

R;kP;k dk;kZpk] erkapk] xq.koSf’k"V;kapk ys[k r;kj djk-

Û laikndkph eqyk[kr

rqeP;k Hkkxkrhy laikndkph eqyk[kr ?ksÅu rks uohu ys[kd] i=dkj] LraHkys[kd dls feGforks rs letkowu

?;k- vkiY;k oÙki=kpk [ki ok<fo.;klkBh dks.kdks.krs miØe jkcforks ;kph ekfgrh d:u R;koj rqeps er ekaMk-

Û ckrehps osxGsi.k

rqeP;k ifjljkr ;s.kkÚ;k fujfujkOO;k oÙki=krhy ,dkp fo"k;kojP;k ckrE;k fuoMwu R;karhy lkE; o Hksn ;kaph

uksan djk- ckrehph ekaM.kh] frph ’kSyh] frps Lo:i] frps osxGsi.k ;kn"Vhus ekaM.kh djk-

Û ckrehys[ku

,[kk|k lkekftd fo"k;kcíy vkiY;k xkokr@ jkgR;k Hkkxkr@ tkx:drk o mRlqdrk fdrh vkgs ;kps losZ{k.k

d:u R;koj o`Ùki=klkBh ckreh r;kj djk-

Û okrkZladyu rs ckrehys[ku

rqeP;k Hkkxkrhy ,[kk|k i=dkjkyk HksVwu R;kP;kcjkscj okrkZladyuklkBh tkÅu R;kP;k dk;kZps fujh{k.k djk-

okrkZladyukrwu ckrehps ys[ku dls dsys tkrs gs ikgwu R;koj rqEgh ckreh r;kj djk-

Û fL=;ka’kh lacaf/kr ckrE;k

OkÙki=kr fL=;ka’kh lacaf/kr ckrE;k tek d:u fpdVok- R;k ckrE;krwu dks.kdks.krs fo"k; vkysys vkgsr ;koj

vH;kl d:u fVi.k r;kj djk-

Û Lokra«;iwoZ o Lokra«;ksÙkj dkGkrhy vxzys[k

Lokra«;iwoZ dkGkrhy o Lokra«;ksÙkj dkGkrhy vxzys[k ;kar /kksj.k] fo"k;] ekaM.kh] fopkj] ers ;kae/;s dldlk

cny gksr xsyk ;kof"k;h lfoLrj fygk-

Û Lokra«;iwoZ dkGkrhy vxzys[k

Lokra«;iwoZ dkGkrhy vxzys[k feGowu R;krhy ys[ku’kSyh vkf.k fopkj’kSyhapk ifjp; d:u |k- R;k dkGkrhy

vxzys[kkrwu ekaMys xsysys fo"k;] mís’k dls Li"V gksrkr ;kph ekaM.kh djk-

Û vkpk;Z v=s ;kaps vxzys[k

vkpk;Z v=s ;kaps fujfujkGs vxzys[k feGowu R;kaph ys[ku’kSyh] oSf’k"V;s d’kh tk.korkr ;kph ekaM.kh djk-

Û oÙkys[k

OkÙki=kr vkysY;k osxosxOO;k fo"k;kaojhy oÙkys[kkaph dk=.ks tek d:u fpdVok- ,[kk|k fo"k;koj Lor%

oÙkys[k fygk-

Û LraHkys[ku

LraHkys[kukpk dk=.k laxzg djk vkf.k R;kP;k vk/kkjs lacaf/kr ys[kdkPkh ys[kuoSf’k"V;s fygk-

Û eqyk[krys[ku

rqeP;k xkokrhy ljiap] vU; iq<kjh] vkenkj] oS|dh; vf/kdkjh] iksfyl vf/kdkjh] lektlsod ;kaph eqyk[kr

?ksÅu oÙki=klkBh eqyk[kr ys[ku djk-

Û lkfgfR;dkph eqyk[kr

Fkksj] izfl) lkfgfR;dkph eqyk[kr ?ksÅu R;kaP;k ys[ku O;ogkjkpk ifjp; d:u |k- R;kaps lkfgR;] R;kaps LFkku

;kfo"k;hph ekfgrh |k-

Û fp=iVkph leh{kk

rqEgkyk vkoMysY;k fp=iVkpk vkLokn leh{kk:ikr fygk- fp=iVkpk fo"k;] fnXn’kZu] vfHku;] laxhr] lans’k

;kfo"k;h vkiys er ekaMk-

Û i=ys[ku

OkÙki=krhy okpdkaP;k i=kaph dk=.ks dk<wu fpdVok- Bjkohr dkyko/khr R;k oÙki=kr dks.kdks.kR;k fo"k;kaoj i=s

vkyh R;kps oxhZdj.k djk- R;k i=kaph ekaM.kh o Hkk"kk ;kaoj ,d fVIi.kh r;kj djk-

Û i=ys[ku

rqeP;k Hkksorkyph ,[kknh ?kVuk fdaok oknxzLr] y{kos/kh leL;k ;kaP;k vuq"kaxkus oÙki=klkBh i= fygk]

oÙki=klkBh ikBok- rs izfl) >kY;koj rqeps ewG i= o R;kojhy laikndh; laLdkj ;karhy Qjd fygk-

Û tkfgjkr

rqEgkl vkoMysY;k tkfgjkrha dkiwu fpdVok- R;k tkfgjkrhaps jlxzg.k djk-

Û tkfgjkr

NksV;k tkfgjkrh dkiwu fpdVok- R;kaph fo"k;okj lwph cuok o R;k vk/kkjs fVi.k r;kj djk-

&&&&&&&&&&

Documents

fVGd egkjkVª fo|kihBMarathi)/vruttvidhyechi... · 1-1 vkiyh izxrh riklk [kkyhy iz’ukaph mÙkjs laf{kIri.ks |k- ¼,d rs nksu okD;s½ 1- Lokra«;io dkGkr oÙki= gs d’kkps lk/ku