Gazali (r.a.) ve Rûh-ul-Beyân Tefsîrinden Seçmeler ()

8/8/2019 Gazali (r.a.) ve Rh-ul-Beyn Tefsrinden Semeler (http://jonasclean.blogspot.com)

1/252

1

EL-MNKIZ MN-EDDALL

LCML AVM AL LML-KELM

TUHFET-L-ERB F REDD- AL EHL- SALB

RHUL-BEYN TEFSRNDEN SEMELER

TUHFET-L UfifiK


2/252

NDEKLER

I El-Mnkz min-eddall (mm- Muhammed Gazl).......................3Safsataya itibr ve ilmleri red ediflim ........................................................7Hakkati arayanlarn ksmlar......................................................................9

Kelm ilminin gyesi ve z ....................................................................10Felsefenin gyesi ....................................................................................11Felsefecilerin snflar ve kfr zere bulunmalar. Dehriyyn,tabiyyn, ilhiyyn ................................................................................12Felsefenin ksmlar ..................................................................................13

1 Riyziyye ........................................................................................132 Mantk ............................................................................................143 Tabat ilmleri..................................................................................154 lhiyyt..........................................................................................165 Siysiyt.........................................................................................166 Ahlk ..............................................................................................16

Talmiyye mezhebi [gulat- flnn bir kolu] ve zararlar ...........................19

Tesavvuf ehlinin yolu...............................................................................25Nbvvetin hakkati ve btn insanlarn ona muhtc olmas ....................30Ders vermei terk etdikden sonra, tekrr ders vermeebafllamamn sebebi .................................................................................32mm- Gazl [Ksa hl tercemesi] ..........................................................42II lcm-l avm an ilm-il kelm (mm- Muhammed Gazl)..........43Birinci Blm

Mteflbih haberler hakknda selefin itikd ........................................44Birinci vazfe: Takds ...........................................................................45kinci vazfe: mn ve tasdk.................................................................48nc vazfe: Aczini itirf .................................................................49Drdnc vazfe: Skt .......................................................................50Beflinci vazfe: msk...........................................................................51

I Tefsr yolu ile tasarrufda bulunmak................................................51II Tevl yolu ile tasarrufda bulunmak ...............................................53III (Tasrif). Kelimenin yapsn bozarak tasarrufda bulunmak ............60IV (Tefr). Teferruata girmek yolu ile tasarrufda bulunmak ................60V (Cem). Toplama yolu ile tasarrufda bulunmak..............................60VI (Tefrk). Ayrma yolu ile tasarruf ...................................................61

Altnc vazfe: Keff [Benzetmek tehlkesinden saknmak] .....................62Yedinci vazfe: Teslm [Marifet ehline ve aklamalarna teslim olmak] ...67

2


3/252

kinci Blm

Selef itikdnn isbt ..........................................................................69A) Akl dell .......................................................................................69a- cml dell ................................................................................69b- Tafsl dell ................................................................................71

B) Nakl burhnlar.............................................................................72nc Blm

Birinci Fasl: Peygamberimiz teflbhe yol aacak kelimeleriniin kulland .......................................................................................76kinci Fasl: Mteflbh lafzlar hakkndaki sl ve cevblarhakknda tavsiyenin fidesi..................................................................83nc Fasl: mn kadmdir, sz hakknda ........................................85Drdnc Fasl: Avmn inceleme ve arafldrmas. mn kat

tasdkdir. Bu tasdk alt mertebedir ......................................................88Beflinci Fasl: nsann sedeti kesin itikda baldr ............................91

III Tuhfet-l-erb f redd-i al ehl-i salb (Abdllah bin Abdllah Tercmn)....94

Birinci FaslMslimn oluflum ve Tunus hkmdrnn yanndaki ifllerim ................95

kinci FaslTunus Bei Ebl Abbs Ahmed ve olu Ebl Frs Abdlazzinhkmetleri zemnndaki durumum.....................................................99Tunus sultn Ebl Fris Abdlazzden baz htrlar........................101

nc FaslHristiyanln reddi ve Muhammed aleyhisselmnPeygamberliinin Tevrt ve ncl gibi dier Peygamberlerin

kitblarndaki delller ile isbt edilmesi...............................................103Birinci ksm: Drt ncli yazanlar ve uydurduklar yalanlarhakkndadr ....................................................................................104kinci ksm: Hristiyanlarn din ve itikdlarnda mevcd olanayrlklar ve onlarn frkalar hakkndadr ..........................................108nc ksm: Hristiyanlarn bozuk kideleri hakkndadr ................111

Birinci kide: Vaftz olmak ............................................................111kinci kide: Teslse (lemeye) mn ...........................................112nc kide: Oul uknumunun, hazret-i Meryeminkarnnda s aleyhisselm ile cesedlendiine inanmak .................115Drdnc kide: Mukarrebt kurbanna mn (fl-i Rabbn) .......117Beflinci kide: Papaza gnh kartmak .......................................119

Drdnc ksm: Hristiyanlarn inan ve fleratlarnn tenkdi ...........120Beflinci ksm: s aleyhisselmn lh olmayp, mahlk,bir insan ve bir peygamber olduunu aklamakdadr......................123Altnc ksm: Drt ncli yazanlarn, aralarndaki ayrlklar veyalanlar hakkndadr.......................................................................127Yedinci ksm: Papazlarn s aleyhisselm hakkndauydurduklar yalanlar ve bu hussda kendileriniyalanc duruma dflrdkleri hakkndadr........................................132Sekizinci ksm: Hristiyanlarn mslimnlar aybladklarmeseleler hakkndadr....................................................................136

3


4/252

Dokuzuncu ksm: Peygamberimiz Muhammed aleyhisselmn

nbvvetinin Tevrt ve Zebr ve nclde bulunan yetlerle vedah nce gelmifl Peygamberlerce sbit olduu hakkndadr ..........139Seyyid-l Kevneyn hazretlerinin Peygamberliininilh Kitblarda isbt ......................................................................142

IV Rh-ul-Beyn Tefsrinden Semeler (sml Hakk Bursav)....144l-i mrn sresi, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107,108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117.ci yet-i Kermeleri....144Nis sresi, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 153, 154, 155, 156, 157, 158,159, 160, 161, 162, 171, 172, 173, 174, 175.ci yet-i kermeleri ............171Mide sresi, 17, 18, 19, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 110, 111, 116,117, 118, 119, 120.ci yet-i kermeleri ..................................................204Tevbe sresi, 30, 31, 32, 33.c yet-i kermeleri ...................................226V Tuhfet-l-Uflflk (Seyyid brhm Fash Badd) ..........................230

4


5/252

5

EL-MNKIZMN-EDDALL

(Huccet-l slm mm- Muhammed Gazl)kuddise sirruh

Bismillhirrahmnirrahm

Her kitbn ve maklenin baflnda, kendisine hamd ile bafllanan Al-lah telya hamd ederim. Rislet ve nbvvet shibi Muhammed Mus-tafya sallallah aleyhi ve sellem, line ve eshbna rdvnullahi telaleyhim ecman salt ve selm olsun!

Ey din kardeflim! Benden ilmlerin gyesini ve srlarn, mezheblerininsan helke gtrenlerini ve zelliklerini aklamam istedin. Birbirine ztolan eflidli frkalarn ve yollarn arasndan hakk bulup, ortaya karmakiin ekdiim skntlar, takldden kurtulup, doru itikda nasl ulafld-m bildirmemi istedin.

nce kelm ilminden fidelendiim noktalar, ikinci olarak hakka-te ulaflmakda, sdece masm kabl etdikleri immlarn takld etmeyi k-f gren ehl-i talmin (smliyye, btniyye frkasnn) yollarn nasl bul-duumu soruyorsun. nc olarak da, hakr ve haff grdm felse-fecilerin yollarn soruyorsun. Netce olarak tesavvuf yolunu beenip,kabl etdiimi, tesavvuf ehlinin szlerini ve hllerini incelediimde, -rendiim hakkatlerin bende brakd intiblar soruyorsun.

Yine Baddda pekok talebeye ders verip, ilmi yaymakda iken,bundan niin vazgediimi, uzun bir aradan sonra Niflbura dnp, tek-rr ilm retmee bafllamamn sebebini aklamam istedin.

Bunlar sormakdaki sammiyyetine inanarak, arznu yerine getirmekiin cevbn yazyorum. Bu hussda Allah teldan yardm diler, ona te-vekkl ederim. Muvaffak etmesi iin d ederim. Ona snarak derim ki:

Allah tel sizi doru yolda bulunmaa, muvaffak etsin. Hakka-te boyun emenizi kolaylafldrsn. nsanlarn, eflidli din ve milletlerde bu-lunuflu ve bir mmetin eflidli frkalara ayrlmas, bir ok insann iinde bo-ulduu derin bir denizdir. ok az insan bu denizde boulmakdan kur-tulmufldur. Her frka, kendinin doru yolda olduunu zan eder. [Mmi-nn sresi 53.c] yet-i kermesinde melen: (Her frka kendi din ve


6/252

mezhebine gveniyor, hak olduuna inanyor) buyuruldu. Btn sz-

leri hakkat olan ve Peygamberlerin en stn olan Reslullah sallalla-h aleyhi ve sellem, kendi mmetinin de frkalara ayrlacan bildirmiflve (mmetim yetmifl frkaya ayrlacakdr. Bunlardan yalnz bir fr-kas kurtulacak) buyurmufldur. Peygamber efendimizin haber verdii gi-bi oldu. [Eshb- kirm, kurtulan frkann kimler olduunu sorunca, Pey-gamber efendimiz, (Cehennemden kurtulan frka, benim ve eshbmngitdii yolda gidenlerdir) buyurdu. Reslullahn sallallah aleyhi ve sel-lem buyurduu gibi oldu.]

Genliimin ilk yllarndan yan yirmi yaflmdan nceki blg a-ma yakn bir zemndan beri ki, hep bu derin denizin dalgalaryla mc-dele ediyordum. Cesretle derinliklerine dalyordum. Her drl karmaflk

meselelerle uraflyordum. Btn glkleri yenmeye alflyor, her uu-ruma atlyordum. Her frkann itikdn inceliyor, mezhebine id srlar or-taya karmaya uraflyordum. Hangisinin hak, hangisinin btl, hangisi-nin Reslullahn sallallah aleyhi ve sellem snnetine uygun ve hangi-sinin bidat zerine kurulmufl olduunu renmeye alflyordum. fiimdielli yaflm gemifl bulunuyorum.

Btnliin btn gizliliklerine varncaya kadar inceledim. Zhiriyye-ye mensb olanlarn tutduu yolun neden ibret olduunu arafldrdm. Herfelsefecinin felsefesinin i yzn arafldrdm. Her kelmcnn szn vemcdelesinin netcesini anlamak iin gayret etdim. Bir tesavvuf ehlininkalb temizliine nasl ulafldnn srrn anlamaya alfldm. Bir bidin ok

ibdet etmesinin ona ne saladn arafldrdm. Allah telya inanma-yan bir zndkn, bu inkra cret etmesinin sebebini inceledim.

Genliimin ilk yllarndan beri, hakkatleri kavramaya ok arzlu ol-mam, yaratlflmdan gelen bir detimdir. Bu benim elimde deildir. Alla-h telnn bana ihsn etdii bir hldir. Bu syede, itikdda takldden kur-tuldum. ocukluumda rf ve dete dayanan akdeden syrldm. n-ki, hristiyan ocuklarnn hristiyan, yehd ocuklarnn yehd, mslimnocuklarnn da mslimn olduunu grdm. Reslullah sallallah aley-hi ve sellem bir hads-i flerfde, (Btn ocuklar mslimnla uygunve elveriflli olarak dnyya gelir. Bunlar, sonra analar, babalar h-ristiyan, yehd ve mecs yapar) buyurdu.

Asl yaratlfln hakkatn ve anneyi, babay, hocay takld etmekle el-de edilen akdelerin, inanlarn essn arafldrmay istedim. Bu takld ileinanmann bafllangc telkn ile idi. Telkn ile bafllayan bu takldleri birbi-rinden ayrmak iin, iime bir arz dfld. Hlbuki bunlarn hangisinin hak,hangisinin btl olduu hussunda ihtilflar vard. Bunu nasl yapabilirimdiye dflndm. Dedim ki, benim asl arzm, ifllerin hakkatini bilmekdir.O hlde, nce ilmin hakkatini bilmem lzmdr. yleyse ilmin hakkati ne-dir? Nihyet ilmin hakkati bana flyle zhir oldu. Yakni salayan ilm y-le bir ilmdir ki, onunla bilinen fleyler akca anlafllr. Asl flbhe kalmaz.

6


7/252

O ilmde yanlfllk ve hat bulunmaz. Kalb byle bir ihtimle imkn bula-

maz. Hatdan emn olmak iin, ilm yle kuvvetli olmaldr ki, birisi bu il-min btl olduunu iddi etse, davsnn doruluunu isbt iin tafl al-tn, denei ylan hline getirse, bu durum o ilme shib olan kimseyi as-l flbheye dflrmez. Ben on saysnn saysndan byk olduunubildiim hlde, birisi says on saysndan bykdr. Bu szme inan-man iin, denei ylan hline getireceim dese, bunu yapsa, ben de gr-sem, bu sebeble bilgimde bir flbhe meydna gelmez. Ancak o kimse-nin bu ifli nasl yapdna flaflarm.

Dah sonra anladm ki, bu fleklde kesin olarak bilmediim ilme g-venilmez. fiek ve flbhe bulunan ilm, kesin ilm (ilm-i yakn) deildir.

SAFSATAYA TBR VE LMLER RED EDfiM

Sonra bilgilerimi inceledim. Kendimde duyu organlarmla elde et-diim, delle muhtc olmayan ak bilgilerden (on says saysndan b-ykdr gibi) baflka gvenilecek kesin bilgi bulamadm. mdsizlie dfl-dm. Kendi kendime dedim ki: Duyu organlaryla anlafllan ve ak olanbilgilerden baflka mflkilleri zecek baflka bir vsta kalmad. O hldence bu bilgileri inceleyip, salamlk derecelerini anlamalym. Byleceduyu organlarna gvenim, ak bilinen bilgilerde yanlmakdan emn olu-flum ve taklde dayanan eski bilgilerime gvenim gibi midir. Yoksa pek-ok kimsenin flbhe gtren ve isbt gerekdiren bilgileri gibi midir.Bunlarn hangisi olduunu salam bir fleklde renmem gerekirdi. Bu se-beble, duyu organlaryla bilinen ve zarriyt, yan akca bilinen bilgilerzerinde gyet cidd bir fleklde dflnmeye baflladm. Kendimi bu bilgi-ler hussunda flbheye dflrmenin mmkin olup, olmayacan arafldr-dm.

Duyu organlar ile elde etdiim bilgiler hakknda flbhelerim artp,bunlarla da hat yapmann mmkin olduu kanatine vardm. Devmlartan flbhelerim zerine, kendi kendime dedim ki: Duyu organlarnn enkuvvetlisi gzdr. Gz, glgenin durduuna, hi hareket etmediinehkm verir. Hlbuki bir mddet tecrbeden sonra, glgenin hareket etdi-i anlafllr. Glgenin hareketi fark edilecek fleklde olmayp, yavafl yavafl-dr. yle ki, hareketsiz kald hibir an yokdur. Yine gz, yldzlar bir al-tn lira byklnde grr. Hlbuki astronomi ve hendese ilmleri ile, oyldzn, zerinde yafladmz dnydan dah byk olduu anlafllr. Gzyanld gibi, dier duyu organlar da yanlr. Duyu organlarnn kendi bil-gilerine gre verdikleri hkmlerin yanlfl olduunu, akl, savunmaya imknbrakmayacak fleklde gsterir. Bunun zerine, artk duyu organlarnada gvenim sarsld. Son derece ak olan akl ilmlerden baflka bir fleyegvenim kalmad. On says, saysndan bykdr. Bir fley hem var,hem yok ve bir fley hem hdis, yan sonradan var olan, hem de kadm,bafllangc olmayan olamaz. Her akln tereddtsz kabl edecei huss-larda olduu gibi, akl ilmlere gvenilir, dedim.

7


8/252

Buna cevb olarak mahsst, yan duyu organlar dedi ki: Akl

ilmlere nasl gvenebilirsin. Hlbuki bundan nce duyu organlarna g-veniyordun. Akl hkimi geldi, bizim yanlabileceimizi syleyip, bizi ya-lanlad. Eer akl olmasayd, sen devml olarak ve srrla bizi tasdkedecekdin. fiimdi muhtemeldir ki, akln da tesinde bir baflka hkimvardr. O ortaya karsa, akln duyu organlarn yalanlad gibi, o da ak-ln yanldn syler. Akln yanldn syleyecek byle bir hkimi bilme-men, onun yok olduunu gstermez.

Bu cevb karflsnda nefsim duraklad. Sonra, verdii flbheyi kuv-vetlendirmek iin, flyle dedi: Grmez misin ki, uykuda iken, ryda bazfleyleri gryorsun. Bir takm hlleri hayl ediyorsun. Onlarn hakkatolduunu kabl ediyorsun. Uykuda iken, ryda grdklerin hakknda

bir flbheye dflmyorsun. Fekat uyannca, ryda inandn fleylerin hi-birinin asl olmadn anlyorsun. O hlde, akln ile anlayp, inandn bil-gilerin, sdece iinde bulunduun hl sebebiyle sana doru gibi gelmiflolmadn nereden biliyorsun. Mmkindir ki, sende baflka hl meydnagelir de, ryda grdn uyannca kabl etmediin gibi, aklnla anla-dn fleylerin de asl olmayan bir takm hayller olduunun farkna varr-sn. Yhud da, sana gelecek olan bu hl, tesavvuf ehlinin hli gibi olabi-lir. Zr, tesavvuf ehli, Biz istigrak hlinde [manev hllere dalnca], du-yu organlarnn tesrinden kurtulup, akl ile anlafllamyan hlleri mflhe-de ederiz (grrz), demifllerdir. Belki bu hl lm hli de olabilir. Zr,Reslullah sallallah aleyhi ve sellem, (nsanlar uykudadrlar, ln-

ce uyanrlar) buyurdu. Kesin olarak bellidir ki, dny hayt, hretenisbetle bir uyku gibidir. nsan ld zemn, dnyda gremedii bir ta-km fleyler ona zhir olur. O hlde iken ona flyle hitb edilir: (Bu gn-den gafletde idin. fiimdi senden perdeni adk, artk bugn gzn kes-kindir.) (Kaf sresi, 22.ci yet-i kermesinin meli.)

Bu vesveseler kalbimde yer etdi. Bundan kurtulmak iin, bir rearadm. Fekat, mmkin olmad. nki bu vesveseleri ancak dell ile gi-derebilirdim. Dell de ancak apak anlafllan bilgiler olabilirdi. Bu bilgi-ler, salam olmaynca, onlara gvenilmeyince, dell olarak kabl edile-mezdi. Bu hlden kurtulmak mmkin olmad. ki ay kadar devm etdi. Saf-sata yoluna kaplmfldm. Fekat bundan kimseye bahsetmiyordum. Ni-

hyet Allah tel, beni bu hlden kurtard. Eski hlime dndm. Zar-riyytn, yan delle muhtc olmayan ak bilgilerin gvenilirliine emnoldum. Bu hle, delller vstasyla ulaflmadm. Bu, Allah telnn kal-bime ihsn etdii bir nr ile oldu. Bu nr, pekok ilmin kaynadr. Ha-kkate ulaflmann sdece delller ile olduunu zan edenler, Allah tel-nn genifl rahmetini daraltmfl olurlar. yet-i kermede melen buyurul-du ki: (Allah, kimi hidyete erdirmek dilerse, onun gsn islmaaar, gnlne genifllik verir...) (Enm sresi 25). Bu yet-i kermedegeen ama ve geniflletme mansndaki flerh kelimesinden murdn

8


9/252

ne olduu Reslullaha sallallah aleyhi ve sellem sorulunca: (O, Alla-

h telnn kalbe aktd bir nrdur) buyurdu. Bunun almeti nedir di-ye sorulunca da: (Fn olan dnydan yz evirip, ebed vatan olanhrete ynelmekdir) buyurdu.

Reslullah sallallah aleyhi ve sellem bir baflka hads-i flerfinde,bu nr ile alkal olarak flyle buyurdu: (Allah tel kullarn karanlkiinde yaratd. Sonra da onlarn zerine kendi nrundan serpdi.)Yan Allah tel, insanlar ve cinleri, tabiatlarn, zulmetli nefs-i emm-renin hofllanlmayacak hlleri altnda yaratd. Sonra, zerlerine marifetve hidyet nru yayd.

flte hakkatlere kavuflmay bu nrdan aramak lzmdr. Bu nr,zemn zemn, Allah telnn kereminden fflkrr. Buna kavuflmak iin,dikkatli olmak lzmdr. Nitekim, Reslullah sallallah aleyhi ve sel-lem, (Haytnzn baz gnlerinde Rabbinizin lutflar zuhr eder,onlara kavuflmak iin, dikkatli ve uyank olun) buyurdu.

Bunlar anlatmakdan maksad, hakkat aramakda ok gayretli olma-nn, hatt arafldrlmas cb etmiyen fleylere varncaya kadar uzanan cid-d bir alflmann lzmunu gstermekdir. fibhesiz ki, ok olan fleyleriarafldrmak cb etmez. nki onlar, hzrdr. Apak olan fleyler arafld-rlnca, onlar kaybolur, gizlenir. Bir kimse, arafldrlmas cb etmiyenfleyleri arafldrd diye, arafldrlmas cb eden fleyleri arafldrmakda ku-sr etmekle sulanamaz.

HAKKATI ARAYANLARIN KISMLARIAllah tel, lutf ve keremi ile, beni hakkat olmad hlde hak-

kat gibi grnen fleylere itibr etmek hastalndan kurtard. Bylece, ha-kkati arayanlarn drt ksma ayrldn grdm.

1 Kelm limleri: Bunlar, rey, yan dflnerek elde edilen hkmve istidll, yan dell ile anlamaya shib olduklarn iddi ederler.

2 Btnler: Bunlar, hakkatin masm bir immn talmi ile, yanbildirmesi ile renilebileceini, hakkat ondan anladklarn iddi eden-lerdir.

3 Felsefeciler: Bunlar, mantk ve burhn, yan kesin dell shibiolduklarn iddi ederler.

4 Sfler: Bunlar, tesavvuf ehli olup, Allah telnn seilmifl kul-lar, keflf ve mflhede shibi olduklarn sylemifllerdir.

Kendi kendime dedim ki, hakk arayanlar, bu drt grubun dflndaolamazlar. Bu mesleklerin erbb, hakkat arama yolundadrlar. Eer, ha-kkat bu drt snf mensblarnn dflnda ise, hakkate ulaflma mdi kal-maz. Takldi terk etdikden sonra, tekrr taklde dnmeye md ve imknyokdur. nki, takldin flartlarndan birisi de, takldcinin takldci olduu-

9


10/252

nu bilmemesidir. (Takldci olduunun farknda bulunmamasdr.) Tak-

ldci olan kimse, takldci olduunu bilirse, onun takld barda krlr. Ge-ride kalan paralar, ateflde eritilip, baflka bir kalba dklmedikce, tek-rr bardak hline getirilemez.

Bahsi geen drt gurubun dflncelerini ve zelliklerini dikkatle arafl-drmaya baflladm. lk nce, kelm ilmini, sonra felsefe yolunu, dahsonra btnlerin talmtn, en sonunda da tesavvuf ehlinin yolunu ince-ledim.

KELM LMNN GYES VE Z

nce kelm ilmi tahsline bafllayp, bu ilmi essl bir fleklde ren-dim. Bu ilmde mtehasss olan limlerin kitblarn inceledim. Bu ilme d-

ir yazmak istediim kitblar yazdm. Grdm ki, kelm ilmi, kendi gye-sini yerine getirmek bakmndan kf geliyordu. Fekat benim maksadm ye-rine getirmiyordu. nki bu ilmin gyesi, Ehl-i snnet itikdn muhfazaetmek, bidat ehlinin bunu bozmasndan korumakdr. Allah tel, Res-lu Muhammed aleyhisselm vstasyla doru itikd bildirdi. Kurn-kermde ve Reslullahn sallallah aleyhi ve sellem hads-i flerflerindebildirildii gibi, kullarn dny ve hret sedetini salayacakdr.

Dah sonra, fleytn bidat ehline, snnete muhlif birtakm vesve-seler verdi. Onlar da bu vesveseleri yaydlar. Neredeyse mslimnlarndoru itikdn bozacaklard. Allah tel, kelm limlerini yaratd. On-lar, Ehl-i snnete muhlif olan bidat ehlinin bozuk inanfllarn gyet g-

zel bir fleklde ortaya karp, rten, bir lim zmresi oldular. flte kelmilmi ve kelm limleri byle meydna geldi.

Kelm limlerinden bir ksm, Allah telnn kendilerine ihsn et-dii hizmetin kymetini bildiler. Ehl-i snnet itikdn iyi mdfea etdiler.Reslullahn sallallah aleyhi ve sellem bildirdii bu itikd korudular.Tam bir gayretle bidatlere mni oldular. Ancak, bu vazfeyi yaparken, ha-smlar tarafndan ileri srlen baz mukaddemta (prensiblere) dayana-rak cevb vermifllerdir. Bunu benimsemelerinin sebebi; y taklddendolay, yhud da icm-i mmet vey Kurn- kerme ve hads-i flerfle-re uygunluundan dolaydr. Hasmlarnn ileri srdkleri dflncelerde bir-birine ters dflen fleyleri meydna karmak, kabl etdikleri esslarn or-taya kard yanlfl sonularla onlar susdurmak gibi fleylerle meflgl ol-dular. Akca anlafllan delle ihtiyc olmayan szlerden baflka szleri ka-bl etmeyenler iin, bu usln fidesi pek azdr. Bu sebeble kelm ilmi,beni kf derecede tatmn etmedi. fiikyetci olduum derdime re olma-d. Evet, kelm ilmi ortaya kdkdan sonra, bu ilmle meflgl olanlar o-alnca, bir mddet sonra, bir tarafdan snnet-i seniyyenin mdfeas-n yaparken, bir tarafdan da eflynn hakkatlerini anlatmaa zendiler.Cevherden, arazdan ve bunlarn hkmlerinden bahs etmee baflladlar.Fekat, bu konu kelm ilminin gyesi olmadndan, kelm ilmi asl gye-

10


11/252

sinden uzak kald. Bu sebeble insanlar arasnda itikddaki ihtilflardan

doan flaflknlk karanln ortadan kaldramad. Benden baflkas iin, by-le bir gye gerekleflmifl olabilir. Hatt insanlardan bir ksmnda byle birgyenin gerekleflmifl olduundan flbhe etmem. Fekat, bunun isbtamuhtc ve ak bilgilerden olmayan baz noktalarda takld ile karflk ol-duu da meydndadr. Ben burada kendi hlimden bahs ediyorum. G-yem, kelm ilminden flif bulanlar knamak ve onlara itirz deildir. fii-f veren ilclar, hastaln farkllna gre deiflir. Nice ilclar vardr ki,bir hastaya fideli olurken, dier bir hastaya zararl olur.

FELSEFENN GYES

Felsefenin gyesi nedir, ktlenen ve ktlenmeyen ksmlar han-

gisidir. Felsefeciler hangi szleri ile kfre dfler, hangi szleriyle kfre dfl-mezler. Hangi szlerinde bidat ehlinden saylrlar, hangilerinde saylmaz-lar. Kendi btl szlerini kabl etdirebilmek iin, hak ehlinin szlerindenkendi szlerine karfldrdklar szler nelerdir. Bu szlerden halk nasl nef-ret etmifldir. Hakkatlerin sarraf olanlar, felsefecilerin szleri iine karfl-drdklar hlis gerei yanlfl ve karflk olandan nasl ayrt etmifllerdir? Buhusslar aklayacam.

Kelm ilmini rendikden sonra, felsefe bilgilerini incelemeye bafl-ladm. yice anladm ki, bir ilmdeki fesad ve bozukluu, ancak o ilmi de-rinlemesine inceleyen kimse anlayabilir. O ilme yle vkf olmal ki, o il-min en liminin ilmine eflid hle gelmeli. Hatt onu da gemelidir. O ilmin

ehlinin ulaflamad derinlikleri ve tehlkeleri tesbt edebilmelidir. Ancako zemn o ilmin bozuk olduuna dir iddisnn doru olduu ortaya -kar. slm limlerinden, felsefeyi derinlemesine incelemek iin, gayret sarfedenini grmedim. Kelm limlerinin kitblarnda felsefecilerin szlerinirtmek iin yazlmfl olan szlerde tenkuz ve ehemmiyyetsiz ifdelervard. Bunlarla ilmlerin inceliklerine vkf olduklarn iddi edenler fly-le dursun, avmdan bir kimsenin dah ikns dflnlemez. Nihyet an-ladm ki, bir yolun hakkatn tam anlamadan onu red etmek, karanla taflatmak gibidir.

Bu sebeble, hibir hocadan yardm taleb etmeden, felsefeye id ki-tblar incelemek sretiyle, cidd bir alflmaya sarldm. Dn ilmlerde ki-

tb yazmak ve ders vermekden geri kalan vaktleri, felsefeyi incelemeyeayrdm. Hlbuki, o sralarda Baddda yz talebeye ders veriyor-dum. Bofl vaktlerimdeki alflmalarmla Allah tel beni iki seneden azbir zemn iinde, felsefe bilgilerinin nihyetine ulafldrd. Bu bilgileri in-celeyip, anladkdan sonra, bir seneye yakn zerinde dflnmeye devmetdim. Tekrr tekrr inceleyip, derinliklerini ve tehlkelerini arafldrdm.Sonunda, felsefedeki hakk ve hayl olan ynlere, karflklklara, aldat-malara hibir flbhe kalmayacak fleklde vkf oldum.

fiimdi felsefenin ve felsefecilerin hikyesini benden dinle: Onlar bir-

11


12/252

ka snf, bilgilerini de birka ksm hlinde buldum. Onlarn eskileri ile son-

rakileri arasnda, hakkate uzak ve yakn olmak bakmndan byk fark-llklar bulunmakla berber, hepsi de kfr ve ilhd damgasn taflrlar.

FELSEFECLERN SINIFLARI VE KFR ZERE BULUNMALARI

Felsefeciler, frkalarnn eflidi ok olmasna ramen, ksma ay-rlrlar.

1 Dehriyyn,

2 Tabiyyn,

3 lhiyyn.

Dehriyyn: Felsefecilerin en eski gurubudur. Kint idre eden kud-ret ve ilm shibi bir yaratcnn varln, yan Allah tely inkr etmifl-lerdir. lemin bir yaratc tarafndan deil de, teden beri kendiliindenmevcd olduunu, canlnn menden, mennin de canldan meydna gel-diini, bylece ebed olarak devm edeceini iddi etmifllerdir. Bu ksmfelsefeciler zndkdrlar.

Tabiyyn (Tabatclar): Bunlar ekseriyyetle tabat leminden,hayvanlarn ve bitkilerin flafllacak hllerinden bahs ederler. Canllarn or-ganlarn inceleyen anatomi ilmiyle ok meflgl olurlar. Canllarn yarat-lflnda, Allah telnn kudretini ve eflsiz hikmetini grerek, flaflknlkla-rn gizleyemezler. Herfleyin gye ve maksadna hkim, hikmet ve kud-

ret shibi olan Allah telya inanmak mecbriyyetinde kalrlar. Anato-mi ilmiyle canllarn organlarnn hayrete dflren fidelerini inceleyen her-kes, hayvanlarn yaplarn byle yaratan Allah telnn insan vcdu-nu dah mkemmel yaratd hakknda kesin bilgiye shib olur.

Bu ksm felsefeciler, dah ok tabatla alkal arafldrma yapdk-lar iin, hayvn kuvvetlerin dzgn ve mkemmel olmasnda, mzcnuygunluk iinde olmasnn byk tesri bulunduuna kanat getirdiler.Bylece insandaki idrk ve akl kuvvetinin, insann mzcna [tabatna,yapsna] bal olduunu zan etdiler. Mzcn (tabatn, yapsnn) bozul-masyla onun da yok olacan kabl etdiler. Yok olan fley, bir dah varolamaz dediler. Bu sebeble bunlar, nefs lr, bir dah dnmez fikrine s-

hib oldular ve hret yokdur, dediler. Cenneti, Cehennemi, kymeti ve he-sb inkr etdiler. bdet iin sevb, gnhdan dolay azb olacan ka-bl etmediler. Gemsiz, bafl bofl kaldlar. Hayvanlar gibi flehvetlere dal-dlar. Bunlar da zndkdrlar. nki, mnn asl, Allah telya ve hre-te inanmakdr. Her ne kadar Allah telnn varlna ve satlarna inan-dlarsa da, hreti inkr etdiler.

lhiyyn: Bunlar dah sonra gelmifl olan felsefecilerdir. Bunlardanbiri de Efltnun hocas olan Sokratdr. Efltn ise, Aristonun hocasdr.Aristo, mantk ilmini tertb ederek, felsefe bilgilerini zetleyip, kolayca is-

12


13/252

tifde edilir hle getirmifldir.

lhiyyn ksmnda olan felsefeciler, dehriyyn ve tabiyyn snfn-dan olan felsefecileri red etdiler. Onlarn bozuk fikrlerini, baflkalarnasz brakmayacak fleklde ortaya koymufllardr. Allah tel onlar birbi-riyle arpfldrd. Kurn- kermde, Ahzb sresi 25.ci yet-i kermesin-de, melen, (Allah, muhrebe ykn mminlerden kaldrd...) buyu-rulduu gibi, mminlerin onlar red etmek iin uraflmasna lzm kal-mad.

Sonra Aristo, Efltnun, Sokratn ve dah nce yaflamfl olan ilhiy-yn felsefecilerinin grfllerini fliddetle red etdi. Onlarn hepsinden uzak-laflp, ayr bir yol tutdu. Buna ramen, onlarn kfr ve bidat olan baz fikr-lerini kabl etdi. Kendini bu eflid dflncelerden kurtaramad. Bu sebeb-le hem bunlar, hem bni Sn, Frb ve baflkalar gibi, onlara uyan kim-seleri tekfir etmek vcib oldu. fiunu da ilve edelim ki, Aristonun ilminihibir felesof, bni Sn ve Frb kadar bize tam nakletmee muvaffakolamamfldr. Dierlerinin naklleri hep karflk ve hatldr. Okuyanlar an-layamaz ve zihnleri karflr. Anlafllmayan bir fley nasl red vey kabl edi-lebilir?

bni Snnn ve Frbnin nakllerine gre, Aristonun bizce malmolan btn felsefesi ksma ayrlr. Bir ksm kfr, bir ksm bidatdir. Birksmnn da inkr asl cb etmez. fiimdi bunlar aklayalm:

FELSEFENN KISMLARI

Felsef bilgiler, ulaflmak istediimiz maksada gre alt ksmdr: Ri-yziyye, mantk, tabiyye, ilhiyye, siysiyye, ahlk.

1 RYZYYE

Riyziyye, matematik, geometri ve astronomi ilmlerinden ibretdir.Bunlarn hibirinin ne msbet ne de menf ynden, dn meselelerle biralkas yokdur. Bunlar, akl delller ile isbt edilen fleylerdir. Anlafllp -renildikden sonra, inkra yer kalmaz. Fekat bu ilmlerden iki mahzrlu du-rum ortaya kmfldr.

Birinci musbet, bu ilmlerle uraflan kimse, bunlarda grd ince-likleri ve dellleri hayretle karfllar. Bu sebeble felsefecilere karfl takdr his-si uyanr. Felsefecilerin btn ilmleri ak ve kuvvetli delle dayanmak ba-kmndan bu ilmler gibidir zan eder. Sonra, felsefecilerin Allah tely in-kr etdiklerini, kfrlerini, maneviyta kymet vermediklerini, sadan sol-dan iflitir ve srf onlar takld etmek sebebiyle kfir olur. Kendi kendine,din hak birfley olsayd, matematik ilminde bu kadar ilm shibi olan bykinsanlarca malm olurdu, onlara gizli kalmazd der. Onlarn inkrn ifli-tince, dni inkr etmenin doru olduuna kanat getirir. Baflka hibir da-yana olmad hlde, sdece byle bir dflnce ile doru yoldan k-mfl nice kimseler grdm. Onlar takld ile, doru yoldan ayrlan bir kim-

13


14/252

seye: Bir ilmde mhir olan kimsenin dier ilmlerde de mhir olmas cb

etmez. Fkh ve kelm ilmlerini iyi bilen bir kimsenin, tp ilminde de m-tehasss olmas cb etmez. Dier tarafdan, akl ilmleri bilmeyen bir kim-senin, nahv ilmlerini de bilmedii iddi edilemez. Her ilmin erbb var-dr ve o ilmde ilerlemifldir. Dierlerini gemifldir. Bunlar bazan baflka ilm-lerde chil durumuna dflerler. Eskilerin matematie id szleri delle da-yanr. Fekat ilhiyyta dir szleri tahmne dayanr. Bunu ancak onunlameflgl olup, tecribe eden anlar diyerek aklanlsa,, bunu anlamaz ve ka-bl etmez. Nefsinin ar basmas, kendini akll gstermekden hofllanma-s ve tenbellik arzlar gibi hller, o kimseyi btn ilmlerde felsefecilereiyi gzle bakmaya ve bunda srr etmeye sevk eder. Bu durum ise, b-yk bir felketdir. Bu sebeble, bu ilmlerle fazla meflgl olanlar men et-

mek lzmdr. Her ne kadar bu ilmlerin din ile alkas yoksa da, felsefe-cilerin ilmlerinin bafllangc olduu iin, felsefecilerin uursuzluu vektl, o kimselere de bulaflr. Bununla fazla meflgl olanlar arasndadinden kmayan, takv geminden syrlmayan, yan takvdan uzaklafl-myan pek az kimse vardr.

kinci musbet, islm dninde samm olan kimseler sebebiyle do-mufldur. Bunlar, felsefecilere id btn ilmleri red etmeyi dne hizmet say-dlar. Bylece, onlarn btn ilmlerini red edip, chil olduklarn iddi et-diler. Hatt onlarn gnefl ve ay tutulmas ile alkal szlerini kabl etme-diler. Bu iddilarn dne muhlif olduunu sylediler. Chillere yakflanbu iddilar, gneflin ve ayn tutulmasn kesin delllerle bilen kimse ifli-

tince, kendi dellinde flbheye dflmez. Fekat islm dninin kat dellle-ri tanmadn, chillik zerine kurulduunu zan eder ve felsefeye karflsevgisi artar. slmiyyetden yz evirir. Bu ilmleri red etmekle, islmiy-yete hizmet yapdklarn zan edenlerin, din aleyhinde iflledikleri cinyetok bykdr. slmiyyetde bu ilmler hakknda msbet ve menf birfleybildirilmemifldir. Bu ilmlerde de dn meselelere dokunacak birfley yok-dur. Reslullah sallallah aleyhi ve sellem flyle buyurmufldur: (Ay vegnefl, Allah telnn varln ve birliini gsteren iki mahlkudur.Kimsenin lmesi ve kalmasyla tutulmazlar. Onlar grnce, Allah h-trlaynz.) Bu hads-i flerfde gneflin ve ayn hareket etdiklerini ve bu ha-reketleri srasnda yanyana vey karfl karflya geldiklerini bildiren hes-ba dayal astronomi ilmini red eden hibir hkm yokdur. Bu hads-i fle-rfin sonu olarak gsterilen, Ancak, Allah bir fleye tecell etdii zemn,o fley ona bafl eer cmlesi muteber hads kitblarnda yokdur. flte ri-yziyye ilminin hikmeti ve mahzru budur.

2 MANTIK

Bu ilmde de, ne msbet, ne de menf ynden din ile alkas olanbir fley yokdur. Mantk ilmi, delllerin, kyslarn, burhnn, yan kesin de-llin, mukaddimelerinin flartlarn ve bu mukaddimelerin nasl birlefldiri-leceini, hadd-i sahh denilen doru tarflerin flartlarn ve bunlarn na-

14


15/252

sl birlefldirileceini inceler. Bu ilm, (tesavvur) ve (tasdik) olmak zere

ikiye ayrlr. Tesavvur, tarf yoluyla, tasdik kesin dell yoluyla bilinir.Bunlarda inkr edilmesi cb eden bir fley yokdur. Bunlar, kelm limle-rinin ve ilm ehlinin dell ile alkal syledikleri fleyler cinsindendir. Arala-rndaki fark, ibrelerde, stlhlarda ve ifde tarzlarnda grlr. Bir de man-tk limleri dah genifl snflandrmalara ve tarflere fazla nem vermifl-ler ve bunlar genifl olarak anlatmfllardr. Mantkclarn szleri ile alka-l bir misl verelim. Onlar derler ki: Her (a)nn (b) olduu isbt edilirse, baz(b)nin de (a) olmas cb eder. Yan her insann hayvan olduu isbt edi-lirse, bundan baz hayvann da insan olduu mans kar. Bunu flyleifde ederler: Mucbe-i klliyenin aksi mucbe-i cziyyedir. Bu szle-rin, dnin esslaryla ne alkas vardr ki, red edilsin. Red edilirse, man-

tkclar, red edenin aklnda, hatt dninde kusr olduu zannna kaplr-lar. nki o kimse, bu reddiyle dnin byle fleyleri inkr zerine kuruldu-u grntsn vermifldir.

Evet, felsefecilerin mantk ilminde bir takm hakszlklar grlmek-dedir. Onlar burhn dedikleri kesin delller iin, bir takm flartlar koymufl-lardr. O dell bu flartlar taflynca, kesinlik ifde etdii anlafllr. Fekat d-n meseleleri incelerken, bu flartlara tam uymamfllar, ok msmah-kr davranmfllardr.

Mantk ilmini inceleyip, onu beenen, onu ak ve kat bir ilm bilenkimse, felsefenin kfre varan meselelerinin de ak ve kesin delllere da-yandn zan eder. Dn ilmlerde iyi yetiflmeden, felsefecilerin yanlfl fikr-

lerini kabl ederek, kfre dfler. Bu durum da mantk ilminin yol ad birmusbetdir.

3 TABAT LMLER

Bu ilm de, lemdeki varlklardan, yan gklerden ve gklerdeki yl-dzlardan, yerdeki su, hava, atefl, toprak, basit cismlerden, hayvan, bit-ki ve madenler gibi birleflik cismlerden, bunlarn deiflme, birleflme, birhlden bir hle geme sebeblerinden bahs eder. Bu durum bir tabbin in-san vcdunun ve uzvlarnn ve mzcnn deiflme sebeblerini arafldr-masna benzer. Din, tb ilmini inkr etmedii gibi, tabat ilmlerini de redetmez. Ancak, (Tehft-l felsife) kitbmda akladm baz mesele-

ler vardr ki, tabat ilminin bu belli birka meselesini red etmek, dnin c-bdr. Bu meseleler dflnda dne uymad grlen meseleler iyi incelen-diinde, anlatdm meselelere dhil olduu anlafllr. Hepsinde ess olannokta fludur: Tabat, Allah telnn emrindedir. Kendiliinden birfley ya-pamaz. Onu yaratan yapdrr. Gnefl, ay, yldzlar ve dier efly, Allahtelnn emrine tbidirler. Hibiri kendiliinden bir ifl yapacak hldedeildir.

15


16/252

4 LHYYT

Felsefecilerin enok yanldklar meseleler, bu shdadr. Mantkilminde burhn, yan kesin dell iin kabl etdikleri flartlara uymadlar. Busebeble, felsefeciler arasnda bu shda, pekok ayrlklar kd. bni S-n ve Frbnin nakl etdiklerine gre, ilhiyyt mevzlarnda Aristo ken-di ekoln islm mezheblerine yaklafldrmfldr. Fekat felsefeciler, ilhiy-yt bahsinde yirmi hussda hat etmifllerdir. Bunlardan nde kfre dfl-mfller, onyedisinde de bidat ehli olmufllardr.

Bu yirmi meseledeki yanlfl dflncelerini ykmak iin, (Tehft-l-felsife) kitbn yazdm. Kfre dfldkleri meselede btn mslimn-lara muhlefet etmifllerdir. Bunlar:

Birincisi: nsanlar ldkden sonra cesedleri tekrr dirilmez. Mk-fat ve cez grecek olanlar sdece rhlardr. Azblar rhlara olup, beden-lere deildir. Rhun azb duyacan sylemelerinde isbet etmifllerdir.nki, rhlar da bedenler gibi azb grecekdir. Fekat, cesedlerin tekrrdirileceini inkrla hat etmifllerdir. Bu szleriyle islmiyyete inanmamfloldular ve kfre dfldler.

kincisi:Allah tel, klliyt bilir, cziyyt bilmez, dediler. Bu daapak kfrdr. Allah tel, Kurn- kermde melen flyle buyurdu: (...Ne yerde ne gkde zerre arlnca hibir fley, Rabbinizden gizli kal-maz...) (Yns sresi: 61.ci yet-i kermesi) Hakkat budur.

ncs: Felsefeciler, lem ezel ve ebeddir diye inanmfllardr.(lemin sonradan yaratldna ve sonunun geleceine inanmamfllardr.)

Mslimnlardan hibiri, bu meseleyi bu fleklde kabl etmemifl-dir. Felsefeciler, bu meselelerin dflnda, mesel Allah telnn sfatla-rn inkr etmekde ve Allah zt ile bilir, ayrca bir ilm sfat yokdur gibi vebenzeri iddilarda bulundular. Bu sebeble, yollar, mutezle mezhebineyakndr. Bu gibi szlerden dolay, mutezlenin tekfri lzm gelmez.(Faysalut-tefrka beyn-el-islm vez-zendka) adndaki kitbmdakendi mezhebine muhlif olanlar, hemen tekfr edenlerin yanlfl dfln-dklerini gsteren zhlar yazdm.

5 SYSYT

Felsefecilerin bu konudaki btn szleri, dny ifllerine id, devletadamlarna hitb eden fideli hikmetlerden ibretdir. Bu hikmetleri, Pey-gamberlere indirilen kitblardan ve gemiflde yaflayan vellerin szlerin-den almfllardr.

6 AHLK

Felsefecilerin ahlk ilmi shsndaki btn szleri; nefsin sfatlar-n, ahlkn aklamak, bu sfatlarn ve huylarn eflidlerini anlatmak, k-t olanlarn dzeltilmesi iin, cb eden tedbrleri almak ve mchedede

16


17/252

bulunmak fleklinde zetlenebilir. Bu bilgileri, tesavvuf ehlinin szlerinden

almfllardr. Tesavvuf ehli, kulluk vazfesini tam yapan, Allah telyzikre devm eden, nefsin isteklerine muhlefet etmesini bilen, dnyyadflkn olmayan, Allah telya kavuflduran yolda ilerleyen kimselerdir.Onlar, nefsleriyle mcdelelerinde, nefsin ahlk, ayp ve kusrlar ken-dilerine malm olur. Bunlar kitblarnda yazmfllardr. Felsefeciler de bubilgileri alp, kendi szlerine karfldrmfllardr. Gyeleri, szlerini hofla gi-decek bir flekle sokarak, btl fikrlerini kabl etdirmekdir. O devrde, hat-t btn asrlarda, Allah adamlarndan bir cemat bulunmufldur. Allahtel dnyy onlarsz brakmaz. Onlar, yeryznn manev bykleri, ev-td, temel direkleridirler. Onlarn bereketiyle yeryznde yaflayanlara rah-met yaar. Reslullah sallallah aleyhi ve sellem bir hads-i flerfde fly-

le buyurdu: (Onlarn (evliynn)yz suyu hurmetine yamur yaar, rzkihsn edilir. Eshb- kehf bunlardan bir cemat idi.)

Kurn- kermde bildirildii zere, tesavvuf ehli, Evliy ztlar, n-ceki mmetler arasnda da vard. Felsefecilerin, Peygamberlere aleyhi-msselm ve Evliyya id szleri alp, kendi kitblarna yazmalarndandolay iki fet meydna geldi. Birincisi, o szleri kabl edenlerle, ikinci-si de red edenlerle alkaldr. O szleri red edenler ile alkal fenlk b-ykdr. nki, chil kimseler, felsefecilerin, Peygamberlerden ve Evliy-dan alarak kendi bozuk szleri arasna karfldrdklar doru szleri de terketmek, okumamak cb eder. Onlar anlatanlara itirz etmek lzmdr, de-diler. O szleri ilk defa felsefecilerden iflitdikleri iin, zaf akllarna b-

tl olduu dflncesi yerlefldi. nki, onlar syleyen felsefeciler olup, sz-leri btl kimselerdir. Buna bir misl verelim: Bir kimse, hristiyan birindenAllahdan baflka ilh yokdur. s aleyhisselm Allahn resldr sz-n iflitir ve kabl etmez. Bu hristiyan szdr der. Dflnmez ki, hristi-yan bu sz ile mi kfir oluyor. Yoksa, Muhammed aleyhisselmn Peygam-berliini inkr etdii iin mi mslimn deildir. Bunu dflnmez. Peygam-ber efendimizi inkrndan dolay ise, kfr cb etdiren bu sz kabl edil-mez. Fekat, kfr gerekdirmeyen dier szleri doru ise red etmek cbetmez. Hak olan ve btl olan szleri birbirinden ayrmadan hepsini redetmek, akl zaf olanlarn detidir. Byle kimseler, hakk kifli ile tanrlar,kifliyi hak ile deil. Akll olan kimse, bu hussda hazret-i Alnin radyal-lah anh flu szne uyar: Hakk kifli ile bilemezsin. nce hakk bil, son-ra hak ehlini tanrsn. O hlde akll kimse, nce doruyu tanr, sonra sy-lenen sze bakar. O sz hak ise, kabl eder. O sz syleyen, ister bo-zuk dflnceli, ister doru dflnceli olsun. Hatt akll kimse, doru ola-n sapk dflncelilerin szleri arasndan alp, karmaya alflr. nki bi-lir ki, altnn kd yer toprakdr. Bir sarrafn kendi bilgisine gveni oldu-u mddetce, hlis altn kalp [sahte] paradan ayrmasnn hibir zarar d-flnlemez. Kalpazanla alfl-veriflde ancak kyl (sarraf olmayan) zarargrr. Sarrafa bir zarar gelmez. Deniz kysnda dolaflmak, yzme bilme-yenlere yasaklanr, mahretli yzclere deil. Bunun gibi, ylana elini sr-

17


18/252

mekden ocuklar men edilir, cambazlar deil.

mrme yemn ederim ki, insanlarn ou hakk btldan, doruyuyanlfldan ayrd etmek hussunda kendilerini ok akll ve mahretli sanr-lar. Bu sebeble mmkin olduu kadar onlar sapklarn kitblarn okumak-dan men etmek, kapy kapatmak vcib olmufldur. nki bunlar, anlat-dm bu zarardan kendilerini korumufl olsalar bile, ilerde anlatacam ikin-ci fetden kurtulamazlar.

lmlerin mhiyyetini iyi kavrayacak derecede yetiflmemifl, kalb gz-leri mezheblerin yksek gyelerini anlayacak fleklde almamfl bazkimseler (zmreler), din ilmlerinin ince srlarna dir yazdm kitblarnbaz ksmlarna itirz etdiler. Onlarn eski felsefecilerin szlerinden aln-mfl olduunu iddi etdiler. Hlbuki, onlarn bir ksm, kendi fikrlerimiz-dir. Arkadan gelen dah nce geenin ayak izine basar sznde anla-tld gibi, bizim htrmza gelen bir sz, nce baflkasnn da htrna ge-lebilir. Felsefecilerin kitblarnda da ayn szler bulunabilir. tirz edileno szlerin bazs, din kitblarnda, birounun mans da tesavvuf kitb-larnda vardr. Kabl edelim ki, bu szler sdece felsefecilerin kitblarn-da vardr. Bundan ne kar? Eer o szler akla uygun ve kesin delller ileisbt edilmiflse, Kitb ve snnete muhlif deilse, o szlerin red edilme-si lzm gelmez. Eer bu kapy aarsak, bir hakkati dah nce btl eh-linin htrna gelmifl diye red etmee kalkflrsak, birok hakkati red et-memiz gerekir. Hatt Kurn- kerm yetlerinden, Reslullahn sallalla-h aleyhi ve sellem hads-i flerflerinden, selef-i slihnin nakllerinden, te-

savvuf ehlinin ve hkemnn szlerinden pekok fleyleri kabl etmeyip,terk etmemiz gerekir. Zr, (hvnssaf) adl kitbn shibi bu saydk-larmz kitbna yazmfldr. Bunlar kendi davsna dell gstermifl. By-lece, kalbleri kendi btl fikrlerine ekmee alflmfldr. Byle dflnmek,btl ehlinin, hakkatleri kitblarnda kendi szlerine karfldrarak, elimiz-den almalarna sebeb olur. lim olan bir kimsenin en afla derecesi, c-hil halkdan farkl olmakdr. Bal hacamt fliflesinde grse bile, baldan tik-sinmez. Bilir ki, hacamt fliflesi bal bozmaz. Nefsin ondan tiksinmesi, c-hillikden ileri gelmekdedir. Aslnda flifle, pis kan iin yaplmfldr. Chil zaneder ki, kan, fliflede bulunduu iin pis olmufldur. Bilmez ki, kan, kendin-de bulunan bir sfatdan dolay pisdir. Balda bu sfat bulunmadna g-

re, sdece o fliflenin iinde olmas, pis olmasna sebeb olmaz. Bu btlbir vehmedir. Halkn ounda bu durum hkimdir. Bir sz, kendilerininiyi bildii bir kimseden nakl ederek sylesen, o sz btl da olsa hemenkabl ederler. Deersiz ve kt bildikleri bir kimseden doru bir sz nakletsen red ederler. Hakk dim kifliyle lerler. Kifliyi hakla lmezler. Budurum, byk bir dalletdir. Buraya kadar anlatdm ksm, felsefecile-rin kitblarn okumay red edenlerin fetidir.

kinci fet ise, felsefecilerin kitblarn okuyup, onlarn kendilerineid bozuk szlerini kabl etmekden doan fetdir. Felsefe ile alkal, (h-

18


19/252

vnussaf) ve benzeri gibi kitblar okuyan kimse, o kitblarda Peygam-

berin sallallah aleyhi ve sellem hads-i flerflerinden alnmfl hikmetle-ri ve tesavvuf ehlinin szlerini grr. Bu sebeble, ekseriy o kitblar be-enir ve kabl eder. Onlara sevgi duyar. Okuduu ve beendii szler-den dolay iyi zanda bulunmas sebebiyle, onlarn arasna karfldrlmfl olanbtl fikrleri de kabl eder. flte bu, btl fikrleri bir eflid telkn demekdir.Bu zarardan dolay, o kitblar okumay men etmek lzmdr. nki on-lar okumakda byk tehlke vardr. Yzmeyi iyi bilmeyenleri deniz ke-nrnda dolaflmakdan sakndrmak cb etdii gibi, halk da bu kitblarokumakdan sakndrmak cb eder. ocuklar ylanlara dokunmakdanmen etmek lzm olduu gibi, halk da felsefecilerin btl fikrlerle dolu sz-lerini dinlemekden sakndrmak lzm olur. Efsnlu kimse, cambaz, k-k ocuunun ben de babam gibi yaparm diyerek, kendisini takldedeceini anlarsa, onun yannda ylanla oynamamaldr. Bylece ocu-u ylanla oynamakdan sakndrmak cb eder. Hakk bir lime byle dav-ranmak yakflr. Sanatnda mhir olan bir efsnlunun ylan tutup, zehr-le panzehri ayrarak, zehri yok etdikden sonra, panzehri ihtiyc olanla-ra vermemesi doru olmaz. Bunun gibi, bir sarrafn kalpazann torbas-na elini daldrarak, kalp paralar bir tarafa brakp, hlis altn kardn-da, ihtiyc olanlar o altnlar kabl etmezlerse, arz etdikleri fideden mah-rm kalrlar. Bu chillikdir. nki sahte para ile altnn ayn torbada bir-likde bulunmas, altn sahte hle sokmaz. Sahte paray da altn yapmaz.Bunun gibi, hak ile btln bir ilmin iinde karflk olarak zikr edilmesi, b-tl hak yapmaz. flte felsefecilerin tehlkeleri ve zararlar hakknda syle-

mek ve yazmak istediklerimiz bu kadardr.TALMYYE MEZHEB VE ZARARLARI

[Talmiyye mezhebi, gulat- fldan smliyye frkasnn bir kolu-dur.]

Felsefe bilgilerini renip, sakat taraflarn ortaya koyarak, tenkdi-ni yapdkdan sonra, anladm ki, bu ilm de maksad lykyle hsl edemez.Akl da tek baflna istenen her fleyi aklamaya kf olmayp, meselelerinzerinden perdeyi kaldracak gde deildir.

O sralarda talmiyye mezhebi ortaya kmfld. Bu frkann mensb-lar: Biz herfleyin mansn, hakk retmekle vazfeli masm (gnh-sz) bir immdan rendik diye iddi etdikleri ve byle inandklar halkarasnda yayld. Bu sebeble onlarn kitblarnda yazl olan fleyleri iyiceincelemek iin, yazdklar kitblarn okumay arz etdim. Tam bu sradahilfet makmndan, talmiyye mezhebinin asln ortaya karacak bir ki-tb yazmam iin kesin bir emr geldi. Bu emri ihml edemezdim. Bu emr,kalbimden geen arzyu teflvk edici ayr bir sebeb oldu. Onlarn kitb-larn aramaya, szlerini toplamaya baflladm. Eski talmiyye mensbla-rndan iflitilmifl szlere pek uygun olmayan, zemnn talmiyyecileri ta-rafndan ortaya atlmfl baz szleri iflitmifldim. Bu szleri de topladm ve

19


20/252


21/252

derlerse ki, Muhammed aleyhisselm veft etmifldir. Biz de, sizin imm-

nz da gibdir deriz. Onlar derlerse ki, mmmz insanlar doru yola davetedecek rehberler yetifldirdi ve her tarafa gnderdi. Bu rehberler bir iflteihtilfa dflerlerse vey mflkil bir mesele ile karfllaflrlarsa, kendisine m-rceat etmelerini beklemekdedir. Biz de flyle deriz: Bizim immmz darehberler yetifldirdi ve her tarafa gnderdi. retmedik bir fley brakma-d. Allah tel Kurn- kermde melen: (Bugn sizin iin dninizi ke-mle erdirdim, zerinizdeki nimetimi temmladm...) (Mide sresi:3.ci yet-i kermesi) buyurdu. Herfley retildikden sonra, mualliminveft etmesi zarar vermez. Nasl ki (sizce) kaybolmas zarar vermiyor.

Aklanmas cb eden bir mesele kald. Bu rehberler, iflitmedik-leri husslarda nasl hkm verecekler? Nass ile mi (yet-i kerme ve ha-

ds-i flerf ile mi). Bu mmkin deildir. nki onu iflitmemifller ki, onun-la hkm versinler. (O huss iin nass yokdur.) Yoksa ictihd ve rey ilemi hkm verecekler? Aradaki ihtilf da buradadr. Deriz ki, Peygamberefendimiz sallallah aleyhi ve sellem tarafndan Yemene gnderilen haz-ret-i Muzn radyallah anh yapd gibi yaparlar. Mesele hakkndanass varsa o nass ile, yoksa ictihd ile hkmederler. Nitekim talmiyyefrkasnn dleri [propagandaclar] flarkn en uzak yerlerine gidip, imm-larndan uzak kalnca, byle yaparlar. nki onlarn, dim nass ilehkm vermeleri imknszdr. Nasslar mahdddur. Sonu gelmeyen hdi-selerin temmn gstermez. Sonra her meseleyi sormak iin, uzun me-sfeleri katederek immn bulunduu yere gelip, tekrr yerine dnme-

sine de imkn yokdur. Bu zemna kadar o meseleyi soran kimse veftetmifl olabilir. Bu durumda, oraya gidip gelmek bir ifle yaramaz. Birkimse kblenin hangi tarafda olduundan flbheye dflse, kendi ictih-d ile hangi tarafda olduuna hkmeder ve o tarafa doru nemz klar.Baflka re yokdur. nki, kbleyi renmek iin immn bulunduumemlekete gitse, nemz vakti geer. Bu durumda kendi ictihd ile kb-leden baflka bir tarafa ynelmifl olsa da, nemz ciz olur. ctihdnda ha-t edene bir, isbet edene ise iki sevb verilir. ctihd ile alkal btnmeselelerde hkm byledir. Fakre zekt vermek de byledir. nsanok kerre zengin olduu hlde, maln bildirmeyen kimseyi fakr zan e-der ve ona zekt verir. Veren kimse hat etmifl olsa da, bundan dolaysorumlu tutulamaz. nki insan, kendi zannna gre hareket etmekle y-kmldr.

Bu noktada talmiyyeci derse ki: O kimsenin muhlifinin zann dakendi zann gibi ayn kuvvetdedir. Deriz ki: nsan kendi zannna uymak-la memrdur. Kblenin hangi tarafda olduunda flbheye dflen kimse,kendisine baflkas muhlefet etmifl olsa da kendi zannna uyar. Buna kar-fl, amelde mukallid olan kimseler, imm- Eb Hanfeye ve imm- fifiyeradyallah anhm ve dier mctehidlere uyuyor der ise;

Cevb olarak deriz ki: Kblenin hangi tarafda olduu hussunda flb-

21


22/252

heye dflen kimse, ictihdlar birbirine uymayan deiflik ictihd shible-

ri arasnda kalsa, ne yapar. Kbleyi tayn hussunda onlar arasnda han-gisinin reyi dah doru olduuna dir kanat getirirse, onun ictihdnauyar. Yine kendi ictihd ile amel etmifl demekdir. Mezhebler hakknda dahkm byledir. Halkn ictihda baflvurmas [bir mctehidin ictihdna uy-mas] zarretdir. Peygamberler aleyhimsselm ve immlar bile ilmle-rine ramen, bazan yanlrlar. Reslullah sallallah aleyhi ve sellem (Bizzhire gre hkmederiz. Kalblerdeki srlar Allah tel bilir) buyur-du. Yan ben, flhidlerin sznden bana hsl olan zann- glibe gre hk-mederim. Bazan flhidler hat ederler, buyurdu. ctihda tbi bylemeselelerde Peygamberler dah yanlabilir. O hlde yanlmamak bizdennasl beklenebilir. Burada talmiyyecilerin iki sorusu vardr. Birisi fludur:ctihd, ictihda tbi meselelerde doru olabilir. Fekat, itikda idesslarda doru olmaz. nki itikd husslarda yanlan mazr deil-dir. O hlde byle meselelerde ne yaplr?

Bu soruya cevb olarak derim ki: tikd esslar, Kurn- kermdeve hads-i flerflerde bildirilmifldir. Geriye kalan tafsltdaki ihtilfl mev-zlarda hakkat kstas- mustakm ile, doru mznla anlafllr. Kstas-mustakm dediim fleyleri Allah tel Kurn- kermde bildirdi. Bunlarbefl essdr. Bunlar (Kstas- mustakm) adndaki kitbmda anlatdm.

Talmiyyeci dese ki: Hasmlarn, gsterdiin bu llerde sanamuhlefet ediyorlar. Derim ki: Bu ller anlaflldkdan sonra, onlaramuhlefet etmek mmkin deildir. Aklayaym: Talmiyyeciler muhle-

fet edemezler. nki onu Kurn- kermden aldm ve ondan rendim.Mantk ilminin ehli de karfl kamaz. nki benim gsterdiim l, on-larn mantk ilminde gsterdikleri flartlara uygundur. Kelm limleri de kar-fl kamaz. Zr kelm ilminin meselelerini isbt eden delller ile alka-l olarak sylediklerine uygundur. lm-i kelm meselelerinde hakkat bullerle ortaya kar.

Bu szme karfl talmiyyeci mdem elinde byle salam bir lvar, niin halk arasndaki ihtilf ortadan kaldrmyorsun dese. Derim ki:Beni dinlerlerse, aralarndaki anlaflmazl kaldrrm. Bunu kaldrmann yo-lunu (Kstas- mustakm) kitbnda bildirdim. Bu kitb dikkatle okudu-un zemn, bildirdiim re, yolunun hak olduunu ve halk ona uyduu

takdrde, aralarndaki ihtilfn kesin olarak kalkacan anlarsn. Fekat halk-dan herkes ona kulak vermedi. Sdece bir ksm dinledi. Aralarndaki ih-tilf ortadan kaldrdm.

Senin mmn, yan talmiyyenin imm, halk kendisini dinlemedi-i hlde, aralarndaki ihtilf kaldrmak istiyor. Peki flimdiye kadar niinkaldramad. Hazret-i Al radyallah anh immlarn resi olduu hldeneden bu ihtilf ortadan kaldramad, niin? Bir de senin immn btnhalk zorla kendini dinlemeye mecbr edebileceini iddi ediyor. O hl-de bugne kadar niin zorla szn dinletemedi. Bu ifli hangi zemna b-

22


23/252

rakd. Sizin immnzn halk kendi tarafna armas, ihtilf ve muhlif-

leri oaltmakdan baflka bir netce vermedi. Halk arasndaki ihtilfn, kandkmeye, flehrleri ykmaa, ocuklar yetm brakmaya, yol kesmeye, mal-lar yama etmeye sebeb olmasndan korkuluyordu. flte sizin ihtilf or-tadan kaldrmanzn netcesi. Dnyda yle hdiselerin meydna gelme-sine sebeb oldunuz ki, benzeri grlmemifldir. [Yan ihtilf kaldrama-mfllardr.]

Talmiyyeci yine dese ki: Halk arasnda ihtilf kaldracan iddiediyorsun. Birbirine uymayan mezhebler ve zt grfller arasnda flaflr-mfl bir kimse, niin senin szn dinleyip de, hasmnn iddisn kabletmesin. Sana muhlefet eden pekok hasmn vardr. Seninle onlar ara-snda ne fark var? flte bu da onlarn ikinci slidir.

Buna cevb olarak derim ki: Bu sl herfleyden nce senin aleyhi-ne dner. nki, o flaflrmfl kimseyi, kendi mezhebine davet etdiin ze-mn, o sana, senin, muhliflerinden dah stn olduunu nereden bile-yim. nki limlerin ou sana muhlifdir dese, ne cevb vereceini me-rk ediyorum. Benim immn hakknda nass (yet ve hads) vardr m di-yeceksin? Peygamber efendimizden sallallah aleyhi ve sellem seninimmn hakknda nass iflitmemifldir. Bunu ancak senin iddi etdiini ifli-tiyor. Bu iddin nasl kabl edebilir. Hlbuki, btn ilm ehli, senin yalan-c olduun hussunda ittifk etmifllerdir. Diyelim ki, o kimse, senin nassile alkal iddin kabl etdi. Nbvvet var m, yok mu meselesinde flb-he iinde olup, sana flyle derse: Farzedelim ki, senin immn banahazret-i snn aleyhisselm mucizesi ile szn isbta kalkflsn.Doru yolda olduuma dell olarak baban diriltirim dese ve diriltse, di-rilen babam da bu imm hakldr dese, onun doru sylediini neredenbileyim? nki, hazret-i s, bu mucizeyi gsterince, halkn hepsi onundoru sylediini kabl etmedi. Bu mesele ile alkal yle g sller so-rabilir ki, akl dellden baflka birfley ile cevb verilemez. Akl delllereise, sence itimd edilmez.

Mucizenin dorulua iflret etdiini de, sihr ile mucizeyi birbirindenayrabilenler, farkn anlayanlar ve bir de Allah telnn kullarn yanlfl yo-la dflrmeyeceine inananlar bilir. Allah tel kullarn yanlfl yola sev-keder mi sli ve buna cevb vermenin gl meflhrdur. Sen bu s-llere nasl cevb vereceksin? Hlbuki senin kendisine uyulmasn iddietdiin imm, uymak hussunda, muhliflerinden dah uygun deildir.

Bu itirzlar zerine, ehl-i talm, inkr etmekde olduu akl dellle-re baflvuracakdr. O zemn da hasm dah ak delllerle cevb verir. G-rlyor ki, ikinci slleri yle bir tarzda aleyhlerine dnd ki, talmiyye t-ifesinin eskileri ve yenileri hep bir araya toplansa, buna cevb vermeegleri yetmez.

Onlarn bu ikinci sllerinin ortala fesad yaymasna sebeb, ilmle-

23


24/252

ri zaf olan bir takm kimselerdir. nki onlar, talmiyye frkas mensb-

laryla yapdklar mnzaralarda, onlarn sllerini tekrr onlarn zerineevirme yerine, cevb vermee kalkfldlar. Bu durum ise, sz uzatmakdemekdir. O zemn maksad arz edildii gibi abuk anlatlamaz. Bu se-beble hasm cevb vermekden ciz brakmaya yaramaz.

Bir kimse, flyle sylese: Sli aleyhlerine evirerek onlar susdur-ma yolu anlaflld. Fekat sllerine cevb da verilebilir mi? Evet, derim.

Mezheblerin ve itikdlarn arasnda flaflrp kalmfl olan kimse, benflaflknm deyip de, flaflrd meseleyi belirtmezse, ona flyle denir: Senbir hasta gibisin. Hastalnn ne olduunu sylemeden, sdece bana ilcveriniz diyorsun. Byle hastaya denir ki, dnyda her hastal tedv edentek ilc yokdur. Belli ilclar belli hastalklar iin verilir. Bafl ars, ishl vesire gibi hastalklarn ilc vardr. fiaflrmfl kalmfl olan kimse iin de du-rum byledir. Hangi meselede flaflrdn bildirmelidir. O zemn yuka-rda bahsetdiim befl salam l ile inceleyerek, hakkati kendisineanlatrm. O lleri kim tam mans ile anlarsa, doru olduklarn kableder. Onlarla ld her meselede kendisine kanat hsl olur. Hemlnn, hem de ldnn doru olduunu anlar. Nitekim hesb ilmi-ni renen bir talebe, hesbn kendisini rendii gibi, hocann da do-ru sylediini renmifl olur. Bu bilgileri (El-Ksts) kitbnda yirmi sa-hfe kadar tutan szlerle akladm. Dikkatle okunup, dflnlsn.

fiimdi maksadm, talmiyye mezhebinin bozuk olduunu anlat-mak deildir. Onlarn mezhebinin fesdn nce (El-Mustahzir) kit-bmda, sonra bana Baddda anlatlan onlarn bir szlerine cevb ola-rak yazdm (Huccet-l-hak) kitbmda yazdm. nc olarak da,Hemednda bana anlatlan bir szlerine cevb olarak yazdm onikiblmlk (Mufassal-l-hilf) adndaki kitbda, drdnc defa Tsflehrinde bana bildirilen bir takm rk fikrlerine cevb olarak, blm b-lm ayrlmfl fleklde yazdm (Kitb-d-derc)de bildirdim. Beflinci defaise ilmlerin llerini gsteren ve bu lleri iyi anlayanlarn masm birimma uymaya ihtiyc olmayacan anlatan (El-Ksts-l-mustakm)kitbn yazdm.

Burada maksadm flunu anlatmakdr: Bu talmiyye mezhebinden,insanlar karanlk fikr ve dflncelerden kurtaracak bir flif beklenemez.Bilkis bunlar, imm tesbti hussunda dell gstermekden de cizdirler.Uzun zemn onlar denedik. Talme ve masm imma ihtiyc bulundu-u hakkndaki iddilarn hakl gibi grdk. ddi etdikleri gibi masmimmn onlarn syledikleri zt olduunu kabl eder gibi grndk. Son-ra da bu masm immdan ne rendiniz diye sorduk. Bir takm mflkilmeseleleri onlara anlatdm. Bunlar zmek flyle dursun, anlayamad-lar bile. Kendi cizliklerini grnce, ifli gib imma havle etdiler. Gidipondan sormak lzmdr dediler. Ne garbdir ki, bunlar masm immaramak ve onu bularak kurtulufla ermek dflncesiyle mrlerini bofla har-

24


25/252

cadlar ve ondan hibir fley renemediler. Bunlar pislie bulaflmfl bir in-

san gibi, ykanmak iin su arayarak yorulur. Suyu bulunca da kullanmaz.Yine pislie bulaflmfl hlde kalr. Bunlardan bazlar, masm immdanrendii baz bilgileri olduunu iddi eder. rendim dedii fleylerinhlss Pisagorun bozuk felsefesinden ibretdir. Pisagor ise, en eski fel-sefecilerden biridir. Ekol felsefe ekollerinin en ktsdr. Aristo onu okzaf bularak rezl ve red etmifldir. (hvn-s-saf) kitbnda anlatlanlarbu felsefedir. Felsefenin de en mansz ksmdr.

Hayret edilir ki, baz kimseler mrleri boyunca ilm tahsli iin yoru-lurlar. Byle rk ve bozuk bilgilerle kanat ederler. Sonra da ilmin enyksek derecesine ykseldiklerini zan ederler. Bunlar da tecribe etdik.lerini de dfllarn da inceledik. Maksadlar, chil halk ve zaf aklllar

masm bir imma ve herfleyi onun retmesine ihtiyc olduuna inan-drmakdr. Byle birine (muallime) ihtiyc yokdur diyenlere karfl, kuvvet-li szlerle mcdele etmekdir. Birisi kp, muallime, yan masm im-ma ihtiyc vardr diyerek, onlardan birine uyar gibi grnse ve masmimamdan rendiklerini anlat, onun retdiklerinden bizi de fidelendirdese, flaflrp kalr. Mdem szm kabl etdin, masm imm kendin ara,benim maksadm yalnz bunu kabl etdirmekdir, cevbn verir. nki, iyibilir ki, baflka cevblar vermeye kalkflsa rezl olacakdr. En ufak karflkbir meseleyi dah zmekden ciz kalacakdr. Hatt zmek bir tarafa,o meseleyi anlamakdan da ciz kalacakdr. flte talmiyye mezhebimensblarnn hakk hlleri budur. Tecribe et, onlardan nefret edersin.

Biz tecribe etdik ve onlardan el ekdik.TESAVVUF EHLNN YOLU

Yukarda bahsi geen ilmleri inceledikden sonra, btn dikkat vegayretimle tesavvuf yolunu incelemeye baflladm. fiunu anladm ki, tesav-vuf yolu, ilm ve amel ile temmlanyor. Tesavvuf ehlinin ilminin z nef-se id olan mnileri gemek, nefsi kt huylardan ve fen vasflardan te-mizlemekdir. Kalbden Allah teldan baflka herfleyin dflncesini atmakve kalbi Allah telnn zikriyle sslemekdir. Tesavvufun bu ilm yn, ba-na amel ynnden dah kolay geldi. Bu sebeble nce tesavvuf ehlindenEb Tlib Mekknin (Kt-l-kulb) adl kitbn, Hris-i Muhsibnin ki-tblarn, Cneyd-i Baddnin, imm- fiiblnin, Byezd-i Bistmninradyallah anhm ve dier byk sflerden nakl edilen szlerin bu-lunduu kitblar okuyup, incelemek sretiyle, bu ilmi tahsle baflladm.Bu ztlarn ilmle anlatdklar maksadlarnn zne vkf oldum. Tesavvufyolunun iflitmekle ve renmekle elde edilebilecek ynn tahsl etdim.Anladm ki, tesavvuf ehlinin bu byklerinin kavuflmak istedikleri gye,renmekle deil, tadmak, yaflamak, sfatlar ve hli deifldirmekle elegeer. Shhatin, tokluun sebeblerini, flartlarn renmek ayr, shhatli vetok olmak ayr fleydir. Aralarnda ok byk fark vardr. Bunun gibi, ser-hoflluk mideden dimga ykselen buhrn, dimg sarmasndan ortaya

25


26/252

kan bir hldir fleklindeki tarfini bilmekle, serhofl olmak arasnda da b-

yk fark vardr. Fekat, serhofl olan serhoflluu tarf edemez. Serhofllu-un ne olduunu bilmez. Akl baflnda olan bir kimse ise, serhoflluu tarfeder, alkal fleylerini bilir. Hlbuki, kendisinde serhoflluk hli yokdur, ser-hofl deildir. Hasta olan doktor, shhatin tarfini, flartlarn ve ilclarn bi-lir. Hlbuki, o nda shhatini kaybetmifldir.

flte bunun gibi, zhdn, dnydan yz evirmenin hakkatini, flart-larn, sebeblerini bilmekle, zhid olarak yaflamak arasnda fark vardr. yi-ce anladm ki, tesavvuf ehli gzel hllere shib ve kuru szlerden uzak-drlar. Tesavvufda ilm yoluyla renilmesi mmkin olan fleyleri tahsl et-dim. Benim iin, iflitmekle ve renmekle elde edilemeyen ancak, tatmak-la, yaflamakla, o yolun ehli olmakla kavuflulandan baflka bir fley kalma-

mfld. Dn ve akl ilmleri iyice kavramak iin, lykyla rendiim ilm dal-lar ve ykseldiim meslekler, bana, Allah telya, Peygamberlie ve h-ret gnne, flbhe gtrmez, salam bir mn kazandrmfld. mnnesslar belli bir dell ile deil, bilkis saysz sebeblerle, karnelerle ve tec-ribelerle kalbime iyice yerleflmifldi. fiunu iyice anladm ki, hretde sede-te kavuflmak iin, takv zere yaflamak, harmlardan saknmak, nefsi he-v ve hevesinden men etmek tek redir. Bu iflin bafl da, bir gurr ve al-danfl yeri olan dnydan uzaklaflp, hrete balanmak, btn varl iletemmen Allah telya ynelmek, kalbin dnydan alkasn kesmek-dir. Bu ise, ancak, maldan, makmdan, yksek gyelere ulaflmaya engelolan fleylerden uzak durmakla mmkin olur.

Sonra, kendi vaziyyetimi tedkk etdim. Grdm ki, dny meflg-lelerine dalmflm. Bu meflgleler beni temmen sarmfl hldedir. Yapd-m iflleri dflndm. En gzel iflim, ders vermek ve talebe yetifldirmek-di. Bu iflde de hrete pek fidesi olmayan, mhim olmyan bir takm ilm-lerle meflgl olduumu grdm. Ders vermekdeki niyyetimi arafldrdm.Onun da Allah rzs iin olmadn, fln ve flhret kazanmak, makm vemevki shibi olmak arzsundan ileri geldiini anladm. Uurumun ken-rnda olduumu, hlimi dzeltmezsem atefle yuvarlanacama kanat ge-tirdim. Bir mddet devml bunu dflndm. Henz irdeme hkim du-rumda idim. Birgn Badddan ayrlp gitmee ve o hllerden kurtulma-a kesin karr verirdim. Ertesi gn bu kararmdan vazgeerdim. Karr-

sz bir hlde idim. Bir sabh hret arzsu kuvvet bulsa, akflam dny ar-zlar bir ordu gibi zerime saldrp, o arzyu mutlaka datyordu. Dn-y arzlar bir zincir gibi, beni makm ve mevkiye doru srklyordu.

mn mndsi de flyle sesleniyordu: (G zemn geldi. mrn bit-mek zeredir. nnde uzun hret yolculuu vardr. fiimdiye kadar -rendiin ilm ve yapdn amel hep riydr, gsterifldir. fiimdi hrete h-zrlanmazsan, ne zemn hzrlanacaksn. Dny alkalarn flimdi kesmez-sen, ne zemn keseceksin.) O zemn iimdeki nceki arz yeniden uya-nrd. Badddan ayrlp gitmek karrm kuvvetlenirdi. Bu sefer fleytn fly-

26


27/252

le vesvese verirdi: Bu hlin bir hastalkdr. Sakn itibr etme. nki, a-

buk geecek bir hldir. Eer ona uyarak flu nda bulunduun mevkiyi vekimsenin bozamayaca muntazam hayt terk edersen, bir gn nefsin tek-rr dnmek ister. Fekat bir dah ele gemez.

Hicr drtyzseksensekiz senesi Receb ayndan itibren, alt ay ka-dar dny arzlar ile hret arzlar arasnda karrsz kaldm. Sonra, ar-tk ifl ihtiyr olmakdan kp, zarr bir hle dnd. nki, Allah tel di-lime bir kilit vurdu. Ders veremeyecek sretde baland. Talebelerimimemnn etmek iin, birgn olsun ders vermeye kendimi zorladm. Fekatdilim bir kelime dah syleyemedi. Buna gcm yetmiyordu. Sonra dilim-deki tutukluk kalbime bir hzn verdi. Bu znt sebebiyle midemdehazm kuvveti kalmad. Yimekden, imekden kesildim. Boazmdan su

gemiyordu. Bir lokmay hazm edemiyordum. Bu yzden bedenim zaf-ledi. Doktorlar bana ilcn fide vereceinden mdi kesdiler. Bu durum,kalbe id bir hldir. Ondan da mzca, yan tabatna siryet etmifldir.Kalbde meydna gelen bu byk znt gitmedikce, ilcla iyilefldirme-ye imkn yokdur, dediler.

ciz kaldm, irdemin temmen elden kdn grnce, resizkalan kimsenin yalvarmas gibi, Allah telya sndm. resiz kalan-larn dsn geri evirmeyen Allah tel dm kabl buyurdu. Bana ma-km, mevki, mal, ile, evld ve dost gibi fleylere gnl balamakdan kur-tulmay ihsn etdi. fimda ikmet etmeye karr verdim. Halfenin ve be-ni sevenlerin bu arzmu renmelerini istemiyordum. Mekkeye gidecek

gibi grndm. Bir dah dnmemek zere Badddan ayrlacam la-tf, uygun hlelerle belli etmemeye alfldm. Btn Irk limleri gitmememiin, tenkdde bulundular. Onlarn arasnda, herfleyden yz evirmemindn bir sebebden olduunu kabl edecek bir kimse yokdu. Onlar benimbulunduum mevkinin, dnin en yksek mevkii olduunu zan ediyorlar-d. Bilgileri ancak bu kadarna yetiyordu. Sonra halk, gitmemin sebebi hak-knda bir takm tahmnler arasnda flaflrd kald. Irkdan uzak olanlar ise,bu gidiflimin memleketi idre eden devlet adamlarnn arzlarndan ilerigeldiini zan ediyorlard. Devlet adamlarna yakn olanlar da, onlarn be-ni brakmamak iin ne kadar urafldklarn, yapdm knadklarn, be-nim de onlardan yz evirdiimi, szlerine kulak asmadm gryorlar-

d. Bu, Allahdan gelmifl bir ifldir. limlere ve ehl-i islma nazar dedi. Bu-nun baflka bir sebebi olamaz diyorlard.

Malmdan, bana ve ocuklarmn nafakasna yetecek kadarn ayr-dm. Geri kalann temmen datdm. Irk mal mslimnlara vakf oldu-u iin, byle ifllere ayrlmas cizdir. Dnyda, bir limin ocuklar iinayraca bu maldan dah iyi bir mal grmedim. Nihyet, Badddan ay-rlp, fima gitdim. fimda iki seneye yakn ikmet etdim. Bu zemniinde, tesavvuf kitblarndan rendiim gibi, nefsimi fen hllerden te-mizlemek, ahlkm gzellefldirmek, Allah tely zikr etmek, kalbimi tas-

27


28/252

fiye etmekle meflgl oldum. nsanlardan uzak durup, zemnm riyzet-

le ve ibdetle geirdim. fimdaki Emev cminde bir mddet itikfa gir-dim. Cminin minresine kar, kapy kilitlerdim ve btn gn orada ka-lrdm. Sonra Kudse gitdim. Beyt-i mukaddese girdim. Her gn Sahr-tullaha (Peygamberlerin ve Evliynn ibdet mahalli olmakla meflhr yer)girer, kaplar zerime kilitlerdim.

Kuds ve hazret-i brhm Hallullah aleyhisselm ziyretden son-ra, hac farizsn yerine getirmek, Mekke-i mkerremenin ve Medne-i m-nevverenin bereketlerine kavuflmak, Reslullahn sallallah aleyhi ve sel-lem kabr-i flerfini ziyretle flereflenmek arzsu kalbime dfld. Hiczagidip, bu arzma kavufldum.

Dah sonra, ocuklarmn daveti ve iimdeki arz, beni vatanmaekdi. Hi dnme dflncesinde olmadm hlde, dndm. Yine in-sanlardan uzak yaflamay terch etdim. Yalnz kalmaa, Allah tely zikretmee ve ondan baflka herfleyi kalbimden karmaa ok hrsl idim. Ze-mnn hdiseleri, oluk-ocuk derdi, geim sknts, huzrumu bozuyor,yalnzlkdan duyduum tad bozuyordu. Bu tad ancak arasra duyuyor-dum. Bununla berber, o hle kavuflmakdan mdimi kesmedim. Onsene kadar byle devm etdim. Yalnzlklarm srasnda bana o kadar fleymalm oldu ki, onlar temmen anlatmak mmkin deildir. Fidelenmekiin birazndan bahsedeyim.

Kesin bir fleklde anladm ki, tesavvuf ehli, Allah telnn yolunda

olan kimselerdir. Onlarn hlleri, hllerin en iyisidir. Yollar, yollarn en do-rusudur. Ahlklar ahlklarn en temizidir. Dnin essna vkf olan lim-lerin ilmi, hkemnn hikmeti, onlarn hllerinden ve ahlklarndan bir ks-mn deifldirmek, dah iyi bir hle getirmek iin bir araya gelse, buna im-kn bulamazlar. Dah iyisini ortaya koyamazlar. Onlarn zhiren ve b-tnen btn hl ve hareketleri, nbvvet kandilinin flndan alnmfldr.Yeryznde ise, nbvvet flndan baflka aydnlanacak bir nr yok-dur.

Hsl bir tarkat, bir yol ki, ilk flart olan temizlik, kalbden msiv-y, yan Allah teldan baflka herfleyi karmakdr. Bunun anahtar,kalbin dim Allah tely anmakla meflgl olmasdr. Bu hl, nemzda-

ki iftith tekbri mesbesindedir. Netcesi, temmen Allah telnn var-lnda yok olmakdr. Byle bir yol hakknda baflka ne sylenebilir.

Allah telnn varlnda yok olmann son mertebe saylmas, bafl-langda istek ve irde ile yaplabilen hllere gredir. Yoksa aslnda o fe-n makm, tarkatn bafllangcdr. Ondan nceki hller, bu yolun yolcu-lar iin, sokak kaps ile evin asl kaps arasndaki avlu durumundadr. Ta-rkatn bafllangcndan itibren keflfler, mflhedeler bafllar. Hatt yleolur ki, slikler (tarkat yolcular) uyankken melekleri, Peygamberlerinaleyhimsselm rhniyyetlerini grrler. Szlerini iflitirler ve onlardan

28


29/252

pekok fideler elde ederler. Dah sonra onlarn rhniyyetlerini ve sret-

lerini grmekden yle yksek derecelere ykselme hli hsl olur ki, bu-nu szle anlatmak mmkin deildir. Kim o hli anlatmak isterse, szn-de saknlmas imknsz ak hatlar olur. Hls ifl, Allah telya o ka-dar yaklaflmak derecesine varr ki, bir zmre Allah ile birlefldiini, bir zm-re Allaha vsl olduunu tehayyl eder. Bunun temm hatdr. Niinhat olduunu (El-Maksad-l-aks) kitbmzda akladk. Kendisindebu hl meydna gelen kimse:

Aklma getirmediim fley oldu,Asln sorma, iyi zanda bulun.

Mansnda olan beyte uyarak, fazla bir fley sylememelidir.

Netce olarak, tesavvuf ehlinin yolunda ilerleyip, bu yola zevk ilevkf olmayanlar, nbvvetin hakkatini anlayamazlar. Sdece ismini bi-lirler. Evliydan hsl olan kermetler, Peygamberlerden ilk zemnlar-da hsl olan hllerdir. Peygamber efendimiz sallallah aleyhi ve sel-lem, Peygamberlii bildirilmeden nce, Hra dana ekilip, insanlar-dan uzak kalarak, Allah telya ibdet etdii sradaki hli byle idi. Hat-t arablar, Muhammed sallallah aleyhi ve sellem, Rabbine flk ol-du, dediler. Bu yle bir hldir ki, ne olduunu o yolda ilerlemifl olanlar,onu zevk ile, tadarak anlarlar. Bu zevki tatmayanlar, tesavvuf ehlinin soh-betinde bulunarak, tecribe ede ede ve iflite, iflite hllerin almeti ve de-lleti ile anlarlar. flte tesavvuf ehli ile birlikde bulunanlar, onlardan buyakni istifde ederler. Onlar yle kimselerdir ki, sohbetlerinde bulunan-lar,dalletde kalmaz. Sohbetlerinde bulunma flerefinden mahrm kalan-lar, (hy- ulmid-dn) kitbmzn Acib-l-kalb ksmnda bahset-diimiz gibi, akl delllerle bunun mmkin olduunu yaknen anlarlar. Buhlleri, akl delllerle incelemek ilmdir. O hller ile hllenmek ise zevk-dir, tatmakdr. Hsn-i zan ve tecribe ile kabl etmek mndr. flte bu,ilm, hl (zevk) ve inanmak olmak zere derecedir. Allah tel,Kurn- kermde Mcdele sresi 11.ci yet-i kermesinde melen,(Allah sizden mn edenleri ve kendilerine ilm verilenleri derecele-re ykseltir...) buyurdu. Bu dereceye kavuflanlarn dflnda kalan birtakm chil kimseler vardr ki, bu hlleri inkr ederler. Byle szlere fla-flarlar ve alay ederler. Bunlar ne hezeynlar yapyorlar derler. Bunlar hak-

knda Allah tel, Peygamber efendimize sallallah aleyhi ve sel-lem melen flyle buyurdu: (O mnfklardan seni dinlemeye gelende var. Hatt Senin yanndan kdklar zemn, (Eshb- kirmdan)kendilerine ilm verilmifl olanlara flyle derler: O biraz nce ne sy-ledi? (Bylece alay ederler). Bunlar yle kimselerdir ki, Allah kalble-rini mhrlemifldir de, hep hevlarna uymufllardr. (Muhammed s-resi: 16.ci yet-i kermesi.)

Tesavvuf ehlinin yolunda ilerlemem syesinde muttali olduum hu-sslardan biri de, nbvvetin hakkati ve hussiyyeti bana flikr oldu. N-

29


30/252

bvvetin essna dir burada malmt vermek lzmdr. Buna ok ihti-

yc vardr.NBVVETN HAKKAT VE BTN NSANLARIN ONA MUH-

TC OLMASI

fiu bilinmelidir ki, insan dnyya ilk geldiinde, bilgisiz, Allahtelnn yaratd btn lemlerden habersiz olarak yaratlmfldr. lem-ler okdur. Saylarn Allah teldan baflka kimse bilmez. Nitekim,Kurn- kermde [Mddesir sresi 31.ci yetinde] melen: Allahn or-dularnn saysn Ondan baflka kimse bilmez) buyurdu. nsan, idr-ki syesinde lemden haberdr olur. drklerden herbiri de, insan onun-la bir lemi anlasn diye yaratlmfldr. lemlerden maksadmz, varlkla-rn eflidleridir. nsanda en nce dokunma duyusu yaratlr. Bu duyu ilesouu, sca, nemi, kuruyu, yumufla, katy ve benzerlerini idrkeder. Bu duyu, renkleri ve sesleri katiyyen anlayamaz. Bunlar, dokun-ma duyusuna gre yok demekdir. Sonra insanda grme duyusu yarat-lr. Bununla da renkleri, fleklleri anlar. Grme duyusuna id lem, duyuile anlafllabilen lemlerin en geniflidir. Dah sonra insanda, iflitme du-yusu yaratlr. Bununla sesleri, nameleri iflitir. Nihyet insanda zevk, tat-ma duyusu yaratlr. Bylece duyu leminin idrk vstalar olan duyu or-ganlar temmlanr. Yedi yaflna yaklafld zemn, temyz gc, yan nes-neleri birbirinden ayrma gc yaratlr. Bu a, insan varlnn baflka birduruma girdii adr. nsan bu ada, duyu organlaryla anlafllamayanfleyleri de anlar. nsan, dah sonra baflka bir duruma ykselir. Kendisin-

de akl yaratlr. nsan akl ile, lzmlu, mmkin ve imknsz olanlar ay-rr. Akl, temyz ve his kuvvetlerinin, duyu organlarnn anlayamadfleyleri anlar.

Allah tel baz sedii kullarnda, akldan sonra, baflka bir kuv-vet dah yaratr. Bununla, akln bilemedii, bulamad fleyler ve ilerde ola-cak fleyler anlafllr. Buna nbvvet yan Peygamberlik kuvveti denir. Tem-yiz kuvveti, akl ile anlafllan fleyleri anlayamad iin, bunlara inanmyor.Akl da, Peygamberlik kuvveti ile anlafllan fleyleri anlayamad iin, bun-larn var olduklarna inanmyor, inkr ediyor. Anlamadn inkr etmek,anlamamann, bilmemenin ifdesi oluyor. Bunun gibi kr olarak dny-ya gelen kimse, renkleri, fleklleri hi iflitmese bunlar bilmez. Varlklarnainanmaz. Allah tel, nbvvet kuvvetinin de bulunduunu kullarna bil-dirmek iin, bu kuvvetin benzeri olarak, insanlarda ryy yaratd. nsanilerde olacak fleyi, akca vey lem-i misldeki flekli ile baz ryda gr-mekdedir. Ryy bilmeyen birine, insan l gibi baygn hle gelip, d-flnce ve btn hisleri gidince, akln ermedii gayba id fleyleri gryordenilse inanmaz. Byle fleyin olamayacan isbta kalkflarak, insan et-rafn his kuvvetleri ile anlyor. Bu kuvvetler bozulursa, birfley idrk ede-miyor. Hele hi ifllemedikleri, feal olmadklar zemn hibir fleyi anlya-maz der. Byle bozuk mantk yrtr. Akl ile bilinen fleyleri his kuvvet-

30


31/252

leri anlyamadklar gibi, nbvvet kuvveti ile bilinen fleyleri akl anlyam-

yor.Peygamberlik kuvvetinin bulunduunda flbhesi olanlar, bunun

mmkin olmasnda vey mmkin ise de, vki olmasnda flbhe ediyor-lar. Bunun mevcd ve vki olmas, mmkin olduunu gstermekdedir.Bunun mevcd olduunu da, Peygamberlerin akln ermedii bilgileri ha-ber vermeleri gstermekdedir. Akl ile, hesb ile, tecribe ile anlafllamyanbu bilgiler, ancak Allah telnn ilhm etmesi ile, yan Peygamberlik kuv-veti ile anlafllmfldr. Peygamberlik kuvvetinin bundan baflka zellikleri devardr. Bir zelliin benzeri olan ry, insanlarda bulunduu iin, biz de,misl olarak bunu bildirdik. Baflka zellikleri, tesavvuf yolunda alflan-larda zevk yolu ile hsl olur.

Peygamberde bulunup, sende bulunmyan bir zellii asl anlya-mazsn. Anlyamaynca, onu nasl tasdk edebilirsin? nki tasdk, anla-dkdan sonra mmkindir. O zellik sende tesavvuf yolunun bafllangcn-da hsl olur. Hsl olan bu zelliin mikdr nisbetinde bir eflid zevkekavuflursun. Bu zevke kys ederek, benzeri sende hsl olmamfl hlle-ri tasdk edersin. flte tek baflna bu zellik, nbvvete mn etmen iinsana kfdir.

Bir flahsn Peygamber olup olmadnda flbhesi olan kimse, onunyaflayfln grmeli vey yaflayfln bildiren haberleri, insfla incelemeli-dir. Tb vey fkh ilmini iyi bilen kimse, tp vey fkh liminin haytn bil-

diren haberleri incelemekle onun hakknda malmt shibi olur. Mese-l, imm- fifinin fkh limi vey Calinosun tabb olup olmadn anla-mak iin, bu ilmleri iyi renmek, sonra bunlarn bu ilmler zerindeki ki-tblarn incelemek lzmdr. Bunun gibi, Peygamberlik zerinde mal-mt edinen ve sonra Kurn- kermi ve hads-i flerfleri inceleyen kimse,Muhammed aleyhisselmn Peygamber olduunu ve Peygamberlik de-recelerinin en stnde bulunduunu iyi anlar. Hele Onun szlerinin kal-bi temizlemekde olan tesrlerini renince ve hele Onun bildirdiklerini ya-parak kendi kalb gz alnca, Onun Peygamber olduuna mn, yaknhlini alr. Onun, (Bildiklerine uygun hareket edene, Allah tel bil-mediklerini bildirir.) ve (Zlime yardm eden, ondan zarar grr.) ve(Sabhlar, yalnz Allah telnn rzsn kazanma dflnen kim-seyi, Allah tel, dny ve hret arzlarna kavufldurur) hads-iflerflerinin doru olduunu bin, iki bin, hatt binlerce defa tecribe eder-sen, sende kesin bir ilm hsl olur. Bylece ilmin ve mnn kuvvetlenir.Nbvvet hakknda yakn elde etmek ve mnn zevk, yan grmfl gi-bi olmas, tesavvuf yolunda alflmakla olur. Bu yolda ilerlemee gayretet. Yoksa denein ejderh olmas, ayn ikiye blnmesi mucizelerinebakmak kf gelmez. Sdece bu mucizelere bakp da, saylamyacak ka-dar ok olan almetleri gz nnde tutmazsan, bu mucizeleri sihr ve ha-yl sayarsn. Baz kimseleri dallete, baz kimseleri de hidyete kavufl-

31


32/252

duran Allah tel tarafndan bir nev ibtil, dallete dflrme zan eder-

sin. nki, Allah tel [Kurn- kermde, Ftr sresi, 8.ci yetinde]melen, (Allah, diledii kimseyi dallete, dilediini de hidyete erdi-rir) buyurdu.

Mucizelerle alkal olarak sana baz sller sorulabilir. O zemn,mucizenin nbvvete iflret etdii hussundaki inancnn dayana s-dece ok dzgn ve tesrli szlerden ibret kalrsa, bunun tersini iddieden birisinin, dah tesrli szleri ile flbheye dflebilirsin. Bylece,mnn sarslr. Mucizeler, senin nazarnda Peygamberlii bildiren birokdelllerden biri olsun. Bylece, sende, Peygamberlik hakknda sdece birdelle deil, pek ok delle dayanan ve reddi mmkin olmayan kesinilm, mn hsl olur. Mesel, bir kimseye yalan sylemeleri mmkin olma-

yan bir cemat, bir fley sylediinde, o kimsede kesin bir ilm hsl olur.Fekat o kimse, sdece belli bir flahsn bildirmesiyle kesin ilmi, bilgiyi el-de edemez. Geri ona hsl olan bu yakn, yan kesin inanma, bunu ha-ber veren cematin dflnda olamayaca gibi, ayr ayr ferdleri de belli de-ildir. flte, kuvvetli ve ilme dayanan mn budur.

Zevkle, tadarak elde edilen mn ise, gzle grmek, elle tutmak gi-bidir. Bu ise, sdece tesavvuf yolunda ele geer. Nbvvetin hakkatinedir verdiimiz bu malmt, maksadmz anlatmaa kfdir. Bu mesele-leri aklamaya neden ihtiyc olduunu ileride beyn edeceim.

DERS VERMEY TERK ETDKDEN SONRA, TEKRR DERS VER-

MEE BAfiLAMAMIN SEBEBOn seneye yakn uzlet ve halvet hlinde, yan insanlardan uzak, yal-

nz yafladm. Bu zemn iinde sayamyacam birok sebeblerden dola-y, bazan zevkle, tadarak, bazen akl dell ile, bazan da mnmla anla-dm ki, insan, beden ve kalbden yaratlmfldr. Kalbden maksadm, l-lerde ve hayvanlarda da bulunan yrek deil. Allah tely tanmaya mah-ss rhun hakkatidir. Bedenin bir shhat hli vardr ki, sedeti ona ba-ldr. Bir de hastalk hli vardr ki, helk olmasna sebebdir.

Kalbin de shhat ve hastalk hli vardr. nsanlar iin, [fiura sre-si, 89.cu yetinde melen], (Ancak selm ve pk bir kalb ile Allahn hu-zruna varanlar kurtulur) buyurulmufldur. Kalbin hastal da vardr ki,insann dnyda ve hretde ebed helkine sebeb olur. Allah telKurn- kermde [Bekara sresi, 10.cu yetinde] melen, (Kalblerindehastalk vardr) buyurdu. Allah tely tanmamak ldrc zehrdir. Nef-sin arzlarna uyarak, Allah telnn emrlerini yapmamak, kalbi ldrenbir hastalkdr. Allah telya itat ise, kalbi diriltir. Nefsin arzlarna mu-hlefet ederek tatde bulunmak, kalbin hastalna flif veren ilcdr. Be-den hastaln gidermek, ilclarla tedvye bal olduu gibi, kalb has-talnn tedvsi de bir takm ilclarla mmkindir. Bedenin tedvsi iinkullanlan ilclarn tesrleri, akl ile kavranamayan zelliklerdendir. Nbv-

32


33/252

vete mahss zelliklerle varlklarn zelliklerini anlayan ve Peygamberler-

den gelen bilgilere shib olan tabbleri takld etmek lzm olur. Bunun gi-bi, bana zarr bir ilm olarak malm oldu ki, Peygamberler tarafndan mik-drlar belli edilen ibdet ilclarnn da tesrleri, akl ile idrk olunamaz.Bunlar akl ile anlamaya uraflmamaldr. Nbvvet nru ile idrk edenPeygamberleri takld etmek, emrlerine uymak lzmdr. lclar, eflidlerive mikdrlar baflka baflka olan, eflidli maddelerden yaplr. Bir ksm mad-deler, dierlerinin iki kat olur. Bu sebebsiz deildir. zelliklerine gre, by-le olmas cb eder. Kalb hastalklarnn ilc olan ibdetler de, byle mik-dr ve eflidi deiflik olan hareketlerden ibretdir. Secde, rknun iki ka-tdr. Sabh nemz, ikindi nemznn yars kadardr. Byle olmasnda il-h bir sr vardr. Bu sr, ancak nbvvet nruyla anlafllabilen bir zellik cin-

sindendir. bdetlerin bu durumlar iin, akl yoluyla hikmet ve sebebarayanlar vey bu zelliklerin ilh bir srra dayanmadn, tesdfen birfley olduunu zan edenler, ahmaklklarn ve chilliklerini ortaya koy-mufllardr. lclarda onlar meydna getiren bir takm temel maddeler var-dr. Bunlar, temel unsrlar saylr. Bir de ilclar hzrlarken, baz huss-lar gz nnde tutulur. Bunlar da ilclarn temel maddelerinin tesrini gs-termesi iin, yardmc maddelerdir. Bunlarn da herbirinin ayr bir yeri var-dr. Bunun gibi, snnetler ve nfileler asl rknleri (farzlar) temmlayc-dr.

Hls, Peygamberler, kalb hastalklarnn tabbleridir. Akln f-idesi ve ifli, bize Peygamberleri tasdk ve flehdet etdirmekdir. Nbvvet

nruyla idrk edilen srlar anlamakdan ciz olduumuzu itirf etdir-mekdir. Bizi elimizden tutup, krleri rehberlerine, flaflrp kalmfl olanhastalar flefkatli tabbe teslm eder gibi, nbvvete teslm etmesidir.flte akln yapaca ifl, bu kadardr. Bundan tesine geemez, karflamaz.Ancak tabbin kendisine sylediini bize haber verir. Bu meseleler; halkarasndan uzaklaflp, yalnz yafladm mddet iinde det gzle grrgibi kesin ve zarr bir tarzda anladm meselelerdir.

Dier tarafdan, nbvvetin var olup olmad ve mhiyeti hussun-da, Peygamberlerin bildirdii hkmlerle amel etmekde, insanlarn itik-dnn zaflediini grdm. Bu durumun, halk arasnda yaygn hlde oldu-una flhid oldum. Halkdaki gevflekliin ve mn zafliinin sebeblerini

arafldrdm ve buldum. Bunlar drt sebebdir:Birincisi: Felsefe bilgileri ile meflgl olanlardan kaynaklanan sebeb-

dir.

kincisi: Tesavvuf yoluna mensb olanlara dayanan sebebdir.

ncs: Talm iddisna (smliyyeye) mensb olanlara daya-nan sebebdir.

Drdncs: Halk arasnda lim diye tannmfl kimselere dayanansebebdir.

33


34/252

Bir mddet de halkn durumunu arafldrdm. Dnin emrlerini yerine

getirmekde kusr edenlere, bunun sebeblerini sordum. Niin flbhe et-diklerini, itikdlarn ve kalblerindeki dflncelerini arafldrdm.

Byle kimselere: Niin dnin emrlerini yapmyorsun? Eer hrete ina-nyorsan ve hzrlanmyorsan, onu dny karfllnda satyorsan, bu hlahmaklkdr. nki sen, ikiyi bire karfllk deiflmezsin. Nasl oluyor da,ebed hret haytn, bu geici dnyya karfllk deifliyorsun. Eer h-rete inanmyorsan, mnn yok demekdir. mna kavuflmak iin derhl ted-br al, nefsine hkim ol. inde sakl olan kfrn sebebini arafldr. Gerisen kalbinde sakl olan kfr akca sylemiyorsun. Sdece, kendinimn shibi ve dne bal gibi gstermekle, kfrn aa vurmamak f-idesizdir, diyordum.

Bazs buna flyle cevb veriyordu: Dnin emrlerini yerine getirmekhussunda limlerin bizden dah ok dikkat etmeleri lzmdr. Fazletli di-ye flhret bulanlardan falan kimse, nemz klmyor. Falan kimse, flerbiiyor. Falan, vakf ve yetm mal yiyor. Falanca da harmlardan saknm-yor. Bir dieri de rflvet alyor ve sire.

Dier bir flahs da flyle dedi: Baz kimseler, tesavvuf ilmine ve hl-lerine vkf olduunu syleyerek, tesavvufdan dem vuruyor. bdet etme-ye hcet brakmayan bir makma ykseldiini sylyor!

nc bir kimse ise, herfleyi mubh ve hall gren bir mezhebin,yan ibh ehlinin yoluna sapmfldr. Onlarn flbhelerinden bir flbheye

saplanmfl, dnin emrlerini yerine getirmiyor. Bunlar, tesavvuf yolundanuzak sapk kimselerdir.

Drdnc bir kimse de, talmiyye ehliyle karfllaflmfl, diyor ki:Hakk bulmak gdr. Ona varan yol kapaldr. Bu konuda ok ihtilf var-dr. Mezheblerden biri dierinden dah doru gzkmyor. Akl delllerise, birbirini rtyor. Bu dellleri ortaya atanlarn grfllerine gvenil-mez. Talmiyye mezhebine davet edenler de, delllerinde zorlayc olup,ellerinde dell olmadan hkm veriyorlar. Bu durumda niin flbheli olanfleyleri yapmakla meflgl olaym.

Beflinci kimse de diyordu ki: Ben dnin emrlerini baflkasn takld ede-rek niin yapaym. Ben aydn insanm. Felsefe ilmini okudum ve Peygam-berliin hakkatini idrk etdim. Onun hakkati, hikmetlere ve maslahata,fidelere dayanyor. bdetlerden maksad, halkn chil ksmn zabtetmek,onlar, birbirini ldrmekden, ekiflmekden ve nefsn arzlardan alkoy-makdr. Ben chil halkdan biri deilim ki, dnin emrleri altna gireyim. Benhikmet shibiyim ve hikmete uyarm. Hakkati hikmetle grrm. Bu hu-ssda taklde, Peygambere tbi olmaa ihtiycm yokdur. flte, ilhiyynfelsefecilerinin kitblarn okuyanlar vey bni Sn ve Frbnin kitbla-rndan bunlar renen kimselerin inanclar byledir. Byle kimseler, is-lmiyyeti kendilerine ss vstas yaparlar. Onlar ou kerre Kurn- ke-

34


35/252

rm okurken, cemate gidip, nemz klarken ve szde dni ok medh et-

diklerini grrsn. Fekat, flerb ierler ve dnin harm dedii fleyleriyapmakdan saknmazlar. Bunlardan birine, Peygamberlie inanmyorsan,niin nemz klyorsun diye sylenilse, bedenimin idman iin der ve buhalkn bir detidir. Halkn yapd gibi yapyor gzkmek, malm, olukocuumu korumaya vesle oluyor diye cevb verir.

Bunlardan bir ksmna da, din gerek, nbvvet hakdr, denip, o hl-de niin iki iiyorsun diye sorulunca, flu cevb verir. ki, insanlar ara-snda kin ve dflmanla sebeb olduu iin yasaklanmfldr. Ben ilmim vehikmetimle, aydn olmam syesinde bu tehlkelerden korunurum. ki i-mekden maksadm, zekm keskinlefldirmekdir, cevbn verir.

bni Sn, yazd ahdnmede, Allah telya ahdlerde bulunmufl,dnin emrlerini yerine getireceini, ibdetlerde kusr etmeyeceini, fle-rb zevk iin deil, tedv iin ieceini sylemifldir. flte felsefecilerdenmn shibi olduunu iddi edenin mn bu kadardr. Bir ksm insanlar,bu felsefecilere aldanmfldr. Felsefecilere itirz edenlerin itirzlarnn zaf-lii, yan bu itirz yaparken farknda olmadan hendese, mantk ve ben-zeri gibi kendilerine lzm olan ilmleri de red etmeleri, itirzlarn zaflet-mifldir. Bu durum ise, halkn felsefecilere aldanmasn artdrmfldr. Bu hu-ssa dah nce iflret etmifldik.

Bu gibi sebeblerle halkn mnnn bu derece zaflediini grnce,bu flbheleri ortadan kaldrmak iin, kendimi hzrlanmfl bir hlde bul-

dum. Bu adamlar rezl etmek, benim iin bir yudum su imekden dahkolay oldu. nki, felsefecilerin, talmiyyenin, lim geinenlerin ve tesav-vuf ehlinin ilmlerini tam mansyla renmifldim. Kalbime dodu ki,byle bir zemnda bunu yapmak, benim iin kanlmaz, ihmle gelmezzarr bir ifldir. Kendi kendime; yalnz yaflamak, halk arasna karflmamakne ifle yarar? Hlbuki hastalk, salgn hlini almfl, bunu tedv edecek ta-bbler de hastalanmfl, halk sapklkdan helk olmak zeredir diyordum.Yine bu bely gidermek, bu karanl ortadan kaldrmak iin, baflka nezemn imkn bulabilirsin? Zemn, fetret zemn, devr, btl devridir.Halk sapd btl yoldan doru yola arsan, bu devrdeki insanlarn hep-si sana dflman kesilir. Onlara nasl karfl koyabilirsin ve onlarla nasl bafledebilirsin? Bu ancak dnine bal ve gl bir hkmdrn yardm ile ola-bilir diyordum. Bir ara hakk dell ile aklamakdan ciz olduumu rhsatkabl ederek

Documents

Gazali (r.a.) ve Rûh-ul-Beyân Tefsîrinden Seçmeler ()