TRKYE CUMHURYET UKUROVA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ARKEOLOJ ANABLMDALI

ADANA ARKEOLOJ MZESNDE BULUNAN GE HTT DNEM STELLER

zlem DOAN

YKSEK LSANS TEZ

ADANA / 2011

TRKYE CUMHURYET UKUROVA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ARKEOLOJ ANABLMDALI

ADANA ARKEOLOJ MZESNDE BULUNAN GE HTT DNEM STELLER

zlem DOAN

DANIMAN: Yrd. Do. Dr. Elif GEN

YKSEK LSANS TEZ

ADANA / 2011

ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne, Bu alma jrimiz tarafndan Arkeoloji Anabilim Dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan: Yrd. Do. Dr. Elif GEN (Danman)

ye: Yrd. Do. Dr. Kazm Serdar GRGNER

ye: Yrd. Do. Dr. Necdet SAKARYA

ONAY Yukardaki imzalarn, ad geen retim elemanlarna ait olduklarn onaylarm. //2011

Prof. Dr. Azmi YALIN Enstit Mdr

Not: Bu tezde kullanlan zgn baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge, ekil ve fotoraflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 Sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir.

i ZET ADANA ARKEOLOJ MZESNDE BULUNAN GE HTT DNEM STELLER zlem DOAN Yksek Lisans Tezi, Arkeoloji Anabilim Dal Danman: Yrd. Do. Dr. Elif GEN Mays 2011, 127 sayfa Anadolu topraklarnda M.. 1650-1200 yllarnda yaam olan Hititler kendine zg, Yakndouda benzeri olmayan ve birok uygarln karm ile sentezlenmi, yksek dzeyde bir uygarlk yaratmlardr. Hitit mparatorluunun M.. 1200 yllarnda eitli etkenler nedeniyle yklmasnn sonucunda M.. 700 yllarna kadar varln srdrm olan Ge Hitit ehir Devletleri kurulmu ve bu ehir devletleri kendinden nceki ve ada dier uygarlklarn sanatsal zelliklerinden etkilenerek ve de kendi zgnln de katarak gnmze kadar ulaabilen tasvirli sanat eserleri brakmlardr. Ge Hitit ehir Devletleri ta yontu sanatnda gelimiler ve zellikle bazalt malzemeden yaplm olan birok tasvirli sanat eseri retmilerdir. Sz konusu eserlerin zerinde insan ve hayvan figrleri ile dier tamamlayc nesne betimlemeleri gsterilmitir. Bu tasvirli sanat eserleri ile Ge Hitit ehir Devletlerinin gelenekleri, ikonografisi, gnlk alkanlklar ve yaam biimleri renilmi ve sanatsal zellikleri incelenmitir. Ge Hitit Sanat eserleri arasnda yer alan steller zerinde farkl statlere sahip birok figr yaam iinde, duygularn ve dier uygarlk sanatsal zellikleri ile gsterilmitir. Ge Hitit Dnemi sanatsal zelliklerini gsteren steller arkeolojik kazlarla ok sayda bulunmutur. Bu stellerin ounluu mzelerde bulunmaktadr. Bu almada Adana Arkeoloji Mzesinde bulunan steller incelenmitir. Steller mzeye satn alma yoluyla gelmitir. Anahtar Kelimeler: Adana Arkeoloji Mzesi, Ge Hitit, Ta Eserler, Steller

ii ABSTRACT ADANA ARCHAEOLOGY MUSEUM N THE LATE HTTTE PEROD, STELES FOUND zlem DOAN Master Thesis, Department Of Archaeology Supervisor: Asst. Prof. Elif GEN May 2011, 127 pages The Hittites, who lived in the years 1650 - 1200 BC in Anatolia had their own unique way, unprecedented in the Near East and synthesized with a mixture of many civilizations, Empire BC engendered. Hitit a high level of civilization As a result of various factors in the fall of 1200 because of the presence of BC.700 continued until the years of the Late Hittite City States and the city - states established its predecessor and the artistic features of the contemporary influence of other civilizations, as well as adding their own originality can reach up to the present works of art depictions abandoned. Late Hittite City States advanced in the stone carving work has been made of basalt, and especially the many depictions of works of art on the subject object depictions of human and animal figures and other complementary works of art with depictions. The Late Hittite City States traditions, iconography, daily habits and life styles and artistic characteristics of the learned works of art are among the Hittite was reaserched further. steles have a different status in life, many figures are shown with their feelings, and other artistic features of civilization. Showing the artistic features of the Late Hittite Period, the majority of steles were found a large number of archaeological excavations are in museums. Adana Archaeology Museum in this study obtained, steles stelea that were analysed through purchasein the museum. Keywords: Adana Archaeology Museum, The Late Hittite, Stone Works, Steles.

iii NSZ Ge Hitit sanatnn almna katk salayacan dndm bu almamda, ilgi alanlarm gz nnde tutarak tez konumu neren ve almam sresince yol gsteren Yrd. Doc. Dr. K. Serdar GRGNERe, fikirleri ile beni ynlendiren danmanm Yrd. Doc. Dr. Elif GENe, Adana Arkeoloji Mzesindeki almam sresince yardmc olan, Mze Mdr Kazm TOSUN, Arkeolog Oya ARSLAN, Arkeolog Huriye SAKALLIOLUna, ayrca eserlerin izimlerini yapan Teknik Ressam Mustafa ETGN ve izimlerin saysallatrma leklendirilmesini yapan Harita Teknikeri Mustafa KONYALIya, eserlerin stampaj almalarnda yardmc olan Sanat Tarihisi ahin KILa, eviri ilemleri ile yardmda bulunan Mimar Onur TLELNOLUna, dostluunu ve kitaplarn esirgemeyen Arkeolog Zehra AKANa ve son olarak doduum andan itibaren yaptm her ite maddi ve manevi olarak beni destekleyen sevgili Annem Fetiye DOANa teekkr ederim.

zlem DOAN ADANA - 2011

iv NDEKLER Sayfa ZET.i ABSTRACT.ii NSZiii KISALTMALAR LSTES..vii EKLER LSTES.viii BRNC BLM GR 1.1. almann Kapsam ..7 1.2. almann Amac .8 1.3. almann nemi .9 1.4. almann Yntemi ..9 1.5. nceki almalar ...11 KNC BLM GE HTT EHR DEVLETLERNN FZK VE TARH CORAFYASI 2.1. Ge Hitit ehir Devletleri.13 2.1.1. Ain Dara.................13 2.1.2. Daos (am)...13 2.1.3.Gurgum (Mara).................13 2.1.4. Guzana (Tell Halaf) ..14 2.1.5. Hamat (Hama) ...................14 2.1.6. Hattina (Unqi-Amq) ..................14 2.1.7. Kargam (Cerablus)..................15 2.1.8. Kummuh (Kumukh)...16 2.1.9. Milidia (Melid-Melitene)...16 2.1.9.1. Aslantepe.17 2.1.10. Que-Hilakku-Danuna(Adana)..................17 2.1.10.1. Karatepe18 2.1.11. Zincirli (Samal)..19

v 2.1.12. Sakagz19 2.1.13. Tabal20 2.1.14. Till Barsip (Tell Ahmar)..................20 NC BLM GE HTT EHR DEVLETLER STEL TASVR SANATI LE STL GRUPLARI 3.1. Ge Hitit Sanat I / Geleneksel Ge Hitit Stili (M.. 1050 -850)................26 3.2. Ge Hitit Sanat II / Assur Etkisi Gsteren Ge Hitit Stili (M.. 850 - 800)...27 3.3. Ge Hitit Sanat III a / Assurlam Ge Hitit Stili (M. 800 / 750 - 700)..31 3.4. Ge Hitit Sanat III b / Aramilemi-Fenikelemi Ge Hitit Stili M. 800 -8.yyn Sonu 7.yyn Ba............................33 DRDNC BLM ADANA ARKEOLOJ MZES GE HTT DNEM STELLER 4.1. Steller37 4.1.1. Kabartmal Stel..38 4.1.2. Av Sahneli Stel..39 4.1.3. Yayl Adam Sahnesi..40 4.1.4. Hava Tanrs Steli..41 4.1.5. Hava Tanrs Steli .42 4.1.6. Kabartmal Stel..43 4.1.7. Sava Tanrs Steli.44 4.1.8. Mezar Steli (zm Tccar ve Ei)...45 4.1.9. Kabartmal Stel (Yn Eiren Kadn ve Kk Yazc).47 4.1.10. Kabartmal Stel ...48 4.1.11. Kahraman ile Hayvan Sahneli Stel..49 4.1.12. Kabartmal Stel ...50 4.1.13. Kabartmal Stel ...51 4.1.14. Kabartmal Stel ...52 4.1.15. Kabartmal Stel ...53

vi BENC BLM ARATIRMA BULGULARI 5.1. Aratrma Bulgular..55 ALTINCI BLM SONU VE DEERLENDRME 6.1.Sonu.57 KAYNAKA..59 EKLER...63 ZGEM.126

vii KISALTMALAR LSTES age.: Ad geen eser ay.: Ayn yer AFO: Archiv fr Orientforshung. c.: Cilt iz.: izim fig.: Figr H-H: Hitit Hiyeroglif hrt.: Harita IRAQ: Journal of the British School of Archeology in Iraq. LAAA: University of Liverpol, Annals of Archaeology and Antropology. lev.: Levha M..: Milattan nce OIC: Oriental Intitute of Communications, the University of Chicago. pln: Plan res.: Resim s.: Sayfa stpj: Stampaj SYRIA: Revue dArt Oriental et dArchologie, Publie par IInstitut Franais dArcheologie de Beyrouth. taf.: Tafel

viii EKLER LSTES Sayfa EK A. Eser Katalogu 163 Eser Katalogu 264 Eser Katalogu 365 Eser Katalogu 466 Eser Katalogu 567 Eser Katalogu 668 Eser Katalogu 769 Eser Katalogu 870 Eser Katalogu 971 Eser Katalogu 10..72 Eser Katalogu 11..73 Eser Katalogu 12..74 Eser Katalogu 13..75 Eser Katalogu 14..76 Eser Katalogu 15..77 EK B Harita I: Hititlerin mparatorluk Dneminde Siyasal ve Kltrel Etki Alan .............................................................................................................................78 Harita II: Ge Hitit Devletlerinin Dalm....79 EK C Plan 1: Kargamn ehir Plan ..80 Plan 2: Karatepe ehir Plan ...81 Plan 3: Zincirli ehir Plan...82 EK D izim 1: Kabartmal Stel.83 izim 2: Av Sahneli Stel.84 izim 3: Yayl Adam Sahnesi.85 izim 4: Hava Tanrs Steli.86

ix izim 5: Hava Tanrs Steli 87 izim 6: Kabartmal Stel 88 izim 7: Sava Tanrs Steli.89 izim 8: Mezar Steli (zm Tccar ve Ei)..90 izim 9: Kabartmal Stel (Yn Eiren Kadn ve Kk Yazc)....91 izim 10: Kabartmal Stel ..92 izim 11: Kahraman ile Hayvan Sahneli Stel.93 izim 12: Kabartmal Stel ..94 izim 13: Kabartmal Stel ..95 izim 14: Kabartmal Stel ..96 izim 15: Kabartmal Stel ..97 EK E Stampaj 1: Kabartmal Stel..98 Stampaj 2: Av Sahneli Stel..99 Stampaj 3: Hava Tanrs Steli ...100 Stampaj 4: Hava Tanrs Steli101 Stampaj 5: Kabartmal Stel ...102 Stampaj 6: Sava Tanrs Sahnesi .103 Stampaj 7: Kabartmal Stel (Yn Eiren Kadn ve Kk Yazc)...104 Stampaj 8: Kabartmal Stel105 Stampaj 9: Kahraman ile Hayvan Sahneli Stel..106 Stampaj 10: Kabartmal Stel..107 Stampaj 11: Kabartmal Stel..108 Stampaj 12: Kabartmal Stel..109 Stampaj 13: Kabartmal Stel..110 EK F Levha I...111 Levha II..112 Levha III....113 Levha IV....114 Levha V..115 Levha VI....116

x Levha VII...117 Levha VIII......118 Levha IX....119 Levha X......120 Levha XI121 Levha XII...122 Levha XIII..123 Levha XIV.124 Levha XV...125

1 BRNC BLM GR Anadolu topraklarnda M.. II. binylda yaam ve byk bir uygarlk kurmu olan Hititler, bu devirlere ait arkeolojik alanlarn kazlar yaplmadan ok nce eitli kaynaklardan azda olsa tannmakta idiler. Bu dnemle ilgili baz kiilere ait yklerde branice Het oullar ya da feminen (diil) Hitti (m) olarak kutsal kitap Tevratta daha sonra da ncilde yer almaktadr. Ayrca Eski Msr ve Mezopotamya (Akad Assur Babil) belgelerinde de Hititlerden sz edilmektedir (Atakuman, Tanyeri Erdemir, Erdem, Ko, 2006, s. 1-2). Anadoluya hangi tarihte ve nereden g ettikleri ya da g edip etmedikleri henz kesin olarak belirlenemeyen Hititlerin bilim dnyas ile ilk defa karlamas 1887 ylna rastlamaktadr. Orta Msrda bulunan Tell El Amarnada yaplan kaak kazlarda M.. 14. yy.a ait devrin diplomasi diliyle yazlm Akada tabletler ele gemitir. Bu tabletler; Msr Firavunlarndan III. ve IV. Amenofis ile Tutankamonun dier nasya Devletlerinin krallar ile yapt yazmalar iermekte, tabletlerin birinde ise Hitit Kral I. uppiluliuma, Firavuna Kardeim diye hitap etmektedir. Ayrca Tell El Amarna Belgeleri arasnda farkl bir dille yazlm olan, ivi yazs ile yazlm iki mektup da bulunmutur (Atakuman, Tanyeri Erdemir, Erdem, Ko, 2006, s. 1-2). Hitit dilinin Hint Avrupa dil grubuna girdiinin anlalmasyla, Anadoluda kurulmu olan Hitit Devletinin tarihesi de kademeli olarak bir araya getirilebilmitir (Klengel, 2002, s. 413). Hint - Avrupa soyundan olan Hititlerin Anadolunun yerli halk olmadklar bilinmekle birlikte, ancak g tarihleri ve Anadoluya giri yollar henz saptanamamtr. Hititlerin Anadoludaki varlna ilikin ilk bilgiler, Kltepe Eski Assur tabletlerinden gelmektedir (De Martino, 2003, s.32). Anadoluda baz merkezlerden ele geen yazl kaynaklar dnda, Hititlerin tarihi, Mezopotamya (Assur), Suriye (sahil eridindeki Ugarit, Frat kenarndaki Emar) ve Msrda (Amarna ve hiyeroglif metinleri) bulunmu olan ivi yazl kaynaklar yoluyla renilmektedir (Klengel, 2001, s. 413). Assur Ticaret Kolonileri anda bulunmu olan yazl belgelerde aslnda Assurca olmayan birok teknik terim gemektedir. Bu kelimeler kken bakmndan dilbilimciler tarafndan Hint - Avrupa dil ailesine balanmaktadr. Bu zel szcklerin yannda belgelerde bulunan kii adlarndan birou da yine

2 etimolojik adan Hint - Avrupa kkenli olarak analiz edilebilmekte ve Hititlerin M..19. yy.da Anadoluda var olduklarnn kant saylmaktadr (Dinol, 2000, s. 24). Hint - Avrupal kavimlerin Anadoluya Doudan Kafkasya Derbent Kaplarndan girmi olduklar genellikle benimsenen bir varsaymdr. Baka bir tez de Hititlerin Karadenizin ky blgelerinden byk nehir vadilerini izleyerek Orta Anadoluya inmi olmalar grdr (Darga, 1992, s. 11). Ayrca bu kavimlerin Trakya ve Boazlar zerinden gelmi olduunu savunanlar da vardr (Dinol, 2000, s. 24). M.. II. Binin balarnda Anadolu irili ufakl birok beylik arasnda paylalmtr. Beyler arasnda sk sk atmalar kyor, kimileri zamanla daha gsz olanlar egemenlikleri altna sokma baarsn gsteriyordu (Sevin, 1999, s. 119-129; ayrca bkz. zg, 2005, s. 32-37). M.. 1750 yllarnda Anadolu kenti olan Kuarann Beyi Anitta dier beylikleri egemenlii altna alarak, Anadoludaki ilk siyasal birlii kurmu ve babas Pithanann ele geirdii bu kenti bakent yapmtr (Dinol, 2000, s. 258). Anitta ayrca Nea, Zalpa ve Hattuu eline geirmitir. Anittadan bir sre sonra ayn soydan gelen Kuaral Labarnann Hattuu bakent yapp kente Hattua kendisine de Hattual anlamna gelen Hattuili adn vermesiyle (M..1650) Eski Hitit Devleti resmen kurulmu (Sevin, 1999, s. 119-129), bununla birlikte, I. Hattuili Hatti dilinde hkmdar anlamna gelen Labarna/Tabarna nvann tayan ilk kral olmutur (nal, 2002, s. 66). Eski Hitit Krallnn yaklak yarm yzyl sren parlama dneminden sonra Hitit Devleti gcn yitirmitir (Darga, 1992, s. 15). Hitit mparatorluk Dnemi M.. 1500 ylarna doru balamaktadr. Hitit mparatorluk Dneminde Hitit Kralln byk bir g olarak yeniden kuran II. Tuthaliya (M..1400 ler) ve I. uppiluliuma (M..1350 /20) dr. II. Tuthaliya Hitit tarihinde Bat Anadolu fatihi ve imparatorluk topraklarnn Arzava, Kaka ve Hurrili dmanlara kar savunucusu olarak tannmaktadr. I. uppiluliuma ise lkenin snrlarn Kuzey Suriyeye etki alann ise Kuzey Mezopotamyaya ve Hurrilerin M..1500 yllarna doru kurmu olduklar Mitanni Devletine dein geniletmitir. Dou Anadolunun Bat kesimindeki uva Kralln eline geirmitir (Sevin, 1999, s. 119-129) (Ek B - Hrt. I). I. uppiluliuma (M.. 1380-1345) devleti imparatorluk haline dntren kiidir (Dinol, 2000, s. 265). Bu dnemde Hitit mparatorluu Babil ve Msrla e gte idi ve o adaki nasyada byk devletinden biri olmutur (Darga, 1992, s. 18-23).

3 Hitit Devletinin tandmz son kral M..1210/1200 yllarnda egemen olan II. Suppiluliumadr (Darga, 1992, s. 18-23). II. uppiluliumann tahta getiindeki yaztna gre; lkenin her yannda kargaa vard, kral bunlar dzene sokmak iin youn aba gsterdiinden bahsetmekte, kraln askeri icraatlarnn ounlukla Anadolunun gneybatsndaki Lukka ve batsndaki Maa lkesine ynelik olmas, buralarda bir sorun yaandna iaret etmektedir. Bu durum Deniz Kavimleri adyla, Ege Adalarnda yaadklar dnlen insanlarn, kylardan balayarak Anadoluyu igal etmeleri ile rtmektedir (Dinol, 2000, s. 276). Hitit mparatorluunun M.. 1200lerden ksa bir sre sonra yklma nedeni hala tam olarak anlalamamtr. Deniz kavimleri adyla bahsedilen topluluklarn etkisiyle ykld olasl kuvvetli olsa da, imparatorluun yklmasna etken olan nedenler olaslkla birden fazladr. Hitit Devletinde son byk kraln hkm srd dnemde, halk iinde huzursuzluklar ve Hitit aristokrasisinde giderek atmalarn ba gsterdii, yine devletin son yllarna tarihlenen yazl kaynaklarda sefalet iinde olduu belirtilen yaadklar blge olan Anadoluya Suriye ve Msrdan byk miktarda tahl sevk edildiini kantlamaktadr (Klengel, 2002, s. 419). M.. II. Bin sonlarnda Traklarn igali altndaki Balkan Yarmadasnn Gneybat Blgesine liryallarn girmesi zerine yerlerinden oynatlan baz Trak Kabileleri, Brigler yada Frigler, Boazlar zerinden Anadoluya geerek bu lkenin batsnda ve kuzeyinde oturan baz kavimlerin bunlara katlmasyla gnden gne byyen bir halinde Hitit mparatorluuna saldrmlardr. M..1200 yllarnda da Hitit yazl belgeleri susmutur (Mansel, 1988, s. 82). Fakat bu kavimler sadece Anadolu ile yetinmemiler, bir taraftan da Dou Anadolu zerinden Transkafkasyaya girmiler, dier taraftan da Suriye ve Filistin zerinden Msr snrlarna kadar dayanmlardr. Bu kavimler g hakknda btn lkelerde M.. 2. Bin sonlarnda yerleme yerlerindeki yangn tabakalarndan baka Msr Firavunu III. Ramsesin yaztlar ve tasvir sanat da fikir vermektedir. Bu hareketlerden en ok etkilenmi olan blgeler arasnda Ege Blgesi merkezi bir konumda olduu iin M..12. yy. kavimler hareketine Ege Gleri ad verilmitir (Mansel, 1945, s. 148; ayrca bkz. Boardman, 1999, s. 24). Assur Kral I. Tiglatpleser (M..1190-1116) belgeleri Ege Glerinin varlndan sz etmektedir. Bu belgelerde Hitit mparatorluunun yklndan sz edilmemekte ancak Mukilerle savatn bildirilmektedir. Buna gre bu gler M..12 yy.n ilk eyreine isabet etmektedir. Ege Gleriyle nasyada siyasi durum

4 tamamen deimitir. Anadoluda Hititler, Kuzey Suriyede Mitanniler,

Mezopotamyada Kassitler ortadan kaldrlm yerine yerel beylikler kurulmutur (Knal, 1998, s. 232). Bu blgelerde devletler yklrken, Elam Kral utruk-Nahunte (M..1190-1150) bu durumdan yararlanarak Babili igal etmi, orada bulunan Sumer, Akkad ve Hammurabi Dnemlerine ait tarihi ve dini eserleri kendi bakenti Susaya tamtr. Babil Krallarndan Nabukatnesar (M..1140-1120) kral olduktan sonra Babilden Elamllar kararak Pae Slalesi denilen IV. Babil Slalesini kurmutur. Bu srada glerden etkilenmeyen Assurlular Dou Akdeniz kylarna kadar giderek ekonomilerini glendirme gayretindeydiler. Zaten Assur ekonomisi genellikle sava ekonomisine dayanyordu. Bu durum Kral I.Salmanassardan beri sre gelmektedir. I.Salmanassar kendileri iin tehlike oluturan Mitanni Devletini bu nedenle ortadan kaldrmtr. Ancak Assurlular bekleyen byk tehlike, Ege Glerinin karklndan yararlanan Arami Gleriyle grlmtr (Knal, 1998, s. 232-233). Ege tarafndan kara yoluyla Suriyeye dek ulatklar sylenen baka kavimlerin de Gney Anadoludan gemi olduklar dnlmektedir. Arkeolojik buluntular yoluyla kydaki deiik yerlerde tahribat izlerine rastlanm olmasna ramen, Hitit yazl kaynaklar bu konuda kesin bilgi vermemektedir (Klengel, 2002, s. 419). Bu srada Assur tahtnda bulunan I. Tiglatpleser gibi etkin bir kral, bir taraftan Frat civarndaki Aramilerle, dier taraftan Dou Anadoluda bulunan Urartu kabileleriyle ve ilk defa adlar bu devirde ortaya kan Muki kabileleriyle savayordu. Bu devirde Urartular henz siyasi birliklerini kuramamlard, fakat M..9. yy. kadar Assur Devletinin ve Arami kabilelerinin karsnda gittike glenmiler ve II. Assurnasirpal zamannda merkezi devlet kurabilmilerdir. Urartu Devleti en kuvvetli dnemini M..7.yy. yaamtr. Bu dneminde Anadoluda ancak Malatyaya kadar yaylabilmitir. nk Orta Anadoluda Frig Devleti vardr (Knal, 1998, s. 233). Friglerin ise Ege Gleri ile mi, yoksa M..7. yy.da meydana gelen Trak kabilelerinin g ile mi geldikleri henz kesinlik kazanmamtr. Ege Gleri ile geldiini kabul edenler, Assur belgelerinde sz edilen Mukilerin Frigler olduunu ileri srerler. Bu gr, Assur Kral II. Sargonun savad Muki Kral Mita ile Yunan efsanelerindeki Frig Kral Midasn ayn ahs olmas varsaym ile desteklemektedir (Knal, 1998, s. 233-234). Bu varsaym dorulayacak belge ise henz

5 ele gememitir. Friglere ait belgeler ancak M..8.yy.da ortaya kmaktadr. Bylece Ege Gleriyle gelenlerin Muki olduklar kabul edilmektedir (Akurgal, 1955, s. 47). Bu varsaymla Ege Glerinden sonra Anadoluda ortadan kalkan Hitit ve Mitanni gibi byk devletlerin yerine Frig ve Urartu Devletlerinin varl sz konusu olmutur. Mezopotamyadaki Kassit Devleti (III. Babil )nin yerinde ise Assur Devleti ile Arami kabilelerinin kurduu ehir devletleri almtr. Urartu ve Frig Devletleri arasnda kalan Kayseri ile Malatya arasndaki blgede ise Hititlerin geleneine bal olan bir takm kk prenslikler kurulmutur (Ek B - Hrt. II). Bu dnemde Kuzey Suriyede Eski Hitit Devleti zamanndan beri Hitit hakimiyetine girmi olan Halep ve Kargam gibi byk ehirler de varln srdrmektedir (Knal, 1998, s. 234-235). Kuzey Suriyede kurulan Ge Hitit ehir Devletleri Arami istilasna kar koyabilmek iin zaman zaman Assurlarn egemenlii altna girmilerdir. Anadoludaki Hitit Prenslikleri ise varlklarn srdrebilmek iin Frig, Urartu veya Assurlarn egemenlii altna girmilerdir (Knal, 1998, s. 235). Bu prensliklerin tek bir etnik gruptan olduklarn sylemek olanakl deildir. Zaten daha nceleri Anadoluda Hatti, Hitit, Hurri - Mitanni, Luvi, Pala gibi kelimelerin oluu ve Danuna (Adana ) Prensliinin bir ehri olan Karatepe ift dille yazlm, Kral Asitavanda zamanna tarihlenen yaztlar iki etnik gurubun varln gstermektedir (Hrozny, 1933, s. 14). Bu prensliklerin Hitit etkisi altnda olduunun gstergesi ise krallarna kullandklar isimlerin Hitit mparatorluu krallar ile Prensliklerinin isimlerine benzerliidir. rnein; Gurgum (Mara) Kral Muvatali, Hattena (Hatay) Kral Saplulme ve Lubarna v.b. gibi isimler. Dier Prensliklerden Hamat (Hama) Kral Eni-El, Arpat Kral Matti-El, Kaka Kral Dadu-lu gibi isimler Sami kkenli tanr adlarna benzerlik; Danuna (Adana) Kral Asitavanda, Zincirli (Samal) Kral Panamuva, Kilamuva, Milit (Malatya) Kral Tarhunazi ve Hilurunda isimleri Luvice kkenli Muva ve Tanr Tarhunun adna benzerlik ile Kummuh (Adyaman civar) Kral Kutapi, Till Barsip (Tell Ahmar) Kral Akhuni Mitanni-Hurri kkenlidir (Orthmann, 1971, s. 46). Ge Hitit ehir Devletlerinde tek bir etnik gruptan sz edilmez. Bunlarn bazlarnda Hitit etkisi grlmektedir. rnein; Maran Dousundaki Besninin yaknnda bulunan Boybeypnarndaki Hitite yaztlarda Ku ehri Kral Ayamenes olu Panamuvata kendisinin Hattuilli Soyundan geldiini yazdrmtr (Hrozny, 1933, s. 317). Baz ehir devletleri iinde yaayan etnik gruplarda zamanla varln deitirebilmitir. rnein; Zincirli (Samal) Kral isimleri nce Luvi kkenli olduklar

6 halde sonralar Bar Rekub gibi Aramice isimler kullanmlardr (Orthmann, 1971, s. 46). Hitit mparatorluunu kuran Hint Avrupallar, nasl Anadoluya gelip yeni bir uygarlk sentezi yarattlarsa da, onlardan sonra gelenler de, Hitit Devletini ortadan kaldrarak kendi yaam biimlerini yerletirmilerdir. M.. II. Binyln sonlarna doru Deniz Kavimleri Gleri ile balayan olaylar sonucunda M.. I. Binde Kuzey Suriyede farkl geleneklerin kaynamasndan oluan bir kltr ortaya kmtr. Bu yeni kltrn olumasnda ana kaynak Hitit Devletinden gelen M.. II. Bin Anadolu zellikleridir. Ancak Mitanni Krallndan kaynaklanan Hurri etkileri, yreye yeni gelen Arami halklarnn katklar ve Luvili zelliklerinde katklar inkar edilmemelidir. Bunlarn yannda Assur, Fenike ve hatta Urartu sanatlarnn bu kltrn oluumundaki rolleri dierlerinden daha az deildir (Eralp, 1991, s. 1-3). M.. 1650-1200 yllarnda yaam olan Hititler; Hatti, Mezopotamya ve Hurri etkilerine karn, kendine zg ve Yakndouda benzeri olmayan yksek dzeyde bir uygarlk yaratmtr. Birok uygarln karmndan oluan bu baarl sentez yzyllar sonra da Anadoluda bir daha gereklememitir. Hititlerde grlen sanat Msr, Sumer ve Babil lkelerinde grlen dzey ve nitelikte deildir. Hititler sanat politik gcn nemli bir propaganda arac olarak grmler ve zgn eserler yaratmlardr (Akurgal, 1995, s. 75-84). Hititlerin devam niteliindeki M.. 1200 dolaylarnda kurulmu olan ve M.. 700 dolaylarna kadar varln srdren Ge Hitit ehir Devletlerinin sanat ile ilgili veriler yaplan kaz almalar sonucunda 19. yy. sonlar ve 20. yyn balarnda gn na kmaya balamtr. Yaplan kaz almalar ile savunmay salayan askeri mimarlk, ehir kaplarn bezeyen yontu yaptlar ve orthostat kabarmalar aa kmtr. Ge Hitit Sanatnn zgn yaptlarnn, ou yar kymetli tatan, antsal tanr ve hkmdar heykelleri ve bezekli stun altlklarndan olumaktadr. Ge Hitit Dneminde ehir kaplarnn tatan orthostatlar zerinde tam plastik ve kabartma yontu yaptlar, mimariye bal olarak ortaya kmaktadr. Ayrca bu dnemdeki sanat eserleri belli sanat merkezlerinde gzlenen biemler / sluplarla birbirinden aka ayrlmaktadr (Darga, 1992, s. 220-224). Tezimizin konusunu Adana Arkeoloji Mzesinde Bulunan Ge Hitit Dnemi Stelleri oluturmaktadr. Adana Arkeoloji Mzesinde bulunan 15 ta tasvirli sanat eseri zerinde stampaj izim - fotoraflama alma yaplarak dnemin sanatsal zellikleri erevesinde deerlendirmeleri yaplm, dier uygarlklarn tasvirli sanat yaptlar ile karlatrmalar yaplarak bir sentez oluturmaya allmtr.

7

1.1. almann Kapsam Bu almann konusu Adana Arkeoloji Mzesinde Bulunan Ge Hitit Dnemi Stelleri ad altndaki belirli bir dnemi kapsayan ta malzemeli stel diye adlandrlan eserlerden olumaktadr. Bu steller Ge Hitit Dnemi ehir Devletlerinin yaad corafya iinde meydana getirdii sanat anlayn temsil etmektedir. Bu ama dorultusunda ncelikli olarak Ge Hitit ehir Devletlerinin yaam olduu yerlekelerin yeri durumu, bu alanlarda nceden yaplan almalar ve ilgili buluntular incelenmitir. Buluntularn incelenmesi erevesinde tasvirli sanat eserleri tam olarak anlalmaya allm ve aralarnda karlatrmalar yaplarak, belirli bir bilgi birikimi oluturmak istenmitir. Ge Hitit ehir Devletleri batda Amanos Dalar ile kuzeyde Toros Dalar, douda Frat Nehri ve gneyde de Asi Nehrinden Halepe kadar yaylmlar, kltrlerini ve sanatlarn yaatmlardr. almann konusunu da oluturan stellerinde iinde yer ald, eitli stillerin ortaya kt kendinden sonraki uygarlklar etkileyen bir sanat ortaya karmlardr. M.. 1200lerde Hitit mparatorluk Dneminin sona ermesiyle, Assurlularn M.. 8. yy.da Kuzey Suriyeyi ele geirmesi arasnda kalan dnemin mimarl ve grsel sanat Ge Hitit sanat olarak tanmlanmaktadr (Orthmann, 2002, s. 510). Hititlerde ta heykeltralk eserlerin ou, mimarlk yaplarnn bezeme eleri olarak ortaya kmtr. Fonksiyonlarna gre, orthostat ve savunma veya klt yaplarnn kaplarna yerletirilen koruyucu anlaml tanr, mitolojik veya gerek hayvan tasvirlerinden oluan ta eserlerdir. Steller, heykeller ve figratif bezemeli heykel kaidelerde ta yontu sanatnn dier temsilcilerini oluturmaktadr (Emre, 2002, s. 486). Ge Hitit ehir Devletlerinden ise gnmze eitli sanat rnleri kalmtr. Bunlar ta bina sslemeleri, kabartmal orthostatlar, kap pervazlar ve bunlarla ilikili olan heykeller, kaideler ve steller gibi mimari ile yakndan ilikisi olan yaptlardan olumaktadr. Sz konusu yaptlar genelde ad geen mimari elerle birlikte gnmze ulam olan yaztlarla badamaktadr (Hawkins, 2002, s. 508). Adana Arkeoloji Mzesinde bulunan Ge Hitit Dnemine ait steller kendi ada olan dier ehir devleti sanat yaptlar olan eserler ile karlatrlarak sanat stilleri erevesinde incelenmilerdir. alma kapsamndaki stellerin yaplan

8 incelemesi irdelenmesi ile dnemi iinde ve sonrasnda kapsad sanat zelliklerine ve ulat geni etkileim sahas kefedilmeye allmtr. 1.2. almann Amac Ge Hitit ehir Devletleri sanat, Hitit mparatorluk Dnemi sanat sonrasnda, toplumun burjuvazi snf dndaki alanna yaylmas ile farkl etkileimler iinde meydana gelmi stilleri nedeniyle, daha etkileyici bir yap oluturmutur. Eski kltrler ve sanat asndan belirli bir dnemi kapsayan ve belirli bir dnem iinde nemli bir rol stlenen Ge Hitit ehir Devletleri yaptlarnn anlalabilmesi iin yaylmn ve etkileimini incelemek gerekmektedir. Adana Arkeoloji Mzesinde bulunan Ge Hitit Dnemine ait steller incelenirken Ge Hitit Dnemi sanatnn stil zellikleri ve ilgili allan eserlerin zerindeki tasvirler ile tasvir stilleri anlalmaya allmtr. ncelenen bu yaptlar hakkndaki ksmi boluklar yaplan deerlendirme ve de karlatrma almalar ile bilim dnyas asndan tamamlanmaya uralmtr. Ayrca bu almann yaplmasndaki dier bir ama ise Ge Hitit Dnemine ait Adana Arkeoloji Mzesindeki eserlerin, ayn sanat stil gruplar ile yaplm, baka mzelerde yer alan buluntular ile etkileimindeki benzerliklerini ortaya kararak noksanlklarn gidermektir. Ge Hitit ehir Devletleri merkezlerinde kaz almalar yaplm ve bulunan eserleri gnmze kadar ulamtr. Bununla birlikte gnmzde gelimi kaz teknikleri ile ilgili alanlarda yeniden arkeolojik kaz almalarna balanmas da, kabilecek yeni buluntularla Ge Hitit Dnemi sanat zelliklerinin daha iyi anlalmasna katkda buluna kesindir. Ge Hitit Dnemi sanat ta eserlerinin bulunduu merkezlerin belirli yntemler dahilinde incelenerek, incelenen merkezlerin stel tr buluntularn deerlendirme metodu ile kltrel etkileimler sonucu oluan sentezler dorultusunda bilgiler elde edilmesi ncelikli amacmz tekil etmektedir. Bu temel amalar dorultusunda, Ge Hitit Dnemi sanatnn stil gruplar, bu gruplarn zellikleri ve grld merkezleri incelenerek, Adana Arkeoloji Mzesindeki Ge Hitit Dnemi stelleri fakl yntemlerle gzden geirerek aklamak dnlen dier bir amac oluturmaktadr. Ge Hitit Dnemi yerleimlerinde bulunmu olan stellerin deerlendirilmesi ile incelenen Adana Arkeoloji Mzesindeki eserlerin eitli yntemlerin uygulanmas ile allmas ve bu dorultuda ortaya kacak verilerin dnemi sanat nda

9 sentezlenerek deerlendirilmesi almann ana amacn oluturmaktadr. Bu amaca eitli metotlarla ulalmas sonucunda, net bilgiler elde edilerek ilgili steller tanmlanacaktr. 1.3. almann nemi Ge Hitit Dnemi sanatnn grld yerleimler, zellikleri, stil gruplar ve etkiledii dier uygarlklar uzun yllardr eitli bilim insanlar tarafndan allmas nedeniyle genel olarak bilinmektedir. Adana Arkeoloji Mzesinde bulunan Ge Hitit Dnemine ait incelenen steller ise tam olarak incelenmemi durumdadr. M.. 12. yy.n sonlarnda Hitit Devletinin yklmas ile kurulmaya balayan Ge Hitit ehir Devletlerine ait Adana Arkeoloji Mzesinde yer alan stellerin kapsaml olarak incelenmemi oluundan dolay tez konusu ortaya kmtr. Hitit mparatorluunun yklmasndan sonra mimari ve grsel sanatlarla ilgili eserler Ge Hitit ehir Devletleri yaptlarnda devamlln salamtr. Bu tasvirli grsel sanat eserleri yapld blgenin etrafnda bulunan ve g yoluyla gelen dier kltrlerden etkilenerek, stil gruplar ile gnmze kadar ulamtr. Ge Hitit Devletleri sanatnn eitli yerlemelerden aa karlm rnleri olan stel orthostat - heykel tr ta eserlerinin stil gruplarna gre incelenmesi yaplmtr. Adana Arkeoloji Mzesindeki stellerin zerindeki tasvirler ise eitli yntemlerle incelenerek her yn ile tespit edilmeye allmtr. Bylece gnmze kadar ulam, kltrel adan nemi byk ve birok uygarla yansmas olan Ge Hitit sanat buluntularnn gelecek nesillere aktarm gereklilii vurgulanmtr. 1.4. almann Yntemi Adana Arkeoloji Mzesinde bulunan Ge Hitit ehir Devletleri Sanatna ait stellerin almas yaplmadan nce, ilgili sergilenen eserlerin tm zelliklerini belirleyici bir literatr taramas yaplarak tamam ilgili kaynaklar tespit edilmitir. Adana Arkeoloji Mzesinde bulunan Ge Hitit Sanat zelliklerini yanstan eserlerin ncelikle, sz konusu mzesinde bulunan katalog almalar incelenmi, bu almann ardndan ise gn nn yanstma belirleme durumu da gz nne alnarak, gnn eitli zamanlarnda fotoraflama almas yaplmtr. lgili eserlerin fotoraflarnn ekilmesinden sonra, izime ilikin yaplacak almalarna balanmtr. almann kapsamnda bulunan eserlerin ncelikle stampaj ile ilgili almalar yaplm, bu

10 yntemle kabartmalarn yzeyinde bulunan figrlerin ve bu figrlere ait dier elerin hepsi ve de stellerin tam olarak boyutlar grlmtr. Ayrca yaplan stampaj almasnn devamnda ta eserlerin izim almas da yaplmtr. Bylece incelenen eserlerin zerinde bulunan tm eler grlerek, allan materyaller tam anlam ile tespit edilmitir. Eserlerin zerinde gsterilen figrlerin tespitinin yaplmasndan sonra, tanmlamalar yaplmaya allmtr. Yaplan bu almalar sonucunda eserlere ilikin veriler elde edilmi, sonrasnda ise bu verilerin nda Ge Hitit Sanat eserlerinin, ncesinde ve sonrasnda bulunan dier uygarlklarn oluturduu ve gnmze kadar ulaan baz zellikleri benzer eserleri ile karlatrma almalar yaplm ve alma ile ilgili amalanan hedefler ortaya konulmaya allmtr. Bu karlatrma almasnda arkeolojik kazlar sonucunda elde edilen stel olarak adlandrlabilen mzelerde ve zel koleksiyonlarda bulunan rnekler kullanlmtr. Adana Arkeoloji Mzesinde bulunan incelenen eserlerin kkeni, ilevi ve zerinde tasvir edilen betimler hakknda asl bilgi veren kaynaklar ncesi ve sonras dnemlerde uygarlk oluturarak benzer sanat eserlerini gnmze brakan Eski Hitit, Hitit mparatorluk, Urartu, Ge / Yeni Assur ve Friglere ait sanat eserleri oluturmaktadr. ncelenen ta eserlerin dnemi iinde nerelerde, ne iin kullanld ve zerinde bulunan tasvirlerin stil zellikleri saptanmaya allmtr. Ge Hitit ehir Devletleri Dnemi sanat genel olarak ncesi ve sonrasnda bulunan dier uygarlklar ile ada olan, etkileime girdii devletlerin sanatsal zelliklerinden etkilenmitir. Bu karlkl oluan etkileimler sonucunda Ge Hitit ehir Devletleri insanlar dinsel ve bysel inanlar erevesinde gnlk yaamlar ile inandklar tanrlar tanr krallarn bu eserler zerine yanstmlardr. Ge Hitit Dnemi sanatsal zeliklerini yanstan tasvirli, ta malzemeden yaplm mezar stelleri halktan insanlarn gnlk giysileri ile gsterildii ve ellerinde dini inanlarn tanmlayc simgelerle gsterildii sanatsal yaptlardr. Bu eserlerde kadn erkek birlikte, bazen de ocuklar ile beraber, zerinde gnlk yaantlarnda giydikleri kyafetler ile karmza kmakta, figrler genellikle zerinde l ziyafeti iin yiyeceklerin durduu masann banda, ou kez sandalye zerinde oturarak ve profilden tasvir edilmilerdir. Bu figrlerin nadiren n cepheden resmedildikleri grlmektedir (zyar, 2005, s. 30). Adana Arkeoloji Mzesinde sergilenen Ge Hitit Dnemi zelliklerini yanstan tasvirli sanat eserleri dnemi sanatnn birok zelliini gnmze kadar getirmekte,

11 Ge Hitit ehir Devletlerinin mimarisi, dini inanlar, klk kyafetleri, kulland silahlar ve btncl erevede incelendiinde toplumu hakknda bilgi vermektedir. 1.7. nceki almalar Akurgal, E. 1949: Spathethitische Bild Kunts, Ankara Akurgal, E. 1955: Phrygische Kunst, Ankara Akurgal, E. Himmer M. 1961: Der Kunst Der Hethiter, Mnih Akurgal, E. 1962: The Art Of The Hittites, London Akurgal, E. 1966: Orient und Oksident, Baden-Baden Akurgal, E. 1995: Hatti ve Hitit Uygarlklar, zmir Akurgal, E. 1998: Anadolu Kltr Tarihi, Ankara Akurgal, E. 2000: Anadolu Uygarlklar, zmir Akurgal, E. 2001: The Hattian and Hittite Civilizations, zmir Bittel, K. 1976: Les Hittites, Paris ambel, H. zyar A. 2003: Karatepe Aslanta Azatiwataya Die Bildwerge, Rhein Darga, M. 1992: Hitit Sanat, stanbul Eralp, G. 1991: Ge Hitit Devri Tasvirli Sanat Eserlerinde Aslan Motifi, Doktora Tezi Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Arkeoloji Anabilimdal, Ankara Garstang, J. 1929: The Hittite Empire, London Girginer K.S. 1996: M.. 1. Binin Yarsnda Anadolu Tasvir Sanatnda Mobilyalar, Doktora Tezi Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Arkeoloji Anabilimdal, Ankara Orthmann, W. 1971: Untersuchengen Zur Spathethitischen Kunst, Bonn Vieyra, M. 1955: Hittite Art, London

12 KNC BLM GE HTT EHR DEVLETLERNN FZK VE TARH CORAFYASI Kzlrmak kavsinde devlet kurarak, daha sonra imparatorluk haline gelen Hitit Devleti M..12. yy.n balarnda yeni gelen etnik gruplar tarafndan yklmtr (Bittel, 1937, s. 113). Hitit mparatorluunun dalmasndan sonra, Hititler iki yolu takip ederek Anadolunun muhtelif yerlerine dalmlardr. Bu yollardan birisi Kayseri, Pnarba, Grn takip ederek, Dou Anadolunun Bats ve Gneydou Anadoluya giden yoldur. Dieri ise Kapadokyay (Kayseri-Nide-Nevehir bilekesi) takiben Gksu Vadisinden Gney Anadoluya giden yoldur (Akurgal, 1949, s. 129). Ge Hitit ehir Devletlerinin yaylm alanlar; Batda Amanos Dalar ile Kuzey de Toroslar, Dou da Frat Nehri ve Gney de de Asi Nehrinden Halepe ekilen bir hat ile snrlandrlabilmektedir (ilingirolu, 1984, s.30) ( Ek B - Hrt. II). Snrlarn belirlediimiz alanda; Kayseri Nide Nevehir - rgp bilekesi Kapadokya (Ge / Yeni Assur belgelerine gre) yani Tabal lkesi; Grn (Till Garimmu), Malatya civar Milid (Assurca Melliddu ya da Maledia), Adyaman Samsat civar Kummuh; Gaziantepin Gneyi Sakagz; Mara civar Gurgum; Hitit mparatorluundan beri var olan Kuzey Suriye ve Gneydou Anadoluda Kargam (Cerablus) ve Zincirli (Samal); Hatay civarnda Hattina; Adana civarnda Que ya da Danuna; (Karatepe) Karatepenin Kuzeyinde Toroslarda Hilakku ayrca Kuzey Mezopotamyada Kuzey Suriyede Guzana (Tell Halaf), Hamat (Halep), Till Barsip (Tell Ahmar), Arwad Damos (am), Ain Arab, Ain Dara gibi blgeler bulunmaktadr (Akurgal, 1949, s. 129). Bu devletlerin tarihi, kendi yaztlarndan ok, Assur kaynaklarna dayanlarak, o da tam bir olaylar zinciri iinde birbiriyle ilgili olarak deil de, para para bilgiler halinde karlabilmektedir. Hiyeroglif yaztlara dayanlarak baz ehir devletlerinin krallarnn bir blm renebiliyorsa da bunlarn siyasal ve askeri icraat hakknda henz pek ok sorun karanlktr. Bu devletleri aralarndaki ilikiler saptanamamaktadr. Ancak, Assur krallar kendi askeri seferlerini anlatrlarken, bu blgelerden sz etmektedirler ve bylece, Ge Hitit ehir Devletlerinin tarihi srekli Assur Devleti asndan deerlendirilebilmekte, Hitit mparatorluunun yklndan, birer Assur

13 eyaleti durumuna gelinceye kadar, bu blge de Assur siyasal tarihi iinde dnlmektedir (Eralp, 1991, s. 17-18). 2.1. Ge Hitit ehir Devletleri 2.1.1. Ain Dara Suriyede Halep yaknnda, Afrin Irmann bat kysnda ykseke bir tepededir. 1954 ylnda Suriye Eski Eserler Dairesi burada aratrmalar yapmtr. almalar daha ok tepede bulunan Sitadelde younlam, birok ta eser bulunmu fakat herhangi bir yazl belgeye rastlanlamamtr. Bulunan ta eserlerin tamamnn dini amal yaptlar olduu dnlmektedir (Orthmann, 1971, s. 54). Ayrca Ain Darada son derece gelikin bir tapnak kazlar sonucunda ortaya kmtr. Bu tapnak dneminin, erken dnem dini mimarisi iin tek rnektir (Hawkins, 2002, s. 507). 2.1.2. Daos (am) Suriyenin bakentidir. Gnmzde de iskan edildiinden dolay burada kaz yapmak mmkn olmamtr. Assur yazl belgelerinde buradan ska sz edilmekte, kral adlarndan ve eserlerinden bahsedilmektedir. Assur Kral III. Tiglatplesere ait sarayda bulunan bir fildii eser zerinde Damos Kral Hazaelin ad gemektedir. Bundan anlalmaktadr ki, Assurlular Damosa (am) yaptklar seferle oradaki eserleri getirmilerdir (Orthmann, 1971, s. 67). 2.1.3. Gurgum (Mara) Gurgumun corafi konumu ksaca bugnk Kahramanmara ve evresi olarak tanmlanabilmektedir (Alpaslan, 2011, s. 375). Assurlular tarafndan Marqasi ad verilen Gurgum Devleti II. Assurnasirpal Dnemi Ge / Yeni Assur yazl kaynaklarnda gemekte, fakat III.Salmanassara ait belgelerde ise bundan daha etrafl sz edilmektedir. M.. 858 ylnda, ad geen Assur Kralna, o dnemde Gurgumun ynetimini elinde tutan Mutallu (yani Hitit mparatorluk Dnemindeki Muwattalli isminin bozulmu biimi), gnll olarak hara verenler arasnda gsterilmektedir (Hawkns, 1974, s. 75). III. Tiglatpileser Dneminde ise, Tarhulara adl Gurgum Kralnn, Urartu Kral II. Sardurun vasal olduu anlalmaktadr. Gurgumun

14 olaslkla M.. 711 ylnda II. Sargon Dneminde bir Assur Eyaleti olduu bilinmektedir (Eralp, 1991, s. 25). Gurgumda kaz yaplmamtr. Eserler dank olarak bulunmutur. Mara Kalesinde bulunan aslan tasvirinin dnda bulunan eserlerin hepsi steldir (Hogart, 1926, s. 44). Sz konusu bulunan stellerin ou eitli ahslar ve aileleri gsteren an (mezar) stelleridir. lgili steller Ge Hitit Dneminden sonraki dnemde baka yerlerde hemen hemen tannmamaktadr, sadece Aramilerce kopyalarnn yapldklar bilinmektedir (Hawkins, 2002, s. 509). 2.1.4. Guzana (Tell Halaf) Kuzey Suriyede, Trkiye snrna yakn, Habur Irma kollarndan Girgib ayna yakn, Ras El-Ayn ehri yaknlarndadr. lk defa 1911-1914 yllarnda ngiliz Baron Max Van Oppenheim tarafndan aratrlp, 1926-1929 yllar arasnda kazs yaplmtr. Dikdrtgen planl bir sur iinde ykseke bir tepedeki Sitadelden olumaktadr. Burada yaplan kaz sonucunda; azda olsa ivi yazl tablet yannda Ge Hitit Sanatn yanstan birok ta eser bulunmutur (Orthmann, 1971, s. 89). 2.1.5. Hamat (Hama) Suriyede Halep ehrinin gneyinde Asi Nehri kysndadr. Burann ad Ge / Yeni Assur Kral III. Salmanassar belgelerinde Amatu olarak gemektedir (Knal, 1998, s. 246). Hamatda kurulmu olan Ge Hitit Hanedanl M.. 8. yy.n balarnda yerini bir Arami Hanedanlna brakarak yklmtr (Hawkins, 2002, s. 412). Hamada yaplan kazlarda kentinin merkezindeki kalede Erken Demir a tabakalarna ve daha erken tabakalara kadar ulalmtr. Yukar kan merdivenlerin tepesinde bir kap yaps ve geleneksel Hitit slubuna ok benzer bir ekilde yaplm, bir dizi kap aslanyla sslenmi olan saray yaps bulunmutur, sz konusu yaplar M.. 9. yya tarihlendirilmitir (Hawkins, 2002, s. 506). 2.1.6. Hattina (Unqi-Amq) Hattina; Antakya ve zellikle Amuk Ovas dolaylarn kapsamaktadr (Dinol, 2000, s. 125). Hattina, daha ok Assur belgelerinden elde edilen bilgilerin nda deerlendirilebilmektedir. Assur ordular ilk kez II. Assurnasirpal Dneminde (M..

15 876 866) Hattinaya girmi ve Hattina Kral Lubarna (yani Labarna) hara denmeye zorunlu kalmtr. III. Salmanassarda Suriye Seferi srasnda, bu kez baka bir Hattina Kral olan Sapalulme (yani Suppiluliuma) ile karlamtr. M.. 831 ylna tarihlenen Assur belgeleri, Hattinada baz karklklar ktndan ve bunlarn sonucu olarak II. Lubarninin devrilerek yerine Surrinin getiinden sz etmektedir. Assur Devletinin mdahalesi ile kendi adamlar olan Surri baa geirilmitir. Hattinann bu tarihten sora Aramiletiini sylemek olasdr. lkenin ad Unqi ya da Aramcada Amq (Amuk) haline dnmtr. Assur yaztlarnda ayrca III. Salmanassardan, III. Tiglatpileser Dnemine kadar buradan, dman bir lke olarak sz edilememektedir. Ancak III. Tiglatpileserin, Arpad (ya da Arwad) kentine yapt sefer srasnda Unqi Kral Tutammunun hara vermeyi reddetmesi zerine, Assur ordular blgeyi kendi topraklarna balamlardr (Eralp, 1991, s. 18-19). Hattinada bir ok merkez kazlmtr. Bunlar; Tell Tainat, Tell-El-Cdeyde, Tell Aana (Alalakh), atalhyk v.s. Bu kaz merkezlerindeki buluntularn birou M.. II. Bin ve daha ncesine aittir (Knal, 1998, s. 246). Blgede 1937-1949 yllar arasnda Woolley tarafnda yaplan Tell Aana (Alalakh) kazlarnda kan tapnak ve saraylarda; ok sayda orthostat ve bamsz plastik eserler bulunmutur (Woolley, 1955, s. 39). Ayrca Tell Tainatta yaplan kazlarda ok az sayda tahrip olmu heykel ve yazt bulunmutur (Hawkins, 2002, s. 411). 2.1.7. Kargam (Cerablus) Kargam Gaziantep ilinin, Nizip lesinin, Karkam Ky yaknlarndadr (Peker, 2005, s. 38). Hitit mparatorluk Devrinden beri, Kuzey Suriyenin en nemli merkezi saylan Kargam, Hitit Kral ailesinden olan vasal krallar tarafndan ynetilmekteydi. I. Tiglat pileser (M.. 1100 -1012) Akdeniz ynnde Aramilere kar giritii seferden dnerken, Hatti lkesi olarak nitelendirdii Kargama gelmi, burann kral olan ve tad Hurri kkenli isimli ni-Tesubu haraca balamtr (Eralp, 1991, s. 21). lk kez 1878-1881 yllar arasnda, Halep Konsolosu Handerson tarafndan kaz almas yaplm, kan eserleri British Museuma gtrmtr. Daha sonra David George Hogart bakanlnda yardmclar Lawrence ve Woolley tarafndan 1911-1914 ve 1920 yllarnda kazlmtr (Woolley, 1925, 17). Kaz almalar I. Dnya Sava

16 nedeniyle kesintiye uram ve bir daha balamtr. Yaplan kazlarda tahkimat duvarnn ve antsal kaplarn plan kartlmtr (Hawkins, 2002, s. 506). Kargam, Prehistorik adan Roma Dnemine kadar kesintisiz iskan grmtr. Gnmzde snr blgesinde bulunmas nedeniyle, daha fazla aratrma imkan imdiye kadar olmamtr. Yaplan kazlarda bir tek yazl tablet bulunmutur. Buras hakknda bilgi sahibi olmak iin M.. II. Bin Ugarit, Boazky ve Mari yazl belgelerinden yararlanlmaktadr (Orthmann, 1971, s. 42). Ge Hitit Dneminin byk metropollerinden olan Kargam ehri, doal korumas olmayan Frat kenarnda bir ovada kurulmutur. Bu dz ovada en kk engebenin savunma sistemi iinde kullanlmas iin uygun bir sur sistemi ina edilmitir (Ek C - Pln. 1). Buradaki Ge Hitit Sanatnn zgn yaptlar, ou deerli tatan monumental tanr ve kral heykelleri ve bezekli stun altlklardr. Kargamdaki, ehir kaplarnn tatan orthostatlar zerinde tam plastik ve kabartma yontu yaptlar, mimariye bal olarak ortaya kmaktadr (Darga, 1992, s. 223). 2.1.8. Kummuh (Kumukh) Adyaman li civarndadr. Assur Krallarndan I. Tiglatpleser belgelerinde Kummuh Kral Kili-Teupu esir ettiinden II. Assurnasirpal ise Kummuh Kral Pataziliden sz etmektedir. Bu isimler Hurricedir. Bundan anlalmaktadr ki Hurri Slalesi Assur Kral III. Salmanassar (M..859-825) Dnemine kadar devam etmitir. nk Kral III. Salmanassar Kummuh Kral Kutapiden vergi aldndan bahsetmektedir (Knal, 1998, s. 242-243). Ayrca yaztlarda II. Sargon Devrinde Malatyann Assur glerince istila edilmesinden sonra, Kummuha Asurlu bir vali atanmadndan bahsedilmekte, ynetimin Kummuh Kral Mutalluya verildii sylenmektedir. Fakat M.. 708de ad geen kral ihaneti bahane edilerek, Kummuh istila edilerek bir Assur eyaletine dntrlmtr (Eralp, 1991, s. 20-21). 2.1.9. Milidia (Melid-Melitene) Malatya evresini iine alan Milidia Devleti ilk kez Assur Kral I. Tiglatpleser zamanna ait kaynaklarda ilk olarak karmza kmaktadr. I. Tiglatpileser Devrinin nc egemenlik ylnda yaplan seferde, Milidia Kralnn ad verilmemekle beraber, hara deyerek Assur Devletinin stnln kabul ettii anlalmaktadr (Dinol, 2000, s. 128).

17 Kltepe yazl belgelerinde Malita, Malatya Hiyeroglif yaztlarnda Maldia, Assur yazl belgelerinde Melidou Melide - Melit, Urartu belgelerinde Melitea olarak gemektedir. Malatya kelimesinin Hitite bal anlamna gelen Melit ten tretildii ileri srlmtr (Knal, 1998, s. 240). Malatya ehrinin ad ok eski belgelerde gemekle beraber bu ehir asl Hitit mparatorluu ykldktan sonra nem kazanmtr. Malatyann Ge Hitit ehir Devletlerinden biri olduu hem Assur ve Urartu Devletlerine ait ivi yazl belgelerde, hem de burada yaplan kazlarda bulunan H-H yazl tablet ve kabartmalarda tespit edilmitir (Knal, 1998, s. 240-241). Malatyada yaplan kazlarda Ge Hitit Dnemine ait bir saray ile bu sarayn aslanl kaps ve i avluyu ssleyen rlyefler meydana karlmtr. Bunlardan baka Malatya li dahilinde Ispekr, Darende, Grn, Izgn, Ktkale, Karahyk, Boybeypnar, Aanck ve rzda bu dneme ait H-H yazl steller bulunmutur (Knal, 1998, s. 241). 2.1.9.1. Aslantepe Malatya ile Frat arasnda, Ortasu denilen blgededir. Kralln merkezidir. lk nce kyller tarafndan bulunan ta kabartma eserlerden sonra 1894de Th. Bossert tarafndan yzey aratrmas yaplmtr. 1932-39 yllar arasnda L. Delaporte tarafndan kazlmtr (Bossert, 1956, s. 18). Yaplan kazlarda Ge Hitit Dnemi tarihlenen Melid Kalesinin Aslanl Kap olarak tannan, kabartmal kuzeydou kaps aa karlmtr (zyar, 2011, s. 371). Ayrca kazlarda ortaya kan sarayn iinde, giriinde ve evresinde insitu, gml ve dank olarak pek ok Ge Hitit Dnemine tarihlenen eser bulunmutur (Delaporte, 1940, s. 18-19). 2.1.10. Que-Hilakku-Danuna (Adana) Quenin ukurova ile Hilakkunun ise bunun kuzeyindeki dalk kesime eitlenebilecei bilinmektedir. Yaztlarda Assur Kral III. Salmanassara kar M..858 ylnda kurulmu Kuzey Suriye krallar koalisyonu iinde Que Kral Kate ve Hilakku Kral Pihirimin yer aldklar bilinmekte, koalisyonu oluturan teki devletler yenilmelerine karn, Que ve Hilakkunun Assurun egemenlii altna girdiklerine ilikin bir kayda rastlanmamtr (Dinol, 2000, s. 130).

18 Que, bir ehir krallklar konfederasyonudur. Bu konfederasyonun bir ehri Karatepe dir. Assur Krallarndan III. Salmanassar yapt bir seferinde Que Kral Kateyi Karatepe ehrinde kuattn sylemektedir. Karatepede bulunan ift dille yazlan (H-H/Fenike) tabletlerde kendisine Danunalar Kral diyen Asitawandann Karatepe ehrinin depolarn kendisinden nce hibir kraln doldurmad ekilde doldurduunu anlatmaktadr (Knal, 1998, s. 239-240). Bu blgede bulunan en nemli belgeler Osmaniye linin Kadirli ilesinde; Karatepede bulunmutur (Dinol, 2000, s. 130). Ayrca ayn blgede ksmen aratrlm olan Domuztepe yerlemesi de bulunmaktadr. Domuztepede olaslkla M.. 9. yy.la tarihlenen antsal yaplarn kalntlar ve heykeller saptanmtr (Hawkins, 2002, s. 411). 2.1.10.1. Karatepe Karatepe, Osmaniye linin Kadirli lesinin gneydousunda Ceyhan Nehrinin kysnda doal bir tepe zerinde bulunmaktadr (Ek C - Pln. 2). Buras 1948 ylnda Bossert tarafndan kazlmaya balam (Bossert, Alkm, ambel, Ongunsu, Szen, 1950, s. 1-2), kazlar 1951 ylna kadar devam etmitir. Sz konusu alanda 1952 ylnda Halet ambel, talyan Uzmanlar ile beraber mimari kalntlar mzeye tamadan, yerinde brakarak restorasyon ve konservasyon almalarn balatmlar, bylece Trkiyenin ilk ak hava mzesinin temelleri atlmtr. 1958 ylnda ise yerleme kalesini evreleyen 7715 hektar alan, Milli Park ilan edilerek, kalenin doal evresiyle beraber korunmas salanmtr (zyar, 2005, s. 22-23). Kilikya Blgesindeki Demir ana tarihlenen kapsaml olarak kazlm tek yerleme Karatepedir. Kaz ve onarm almalarnn surlar ksmnda, heykeltral ve yaztlaryla kuzey ve gney kaplarnda younlatrld yerleme, kk bir tepe st kale mimarisinden olumaktadr (Hawkins, 2002, s. 508). Karatepede bulunmu olan belgeler, Fenikece ve Hiyeroglif Luvicesi olmak zere ift dille yazlm olan yaztlardr. Karatepe yaztlarnn sahibi, Asi-Tiwatas adl bir kraldr (Dinol, 2000, s. 130-131). Luvice Fenikece ift dille yazlm yaztlardan anlaldna gre, kale bir ileri karakol (snr kalesi) niteliindedir (Hawkins, 2002, s. 508). Karatepede bulunan heykeltralk eserleri bazalttan yaplma kabartma, heykel ve yarm heykellerdir. Kral heykelleri hari btn heykeltralk eserleri duvar plastii eklindedir. Orthostatlar kendi n yzlerine gre hafife ne doru kntl olup ou

19 yaztlarla rtl kaideler zerine oturtulmulardr (Bossert, Alkm, ambel, Ongunsu, Szen, 1950, s. 15-16). 2.1.11. Zincirli (Samal) Gaziantepin gneyinde, Badat Demiryolu zerinde Fevzi Paa stasyonu civarndadr (Knal, 1998, s. 243). Zincirli Hykteki ilk incelemeleri 1883 ylnda, bir keif gezisi srasnda Osman Hamdi Bey gerekletirmitir. Hykte 1888 ylndan itibaren Karl Human ve Felix von Luschan tarafndan balatlan kaz almalar Samal Krallnn kalntlarn kapsaml bir ekilde gn na kartmtr (zyar, 2011, s. 381). Zincirlide ehrin etrafn evreleyen surlar, ehir kaplar, saray, tapnak ve birok kabartma ve heykel bulunmutur (Knal, 1998, s. 243) (Ek C - Pln. 3). Assurlulardan kalma yaztlarda Aramice ad Bit Gabbar Devleti olarak gemekte olan Zincirli (Samal) M.. 858 ylnda III. Salmananassara hara demek zorunda braklmtr. Bu dnemdeki krali kaynaklarda ismi Hayanu olarak grlmektedir. Samaln ad III. Tiglatpileser Dnemindeki kaynaklarda yine hara verenler listesinde gemektedir; kraln ad ise Panammu olarak geer (Orthmann, 1971, s.199). Samal tarihi hakknda Assur belgeleri bundan baka bilgi vermedikleri gibi, burann Assur egemenliini ne zaman kabul ettiine ilikin de herhangi bir ipucu verilmemektedir (Eralp, 1991, s. 28-29). Zincirlide bulunmu olan yaztlar, bat semitik dilleri olan Fenikece ve Aramice ile ve bunlarn alfabetik sistemleri ile yazlmtr. Bu yaztlara gre Zincirlinin (Samal) eski adnn Yaidi ya da Bit Gabbar adyla anlm olduu saptanmtr (Dinol, 2000, s. 126-127). Zincirliye yakn Gerin Mevkiinde bulunmu bir stelde ise tarihi herhangi bir olay anlatlmamakla beraber, Yaidi Krallar olarak Qaral ve olu Panamuwa adlar gemektedir. Zincirlinin yaknnda Karaburlu Mevkiinde de yaztl bir stel bulunmutur (Dinol, 2000, s. 126-127). 2.1.12. Sakagz Zincirlinin Kuzeydousunda Gaziantepin gneyinde Adana yolu zerinde bulunmaktadr. Bugnk ad Keferdiz Kydr. Sakagznn Herzfeld tarafndan yzey aratrmas yaplm, J.Garstang tarafndan kazs gerekletirilmitir (Garstang,

20 1908: 97). Sakagz Tepesinde tahkimatl kk bir yerleme ortaya karlmtr. Yerlemenin girii kabartmal orthostatlar bulunan antsal bir kap ile korunmutur. Ayrca alann surunun iinde bir portiko ve heykellerin bulunduu bit-hilni tipinde saray tr bir yap aa karlmtr (Hawkins, 2002, s. 506). Bu sarayn giriinde ta kabartma eserler simetrik olarak bulunmutur. Fakat yerlemede herhangi bir yazta rastlanmamtr (Garstang, 1908: 97). 2.1.13. Tabal Genel izgilerle Tabal, Kayseri ve dolaylarn kapsamaktadr. Ancak bu blgenin snrlarn ok daha gneye ve douya yaylm kabul etmek yanl deildir (Dinol, 2000, 131). Tabal, doudan Milid (Malatya), gneyden Hilakku (Kilikya), ile snr komusuydu. Blgenin bykln, III. Salmanassar zamannda burada 20 kadar ufak prenslik bulunduundan da anlamak mmkndr. Gerekten de III. Salmanassar, M.. 837 ylnda Tabala yapt seferde, Tabal Kral Tuatteyi, kentinde kuattn ve olu Kikkinin hara vermeyi kabul etmesi zerine, burada bulunan 20 Prensliin kendi egemenliine girdiini bildirmektedir (Orthmann, 1971, s.218). Assur belgelerinde Tabal ismi bazen Bit-Bruta olarak kullanlmaktadr bu isim Hitit Hiyeroglif yaztlarnda Parmeta (Klasik ada Bareta) olarak gemektedir (Knal, 1998, s. 239). Bu blgenin bakenti ya da bakentlerinden birisi Kayserinin kuzeydousundaki gnmz Kululu Kynde yer almaktadr. Bu son derece nemli yerlemedeki ok sayda yazt ve nemli heykel paralar bulunmakla birlikte buras yzey aratrmas dnda kapsaml bir biimde incelenmemitir (Hawkins, 2002, s. 508). Tabal Blgesi iine giren; Topada, Kemerhisar, vriz ve Bulgarmaden de hiyeroglif yaztlar bulunmutur. Tabal dier Ge Hitit Devletlerinden farkl olarak Assur etkisi altna girmemi, buna karlk Friglerin komusu olmas yznden daha ok onlardan etkilenmitir. Ivriz Kabartmasnda grlen giysi ve balk biimi Frig zelliklerini yanstmaktadr (Dinol, 2000, s. 131). 2.1.14. Till Barsib (Tell Ahmar) Kargamn 20 km dousunda Fratn dou kysndadr. Tell Ahmarn eskiden Till Barsip olduu ilk defa Hogart tarafndan 1908de kefedilmitir. 1927de burada

21 sondaj kazs yaplm, 1929-1931 yllar arasnda Fransz Mzesi adna kazlmtr. Buras Bit-Adinilerin Arami Kabilesinin merkez ehridir (Knal, 1998, s. 46). Till Barsib ehrinin kaps vardr. ehrin gneyi dorudan doruya Frata almaktadr. Dou kapsnda Ge Hitit Dnemine tarihlenen aslan heykelleri insitu olarak bulunmutur. Ayrca burada H-H yazl iki stel bulunmutur. Bu stellerden A steli zerinde Frtna tanrs Teubun tasviri vardr (Knal, 1998, s. 247). Yerlemede bulunan yaztlar kral ailesinin iki kolu arasnda birka kuak boyunca sren gler rekabeti olduunu bildirmektedir. Ayrca alanda bulunan antlarn tm M.. 10. yy.n sonlar 9. yy.n balarna tarihlendirilmektedir (Hawkins, 2002, s. 410).

22 NC BLM GE HTT EHR DEVLETLER STEL TASVR SANATI LE STL GRUPLARI Stel; Dikilmi, yekpare zellikli bir tatan ibaret yaptlardr. Biim olarak dikdrtgen ince bir ta levha, kesik stun, silindirik bir stun gibi biimlerde de grlr. Mezopotamyadaki uygarlktaki steller genellikle kral buyruklarnn yazl olduu ya da salt bir ant niteliindedir (Saltuk, 1997, s. 165). M.. I. Binde Kuzey Suriye Sanat ile ilgili olarak farkl terminolojiler nerilmektedir. Bu kltr iin O. Punchstein: Pseudo Hitit (Eralp, 1991, s. 5-7; ayrca bkz. Puchstein, 1890, Pseudohethitische Kunts), Przerworki: Suriye (Eralp, 1991, s. 5-7; ayrca bkz. Prezeworski, 1936: Notes darcheologie Syrienne et Hittite III, Quelques nouveaux monuments de Maras), E. Unger: Arami (Eralp, 1991, s. 5-7) ve A. Moortgat: Hurri (Eralp, 1991, s. 5-7; ayrca bkz. Moortgat, 1967: Die Kunts des alten Mesopotamien) adlarn kullanmlardr. E. Pottier (Eralp, 1991, s. 5-7), Von Bissing (Eralp, 1991, s. 5-7) ve A. Moortgat (Eralp, 1991, s. 5-7; ayrca bkz. Moortgat, 1967: Die Kunts des alten Mesopotamien) gibi aratrmaclar slup tahlilleri sayesinde Hitit mparatorluk Devrinin Hitit Eserleri ile Ge Hitit ehir Devletleri arasnda ayrm yaplmtr (Eralp, 1991 s. 5-7; ayrca bkz. Prezeworski, 1936: Notes darcheologie Syrienne et Hittite III, Quelques nouveaux monuments de Maras). Demir Devrinin ilk safhalarna koyulan eserlere genellikle Syro Hitit Sanat adn vermilerdir. E. Akurgal (Eralp, ay. 5-7) ise nce Malatya eserlerini ele alm, sonra Anadolu ve Kuzey Suriyedeki Ge Hitit ehir Devletlerine ait btn eserlerin detaylarn inceleyerek, bu devir sanatna Ge Hitit veya Yeni Hitit ad altnda toplamtr. E. Akurgala gre Ge Hitit Sanatnn stil ve motif unsurlar Anadoludaki Hitit mparatorluk Sanatnn dorudan doruya bir devamdr. E. Akurgal (Eralp, 1991 s. 5-7; ayrca bkz. Moortgat, 1967: Die Kunts des alten Mesopotamien ); M.. I. Binde Kuzey Suriyede ekillenen bu sanat hibrid kark melez bir sanat olarak tanmlamakta ve yapsnda Mitanni, Suriye Hitit, Assur ve Arami Sanatlarnn varlnn da olduunu benimsemekte ve bir btn olarak bu sanatn Anadolu Hitit Sanatnn bir devam olduunu belirtmektedir. W. Albrighta (Eralp, 1991 s. 5-7) gre bu devir sanat Mezopotamya, Msr ve Anadolunun Tun a kltrlerinin karmndan meydana gelmekte ve M.. 9. yy.dan itibaren de Assur

23 etkisinde kalmaktadr. W. Orthmann (Eralp, 1991 s. 5-7) ve T. zg (Eralp, 1991 s. 57; ayrca bkz. Moortgat, 1967: Die Kunts des alten Mesopotamien) tarafndan da Ge Hitit terimi, kullanlmaktadr. Ge Hitit ile ilgili kullanlan terimlerin tmnde, kltr ile bu kltr yaratt dnlenler arasnda etnik bir iliki sz konusudur. Bu kltr iin kullanlan her terim akla ilk anda belli bir halk topluluunu ve bu kltrn sadece bu halk tarafndan yaratld ilemini akla getirmektedir. Oysa M.. I. Binde bu yrede kurulan sanatn farkl kltr geleneklerinin bir araya gelmesinden olutuu, konu ile ilgilenen tm bilim adamlar tarafndan benimsenmektedir (Eralp, 1991 s. 5-7; ayrca bkz. Puchstein, 1890: Pseudohethitische Kunts, Prezeworski, 1936: Notes darcheologie Syrienne et Hittite III, Quelques nouveaux monuments de Maras, Moortgat, 1967: Die Kunts des alten Mesopotamien). M.. I. Binde Kuzey Suriyede ve Gneydou Anadoluda var olan bu kltr dorudan herhangi bir etnik temele dayandrmamak iin Kuzey Suriye Kltr olarak da adlandrma yaplmaktadr. lk kez H. Frankfort (Eralp, 1991 s. 5-7; ayrca bkz. Akurgal, 1995: s. 84-88, Akurgal, 1998: s. 125-145) tarafndan nerilen bu terim konuyla ilgili birok aratrmac tarafndan da benimsenmitir. M.. I. Bindeki bu kltr iin yadsnamayan en nemli zellik, kltrn Kuzey Suriye corafi blgesindeki varldr. Bu nedenle Kuzey Suriye Kltr terimi ilk anda ne belli bir etnik topluluu ne de belli bir dil grubunu konuan halklar hatrlatacaktr. Corafi konum ve tarihi koullar Hititlere, Luvilere, Aramilere, Assur ve dierlerine M.. I. Binde Kuzey Suriyede ortak bir uygarlk yaratma olana vermitir (Eralp, 1991 s. 5-7; ayrca bkz. Akurgal, 1995: s. 84-88, Akurgal, 1998: s. 125-145). Ge Hitit ehir Devletlerinde birok ortak kltr zellii ayn grlse de, baz belirgin elerle de birbirlerinden ayrlmaktadr. rnein corafi konumu ve siyasal yaps Hitit mparatorluk Devri ile daha yakn olan Malatya ve Karkam gibi ehir devletlerinde, Anadoludan gelen M.. II. Bin Hititli kltr zellikleri daha belirgin olarak izlenebilmektedir (Eralp, 1991 s. 57). Ge Hitit ehir Devletleri Sanatn; E. Akurgal drt stil evresine ayrmaktadr (Eralp, 1991 s. 5-7; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Untersuchungen zur spathethitischen Kunts ). 1) Geleneksel Ge Hitit Stili I ve II (M.. 1050 750)

24 - Geleneksel Ge Hitit Stili I (M.. 1050 - 850) - Geleneksel Ge Hitit Stili II (M.. 850 - 750) 2) Assurlam Ge Hitit Stili (M.. 850 750) 3) Aramlam ve Assurlam Ge Hitit Stili 4) Aramlam Assurlam Fenikelemi Ge Hitit Stili W. Orhmann stil evresine ayrmaktadr (Eralp, 1991 s. 5-7; ayrca bkz. zg, 1975: Die Hethiter, Museum fr Anatolische Civilisationen). 1) Ge Hitit I (M.. 1200 950) 2) Ge Hitit II (M.. 950 700) 3) Ge Hitit III (M.. 700 600) H. Genge stil evresine ayrmaktadr (Eralp, 1991 s. 5-7). 1) Birinci Dnem (M.. 1100 850) 2) kinci Dnem (M.. 850 750) 3) nc Dnem (M.. 750den sonra) M. Darga ise drt stil evresine ayrmaktadr (Eralp, 1991 s. 7). 1) Hitit Sanat I / Geleneksel Ge Hitit slubu (M.. 1050 - 850) 2) Ge Hitit Sanat II / Assur Etkisi Gsteren Ge Hitit slubu (M.. 850 -800) 3) Ge Hitit Sanat III a / Assurlam Ge Hitit slubu (M. 800 / 750 -700) 4) Ge Hitit Sanat III b / Aramilemi-Fenikelemi Ge Hitit slubu (M. 800 8.yyn Sonu 7.yyn Ba) Anadoluda kurulmu olan uygarlklarda M.. II. Binyldan beri antsal yaplarn kabartmal ta levhalar ile donatlmas gelenei grlmektedir. Ancak bu durumun kkeni Kuzey Suriye ve M.. III. Binylda Hurrilerin yaad blgelere dayanmaktadr. Anadoluda Hititler tarafndan benimsenen ve kendilerine zg bir ekil alan mimari yontular, nceleri arlkl olarak giri yaplarna yerletirilen aslan ve sfenslerle balayp daha sonra gerek kral ve kralieyi gsteren dini trenler olsun, gerek btn tanrlarn tantld resmi geitler olsun, tm dini ierikli olmak sureti ile

25 eitlenerek artmtr. Hitit mparatorluunun yklmasndan sonra antsal yap kabartmalar gelenei daha da geliip yaygnlamtr (Eralp, 1991 s. 7). Ge Hitit ehirlerinde yaplan kazlar, savunmay salayan askeri mimarlk, ehir kaplarna benzeyen yontu yaptlarn ve orthostat kabartmalarn gn na kavuturmutur (Akurgal, 1962, s. 127). Ge Hitit yontuculuunun, bilindii kadaryla en byk blmn mimaride kullanlm olan plastik eserler oluturmaktadr. Kaplardaki yarm plastik biim ilenmi yontularda Kuzey Suriye ve Hitit geleneklerinin bir karm grlmektedir. Bunlar M.. 2. Binyl rneklerinde olduu gibi, sadece girilerin sslenmesinde kullanlmam, yontu ve stun kaideleri olarak da bunlardan yararlanlmtr. te yandan kabartma ve yar plastik olarak biim verilmi yontular yannda Ge Hitit Sanatnn getirdii bir yenilik, bamsz olarak duran, tatan yaplm tam plastik antsal tanr ve hkmdar betimlemelerinin de yaratlm olmasdr (Dinol, 2000, s. 133). Ge Hitit Sanatnn zgn yaptlarnn ou bazalttan yaplmtr. Ta eserlerin kabartmalarla bezenmesi, Hitit mparatorluk Dnemi sanatnda, Alacahykte bilinmesine karn, Kuzey Suriyede M.. II. Binyln balarndan itibaren ounlukla bezeksiz olarak ortaya kmaktadr. M.. I. Binylda saraylarn i duvarlarnn resimlerle bezenmesi ok yaygn olmasna karn, Ge Hitit mimarlnda antsal yaplarda duvar resimleri bilinmemektedir. Bu dnemde ad geen ta orthostatlarn boyal duvar resimlerinin yerini tutmu olduklar akla gelmektedir. Fakat Zincirli (Samal) kabartmalarnn bazlarnda boya kalntlarnn varlndan da sz edilmektedir (Darga, 1992, s. 223-224). Ayrca M.. I. Binylda tasvirler ile yaznn giderek daha fazla bir arada kullanlmas, yaztlarn kabartmalarn yani grntler ile birbirini tamamlayarak hatta etkisini artrarak tasarlanmas yaygnlamtr. Bu durum byk olaslkla okuma yazma bilmeyen geni kitleler ile iletiim kurmak iin yerel iktidara merutiyet kazandryor, tasvirler ile bir arada sunulmas ise etkinliini artrmasn salyordu. M.. I. Binylda tasvirli sanat eserlerinde M.. II. Binylda yaplan ruhani konulu (tanrya ibadet, tanrlar dnyas) tasvirlerin yannda, dnyevi konular da grntlenmeye balamtr. Hurri kltrnn etkisi ile gelien Anadolu imgeleri, Ge/Yeni Assur dnyas ile yakn temas, ayrca Hititlerin arasna karmaya balayp yer yer egemen olan Aramilerin yeni yorumu sonucu eitlenerek daha geni bir grsel yelpazeyi kaplamaya balamtr (zyar, 2005, s. 30). Ge Hitit Sanatnn slup deiikliklerini aklamak her zaman tartmaya ak bir konu olmutur. Zira slupta gzlenen deiim rnein Klasik Yunan Sanatndan

26 tannan, giderek tabiat daha iyi ve ustalkla taklit etmeye ynelik (mimesis) bir izgide yorumlanabilecek gelime gstermemektedir. Dolaysyla giderek gelien gruplarn tasnifi de olduka gtr. Ge Hitit Sanatnda slup ilk nce retim merkezleri, atlyeler ve ustalar aras bir farkll sergilemektedir (zyar, 2005, s. 30-31). Bu farkllk, deiik yrelerde ayr yontu okullarnn gelitiini kantlamaktadr. Ayrca Ge Hitit Sanatnn, eitli merkezlerde farkl zellikler gsterdii de saptanabilmektedir (Dinol, 2000, s. 133). Ge Hitit Dneminde belli merkezlerde gzlemlenen sluplar birbirinden aka ayrlmakta, bylece trl yontu ekolleri ortaya kmaktadr. Ge Hitit Sanatnn yontu yaptlar genel olarak drt stilin varln gstermektedir (Darga, 1992, s. 224). 3.1. Ge Hitit Sanat I / Geleneksel Ge Hitit Stili (M.. 1050 - 850) Geleneksel Hitit stilinde Hitit mparatorluk Dnemi sanat gelenekleri ve ikonografisinin srdrlm olduu belirgindir. Kabartmalar zerinde insan ve hayvan betimlemeleri yksek kabartma eklinde ilenmi olup, bunlarn yzeylerinde ayrntlar grlmemektedir (Darga, 1992, s. 224). Bu stilin rneklerine Malatya Aslantepe (Darga, 1992, s. 224-239; ayrca bkz. Delaporte, 1940: lev.I-V, Akurgal, 1966: s.3, res.VI), Karkam (Cerablus) (Darga, 1992, s. 224-239; ayrca bkz. Naumann, 1998: res. 374-376, Darga, 1985: lev.21, Orthmann, 1971: Kargam Aa/1-3, Ab/1-3) ve Zincirlide (Samal) (Darga, 1992, s. 224-239; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Zincirli C/1-2, C/2, C/4-5, C/6, D/1-2, E/1, A/29, A/3, A/6, A/7) rastlanmtr. Bu stildeki Malatya I grubunun kap aslanlar kbik ve masiftir. Kap aslanlarnda byk bir ematizasyon, natralizmden uzak bir bezeme tarz egemendir. Karkam I grubundaki aslann penelerinde parmaklar ve trnaklar spiral biimi ince izgilerle belirtilmitir. Zincirli I grubunda ise aslanlarn balar plastik olarak ilenmitir. Hayvann n bacaklar rlyef olarak bedenden ayrlmakta ve kt ksa bacaklarda pene ve parmaklar izik/ensize teknikle kaznarak belli edilmektedir (Darga, 1992, s. 224-239). Malatya - Aslantepe kap kabartmalarnda (Darga, 1992, s. 226-227; ayrca bkz. Delaporte, 1940: lev. A3-11), zellikle libasyon/sv, kurban sunma konulu orthostatlar zerinde, Hitit mparatorluk Dneminde bakent Hattusada uygulanm olan ikanografinin srdrlm olduu gzlenmektedir. Tanr ve kral figrlerinde balk, giysi, ayakkab (sivri, ucu kalkk) ve silah gibi simgeler, kanatl gne kursu,

27 Lituus - G Kalmu Hattuadan tandmz rneklerine benzerdir. nsan figrlerinin yzleri de ana izgileriyle belli edilmi; ene sakal boyundan bir izgiyle ayrlmtr. Az ksm kk ince dudaklarla hafif belli edilmi, buna karn profil yzlerde, cepheden izilmi iri, badem biimi gzler egemendir. Ka ve yanaklar hi belirgin deildir. Tanrsal sivri balklardaki elips /oval (olas tanr detarminatifi) bezemeler ve tanrsal boynuzlar detayl ilenmilerdir. Ksa giysili figrlerde baldrlar ikin, dizler yumru biimi ve evresinde daire ile gsterilmitir. Uzun giysiler altnda en ufak bir beden belirtisi grlmemektedir. Ksa giysi tunikalarda bele oturmu, fakat belin incelii ve kalalarn yuvarlakll belli edilmemitir (Darga, 1992, s. 226-227; ayrca bkz. Akurgal-Himmer,1961: res. 104-105a). Bu stildeki baz figrlerin uzuvlar ve ayrntlar kabark gsterilmemi, daha ok izik hatlarla ve keskin kenarlarla gsterilmilerdir. Gzler, yanaklar, az ematiktir ve bu uzuvlarn yuvarlakl da gsterilmitir. nsanlarn ve hayvanlarn rlyef ekillendirilmesinde, organlara adeta ayr birer birim gibi eklenmi izlenimi verilmektedir (Darga, 1992, s. 233-234). Geleneksel Hitit slubu Zincirli I (Darga, 1992, s. 234-235; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Zincirli A/3, A/6, A/7) grubundaki giysiler basit, ksa kollu, enli kemer, uzun entari biiminde, etek kenarlar kvrml olarak gsterilmitir. Diz st, bacaklar ortada brakan ksa, tnika biimi giysilerin kemerlerinden aa sarkan bir ss pskl grlmekte, balklar ise, kenar bastrlm, iki ince silmeli takke /kalot biimindedir (Darga, 1992, s. 234-235). 3.2. Ge Hitit Sanat II / Assur Etkisi Gsteren Ge Hitit Stili (M.. 850 -800) Bu stilin en yetkin rneklerini Malatya (Darga, 1992, s. 239-259; ayrca bkz. Garstang, 1929: s.140, Delaporte, 1940: lev.XXXII), Karkam (Cerablus) (Darga, 1992, s. 239-259; ayrca bkz. Akurgal, 1949: s.30, Vieyra, 1955: s.42, Akurgal-Himmer, 1961: res.117, Orthmann, 1971: Kargam lev.32a, lev.55a-Kargam C/1-14, E/1-13, F/1-17, H/2-4,9, H/8, Bittel, 1976: res.278) ve Zincirli (Samal) (Darga, 1992, s. 239259; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Zincirli lev.60e-Zincirli B/1,3, 5, 7, 8, 9, 11, 15, 16, 18, 20, 21, 22, 24, 27, 30) yontu ve kabartmalarnda grlmektedir. Ad geen bu ehirlerde M..9. yzyln ortalarndan itibaren Ge/Yeni Assur etkisinin varl gzlenmektedir (Darga, 1992, s. 239-241).

28 Malatya - Aslantepedeki (Darga, 1992, s. 239-240; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Malatya B/1-4) kabartmalarda ilk bakta kompozisyon ve istiflemedeki farkllklar nedeniyle Geleneksel Ge Hitit slubunun temsilcilerinden hemen ayrld fark edilmektedir. Konulardaki insan ve hayvan figrleri arasndaki ilinti belirgin olup, birden fazla insan ve hayvan betimlemelerinin ve bunlarla beraber ara ve gerelerin, konunun birlii iinde istiflenmi olduu gzlenmektedir. Tasvirli Sanat Eserlerinin dar taraflarnda ve altta, ince bir kenar, stte ise H-H yazt iin daha geni bir kenar braklmtr. Genelde kabartmalar yksek deildir, uzuvlarda ve yzlerde belli bir yuvarlaklk dikkati ekmektedir. Kompozisyonlarda farkllklar grlr, figrlerin hepsi alt kenardaki ince silmeye basmamaktadrlar. Hayvanlarn n ayaklar, ileri adm atar durumda yer izgisinden yksek ilenmitir ve bylece kompozisyona canllk ve hareket verilmitir (Darga, 1992, s. 239-240). Assur Etkisi Ge Hitit Stili gsteren Malatya (Darga, 1992, s. 240-241; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Malatya B/1-3) kabartmalarnda ok figrl ve hareketli sahneler yer almaktadr. Btn figrler birbirinden ayr deil, bir btnn elemanlar eklindedir. Figrler bir noktaya dikili, hareketsiz deillerdir. Vcutlarda organik bileim/terkip ok daha iyi belirtilmitir. Bel yerinde ve inceltilmitir, kollar omuzlardan organik bir biimde uzanmakta ve ilenen devinime uygun olarak dirseklerden bklmektedir. Balar, ense ksm iyi belli olan ksa bir boyunla, omuzlar arasna oturmaktadr. Ellerde parmaklar tek tek ilenmitir. Yzler geni biimlendirilmi, ileri takn, iri burunun st ksm, bask alnla bir hat zerindedir. nce dudakl kk az ve ene ieri ekiktir. Yanaklar hafif bombeli, ematik profil ile gsterilmi gz, alnn altnda, kulak hizasnda yer almaktadr. Avc figrlerinin, salarnda, aln zerinde iri bukle olarak grlmemekte; salar ensede volt biimi bir topuz olarak toplanmaktadr. Giysiler, ksa kollu, ince kemerli ksa entari/gmlek bir eit tnika biimindedir. Orthostatlarda grlen hayvanlar ok canl bir biimde gsterilmelerine karn, bedenlerinin dz bir yzey olarak ilenmesi ve bacak konturlarnn hatlarla belirtilmesi gibi ayrntlar oluturan izim rnekleri, Geleneksel Ge Hitit slubu rnekleriyle kouttur (Darga, 1992, s. 240-241; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Malatya A/5b, A/9b7). Fakat aslan betimindeki Assur etkisi son derece canl devinimde grlmekte, arka ayaklarna basan, n ayaklar yukar kalkk, ba geriye evrilmi, srtndan okla yaralanm aslan betimi Anadolu-Hitit aslan betimlerine yabanc olup, zgn bir Assur motifidir (Darga, 1992, s. 240-241). Ge Hitit Sanat II stili Malatya (Darga, 1992, s. 239-242; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Malatya B/1-3) grubu kabartmalarnn araba betiminde, kk boyda kare

29 biimi araba sand, yan taraflarda apraz okdanlar arkada dik duran karg/mzrak gzlenmektedir. Arabalarn tekerlekleri alt kolludur. Malatya arabalar, Assur arabalarnn basite indirgenmi daha ematik birer rnekleridir (Darga, 1992, s. 239242). Assur Etkisi Gsteren Ge Hitit Stilinin Karkamta (Darga, 1992, s. 245-246; ayrca bkz. Akurgal, 1949: s.30, Vieyra, 1955: s.42, Akurgal-Himmer, 1961: res.117, Orthmann, 1971: Kargam lev.32a, lev.55a-Kargam C/1-14, E/1-13, F/1-17, H/2-4,9, H/8, Bittel, 1976: res.278) en iyi temsil edildii kabartmalar bu grubun zn oluturmaktadr. Karkamdaki Haberciler Duvar (Darga, 1992, s. 245-246; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Kargam E/1-13, Vieyra, 1955: s.42) iindeki kabartmalarda, iki stil grubu ortaya kmaktadr. Kabartma figrlerinde bir uzuvlama gze arpmakta, artk kabartma sanat ortaya kmaktadr ve bu ortaya kan kabartma sanat belli bir ama iin kullanlmtr. Birbiri yannda, birbiriyle ilgisi olmayan figrlere karn birka figrl ve birbiriyle ilintili, kendi kompozisyon alan iinde, zenli istiflenmi kabartma betimler, bir orthostat zerinde yer almaktadr. Kargam II a (Darga, 1992, s. 245-246; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Kargam E/1, 8, 9, 11) stil grubunun figrlerinde, rlyefin iindeki detaylar rnein yzde hemen hi fark edilmemekte; yanaklar ok hafif bir kabartma olarak gsterilmektedir. Sadece cepheden yontulmu kabartmalarda, yzlerde bir kabarklk, kntlar fark edilmektedir. Kargam II b (Darga, 1992, s. 245-246; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Kargam E/3, 5, 12) stil grubunun kabartmalarnda, ller ve organlarda detaylar iyi belirtilmitir. zellikle bacaklar bellidir; dizler, baldrlar vurgulanm yzlerde yanaklar dolgun ve kabark, gzler, burun ve az ok iyi biimlendirilmitir. Kargam II a ve b (Darga, 1992, s. 245-246; ayrca bkz. Akurgal, 1949: s.30) stil gruplarnda insanlar, tanrlar ve kahramanlar, insan vcutlu kark yaratklar ayn giysiyi, ksa etekli tunikay ve sivri, ucu kalkk ayakkaby giymektedir. Aslanlarn genel resim emas Geleneksel Ge Hitit Sanat Kargam rneklerine yakn olmasna karn, penelerin stilizasyonunda farklar belirgindir. Ayrca arka bacaklar, hafif belirtilmi ve yarm daire izgi ile ayrlmtr (Darga, 1992, s. 245246; ayrca bkz. Akurgal, 1949: s.30 vd., 68, Orthmann, 1971: Kargam E/1, 4, 6). Assur Etkisi Gsteren Kargam III (Darga, 1992, s. 247-252; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Kargam C/1-14, F/1-16) stil grubuna Heykelli Uzun Duvar (Darga, 1992, s. 245-246; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Kargam E/1-13, Vieyra, 1955: s.42) ve Tren Alay Giriinde (Darga, 1992, s. 245-246; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Kargam E/1, 8, 9, 11) yer alm olan orthostat kabartmalar tasnif edilmektedir.

30 Heykelli Uzun Duvardaki kabartmalarn dikkati eken zellii, altta bir rg bandnn yer almasdr. Kabartmalar dzgn bir rlyef yzeyinde, konturlar yuvarlak, yumuak izgilerle belli edilmilerdir. Kabartmann ileniinde ayrntlar ak izgilerle ortaya karlmtr. Yzde ve organlarda canl yuvarlaklklar, zellikle yanaklarda, az ksmnda, baldrlarda ve n kolda ortaya kmaktadr. nsan figrlerinde daha natralist bir izgi getirmek abas slupta belirgindir. Buna karlk giysilerde ve giysili bedenlerde bu yumuaklk yoktur. Assur Etkisi Gsteren Kargam III grubundaki arabalarda Assur modelini rnek alarak yaplmlardr (Darga, 1992, s. 245-246; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Kargam E/3, 5, 12). Araba kasalar daha yksek, arkada kapak yerinde bir kalkan ve ierde de kar karya dv iin dik duran mzrak vardr. Arabalarn yan taraflarnda rosasa benzeyen bezekler de M.. 8. yy. Assur arabalarnda grlr. Atlarn balarnda tyl ve sorgulu ssler de Assur modasna uygundur. Kargam III (Darga, 1992, s. 245-246; ayrca bkz. Akurgal, 1949: s.30) stilinin zellii, rlyeflerle yuvarlaklk verilerek belli bir hacim/oylum kazandrmaktr. Yzlerde egemen olan keli ene hatt btn insan figrlerinde gzlenir; erkeklerde ksa sakal ve byn olmamas dikkati eker (Darga, 1992, s. 245-246; ayrca bkz. Akurgal, 1949: s.30 vd., 68, Orthmann, 1971: Kargam E/1, 4, 6). Assur Etkisi Gsteren Ge Hitit slubunun Zincirli II grubuna giren kabartma ve yontular D kale kaps = kale Gney kaps (Darga, 1992, s. 247-252; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Kargam C/1-14, F/1-16) orthostatlar zerinde rlyeflerde izlenmektedir. En eski Assur etkilerini ise Zincirli (Samal) (Darga, 1992, s. 247-252; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Kargam C/1-14) yontu yaptlarnda grmektedir. Buradaki figrlerin rlyef betimleri iyi izilmi, konturlar yuvarlatlm kenarlar belli edilmitir. nsanlarn giysi zemini ve hayvanlarn vcutlar dz bir yzey olarak braklmtr. Buna karn yzlerde ve hayvan vcutlarnda belli organlar derin izgilerle birbirinden ayrlmtr. nsan kabartmalarnn yzleri, daha ayrntl ince ilenmitir, aln bask ve iri burun yze egemendir. Yanaklar iyice yuvarlak, dudaklar dolgun biimde konturlar izilmitir. Gzlerin fonu derindir ve kabark olarak ortaya kmaktadr. Zincirli II (Darga, 1992, s. 247-252; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Kargam F/1-16) slup grubunda, salarn ve sakallarn stilizasyonu en arpc slup farklln meydana getirmektedir. Salar ince paralel izgilerle betimlenmi erkek rlyefleri, dierlerinden ayrlmaktadr. Zincirli IIdeki (Darga, 1992, s. 247-252; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Kargam B/1,2) erkek figrlerinde, ksa tnike ve uzun giysiyi, tanrlar ve insanlar tarlar. Belde bir kemer ve buna aslm ba yarm ay biimli ucu sivri kl

31 bulunmaktadr. Kadn figrleri ok az gn na karlabilmitir. Kadnlar kenarlar ve etekleri pskllerle ssl, uzun giysilerle gsterilmitir. Balarndaki yuvarlak balktan eteklere kadar uzanan kenar bezemeli ince bir kuma inmektedir. Zincirli II (Darga, 1992, s. 247-252; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Kargam F/1-17) slup grubunda hayvan ve fantastik yaratkl rlyeflerin doallktan ayrlan uzun bedenleri iki orthostat yzeyini kaplamaktadr ve bu durum Zincirliye zg olarak grlmektedir (Darga, 1992, s. 247-252). 3.3. Ge Hitit Sanat III a / Assurlam Ge Hitit Stili (M. 800 / 750 -700) Zincirli (Samal) (Akurgal, 1998, s. 197; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Zincirli J/2, Akurgal, 1995: res.106, Akurgal, 1998: res.115) ve Malatya (Akurgal, 1998, s. 197; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Malatya B/1, Akurgal, 1998: res.112a) heykeltralnda M. 9. yy.n ikinci yarsnda grdmz Assur etkisi Assur Krallnn III. Tiglatpleser Dneminde (M. 750 -727) glenmesi nedeniyle daha belirgin bir biim kazanmaktadr. Zincirlide Arami Kral Barrakup Dneminde Ge Hitit Sanatna Aram eleriyle birlikte birok Assur zellikleri de girmitir (Akurgal, 1998, s. 197). Plastik sanatta kendini duyuran bu iki akmn yannda, yer yer Hitit elamanlarna ve teki komu lkelerde gelen etkilere Kargam (Darga, 1992, s. 265-273; ayrca bkz. Akurgal, 1962: res.122, Akurgal, 1966: s.126-129, Orthmann 1971: Kargam Ba/1, 3, 4, 5), Zincirli (Darga, 1992, s. 265-273; ayrca bkz. Akurgal, 1966: s.50, Orthmann 1971: s.65-lev.61e-Zincirli B/22, F/3-8, H/4,6-8) ve Sakagznde (Darga, 1992, s. 265-273; ayrca bkz. Akurgal, 1962: res.134, Akurgal 2000: s.160) rastlanmaktadr (Darga, 1992, s. 265-273). Assurlam Ge Hitit slubunun en arpc rneklerini Kargamta Kral Burcu (Darga, 1992, s. 265-266; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Kargam G/1-8) orthostatlar zerindeki tasvirlerde grlmektedir. Kargam IV stil grubunu ieren kabartmalar, form asndan da daha evvel grdklerimizden ayrlmakta, alt ksmlarnda ince bir kenar braklm ekildedirler. Baz orthostatlar bir eritle ikiye blnm, bazlarnda da rlyef yzeyine H-H yazt iin belli bir alan ayrlmtr. Bu grubun rlyeflerinde, zellikle ba, yz ve kollarda yuvarlak konturlar belirgindir. Yz artk dz bir yzey deildir, gzlerde yanaklarda ve dudaklarda ayrntlar ok iyi belli edilmitir. Gzler, bycek derin gz ukurlarnda, evreleri kordon gibi silmeyle snrlandrlm bombe biimindedir. Aln yine bask, dzgn burunla birlemektedir.

32 Bu kabartmalarn sa biimi Assur Etkisi Gsteren Ge Hitit slubunda grdmz Assur tipi sa modeli, ense zerindeki yuvarlak topuzdan tamamen farkldr. Salar ince izgiler halinde dalgalar ve ense ile omuz zerinde dank yuvarlak bukleler halinde dzenlenmitir. Giysiler ise, dz yzeyler olarak ilenmilerdir; bunlarn altndan beden izgileri belli olmamaktadr. Khiton tipi uzun giysinin arkasnda dikey pileler ve zerinde al tipi bir manto bulunmaktadr (Darga, 1992, s. 265-266). Assurlam Ge Hitit Stilinin son evrelerini temsil eden yontu yaptlar ve kabartmalar Kargamda (Darga, 1992, s. 271; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Kargam Ba/1, 3-5) bulunmutur. Bunlar Kargam V olarak adlandrlmtr. Kargam V stil grubunu temsil eden kabartmalar daha ilk bakta tekilerden ayrlrlar. Rlyeflerin balar, yzleri yuvarlak, yumuak konturlarla belirtilmi ve ayrntlar vurgulanmtr. Giysi kvrmlarnda detaylar ve organlarda zellikle kollarda ve gvdede kaslarn stilizasyonu ok iyi ilenmitir. Giysilerin kuma altndan vcudun belli edilmesi byk bir ustalkla verilmektedir. Kargam V stil grubunun rlyef figrlerinde, tanra, hkmdar sa, sakal ve giysilerinde bu zellikler gzlenmektedir (Darga, 1992, s. 271). Malatyada (Akurgal, 1995, s. 97-98; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Malatya B/1, Akurgal, 2000: lev.112a) gn na kan bir kabartmada grlen yaral aslan zgn bir Assur rneidir. Ayrca Malatya kent duvarnn nnde zenle yere gmlm olarak bulunan antsal kral heykeli (Akurgal, 1995, s. 97-98; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Malatya A/12, Akurgal, 2000: lev.128) sa biimi ve diagonal manto kvrmlar bakmndan M. 730 sralarna tarihlenen Sakagz (Akurgal, 1995, s. 97-98; Orthmann, 1971: Sakagz A/5, Akurgal, 2000: lev.121) eserlerindeki bir kral kabartmasnn yakn benzeridir (Akurgal, 1995, s. 97-98). Assurlam Ge Hitit Stil grubunda grlen btn aslan figrlerinin detaylar artk tamamyla Assur ikonografisine gre biimlendirilmeye balanmtr. Aslanlar Hititlere zg kbik yaplarn korusalar da Assur zellii olan u detaylar grlr: Yrek biiminde olan kulak yerine natralist kulak gelir. Yarm elips ekilli elmak kemii yerine Assur sanatnn 2-3 palmetten oluan motifi gemitir. Aslann dili artk darda ve artk alt eneye yapk olmayp, azda Hitit rneklerinden daha az aktr. Assurlam Ge Hitit Sanat aslanlarnda grlen bir baka yenilik de Assur rneklerine uygun olarak kalalardaki W motifinin Zincirli (Akurgal, 1998, s. 197; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Zincirli G/1, H/3, Akurgal, 1998: res.104,112) ve Sakagz (Akurgal, 1998, s. 197; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Zincirli A/3, Akurgal,

33 1998: res.105a,b) aslanlarnda ortadan ikiye blnm olarak grlmesi ile n bacak stilizasyonlar da Assur sanatndan gelmektedir (Akurgal, 1998, s. 197). 3.4. Ge Hitit Sanat III b / Aramilemi-Fenikelemi Ge Hitit Stili M. 800 - 8. Yzyln Sonu 7. Yzyln Ba Semitik topluluklarn gneyden gelip Kuzey Mezopotamyaya yaylmalar sonucu, Hitit Sanatna Araml zelliklerinden baka bu dnemde Fenike unsurlarda egemen olmaya balamtr (Akurgal, 1998, s. 197). Aramilemi - Fenikelemi Ge Hitit Stilinin son derece ilgi ekici yaptlar arasnda, Zincirli (Darga, 1992, s. 273-304; ayrca bkz. Bossert, 1951: res.501, Akurgal, 1961: res.129-130, Akurgal, 1966: s.80-81-fig.33-35, Orthmann, 1971: s.65, 76, 484, 547, 549-lev.64a, 67d-Zincirli B/22, E/2, F/3-7, 8b, 9, H/4-11, K/10-11) ve Sakagz (Darga, 1992, s. 273-304; ayrca bkz. Akurgal, 1961: res.134, Orthmann, 1971: s.80-82lev.50b, 51c,d, 51f-Sakagz A/1-13, B/3, C/1, Akurgal, 2000: s.160) orthostatlar zerindeki tasvirlerin Arami sanat geleneini ve slubunu model alarak yontulmu rlyefleri oluturmaktadr. Zincirli (Samal) (Darga, 1992, s. 273-304; ayrca bkz. Bossert, 1951: res.501, Akurgal, 1961: res.129-130, Akurgal, 1966: s.80-81-fig.33-35, Orthmann, 1971: s.65, 76, 484, 547, 549-lev.64a, 67d-Zincirli B/22, E/2, F/3-7, 8b, 9, H/4-11, K/10-11) stadelinde bulunan Hilani tipi drt yapnn yontu yaptlarnda Arami slubunda ilenmi figrler, deiik yz biimleri, sa-sakal stilizasyonu, kalot / takke biimi apkalar, zengin pililer ve pskllerle bezeli giysilere sahip ekilde grlmektedir (Darga, 1992, s. 273-304). Zincirlide (Akurgal, 1995, s. 99; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Zincirli J/2, Akurgal, 1995: lev.106-ek.85) Kilamuvadan (M. 832 - 810) balayarak Araml Krallar deiik bir balk ve sa, sakal stilizasyonlar gsterilmeye balanmtr. Ayrca giysilerde dikey ve dioganal kvrmlarnda bir Aram zellii olduu anlalmaktadr. Figrlerin burunlar semitik topluluklarda grdmz gibi kavislidir. Zincirlideki (Akurgal, 1995, s. 99; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Zincirli F/1a, Akurgal, 1995: lev.117, Akurgal, 1998: s.197-198). Kral Barrakab tasvirindeki kulan nnde sarkan sa tutam bir Aram-Fenike esidir (Akurgal, 1995, s. 99). Zincirlideki (Samal) (Darga, 1992, s. 286-289; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Zincirli H/4-11). Aramilemi - Fenikelemi Ge Hitit Stiline verilen orthostatlardaki tasvirler Zincirli III ve IV slup gruplarna ayrlmtr. Zincirli IV slup grubundaki

34 rlyeflerin bazlar ba ak ve salar zerinde bant / diademle gsterilmi, daha ok balarnda Arami balyla betimlenmilerdir. Bu figrlerin bedenleri profil olarak gsterildii gibi, torsolarn cepheden izildii birok rnek de gzlenmektedir. Figrlerin kalalarndan ynelen srt izgisinde bir kayklma, geriye tama gzlenmekte ve omuzlarn biri geriye kaym, gsndeki bombe ise, ileri doru tamtr. Bazlarnda da omuzun biri yok edilmi ve kol ile el, ksmen bedenin arkasnda kaybolmutur. Buna karn, kollarn ve ellerin ok iyi ilendii, organlarn yuvarlaklnn, adale ayrntlarnn ve tek tek parmaklarn ekillendirildii figrler, bu slubun zgn kabartma rnekleridir. Bu stildeki ayrca giysiler; arkas pilili bir gmlek stnde etei geni saakl entari ve omuzlardan diagonal pililerle inen al-mantodan olumaktadr (Darga, 1992, s. 286-289). Zincirli (Darga, 1992, s. 294; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Zincirli G/1, H/1) ve Sakagzndeki (Darga, 1992, s. 294; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Sakagz A/3, A/11) bu stile tarihlenen aslan kabartmalarnda; bedene oranla iri ba ve torso zerinde yele tyleri yaprak biimi tutamlar halinde ilenmitir. Bu tarz postun stilizasyonu karnda bacak aralarnda da grlmektedir. Aslan yele tyleri iinde kulaklarn katl formu, burun stnde krk izgiler gzlerin altndaki palmet biimi stilizasyon (Assur aslanlarnda da grlen bu biimsel zellii Arami yontu ustalar adepte etmilerdir) ak az abartlm, iri kpek dileri, azn iinden gsterilmi dil, aslan vcutlarnda n bacaklar zerindeki yarm daire / kavis biimi, tylerin ilenmedii ayrlm alan; bu alanda bazen X eklinde izgiler yontulmutur (Darga, 1992, s. 294). Bu sluba tarihlenen Sakagzndeki (Darga, 1992, s. 300-301; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Sakagz A/3, A/11) kabartmalar ok yksek olmayp, rlyeflerin yzeyi ok iyi ekillendirilmitir. Betimlenen rlyef figrlerin, ince uzun ve canl, devinimli grnmleri dikkati ekmektedir. Yz ve beden organlar birbiriyle uyumlu bir ilinti sunmaktadr. Orthostatlarda grlen aslan tasvirlerinde yele beden tyleri, kuyruk ve pene stilizasyonu; ayrca kulak ve burun stndeki izgiler ve n bacak st, kala, arka ayak bilei zerindeki l boncuk stilizasyonu Arami zelliidir (Darga, 1992, s. 300-301). Aramilemi - Fenikelemi Ge Hitit Stiline tarihlenen Marata (Akurgal, 1995, s. 100; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Mara A/1, 2, B/20, C/1, 4, 5, 7) baz kabartmalar Zincirli (Akurgal, 1995, s. 100; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Zincirli F/1a, J/2, K/2) eserlerinden de nemlidir, nk bunlar saray sanat olmayp, arkta rneklerine az rastlanan zengin burjuvazi snfna ait rnlerdir (Akurgal, 1995, s. 100;

35 ayrca bkz. Orthmann, 1971: Mara A/1, 2, B/20, C/1, 4, 5, 7). Mara kabartmalar mezar stellerinden (Akurgal, 1995, s. 100; Orthmann, 1971: Mara A/1, 2, B/3, 4, 7, 8, 10, 14, 15, 17, 18, 20, C/1, 2, 4, 5, 6, 7, D/1, 4, 5) olumaktadr. Mezar ta dikme gelenei Fenike yada Aram zelliidir (Akurgal, 1995, s. 100). Marataki stellerde konularn seilmesi, kompozisyonu ve insan betimlerinin yzlerinde duygularn ifade edilmesi gibi zellikler, Ge Hitit ehir Devletlerinin yontuculuk sanatnda eritikleri ileri dzeyi kantlamtr (Darga, 1992, s. 309). Bu sluba tarihlenen Karatepe (Akurgal, 1995, s. 103-104; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Karatepe A/2-6, 11, 15, 20, 21, 23, 27, 28-30, B/1-4, Akurgal, 1995: lev.136-146, ambel-zyar, 2003: lev. 16-31, 32a,b, 33a,b, 34-37, 40, 41, 44, 45, 5057, 70-73, 76-87, 90-94, 96, 97, 104, 105, 116-119, 134-137, 142-149, 166, 167, 172175) orthostatlar tasvirlerinde youn Aram ve Fenike etkisi sergilemektedir. Orthostatlar zerindeki figrlerin enselerinde Zincirli ve Sakagz rneklerinde olduu gibi Arami zellii olan kk bir sa topuzu grlmektedir. Karatepe orthostatlarnn ounluu ve zellikle nemli konular ierenleri Fenike stilinde ilenmitir. Karatepe kabartmalarnda grlen hurma aac, gemi, Bes ve maymun gibi Anadolu sanatnda tannmayan eler, gney semitik yrelerinden gelmitir. Sfenkslerin tad nlk Suriye - Fenike eserlerinde rastlanan bir motiftir. Yine Sfenkslerde grdmz omuzlarda Fenike zelliidir (Akurgal, 1995, s. 103-104; Orthmann, 1971: Karatepe A/25, A/30, ambel-zyar, 2003: lev. 32-35). Kral Asitavatann ve daha baka figrlerin tad konik klah biraz uzunca biimi bakmndan Araml olmaktan ok, Fenike kkenlidir. ocuunu emziren annenin entarisindeki boydan boya dikey kvrmlar ise, Fenike rneklerinden gelmektedir (Akurgal, 1995, s. 103-104; ayrca bkz. Orthmann, 1971: Karatepe A/25, A/30, ambelzyar, 2003: lev. 24-25). Karatepe aslanlarnn az ak dilleri dar sarkktr; yanak adaleleri belli deildir. Buna karn kulaklarn stilizasyonu Ge Hitit Dnemi sanatnn ge dneminin aslan heykellerindeki gibidir. Yele ve karn stndeki tyler, yass kvrmlarla belirtilmitir. Kuyruklar aaya inik olarak, arka bacaklar arasna betimlenmitir (Darga,1992,s.347).

36 DRDNC BLM ADANA ARKEOLOJ MZES GE HTT DNEM STELLER Adana Arkeoloji Mzesinde bulunan Ge Hitit Dnemi Stellerinin; 7 adedinin Kahramanmara linden, 2 adedinin Gaziantepin slahiye lesinin Kazda yresinden, 1 adedinin Gaziantep linin Stl Kynden, 1 adedinin anlurfa linden, 1 adedinin Kahramanmara li ve Gaziantep li Sakagz lesinin arasndaki Hacbebekli Beldesinden, 1 adedinin Pancarl lesinden geldii ve 2 adedinin de getirildii yerin bilinmemekte olduu tespit edilmitir. Bu tasvirli sanat eserlerinin bazlarnn Mezar Steli olduu bilinmektedir. Mezar Stelleri; ilk defa halktan kiilerin sergilendikleri tasvirli eserleridir. Bu eserlerde kadn erkek birlikte, bazen de ocuklar ile beraber, zerinde gnlk yaantlarnda giydikleri kyafetler ile karmza kmakta, figrler genellikle zerinde l ziyafeti iin yiyeceklerin durduu masann banda, ou kez sandalye zerinde oturarak ve profilden tasvir edilmilerdir. Nadiren n cepheden resmedildikleri grlmtr. Ellerinde havaya kaldrdklar byk olaslkla iki dolu bir kase dnda, dini inanlar ve hangi tanrlara bal olduklarn tanmlamak iin setikleri ayna, zm, i veya yaz levhas gibi simgesel nesneler bulundururlar (zyar, 2005, s. 30). Kahramanmara ve evresinde karlan Mezar Stelleri M. Darga (1992) tarafndan Ge Hitit Sanat III b / Aramilemi-Fenikelemi Ge Hitit Stil grubuna dahil edilmitir. Adana Arkeoloji Mzesinde bulunan stellerden 7 tanesinin iinde bulunduu Kahramanmara eserleri W. Orthmann tarafndan Mara I-II-III-IV Grubu ad altnda ayrntl olarak incelenmitir (Orthmann, 1971, s. 85-87). Mara I Grubuna dahil edilen eserlerde bulunan figr formlarnn yuvarlak ayrntlarla detaylandrld, uzuvlarnn kazma izgilerle birbirinden ayrld ve yzde modelleme eksiklii olduu grlmtr. Figrler dikey eksen noktas ile uyumlu olarak tasvir edilecekleri zemine yerletirilmilerdir. lgili grubun iinde yer alan eserlerin zerindeki figr betimlerinde kafalar olduka geni ve eimli bir alnla, burun odakl olarak profilden, bacaklar ise zensiz ve kk olarak gsterilmitir (Orthmann, 1971, s. 85-87/Mara A/2, B/7, B/9, B/16).

37 Mara II Grubuna iindeki eserlerin zerinde bulunan tasvirleri daha ayrntl olarak betimlendii grlmekte, zellikle figrlerin yzlerinde, ellerinde ve giysilerinde ayrntlarn belirginletii gzlenmektedir (Orthmann, 1971, s. 86/Mara B/2, B/8, B/20, C/4, D/1, D/3). Mara III Grubu iinde yer alan eserlerin zerindeki figrlerin yzlerinde ifadeler belirginlemi, vcut konturlarndaki ayrm tamamen ortaya konmutur. Figrlerin zerlerindeki elbiselerde hassas bir ekilde ilenmitir. Ayrca yzlerdeki ifadeler dudaktaki hafif aklk ile ikin yanaklarla gsterilmeye allmtr (Orthmann, 1971, s. 85-87/ Mara C/1, C/2, C/5 D/7). Mara IV Grubuna dahil edilen eserler zerindeki figrlerde ise detaylardaki ilemeler ana hatlar ile daha fazla grlmektedir. Figrlerin giysilerinde ve tadklar nesnelerde kendilerini anlatc dikkat ekici detaylarda yanstlmaktadr(Orthmann, 1971, s. 86/ Mara B/18, D/4). 4.1. Steller Ge Hitit ehir Devletleri sanatnn stil ve motif unsurlar Anadoludaki Hitit mparatorluk Dnemi sanatnn bir devam olarak grlmekte, ayrca bu sanatn oluumunda Sumer, Babil, Hurri Mitanni ve Suriye sanatlarnn etkileimleri de grlmektedir (Akurgal, 1995, s. 131). Bu devir sanat, Mezopotamya, Msr ve Anadolunun Tun a kltrleri karmndan meydana gelmi ve M.. 9. yy.dan itibaren de Assur sanat etkisinde kalmtr (Knal, 1998, s. 274). Ge Hitit Dneminde tatan malzeme zerinde kabartma ve yontu yaptlar, mimariye bal olarak ortaya kmakta, M.. I. binde saraylarn i duvarlarnn resimlerle bezenmesi ok yaygn olmasna karn, Ge Hitit mimarlnda antsal yaplarda duvar resimleri bilinmemektedir (Darga, 1992, s. 224). Ad geen ta orthostatlarn boyal duvar resimlerinin yerini tutmu olduklar akla gelmektedir (Darga, 1992, s. 224). Sz konusu Adana Arkeoloji Mzesinde bulunan steller, dnemin mimarisine bal olarak ortaya kmtr. Bu sanat eserleri zaman iinde farkl ilevlerde de kullanlarak gnmze dneminin zelliklerini yanstr anlatr biimde ulamtr. Adana Arkeoloji Mzesinde bulunan toplam 15 adet stel - orthostat zerinde yaplan almada; ilgili eserlerden 13 tanesinin bilim insanlar tarafndan alld grlmtr. Bu eserlerden 1 adedinin bilgisine sadece Adana Arkeoloji Mzesi envanterinde rastlanlm, eserlerden 1 tanesinin ise herhangi bir bilgisine

38