GEFAD GAZi ÜNiVERSiTESi GAZi EGiTiM FAKÜLTESi DERGiSi GAZI UNIVERSITY jOURNAL OF GAZI EDUCATIONAL FACULTY (GU)GEF) TEMMUZ/JULY, 2009 • CiLT/VOLUME: 29 • ÖZEL SAYI/SPEC/AL EO/TION

Özet

MISffi'IN FATIMiLER TARAFINDAN ELE

GEÇİRİLMESİ

Yrd. Doç. Dr. Nihat YAZILITAŞ"

Bu çalışmada, Sünni Abbasi Hilafetine bağlı Ihşidilerin hakimiyeti altında olan

Mısır'ın, uzun uğraşlardan sonra Şii Fatıı:ılller tarafından ele geçirilmesi, burada Fiitıı:ıll

otoritesinin kurulması ve bunun sonuçlan konu edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Fatıı:ılller, Ihşidiler, Cevher el-Katib, Mısır

THE CONQUEST OF EGYPT BY THE FATIMID.S

Abstract

The conquest of Egypt under the sovereignity of the Ibshids pertaioing to the

Abbasid Caliphate by -the Şü Fatimids after long struggles; the establishment of the

Fatimid authority there end its results have been studied in this paper.

Key Words: Fatimid, Ikhshidid, Jawhar al-Katib'; Egypt,

Giriş : ..

Şiiler, önceleri Emeviler'in, sonra da Abbasilerin baskılan sonucu merkezi

otoritenin kontrolünden uzakta olan Yemen, Kuzey Afrika, Deylem, Taberistan vs.

bölgelere göç ederek faaliyetlerini buralarda sürdürdüler. Buna paralel olarak Şil-İsmaill

imiimiarı da gizlenmeye ve da' vetlerini gizlice yaymaya başladılar. Bu gizlilik dönemi,

İsmaill dallerinden Ebu Abdullah eş-Şil'nin Mağrib'te elverişli ortamı hazırlayıp 1 ,

· Niğde Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. 1 el-K..adi en-Nu'man b. Muhammed,'Rislüet İftitah ed-Da've, s.7l-148, 153-231; Cemal ed-Din

Ali bin Zafir, Ahbar ed-Duvel el-Munkatı'a, s. 6-7; ed-Dai 'İmad ed-Din İdris b. el-Hasan, 'Uyün el-Ahbar, c.V, s. 44-88 ; Hasan İbrahim Hasan, Tarih ed-Devlet el-Fatımiyye, s. 50-51; a.mlf, "Fôtımiler', D.G.B.İ.T., c. V, s. ı 11-112; Heinz Halm, The Empire of The Mahdi, The Rise of The Fatiınids, s. 39-43.

413

'Ubeydullah el~Mehdl'yi davetine ve onun Mağrib'te ortaya çıkışına kadar devam etti. 6

Ocak 910 taribinde Rakkiide'de 'Ubeydullah el-Mehdl'nin adının hutbelerde "Emfr el-

Mu 'minfn" olarak okunması ile Şu İsmiiili Fiitıml bilafeti kuruldu2•

Ancak Kuzey Afrika coğrafyasının sunduğu imkanlar Abbasilere rakip olarak

ortaya çıkan Fiitımllere hedeflerine giden yolu açınaktan çok uzaktı. Doğuda bulunan

Mısır ise hem sahip olduğu doğal zenginlikler açısından hem de Bağdat'a yani Abbasi

Halifeliğine giden yol üzerinde bulunması bakımından Fii~J~r için ele geçirilmesi

elzem bir ülke idi. Bu sebeple daha ilk Halife 'Ubeydullah el-Mehdi' den itıbaren Kuzey

Afrika'daki Fiituni halifelerinin imkan bulduklarında ilk işleri Mısır'a ordu sevk etmek

olmuştur. Bu çabalara rağmen Mısır'ın Fiitımller tarafın~an ele geçirilmesi ancak IV.

halife el-Mu' izz zamanında Ihşidilerin zayıflaması ile mÜmkün olmuştur.

22 Nisan 968'de Kiifur el-Ihşidi'nin Mısır'da ölümü üzerine Ihşid Muhammed b.

Togaç'ın torunu Ebfı el-Hasan Ahmed b. Ali henüz. ll yaşında iken Mısır tahtına

oturdu. Yaşının küçüklüğü sebebiyle el-Hasan b. Ubeydullah b. Togaç ordunun da isteği

üzerine onun nilibi oldu. Kiifür'un ölümü ile Mısır'da düzen bozuldu. Veziiret

makamında bulunan EbU el-Fa2:l Ca'fer b. el-Ffuat idarecilikten anlamayan birisi olduğu

için ülkede kanşıklıklar çıktı: Bu sırada Mısır'da kıtlık da baş göstermişti3 • Niiib el-

Hasan, veziri tutuklayarak kanşıklıklara son vermeye çalıştı. Ancak el-Hasan'ın da

zalim birisi olması sebebiyle idiireden memnun olmayan bir grup, Fatımı haufesi el-

Mu'izz'le yazışarak onu Mısır'a davet ettiler. Bu karışıklıklar sırasında malı müsadere

2 el-.Kadl en-Nu'mlin, Risaİet İftitah ed-Da've, s. 231-240; Takıyy ed-Din Ahmed b. Ali el-Makrizi, İtti'az el-Hunefli, c.I, s. 65; 'İmad ed-Din İdris, 'Uyun el-Ahbar, c.V, s. 98-112.; Heinz Halm, The Empire of The Mahdi, s. 128-133; İbn Zafir, Abbar ed-Duvel, s. 7-8; İbn el-Esir, el-Kamil Fi et-Tarih, c.VI, s. 596; a.mlfİsllim Tarihi, c.vın, s. 43; H.İ. Hasan, Tarih ed-Devlet el-Fatımiyye, s. 84; a.mlf, "Fôtımiler', D.G.B.İ.T., c.V, s. 119., Nihat Yazılıtaş, "Fôtımf Ordusunu Meydana Getiren Etnik Unsurlar", Türkiyat Araştırmalan Dergisi, s. 175. . .

3 İbn el-Esir, e1-Klimil, c.vn, s. 280; a.mlf., İslam Tarihi, c.VIIT, s. 507; el-Makrizi, İtti'iz, c.ı. s. 94; Kazım Yaşar Kopraman, "Ihşidflet.J', D.G.B.İ.T., c.VI, s. 213; Lev Yaacov, State and Society in Fatimid Egypt, s. ·11-12; Ferhat ed-Deşravi', el-Hilafe el-Fatuniyye, s. 378.; Eyınen, F. Seyyid,_ed-Dev1e el-Fatuniyye Fi Mısr, s.65.

414

edilenlerden Yakub b. Killis4 de Mağrib'e kaçarak el-Mu'izz'e sığındı ve Mısır'ın

içinde bulunduğu karışıklıklan anlatarak onu Mısır' ı fethetmeye teşvik etti5•

1-el-Mu'İz'den Önce Fatımilerin Mısır'ı Ele Geçirme Girişimleri:

a-'Ubeyd Allah el-Mehdi (910-934) Dönemi:

Yukanda da değindiğimiz gibi el-Mehdi'nin tahta oturup otoritesini kurduktan

sonra ilk işi Mısır'a yönelmek olmuştur. Bu yönde ilk hareketi oğlu Ebu el-Kasım

kumandasında bir orduyu Mısır'a göndermesi oldu. Bu ordu Haziran-Temmuz 9146'de

Barka'yı ele geçirdi. Oradan da el-İskenderiye'ye ve Feyyfun'a yöneldi7• 914 yılının

sonlarına doğru el-Mehdi, Hubase kumandasında bir donanmayı da Mısır'a üzerine

gönderdi. Bu donanma el-İskenderiye'yi ele geçirdi. Sonra da Mısır'ın tamamını ele

geçirmek amacıyla yürüyüşe geçti. Bu sırada Abbast halifesi el-Muktedir Bi-Allah'ın

Mu'nis kumandasında gönderdiği ordu da Mısır'a ulaştı. İki ordu K.asım-Ar~lık 914'de

karşılaştı. Fatımi ordusu, Ocak 915'de mağlup olarak geri çekildi. Mağrib'e dönen

Hubiise, el-Mehdi tarafindan öldürüldü8•

918 yılına gelindiğinde el-Mehdi oğlu Ebu el-Kasım 1aımandasında büyük bir

orduyu tekrar Mısır'a gönderdi. Bu ordu Ağustos-Eylül919'da el-İskenderiye'ye ulaştı.

Ebu el-Kasım burayı ele geçirdikten sonra, buradan 'yürüyüşüne devam ederek el-

EşmOneyn'i ve es-Sa'id'in büyük bir kısmını ·istila etti. Mekke'ye haber göndererek

ahalisinden itaat arz etmelerini istedi ise de· olumsuz cevap aldı. Bu sırada Halife el-

4 Yakub b. Killis, aslen Yahudi olup, Kafur el-Ihşidi zamanında Müslüman olarak onun hizmetine girmiştir. Bkz. Farhad Daftaıy, Muhalif İslamın 1400 Yılı -İsmaililer- Tarih ve Kuram, s.210

5 Yahya b. Sa'id b. Yahya el-Antalô, Tarıh el-Antaki, s. 121-122; İbn Halli.kan, Vefeyat, c.J, s. 350; İbn Tağribirdi, en-Nucilı:o, c.IV, s. 21; 'İmi:id ed-Din İdris, 'Uyün el-Ahbar, c.VI, s. 136; Kazım Yaşar Kopraman, "Ihşidiler', D.G.B.İ.T., c.Vl, s. 213.; Nihat Yazılıtaş, Fatımi Devleti'nde Türkler, s.37-38.; Eymen, F. Seyyid, ed-Devle el-Fatı.miyye Fi Mısr, s.65 ...

6 Bu tarih, 'Uyun el-Ahbar 'da, 6 Şubat 914 olarak verilmiştir. Bkz. 'İmad ed-Din İdris, 'Uyun el-Ahbar, c. V, s. 125. ·

7 İbn el-Esir, el-Kamil, c.Vl, s. 63I; .. a.mlf., İslam Tarihi,· c.VIII, s. 74; İbn Haldiin, Kitab el-İber, c.IV, s.49; el-Makrizl, İtti'iiz, c.I, s. 68-69.; 'İmad ed-Din İdris, 'Uyün el-Ahbiir, c. V, s. 125-134.

8 İbn el-Esir, el-Kamil, c.Vl, s. 635-636; a.mlf., İslam Tarilıi, c.Vlll, s. 78-79; el-Makri.zi, İtti'iiz, c.I, s. 69; Heinz Halm, The Empire, s. 199-203.; Nihat Yazılıtiış, Fiitımi Devleti'nde Türkler, s.27.

415

Muktedir Bi-AUab, telaar Mu'nis el-Hadim kumandasında bir ordu gönderdi. İki ordu

arasındaki çarpışmalar sürerken el-Mehdl 80 parçalık bir donanınayı yardım için

gönderdi. Gemilerel-İskenderiye'ye geldi. Bunun üzerine Tarsus'tan 25 gemilik Abbasi

donanınası neft yüklü olarak hareket etti. İki donanma er-Reşid yakınlarında karşılaştı.

Fatınll donanınası mağlup oldu. Gemilerin çoğu yakıldı veya ele geçirildi. Geriye kalan

çok az sayıda gemi İfrikiyye'ye dönebildi. Karada da Ebu el-Kasım, ordusunda açlığın

baş göstermesi ve vebarun başlaması yüzünden mağlup olarak-geri çekildi9•

b-el-Kaim Bi-Emr Allah (934-946) Dönemi:

el-Mehdl'nin halefi el-Kaim, 935 yılında büyük paralar barcayarak hazırladığı

orduyu hizmetçisi Zeydan'ın kumandasında Mısır'a gö!J.derdi. Bu orduyu Abbasilerin

Mısır valisi ve Ihşidl devletinin kurucusu olan Muhammed b. Togaç karşıladı. Çetin bir

mücadeleden sonra Fatınll ordusu perişan bir şekilde, birçok kayıp vermiş olarak geri

döndü10•

2- el- Mu'İzz Li-Din Allah (953-975) Döneminde Mısır'ın Ele Geçirilmesi

İçin Hazırlıklar:

Yukanda anlatıldığı üzere, el-Mu'izz zamanına gelinceye kadar Fatınlller, iki kez

el-Mehdi, ve bir kez de el-Kaim zamanında olmak üzere üç kez Mısır'ı ele geçirmeye

teşebbüs etmişlerdir. m. Fatıml Halifesi el-Mansfu (946-953) zamanı ise çıkan ayaklanmaların hastınlması ve ülkede düzenin yeniden tesisi ile geçmiştir.

el-Mu'izz halife olduktan sonra . selefierinin politikasına uygun bir politika

izlemey~ başladı. Önce ülke içind~ sükun ve istikran sağla~. Cevher'in gayretleriyle

batıda ülkesinin sınırlannı en uzak no~lara ulaştırdı 11 • Sebte ve T~ca şehirleri ile

9 İbn el-Esir, el-Kamil, c.Vl, s. 659; a.mlf., İslam Tarihi, c.vm, s. 98-99; İbn HaldUn, Kitab el-İber, c.IV, s.50; ei-Makrizi, İtti'iiz, c.l, s. 71; el-Makrizi Fatuniler'i.n ei-İskenderiye'ye geliş tarihlerini Ağustos-Eylül 918 olarak vermiştir.; Nihat Yazılıtaş, Fatımi Devleti'nde Türkler, s.23.

10 İbn el-Esir, el-Kamil, c.Vll, s. 22; a.mlf. , · İslam Tarihi, c.vm, s. 238; ei-Makrizi, İtti'iiz, c.I, s. 74; Ferhat ed-Deşriivi, el-Hilafe el-Fatımiyye, s. 243-244; İbn Zatir, bu seferi.n tarihini 925-926 olarak vermiştir. İbn Zafi!, Ahbar ed-Duvel, s. 15.; Nihat Yazılıtaş, Fatımi Devleti'nde Türkler, s.27.; Eymen, F. Seyyid; ed-Devle el-Fatımiyye Fi Mısr, s.58

11 Nihat Yazılıtaş, Fatımi Devleti'nde Türkler, s.33-35.

416

Mısır hariç Kuzey Afrika'nın tamamı Fatı.nll hakimiyetine girdi. Sicilya'da da el-Kelbi

ailesiyle Bizans'a karşı büyük başarılar elde edildi12• Artık sıra Mısır'a gelmişti.

Mısr'ın fethi konusunda planlı hareket eden el-Mu'izz 966 yılında Mısır yolu

üzerinde kuyuların kazılmasını ve menzillerde konaklama tesislerinin yapılmasını

emretti. Sefer için askeri ve mali hazırlıklar yaptı. Herberilerden para ve asker toplandı.

Hazinenazın EbCı Ca'fer b. Hüseyin b. Muhezzeb'i sarayına çağırarak sandıklar dolusu

altını bu gaye için ona teslim etti. Kaynakların ifadesine göre ona 24 milyon dinar

vermişti. el-Mu'izz bu meblağın tamamını hazırladığı orduyu donatmak için

harcamıştı13• Bunun haricinde yine büyük meblağlar harcanarak el-Mehdiyye limanında

bir donanma inşasına giriş il di 14•

3- Mısır'ın Ele Geçirilmesi:

969 yılı kışında Cevher ordugiihını Rakkade'de kurdu. Denildiğine göre

ordusunun sayısı IOO.OOO'inıs üzerinde idi. el-Mu'izz bizzat orduyu yolcu etmek için

devlet erkanı ve çocukları ile birlikte buraya geldi. Cevher kumandasındaki ordu 6 Şubat

969 tarihinde çok miktarda altın, silah ve malzeme ile hareket'etti16•

Fat:ımi ordusunun yürüyüşe geçtiği haberi Nisan-Mayıs 969'da Mısır'a ulaşınca,

Thşidllerin veziri İbn el-Fılrat devlet ileri gelenlerini toplayarak, ne yapılması gerektiği

konusunda onlarla istişarede bulundu. İstişare neticesinde emôn isteomesine karar

verildi ve Alevilerden EbCı ,Ca'fer Muslim'in başkanlığında bir heyet bu sırada el-

12 Nihat Y azılıtaş, Fatımi Devleti'nde Türkler,s.35-36. . 13 el-Malaizi, İtti'az, c.l, s. 96-97; Ferhat ed-Deşravi, el-Hilare el-Fatımiyye, s. 378; H.İ. Hasan,

Tarih ed-Devlet el-Fatımiyye, s. 136; a.mlf, "Fôtmıilet'', D.G.B.İ.T., c.V, s. 154; İbn Hallikan, Vefeyat, c.IV, s. 441.

14 Ebu Ali Mansfir el-Cü.zeri, Siret, s. 98, Ferhat ed-Deşravi, el-Hilafe el-Fatınıiyye, s. 379.; Nihat Yazılıtaş, Flitırni Devleti'nde Türkler, s.38.

ıs İbn Tağribirdi bu sa)'lyı 1000 kişi olarak vermektedir. Bkz. İbn Tağribirdi, en-Nuciim, c.IV, s. 30-73. . .

16 İbn Hallikan, Vefeyat, c.I, s. 349-350; İbn Tağribirdi, en-Nucfrm, c.IV, s. 28; el-Makrizi, İtti'az, c.J, s. 97; Ferhat ed-Deşravi, et-Hilafe el-Fatırn)yye, s. 379-380; 'İmad ed-Din İdris, 'Uyun el-Ahblir, c. VI, s. 137-138; H.İ. Hasan ordunun harekete geçiş tariJıinj 7 Mart 969 olarak vermiş, buna kaynak olaraktaei-Makrizi ve İbn Hallikan'ı göstermiştir. Ancak her iki eserde de ordunun harekete geçiş tarihini yukanda oldu~ gibi 5 Şubat 969 olarak kaydedilmiştir. Bkz. H.İ. Hasan, Tarih ed-Devlet el-Fatımiyye, s. 140; a.mlf, "Fôtımfler', D.G.B.İ.T., c.V, s. ·ı57.; Eymen, F. Seyyid, ed-Devle el-Fatımiyye Fi Mısr, s.7l-73.

417

İskenderiye yakınianna ulaşmış olan Cevber'e gönderildi. Bu heyet 8 Haziranda

Cevher'le görüştü17• Cevher, Mısır'a geliş amacının Müslümanlan Karman ve Bizans

tehlikesine karşı korumak, paranın ayannı düzeltmek ve bazı vergileri kaldırmak

olduğunu söyledi. Sonra da istedikleri emiin18 belgesini verdi19• Heyet 27 Haziranda

eman belgesi ile birlikte geri döndü. Ancak el-Ihşidiyye ve el-KafUriyye'ye mensup

askerler bu emiin belgesini kabul etmeyip savaş için hazırlıklara başladılar. 30

Haziranda el-Cize'de taraflar karşılaştı. 5 Temmuz'a kadar süren çarpışmalar

neticesinde el-Ihşidiyye ve el-KafUriyye'den oluşan birlikler mağlup olarak Suriye'ye

doğru çekildiler0• Bunun üzerine Mısırlılar tekrar heyet göndererek Cevher'den emiinın

yenilenmesini istediler. Cevher bunu da kabul etti2 1• _Müteakiben 6 Temmuz'da22

Fustat'a doğru hareket etti. Şehirde törenle karşılanclı. O gece Fustat yakınlannda el-

Kahire23 şehrinin temelleri kazılmaya başlanclı24•

17 İbn Tağribirdi, en-Nucfrm, c.IV, s. 30; el-Makrizi, İtti'az, c.I, s. 102-103; 'İmad ed-D'in İdris, 'Uyun el-Ahbar, c. VI, s. 145-146; Ferhat ed-Deşravi, el-Hilafe el-Fatımiyye, s. 381.

18 Bu emlin belgesinin tam metni için Bkz. el-Makrizi, İtti'liı, c.I, s. I 03-107; 'İmad ed-D'in İdris, 'Uyfrn ei-Ahblir , c.VI, s. 146-150.

19 Yahya el-Antlilô, Tarih el-Antaki, s. 131; İbn Halliklin, Vefeyat, c.I, s. 350-351; İbn Tağribirdi, en-Nucfrm, c.IV, s. 3 1; Ferhat ed-Deşravi, el-Billife el-Fatımiyye, s.382-383; H.İ. Hasan, Tarih ed-Devlet el-Fatımiyye, s. 141-142; a.mlf, "Fatımile1)', D.G.B.İ.T., c. V, s . 158.; Michael Brett, The Rise of The Fatimids, s.300-301.

20 Yahya el-Antliki, Tarih el-Antaki, s. 131-132; İbn Hallikan, Vefeyat, c.I, s. 350; el-Makrizt, İtti'liz, c.l, s. 108-109; 'İmad ed-Dlıı İdris, ' Uyun el-Ahbar, c.VI, s. 150-152; Ferhat ed-Deşravi, el-Billife el-Fatımiyye, s.385; Hi. Has~, Tarih ed-Devlet el-Fitımiyye, s. 142; a.mlf, "Fatımi/e,)', D.G.B.İ.T., c. V, s. 159. .

21 el-Makrizl, İtti'az, c.I, s. 109-1 10; 'İmad ed-D'in İdris, 'Uyun el-Ahbar, c. VI, s. 153. 22 ed-Devadari, bu tarihi 1 Temmuz olarak vermiştir. Bkz. ed-Devadan, Kenz ed-Durer, c.VI,

s.l21. 23 Cevher şehri kurduğunda adını "el-Mansüriyye" koymuştu. Ancak el-Mu'izz geldikten sonra

şehrin adı el-K.ahire oldu. Bkz. el-Makrizt, İtti'liı, c.I, s. 1 I 1. 24 Yahya el-Antlilô, Tarih el-Antalô, s. 132; İbn Zafir, Ahbar ed-Duvel, s. 23; el-Cevzt, el-

Muntazam, c. VID, s. 359; İbn el-Esir, el-Kamil, c. VII, s . 280; a.mlf., İslam Tarihi, c. VIII, s. 507; İbn Halliklin, Vefeyat, c.l, s. 351-352; İbn el-Kesir, el-Bidliye, c.XI, s.453; a.mlf., Büyük İslam Tarihi, c.XI, s.275; Reşid ed-Din FııZl Allah Hemedani, Cami' et-Tevarih -Kısmet-i İsma'iliyyan ve Fatımiyyan ve Nizlir iyyan ve Da'iyyan ve R efik.3n-, s.40-41; İbn Haldfrn, KWib el-İber, c.IV, s.61 ; İbn Tağribirdi, en-Nucum, c.IV, s. 28, 31; el-Makrizi, İtti'liz, c.I, s. ll0-111; a. mlf., el-Hıtat, c. I, s. 361-362; 'İmad ed-Diıı-İdris, 'Uyfrn el-Ahblir, c.Vl, s. 154, 196; Ferhat ed-Deşravi, ei-HiJ§fe el-Fatımiyye, s. 385.; Nihat Yazılıtaş, Fatııni Devleti'nde Türkler, s.338-40

418

4-Fatımi Otoritesinin Mısır'da Kurulması:

' Cevher, Mısır halkının teveccühünü kazanmak için Ali b. el-Velid el-K.adi'yi

halka sadaka dağıtımı işi ile görevlendirdi. Ali b. V~lid, 'Amr b. el-'As Camiinde

toplanan halka para dağıttı25 • Bundan sonra 9 Temmuz Cuma günü Cevher, Cuma

namazı için askerlerle birlikte 'Amr b. el-'As Camiine geldi. Hibbetullah b. Ahmed,

hutbeyi Fat:uılller adına okudu26• Böylece Mısır artık Fat:uılllerin hakimiyetine girmiş

oluyordu.

Cevher, Mısır'daki yöneticilerin hepsini görevinde bıraktı27 ise de, yanlarına

Mağribli bir ortak koştu28• el-Hisbe görevine Ebu Ca'fer el-Horasaru getirildi. Ebu

Ca'fer el-Horasani Fatımilerin Mısır'daki ilk muhtesibi&9• Ebil. Ca'fer 970 yılı Mart'ı

başlarında ölünce yerine Süleyman b. 'İzzet getirildi30• Uzun süredir kıymetini

kaybetmiş olan Ihşidi dinarlan yerine kırmızı altından yüksek ayarlı sikkeler daıp

edild?1• e/-BaratfP2 vergisi gibi bazı haksız vergiler kaldırdı33.

Çok geçmeden sükil.n ve istikrar sağlandı. Cumartesi gtin.leri Cevher .l?izzat

kendisi el-Mezalim Divam 'na oturarak halkın şikayetlerini dinliyordu. Bir süre sonra bu

görev Ebu 'İsa Murşid'e tevdi edildi34•

Başlangıçta geniş bir dini müsamaha getirildi. 18 Mart 970 tarihine gelindiğinde

Cevher Cuma namazını İbo Tolun camiinde kıldı. Bu münaseb~tle ezao da Şu ezanı

25 el-Makrizi, İtti':iz, c.I, s. 114; 'İmad ed-Din,ldris, 'Uyun el-Ahbar, c.VI, s. 155; Ferhat ed-Deşravi, el-Hilafe eJ-Fatımiyye, s. 385. .

26 İbn el-Esir, el-Kamil, c.Vll, s. 280; a.mlf., İslam Tarihi, c.VID, s. 507; ed-Devlidan, Kenz ed-Durer, c.VI, s.l39; İbn Tağribirdi, en-Nucum, c.IV, s. 32; el-Makri.zi, İtti':iz, c.l, s. 114-1 15; 'İmad ed-Din İdris, 'Uyun el-Ahbar, c. VI, s. 159; Ferhat ed-Deşravi, el-Hilafe el-Fanmiyye, s . 385.

27 Lev Yaacov, State and Society, s.I9. 28 el-Makrizi, İtti':iz, c.I,. s. 119; Ferhat ed~Deşrlivi, ei-Hilafe ei-Fa~yye, s. 386; Ahmet

Çelebi, İslam'da Eğitim- Öğretim T arihi, s . 426. 29 el-Makrizi, İtti':iz, c.l, s. ı ı 7; Ferhat ed-Deşravi, el-Hilafe e1-Fatımiyye, s. 386 30 el-Makrizi, İtti':iz, c.I, s. 120. 31 el-Makrizi, İtti'az, c.I, s. 115-116, 122; 'İmad ed-Din İdris, 'Uyun el-Ahbar, c.VI, s. 157;

Ferhat ed-Deşravi, el-Hilafe el-Fa~yye, s. 387; Eyınen, F. Seyyid, ed-D evle el-Fatııniyye Fi Mısr, s.81.; Michael Brett, The Rise of The Fatimids, s:304. .

32 el-Baratil, kişilerin valilik, muhtesiblik, kadılık vs. görevlere atanmak için ödediği paraya deniyordu. Bkz. İbn Tağribirdi, en-Nucum, c.XI, s. 292.

33 el-Makrizi, İtti':iz, c.I, s. 117. · 34 Ferhat ed-Deşrlivi, el-Hilafe el-Fatımiyye, s. 387;

419

şeklinde okundu. Aynca namazda Besınele de açıktan okunınaya başlandı. 6 Nisan

970' de de 'Anır b. el-' As Camiinde de aynı uygulama yapıldı35•

S-Hilafet Merkezinin Mısır'a Taşınması:

İfrikiyye'de el-Mu'izz'e karşı isyan eden Ebu Hazr ez-Zenati Şubat-Mart 970'te

eman isteyerek itaatini bildirdi. el-Mu'izz'de bu isteğe olumlu cevap vererek ona ve

adarolanna ilisanlarda bulundu36• Ancak Mısır'a gitmek için hazırlıklara başlayan el-

Mu'izz, arkasında böyle bir tehlike bırakmamak için Yusuf Bulukkln b. Ziri b. Menad

es-Sinhaci'yi onun üzerine gönderdi. Yusuf Bulukkln'de ani bir baskıola Ebu Hazr ez-

Zenati'yi bir grup adaını ve amcaoğulları ile birlikte öldürdü37• Bu olaylar cereyan

ederken Cevher'den, Mısır'ın ve Suriye'nin haki.ın:iyet altına ~dığuıı. buralarda el-

Mu'izz'in idaresinin yerleştirildiğini bildiren ve el-Mu'izz'i Mısır'a davet eden mektup

geldi. Bu haber başta el-Mu'izz olmak üzere halk tarafından sevinçle karşıladı38•

el-Mu'izz Mısır'a hareket etmeden önce İfrikiyye'de yerine vekalet etmesi için

Yusuf Bulukkln'i tayin etti. Ancak Sicilya, Trablusgarb, Ecdabiyye ve Sart'ı onun

haki.ın:iyet alaru dışmda tuttu. İfrikiyye bölgesinin vergisini toplamak (Cibayet el-Emvôl)

için Ziyadetullah b. el-Kudeymi'yi, haracmı toplamak için de Abdulcabbar el-Horasaru

ile Huseyin b. Halef el-Müsidi'yi tayin edip, Yusuf b. Ziri'ye itaat etmelerini ve sÇ>zünü

dinlemelerini emretti39• el-Mu'izz, el-Mansfuiyye'den Haziran 972'de hareket ettikten

sonra Serdaniyye'ye geldi. Burada dört ay kalarak son hazırlıklarını tamamladı.

35 İbn Z3fir, Alıbar ed-Duvel, s. 24; İbn el-Esir, el-Kiınil, c.VII, s. 280; a.ınlf., İslam Tarihi, c.Vlll, s. 507; ed-Deviidari; Kenz ed-Durer, c.VI, s.l25; el-Makri.zi, İtö'liı, c.I, s. 120; Ferhat ed-Deşriivi, el-BiHife el-Fatımiyye, s. 387-388; Nihat Yazılıtaş, Fatuni Devleti'nde Türkler, s. 40-41.; Eymen, F. Seyyiçl., ed-Dev1e ei-Fatımiyye Fı Mısr, s.78-79.

36 İbn el-Esir, el-Kamil, c.VII, s. 287; a.mlf., İsHim Tarihi, c.vm, s. 514. 37 İbn el-Esir, el-Kamil, c.VII, s. 300; a.mlf, İsHim T~rihi, c.Vlll, s. 528; 'İmiid ed-n-ın İdris,

'Uyı1n el-Ahbar, c.VI, s. 178. 38 İbn el-Esir, el-Kamil, c.VII, s. 300; a.mlf, İslam Tarihi, c.Vlll, s. 528; İbn el-Kesir, el-

Bidaye, c.XI, s.268; a.mlf., Büyük İslam Tarihi, c.XI, s.456; İbn Tağribirdi, en-Nucfun, c.IV, s. 72.; Nihat Yazılıtaş, Fatuııi Devleti'nde Türkler, s.45.; Eymen, F. Seyyid, ed-Devle el-Fatımiyye Fı Mısr, s.87-88. .

39 'İmiid ed-Din İdris, 'Uyun el~Ahbar, c.VI, s. 185; Ferhat ed-Deşravi, el-Hlliife el-Fatınıiyye, s. 405-406.

420

Saraydaki her türlü eşyayı topladı. Altın paralar bile eritilip, büyük kalıplar balinde

dökülerek develere yüklendi40.

Buradan hareket eden el-Mu'izz 30 Mayıs 973'de el-İskenderiye'ye ulaştı41 •

Burada onu, Mısır alıalisinin ileri gelenleri karşıladı. Onlara izzet ve ilcraında bulundu. 9

Haziran 97342 tarihinde el-Kahire'ye ulaştı. Askerlerinin bir kısmını buradaki evlere

yerleştirdi. Askerlerin büyük kısiDl ise şehrin dışında çadırlarda kaldılar43 • Yanında

bütün akrabaları ve selefierinin tabutlan da vardı44•

el-Kahire'deki sarayına yerleşen el-Mu'iz, ertesi gün kutlama ve hediye takdimi

için gelenleri sırayla kabul etti. Bundan sonra da sayılan 1000 civarında olan ve 23 Ocak

972 Salı günü Cevher tarafından hapsedilen el-Ihşidiyye askerlerini serbest bıraktı 45•

el-Mu'izz Mısır'a geldilcte~ kısa bir süre sonra Cevher'i görevinden aldı46•

Ancak Cevher, hizmetinden dolayı taltif edildi. el-Mu'izz, 15 Ekim .973 tarihinde de

EbU el-Ferec Yakub b. Yusuf b. Killis ve 'Ush1c b. el-Hasan'ı devlet işlerini yürütmekle

görevlendirdi47. Bunlar mali durumu diizeltmek için bir dizi tedbirler alarak48 Mısır'da

uzun yıllar hüküm sürecek olan Fatımi Devleti'nin, mali alt yapısının temellerini attılar.

\ 40 İbn el-Esir, el-Kauw, c.Vll, s. 304; a.ınlf., İslam Tarihi, c.vın, s: 532; İbn el-Kesir, el-

Bidaye, c.XI, s.272; a.ınlf., Büyük İslam Tarihi, c.XI, s.462; Reşid ed-Din,-Cami' et-Tev3rih, s.42.

41 İbn el-Kesir, el-Bidaye, cJÇI,. s.273; a.ınlf., ··Büyük İsHim Tarihi, cJG, s.464; el-Makrizl, İtti'iz, c.I, s. 134; 'İmad ed-Din İdris, 'Uyiin el-Ahbar, c.VI, s. 191.

42 Yahya el-Antaki ve Reşid ed-Din, bu tarihi I 1 Haziran 973, el-Makrizi ise 27 Haziran 973 olarak vermiştir. Bkz. Yahya el-Ant3ki, Tarih el-Antaki, 148; Reşid ed-Din, Cami' et-Tevarih, s.42; el-Makrizi, İtti'liz, c.I, s. 134.

43 İbn Zafir, Ahbar ed-Duvel, s. 25; İbn el-Esir, el-Kamil, c.VU, s. 305; a.mlf., İsl am Tarihi, c.VIU, s. 533; İbn Hallikfuı, Vefeyat, c.IV, ·s. 442; İbn el-Kesir, el-Bidaye, c.XJ, s.273; a.mlf., Büyük İslam T arihi, c.XI, s.465; İbn Haldfuı, Kitab el-İber, c.IV, s.62:63; 'İmad ed-Din İdris, 'Uyiln el-Ahbar, c.VI, s. 192; H.t. Hasan, T arih ed-Devlet el-Fiitımiyye, s. 149.

44 el-Makrizi, İtti'5.z, c.l, s. 134; 'İmfid ed-Din İdris, 'UyUn el-Ahb3r, c. VI, s. 185. .· 45 ei-Makrizi, İtti'U, c.I, s. 137; Yahya el-Antaki, Tarih el-Antaki, s. 147-148. 46 İbn Hallikan Cevher'in görevden alıruş tarihi olarak 9 Ekim 974 tarihini vermişse de bu pek

mümkün görülmemektedir. İbn Hallik8.n, Vefeya t, c.IV, s. 442.; Nihat Yazılıtaş, Fatımi Devleti'nde Türkler, s.45-46.

47 el-Makrizi, İtti'liz, c.l, s. 144-145; Muhammed Cemal ed-Din Sıırfir, ed-Devlet el-Fatımiyye ti Mısr, s. 74,141; İbn Muyesser Muhammed b. Ali Yusuf b. Celeb Ragıb, Ah bar Mısr, s. 163.

48 · eı-Makrizi, İtti'liz, c.I, s. 146-147; ·cemal ed-Din Surfır, ed-Devlet el-Fahmiyye ti Mısr, s. 160; İbn Muyesser, Ahbar Mısr, s. 164.

421

Sonuç

Hilafetin kendilerinin hakkı olduğunu, bunu önce Emevilerin sonra da

Abbasilerin gasbettiği iddiasını savunan ve bu uğurda bütün gayretleri ile çalışan Şii

Fatım1lerio, Mağrib'de kendi devletlerini kurmayı başardıktan sonra ilk hedefleri

verimli topraklan ile Abbasilere karşı verecekleri mücadelede kendilerine her türlü

imkanı sağlayacak olan ve Abbasi Hilafeti'nin merkezi Bağdat'a giden yaliüzerinde

bulunan Mısır olmuştur. Bu saikle harekete geçen Fiitımiler; el-Mehdi zamanında iki

kez, el-K.aim zamanında da bir kez olmak üzere toplam üç kez Mısır'ı ele geçirme

teşebbüsünde bulunmuşlardı. Ancak bu hedeflerini, el-Mu'izz'in ünlü kumandanı

Cevher el-Katib tarafindan gerçekleştirilebilmiştir.

Mısır'ın Fatımiler tarafindan ele geçirilmesi ile ilk defa Mısır'da ismen de olsa

Abbasi Halifeliğine bağlı olmayan bir idare kurulmuş oluyordu. Üstelik bu idarenin

sahipleri Abbasi Hilafetinin geçersiz olduğunu ve hilafetin kendi haklan olduğunu

savunan Fatımilerdi.

Mısır'ın ele geçirilmesi ile hedeflerine ulaşmak için önemli bir mevzi kazanmış

olan Fatımiler, hilafet merkezini Mısır'a taşımalan ile Mağrib'deki otoritelerini

kaybetmeye başladılar ve Ziri Devleti'nin başına el-Muizz b. Badis'in geçmesi ve onun

hutbeyi tekrar Abbasiler adına okutınası ile buradaki hakimiyetleri son buldu.

Fatımiler, Mısır'da otoritelerini kurduktan sonra, Suriye'yi ele geçirdikleri gibi

Mekke ve Medine'de de hutbeyi kendi adianna okutarak Abbasilere karşı giriştikleri

mücadelede · üstün konuma geçtiler. Ha~a Arslan Besasirl sayesinde bir müddet '

Bağdat'ta kendi adianna butbe bile okuttular. Ancak Selçuklularm bölgeye gelmesi ile

dengeler değişti. Bu s~ada iç kanşıklıklarla da· uğraşan Fatımiler, kısa sürede

Suriye'deki topraklarını da kaybederek Mısır'la smırlı bir coğrafyada hakimiyetlerini

1 ı 7 ı yılına kadar sürdürebildiler.

422

KAYNAKÇA

BREIT, Michael, The Rise of The Fatimids, Leiden-Boston-Köln 2001.

ÇELEBİ, Ahmet, İslam'da Eğitim- Öğretim Tarihi, Çev. Ali Yardım, İstanbul 1983.

DAFTARY, Farbad, Muhalü İslamın 1400 Yılı -İsmaililer- Tarih ve Kuram,

Ankara, 2002.

ed-DAI, 'İmad ed-Din İdris b. el-Hasan, 'Uyôn el-Ahbar ve Funôn el-Asar ~ Fedail

el-Eimme el-Ethar, (Tab. Dr. Mustafa Galib), (c. V, Beyrut 1974), (c. VI, Beyrut 1984,

II. Baskı)

ed-DEVADAR.i, Ebi Bekr 'Abd Alliib b. Aybek, Kenz ed-Durer ve Cami' el-Gurer/

ed-Durre el-MuZiyye .:Fi Alıbar 'ed-Devle el-Fatımiyye, (Tah. Seliib ed-Din el-Muneccid), c.VI, el-K.ahire 1961.

el-ANTAKI, Yahya b. Sa'id b. Yahya, Tarih el-Antalô (el-Ma' ruf Bi Sılat Tarih

Otiba), (Tah. OmarAbdes-Selam Tedmuri), Trablus 1990.

el-CEVzi, Cemal ed-Din Ebi el-Ferec Abd er-Rahınan b. Ali, el-Muntazam fi T evarib

el-Mulôk ve el-Umem: {Tah. Suheyl Zekkar), Beyrut 1995. · .

el-CÜZERi, Ebu Ali Mansfu el-'Azlzi, Siret el-Ustaz Côzer , (Tah. Muhammed Kamil

Hüseyin, Muhammed 'Abd el-Hadi Şa'iret), el-Kahire 1954.

el-DEŞRAVİ, Ferhat, el-Hilafe el-Fatımiyye Bi el-Mağrib . (909-975), (Fransızca'dan

Arapça'ya tre. Hammadi el-S~.li). Beyrut 1994.

el-KADİ EN-NU'MAN b. Muhammed, RisiUet İftitah ed-Da've, {Tah. Vedad el-

K.adi), Beyrut_1970.

el-MAKRİZI, Tak:iyy ed-Din Ahmed b. Ali, İtti'az el-Hunefa Bi-Ahbar el-Eimme el-

·Fatimiyyin el-Huleffi, c. I-III, K.ahire 1996.

------, Kitab el-Meva'iz ve el-İ'tibar Bi-Zikr el-Hıtat ve el-Asar, c.ll, el-K.ahire 1987.

Eymen, Fuad Seyyid, ed-Devle el-Fatımiyye Fi Mısr .. Kahire 1992.

HALM, Heinz, The Empire of J;he M ahdi, The Rise of The F atimids, {Almanca'daıi

İngilizce'ye Tercüme eden Michael Bonner), Leiden-New York-Köln 1996.

HASAN, İbrahim Hasan, Tarih e~-Devlet el-Fatımiyye: Fi el-Mağrib ve Mısr, ve

Suriye ve Bilad el-'Arab, K.ahire 1981.

423

-----------, "Fôtımfler", D.G.B.İ.T., İstanbul 1986-1990. c.V, s.79-310.

HE:tvı:EDANI, Reşid ed-Din Fai:l Allah, Cami' et-Tevarih -Kısmet-i İsmailiyyan ve

Fatımiyyan ve Nizariyyan ve Da'iyyan ve Refilcln-, (Tah. Muhammed Tak:i Daniş

Peju, Muhammed Muderrisi), Tahran 1977.

İBN EL-ESIR 'İzz ed-Din Ebu el-Hasan Ali Muhammed el-Cezeri, ei-Kfunil fi et-

Tarih, (Tah. Omar 'Abd es-Selam Tedmuri), c.X+I, Beyrut 1997.

------, İslam Tarihi, (Çev. Ahmet Ağırakça, A. Qzaydm, Y. Apaydın, Z.

Tüccar, M. B. Eryarsoy, Redaktör Mertol Tulum), c.Xll, İstanbul1987.

İBN EL-KESİR, el-Bidaye ve en-Nihaye, cJUV+I, Beyrut1990.

-----------------, Büyük İslam Tarihi,. XIV+I, İstanbu11994.

İBN HALDUN, Veli ed-Din 'Abd er-Rahmiin b. Muhaiilmed, Divan ei-Mubteda ve el-

Haber fi Eyyam el-Arab ve el-Berber ve Men Asaraburo min Zevi es-Sultan el-

Ekber, (Haz. Halil Şihade), c.VII, Beyrut 1988.

İBN HALLtKAN, Ebu el-'Abbas Ahmed b. Muhammed b. İbrahim b. Ebi Bekr,

Vefeyat el-A'yan ve Enba Ebna ez-Zaman, (Tah. Yusuf Ali Tavil, Meryem Kasım

Tavtl), c.V+I, Beyrut 1998.

İBN MUYESSER, Muhammed b. Ali Yusuf b. Celeb Ragıb, Ahbar Mısr, (Özetleyen;

Takıyyed-Din Ahmed b. Ali el-Makrizi), (Tah. Eymen Fuad Seyyid), el-Kahire 1981.

İBN TAGRİBİRDİ, Cemiii ed-Din Ebu el-Mehasin Yiisut en-Nucôm ez-Zahire Fi

Mulllki Mısr ve el-Kihire, c.XVI, el-Kahire 1963.

İBN zAFi:R, Cemiii ed-Din Ali, Ahbar ed-Duvel el-Munkatı'a, (Tah. Andre Ferre), e1-

Kahire 1972.

KOPRAMAN, Kazım Yaşar, "Ihşidiler", D.G.B.İ.T., c.VI, s.l81-221.

SURÜR, Muhammed Ceriliil ed-Din, ed-Devlet el-Fatımiyye fi Mısr, el-Kahire 1965.

Y AACOV, Lev, S ta te an.d Society in Fatimi d Egypt, Leiden 1990.

YAZILITAŞ, Nihat, Fatııni Devleti'nde Türkler, (Basılmamış Doktora tezi), Ankara,

2003

-------------, "Fôtımf Ordusımu · Meydana Getiren Etnik Unsur.lar", Türldyat

Araştırmalan Dergisi, Konya 2005, S. 18, s. 175-192.