Genel Dilbilim-1 (Açıköğretim Fakültesi)

7/23/2019 Genel Dilbilim-1 (Akretim Fakltesi)

1/217

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2378

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1375

GENEL DLBLM-I

Yazarlar

Prof.Dr. Sumru ZSOY (nite 1)

r.Gr. Ayla BALCI (nite 2, 3, 4, 5)

Do.Dr. mit Deniz TURAN (nite 6, 7, 8)

Editrler

Prof.Dr. Sumru ZSOY

Yrd.Do.Dr. Zeynep ERK EMEKSZ

ANADOLU NVERSTES


2/217

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel KoordinatrProf.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr Yardmcs

Do.Dr. Mjgan Bozkaya

retim TasarmcsDo.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldzr.Gr. Nilgn Salur

lme Deerlendirme Sorumlusur.Gr. Serpil Kodar

GrafikerlerAyflegl Dibek

Ufuk nceHilal Kkdaaflan

Glflah Ylmaz

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Genel Dilbilim-I

ISBN978-975-06-1045-5

2. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 25.600 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Nisan 2012


3/217

indekiler

nsz ............................................................................................................ vii

Dil ve Dilbilim .......................................................................... 2DL VE DLBLM .......................................................................................... 3

DL BLMEK NE DEMEKTR?........................................................................ 3

Sesbilim.......................................................................................................... 5

Szck Bilgisi ................................................................................................ 6

Tmce Bilgisi ................................................................................................. 7

Anlambilim..................................................................................................... 9

DL YETS VE EDM .................................................................................... 9

DLBLGS NEDR? ....................................................................................... 10

Betimlemeli Dilbilgisi .................................................................................... 10

Kuralc Dilbilgisi ............................................................................................ 10retici Dilbilgisi........................................................................................... 10

DL EVRENSELLER ....................................................................................... 10

DL EDNM.................................................................................................. 11

DLBLM NEDR? .......................................................................................... 11

fiARET DLLER............................................................................................. 12

zet................................................................................................................ 13

Kendimizi Snayalm...................................................................................... 14

Okuma Paras .............................................................................................. 15

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 16

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 17

Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 17

Biimbilim I: Szck................................................................ 18GRfi .............................................................................................................. 19

SZCK VE SZCK TANIMA ................................................................... 19

Szck Tanmada Kullanlan ltler ......................................................... 20

SZLK, SZLKBRM, SZCKBM................................................... 23

BMBLMSEL SRELER .......................................................................... 25

ekimsel ve Szlksel Biimbilim ............................................................... 25

zet ............................................................................................................... 29

Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 30

Okuma Paras ........................................................................................... .. 31




Biimbilim II: Szck Yaps ................................................... 36GRfi .............................................................................................................. 37

BMBRM................................................................................................... 38

BMBRM TRLER................................................................................... 40

Baml ve Bamsz Biimbirimler .............................................................. 40

Tretimsel ve ekimsel Biimbirimler ......................................................... 41BMBRMLERDE SIRALAMA..................................................................... 45

ALTBMLK: BMBRMLERN GEREKLK KAZANMASI .................... 49

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE

3. NTE


4/217

Altbiimlii Douran Sreler ...................................................................... 51

Sesbilimsel Koflullanma........................................................................... 51

Dilbilgisel / Biimbilimsel Koflullanma.................................................. 51

Szcksel Koflullanma ............................................................................ 51DER BMBLMSEL SRELER.............................................................. 52

zet................................................................................................................ 53


Okuma Paras .............................................................................................. 56




Yararlanlan nternet Kaynaklar................................................................... 59

Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim...................................... 60

GRfi .............................................................................................................. 61SZCK YAPMAYA DAR............................................................................ 62

SZLKSEL BMBLM.............................................................................. 63

Z KAYNAKLI SRELER............................................................................ 63

Tretme.................................................................................................... 63

Eklemeli Tretme .................................................................................... 63

Eklemesiz Tretme.................................................................................. 69

kileme ..................................................................................................... 69

Gerioluflum.............................................................................................. 71

Ksaltma ................................................................................................... 71

Bileflme .......................................................................................................... 72

Bileflikler ve bekler .............................................................................. 73Bileflenlerin Bamszl......................................................................... 74

Sesletimsel zellikler .............................................................................. 75

Bilefliklerin Snflandrlmas ................................................................... 76

Tamlamalarn Yaps ............................................................................... 77

YABANCI KAYNAKLI SRELER................................................................. 79

dnleme .................................................................................................... 79

zet ............................................................................................................... 80

Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 81

Yaflamn inden ........................................................................................... 82


Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 84Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 88

Yararlanlan nternet Kaynaklar................................................................... 89

Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim...................................... 90GRfi .............................................................................................................. 91

Szck Snflar .............................................................................................. 92

ekim....................................................................................................... 93

AIK KME SZCKLER ........................................................................... 93

Ad ................................................................................................................. 93

Adsl ekim 1: Say ....................................................................................... 93

Adsl ekim 2: Cins....................................................................................... 96Adsl ekim 3: Durum .................................................................................. 96

indek i leriv

4. NTE

5. NTE


5/217

Dilbilgisel Durum.................................................................................... 96

Eik Durumlar ......................................................................................... 98

Adsl ekim 4: Uyum.................................................................................... 99

EYLEMCL EKM ......................................................................................... 99Eylemcil ekim 1: Zaman............................................................................. 99

Eylemcil ekim 2: Grnfl.......................................................................... 101

Eylemcil ekim 3: Kip .................................................................................. 103

Bilgisellik Kipi ......................................................................................... 104

Ykmllk Kipi..................................................................................... 106

zne Odakl Kip .................................................................................... 107

Kip ve Zaman................................................................................................ 108

Eylemcil ekim 4: at.................................................................................. 108

Edilgen, fltefl, Dnfll, Ettirgen at .................................................... 108

Eylemcil ekim 5: Uyum.............................................................................. 116

Eylemcil ekim 6: Olumsuzluk.................................................................... 117SIFAT VE BELRTELER ............................................................................... 118

KAPALI KME SZCKLER ....................................................................... 119

zet................................................................................................................ 121


Okuma Paras .............................................................................................. 123




nternet Kaynaklar........................................................................................ 127

Szdizim ................................................................................... 128SZDZM .................................................................................................... 129SZDZM NEDR? ....................................................................................... 129

DLBLGS ..................................................................................................... 130

Kuralc Dilbilgisi ........................................................................................... 131

Betimleyici Dilbilgisi .................................................................................... 131

RETC DLBLGS ..................................................................................... 133

DOUfiTANCILIK VE DENEYSELCLK....................................................... 133

EVRENSEL DLBLGS (ED) ....................................................................... 134

Evrensel Dilbilgisinde lke ve Deifltirgenler .............................................. 136

zet................................................................................................................ 138

Kendimizi Snayalm...................................................................................... 139Okuma Paras .............................................................................................. 140




Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler............. 142TMCE VE TMCENN YAPISI: SZCK VE BEKLER...................... 143

Szcklerin nemi ve Szlke .................................................................. 143

Yanulamlama........................................................................................... 143

TMCE........................................................................................................... 144

zne ve Yklem........................................................................................... 145zne ....................................................................................................... 145

Yklem..................................................................................................... 147

indek i ler v

6. NTE

7. NTE


6/217


7/217

nsz

Bir bilim dal olarak 19. yzyln ortalarnda geliflmeye bafllamfl olan dilbilim,

son yzyl iinde byk geliflmeler gstererek diller uzerinde ok genifl kapsaml

arafltrmalara yol amfl olan, dillerin yapsn incelemeyi amalayan bir bilim da-

ldr. Bilim dal olarak dier bilim dallar gibi, dilbilimin de kendi inceleme yn-

temleri vardr. Bu yntemlerle yrtlmfl olan dilbilim arafltrmalarnn bir ksm

dnyada konuflulan ve saylar 5,000-7,000 arasnda olduu tahmin edilen dillerin

kendilerine zg zelliklerinin niteliini betimlemeyi amalarken, son 50 yl iin-

deki alflmalar birbirlerinden ok farkl gibi duran bu dillerin aslnda bir ok ya-

psal zellikleri bakmndan birbirlerine byk benzerlikler sergilediini ve diller

arasnda gzlemlenen ayrmlarn yalnzca yzeysel dzeyde olduunu ortaya -

karmfltr. Bu adan zellikle 1950'lerden sonra dilbilim alannda yrtlen alfl-malar dil evrenselleri zerine odaklanmfl, bu evrensellerin niteliini, ozelliklerini,

birbirleriyle iliflkilerini, insan dili denilen olgunun yapsn belirleyen evrensel ku-

ral ve ilkelerin ne olduunu irdelemeyi amalamfltr.

Dilbilimin lkemizde retilmesi 1930'lara dayanmaktadr. Tarihi bu kadar er-

ken yllara dayanmasna karfln, dilbilim ne yazk ki hala niversitelerimizde ge-

nellikle yabanc dil eitimi blmlerinde verilen zorunlu dilbilgisi dersleri olmak-

tan ok ileri gitmemifltir. lkemizde halen yalnzca 4 niversitede bamsz bir dil-

bilim program bulunmaktadr. Dier niversltelerde ise dilbilim dersleri yabanc

dil eitimi ya da Bat Dilleri ve Edebiyatlar blmlerinde verilen ve nedense yal-

nzca yabanc dillerle ilgilendirilen bir alan olarak alglanmakta ve uygulanmakta-

dr. Ancak Trkenin btn zelliklerinin gnmzdeki dilbilim kuram ve yn-

temleri erevesinde incelenmesi, Trkenin daha genifl bir biimde betimlenme-

sine katkda bulunaca kesindir. Bunun iin de Trk Dili ve Edebiyat Blmle-

rinde dilbilim derslerinin olmas byk nem kazanmaktadr.

Bu kitapta, dilin yapsn oluflturan bileflenlerin niteliini ayr ayr ele alp ince-

leme frsat bulacaksnz. Her bilefleni oluflturan birimlerin ne olduunu rene-

cek, dillerde her bileflenin birimlerinin birleflim kurallarnn nasl uygulandn in-

celeyecek, yaplarn niteliini belirleyen ilkeleri irdeleyerek dilbilimin dile yakla-

flmn, dili inceleme yntemlerini reneceksiniz. Ve btn bunlar yaparken,

hem dnyada konuflulan bir ok dilden rnekler grecek, onlarn yaplarn ince-

leme frsat bulacaksnz hem de yzeyde bu kadar farkl gibi duran dillerin asln-

da yapsal bakmdan birbirlerine ne kadar benzer zellikler sergilediini grecek-

siniz.

Dil denilen bu genifl ve derin okyanusu tanmak zere zevkli bir yolculua

bafllarken dilbilime gnl vermifl dilbilimciler kervanna sizlerin de katlmanz di-

leklerimizle

EditrlerProf.Dr. Sumru zsoy

Yrd.Do.Dr. Zeynep Erk Emeksiz

nsz vii


8/217

Bu niteyi tamamladktan sonra;Dile iliflkin bilgimizin neler olduunu aklayabilecek,Dilin yapsn oluflturan elerin niteliini tanmlayabilecekDilbilgisi kavramnn kapsamn betimleyebilecekDilbilim alannn ilgi odaklarnn genel hatlarn belirleyebileceksiniz.

indekiler

Dil ve Dilbilim Dil Bilgisi, Sesbilim,

Szck Bilgisi, Tmce Bilgisi,Anlam Bilim

Dil Yetisi ve Edim

Betimlemeli ve Kuralc Dilbilgisi Dil Evrenselleri Dil Edinimi flaret Dilleri

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Genel Dilbilim-I Dil ve Dilbilim

DL VE DLBLM

DL BLMEK NE DEMEKTR?

DL YETS VE EDM

DLBLGS NEDR?

DL EVRENSELLER

DL EDNM

DLBLM NEDR?

fiARET DLLER

1GENEL DLBLM-I


9/217

DL VE DLBLMnsanlar iin yrmek, koflmak, oturmak, kalkmak ne kadar doalsa, birbirleri ileiletiflim kurmak da o kadar doaldr. nsanlar bir araya geldiklerinde birbirleriylekonuflurlar, soru sorarlar, grfllerini paylaflrlar, bilgi alflveriflinde bulunurlar. G-nmzn teknolojik geliflmeleri sonucu yanmzda olmayan kiflilerle bile kendile-rini telefonla arayarak, onlarla bilgisayar ya da cep telefonu ile mesajlaflarak haber-leflmemiz mmkndr. Gnlk yaflamlar srasnda baflka ifller yaparken bile, r-nein bisiklete binerken, duvara ivi akarken, ekmek keserken, spor yaparkeninsanlar birbirleriyle konuflurlar. nsanlar arasndaki iletiflimi kurmada kullanlanen temel ara dildir. Btn insanlar en az bir dil bilirler ve etrafndakilerle bu dili

kullanarak anlaflrlar.Halen dnyada saylar 3,000-6,000 arasnda deifltii dflnlen dil bulunmak-tadr. Diller arasnda konuflucu saylar bakmndan byk farkllklar vardr. incegibi bir milyardan fazla konuflucusu bulunan diller olduu gibi, konuflucu says

yalnzca 200-250 olan diller de bulunmaktadr.Dil, insanlar dier canllardan ayran en temel zelliklerden biridir. Dil insan

trne zg bir olgudur. Dilin niteliini anlamak, onun tm zelliklerini betimle-yebilmek bizim ayn zamanda insanl anlamamza yardmc olacaktr. Bir oktoplumda bir ocuun ilk szcklerini sylemesi anne-babasn ne kadar sevindi-rirse, baz toplumlarda yeni doan ocuklar ilk szcklerini syleyinceye kadartoplumun bir paras olarak saylmamakta, ancak konuflmaya baflladklarnda in-

san olarak kabul edilmektedir (Fromkin and Rodman, 2010). Bu gibi inan ve d-flnceler dilin, dil bilmenin insanlar iin ne kadar nemli olduunu ortaya kar-maktadr. Peki, dil bilmek dediimizde neyi kastetmekteyiz? Dil bilmek ne demek-tir? Bir dili biliyoruz dediimizde, ne biliyoruz?

DL BLMEK NE DEMEKTR?Dil bilmek, alglanan bir iletinin ieriini anlayabilmek ve dinleyiciler tarafndananlafllabilen bir iletiyi oluflturabilmektir. Baflka bir deyiflle, dil bilmek alglanan/du-

yulan iletinin ierdii sesleri ayrdedebilme ve ayrdedilen seslerin bileflimlerindenhangilerinin anlaml olduunu, bu anlamn ne olduunu anlayabilmektir. Almancabilmeyen birisi sabah karfllaflt bir kifli kendisine Guten morgendediinde bu-

nun Gnaydnanlamna geldiini anlamayacaktr; hatta iki ayr szck sylendi-ini anlamayacak yalnzca gutenmorgendiye bir dizi ses duyacaktr. Ayn flekilde,

Dil ve Dilbilim


10/217


11/217

Aflada verilmifl olan tmcelerden, sorulardan anladklarnz iflaretleyin. Anlayamadkla-

rnz neden anlamadnz aklamaya alfln.

1. We are studying linguistics.2. Wir studieren allgemeine Sprachwissenschaft.

3. Nous etudions linguistique.

4. Biz dilbilim alflyoruz.

Bir dilin dilbilgisi o dildeki birimleri ve bu birimlerin birleflim kurallarn ierir.Bu birimler bir dilin ses yapsn oluflturan sesler, en kk anlaml birimleri olanbiimbirimler, o dildeki tmce yaplarn oluflturan szcksel ve ifllevsel ulamlar,szcksel ve tmce anlamn belirleyen birimlerdir. Baflka bir deyiflle, dil bilmek odilin sesbilimsel, biimbirimsel, szdizimsel, anlambilimsel birimlerini ve bunlarnbirleflim kurallarn bilmektir. Bir dilin dilbilgisi drt ana bileflenden oluflur: sesbi-

lim, biimbilim, szdizim, anlambilim. Sesbilim, o dilde bulunan ses birimlerininnitelii, dalm ve birleflimlerini belirleyen kurallar ierir; biimbilimszcklerinyaps, en kk anlam birimleri olan biimbirimlerin zellikleri, dalm ve birle-flimlerini belirleyen kurallar ierir; szdizim tmce yapsn belirleyen birim vebunlarn dalmn ve birleflimlerini belirleyen kurallar ierir; anlambilim dilin an-lam yapsn inceler.

Anadili konuflucular, anadillerini oluflturan birim ve kurallar bilinli olarak -renmez. Anadili konuflucularna kendi dilinin birimleri ve kurallar retilmez.

Anadili konuflucular bu birim ve kurallar, ocukluktan itibaren isellefltirerek b-yr, ocukluktan itibaren dilbilgilerini yetiflkinlerin konuflmalarndan duyduklardilbilgisi ile rtflen dzeye getirirler, dilbilgisini isellefltirirler. Peki, isellefltirilen

bu bilgi nedir?

SesbilimBtn insanlar anadili olarak konufltuklar dilin sesleri hakknda ou zaman nite-liini tam olarak ifade edemedii ama kendi dilinin bir birimi olup olmad ze-rinde kesin bir karar verebilecei isel bir bilgiye sahiptir. Bu bilginin bir boyutu,bir sesin anadilinde olup olmaddr. rnein, anadili Trke olan bir kifliye Thing szc Trke midir? diye sorulduunda, yant Hayrolacaktr, nkTrkede [] sesi yoktur ve Trkenin anadili konufluru bu sesin Trkenin ses-bilimsel yaps iinde olmadn bilir.

Diller birbirlerinden sesbirimlerinin says bakmndan byk farkllklar gste-

rirler. Kafkasyada konuflulan bir dil olan Kabartaycann 56 nsz vardr. Yine birKafkas dili olup artk konuflucusu kalmamfl olan Ubuhann 83 nsz vard. Bir

Afrika dili olan !Xo dili ise 122 nsz ile dnyada en fazla nsz olan dildir.(WALS, 2010). Papua Yeni Ginede konuflulan bir dil olan Rotokasta ise yalnzca 6nsz vardr ve bu sayyla Rotokas dnyada en az nsz sesi olan dil zelliini ta-flmaktadr (WALS, 2010). Her dilin anadili konuflucular, bir ses biriminin kendidillerine ait olup olmadn bilirler.

Anadili konuflucularnn isellefltirmifl olduklar baflka bir bilgi de seslerin sz-ck iinde diziliflleridir. Anadili olan bir Trke konuflucusuna storostszcTrke midir? diye sorulduunda, yant Hayr olacaktr nk bu szc olufl-turan sesler olan [ s, t, o, r ] sesleri Trkenin ses dizgesi iinde olmasna karfln

storostszc Trkenin ses birimlerinin dizilifline aykrdr. Trkede szck ba-flnda iki nsz ard arda gelmez. Trke konuflucular Trkede olan birimlerin ni-

51. n ite - Di l ve Di lb i l im

SIRA SZDE

1


12/217


13/217

Aflada deiflik dillerden szckler verilmifltir. Bunlardan hangilerini biliyorsunuz? Bu

szcklerin hangi dilin szckleri olduunu biliyor musunuz?

a. senseib. apc

c. cucumber

d. harasho

Eer yukardaki sorular afladaki gibi yantlamflsanz, o szcklerin bulunduu dili bi-

liyorsunuz demektir.

a. sensei- retmen Japonca

b. apc- misafir Ubuha

c. cucumber- salatalk ngilizce

d. harasho - tamam, iyi Rusa

Bir dildeki szcklerin listesi o dilin szln oluflturur. Anadili konuflucularbu szcklerin hangi szck ulamna bal olduunu, hangilerinin ad, eylem, ni-

teleyici, ya da belirte olduunu, bu szcklerin tmce iinde nasl kullanlmalar

gerektiini bilirler. Bu bilgi anadili konuflucularnn dilleri hakknda ocukluktan

itibaren edindikleri bilginin bir parasdr.

Dillerde rastlantsal ve uzlaflmsal olmayan szcler de bulunmaktadr; bun-

lar genellikle doada bulunan seslere benzeyen ses simgeselszcklerdir verastlantsal szcklere gre saylar daha azdr. Trkede hflrdamak, havla-

mak, miyavlamak, fsldamakgibi szckler srasyla yapraklarn rzgarda -

kardklar sesi, kpek ve kedilerin kardklar sesleri ve insanlarn ksk sesle

konuflmalarn yanstan szcklerdir. Doadaki sesleri yanstan bu yansmaszckler de uzlaflmsaldr, gndergeleri her dilde ayn seslerle ifade edilmez.rn. ngilizcede yapraklarn rzgarda kardklar ses rustle, kpeklerin havla-

malar bark, insanlarn ksk sesle konuflmalar whisperszckleri ile ifade edi-

lir. Kedilerin kardklar ses ise Trkedeki yansmaya ok benzeyen meow

szc ile ifade edilir.

Bildiiniz 5 yansma szck bulun ve bunlarn doada hangi sesi yansttn belirtin.

Tmce BilgisiSzel iletiflim kurarken, szcklerden oluflan tmcelerle konufluruz. Kendi bafllar-

na anlamsz olan ve dildeki en kk birimler olan seslerin birleflmesi ile oluflanszckler bir araya gelerek bekler, bekler biraraya gelerek tmce olufltururlar.

Szckler tek bir anlaml birim olabilecei gibi birden fazla anlaml birimden de

oluflabilir. En kk anlaml birimlerebiimbirimdenir. E-v-l-e-r seslerinden olu-flan evlerszc iki ayr anlaml birim olan evve oul eki -lerbiimbirimlerin-

den oluflmufltur. letiflim kurmada szckler tek bafllarna kullanlmaz. Konuflma-

da birden fazla szck bir araya gelerek bekler oluflturur ve bekler birleflerek

tmce oluflturur. Btn ocuklar evlerinde ders alflyortmcesi 5 szckten olufl-

maktadr; ancak bu szckler aflada gsterildii gibi bekler oluflturmakta, bu

bekler birleflerek tmceyi oluflturmaktadr.

[ [Btn ocuklar] [ evlerinde [ders alflyor] ] ]


SIRA SZDE

3

SIRA SZDE

4


14/217


15/217


16/217

olmadndan kaynaklanmaz; sorunlar edimseldir. Bu durumu ortaya karan ne-denler ortadan kalkt zaman, anadili konuflucusunun dil edimi sorunlar yok olur

ve yaplar oluflturmada ya da szck bulmadaki sorunlar sona erer.

DLBLGS NEDR?Dilbilgisiterimi gnlk kullanmda da ok sk ve ok deiflik anlamlar iermekte-dir. Ancak dilbilimde dilbilgisiterimi gnlk kullanmdan farkl bir biimde kulla-nlmaktadr. Bu adan tr dilbilgisi arasnda ayrm yapmak gerekmektedir.

Betimlemeli DilbilgisiDilbilimde dilbilgisiterimi bir anadili konuflurunun konufltuu dilin yaps hakknda i-sellefltirmifl olduu bilgiyi ifade eder. Bu tr bilgiyi ieren dilbilgisine betimlemeli dilbil-gisidenir. Betimlemeli dilbilgisi, anadili olarak konuflulan dil hakknda flu bilgileri ierir:

szck oluflturmak iin o dilde bulunan seslerin birlefltirilmesinde etkin olanses kurallarn ieren sesbilim,

szcklerin i yapsn belirleyen kurallar ieren biimbilim, szcklerin birleflerek bek oluflturmasn ve beklerin birleflerek tmce

oluflturmalarnda etkin olan kurallar ieren szdizimve szcksel ve tmcesel dzeylerde anlam belirleyen kurallar ieren anlam-

bilimbileflenlerinin zellikleri.Anadili konuflurlarnn dil yetisidenilen isellefltirilmifl dil bilgisi bu drt bile-

flenin yansra dildeki szckleri ierenbiliflsel szlkten oluflmaktadr.Dilbilimciler tarafndan yazlan betimlemeli dilbilgileri anadili konuflurlarn bu

isellefltirmifl olduklar bilgiyi yanstmay amalar.

Kuralc DilbilgisiKuralc dilbigisidile kuralc bir yaklaflm ieren dilbilgisidir. nsanlk tarihi iinde dile

ve dilbilgisi kurallarna deiflik yaklaflmlar olmufltur. Bunlardan bazlar dilde bulunanbaz yaplarn dierlerine gre kabul edilemez/yanlfl olduunu ve bu yaplarn kulla-nmnn iyi ya da gzel dil kullanm olmadn savunan, deer yarglarna dayalkuralc yaklaflm benimsemifllerdir. rnein, baz kuralclara gre Trkede devriktmce kullanmak gzel Trke deildir. Kuralc dilbilgisi yaklaflmna gre Dilbilimkitaplarn karfltrrken erifltim bu bilgiyegibi bir tmce iyi bir kullanm deildir.

retici DilbilgisiBir dili baflka dil konuflurlarna retmek amac ile yazlmfl olan dilbilgileri olanretici dilbilgisikitaplar, dilbilgisi terimini genel dilbilimde kullanlan anlamdanfarkl bir biimde kullanr. retici dilbilgileri, dili yetiflkin olarak renmek iste-

yenlere bilinli olarak retmeyi amalamaktadr.

DL EVRENSELLERDnyada ok sayda dil vardr. Bu diller yukarda belirtildii gibi, sesbilim, biim-bilim, szdizim ve anlamsal zelliklerde birbirlerinden farkllklar gsterirler. Onuniin anadili Trke, ya da Japonca, ngilizce, spanyolca, Ketua, Ewe, Adgece dil-lerinden biri olan bir kifli dier dillerin konuflucularn anlamaz. ki ayr dilin ana-dili konuflurlarnn birbirleri ile iletiflim kurabilmeleri iin birisinin dier dili ren-mesi gerekmektedir, nk yukarda da belirttiimiz gibi her dilin kendine zgzellikleri vardr. Genellikle dil bilmek ya da dil renmek dediimiz zaman bu

farkllklar zerinde dururuz. Bir ngilizce konuflucusunun Trke renmekte ek-tii zorluklar ya da ngilizce ile Trke arasnda ne tr farklar olduunu anlarz. An-

10 Genel Di lb i l im-I


17/217


18/217

meyi amalamaktadr. Gerek szl gerek yazl metinleri ifllev ve iletiflim deeri a-sndan ele alr ve bunlar metni oluflturan elerin yapsal ve ifllevsel dzenleri, me-tin tr ve alt trleri, ve biembilim ve szbilim iliflkileri asndan inceler. Sylem -zmlemesi

yazl ve szl dilde tmcelerin, szcelerin ya da ifllevsel birimlerin dahabyk birimler oluflturmalarnn, ksaca, dil kullanmnn incelenmesi ifllemidir. Sy-lem zmlemesinin bafllca ilgi alanlar olarak konuflmada sra dzeni, konuflmac-larn rolleri, konu, konu deifltirme gibi konuflma zmlemesi, ad-adl iliflkileri, kav-ramlar arasndaki iliflkileri kapsayan balaflklk, badaflklk iliflkileri, konuflanlar ara-snda uzaklk yaknlk, el yz devinimlerini kapsayan iletiflim ilkeleri, ve selamlaflma,aklama, zr dileme gibi deiflik dilsel ifllevlerin gerekleflmesini arafltrr.

Dillerin bir baflka boyutu da srekli bir deiflim iinde olmalardr. 15. Yzyl-da konuflulan Trke ile gnmzde konuflulan Trke farkldr; bunu 15. Yzyl-da yazlmfl herhangi bir metne baktmzda aka grmekteyiz. Bu tarihsel dei-flim btn diller iin geerlidir. Artzamanl dilbilimdillerin tarih iinde geirdikle-ri deifliklikleri ele alr ve bir dilin daha nceki devreleri ile sonraki devreleri ara-snda dilde grlen yapsal deifliklikleri saptamay amalar. Artzamanl dilbiliminbir baflka arafltrma alan da dillerin hangi dil ailesine ait olduunu belirlemek vebu ailenin ortaya kmasna neden olmufl olan, o aileye bal tm dillerin atas olananadilin yapsn belirlemeye alflmaktadr. Bu yapy belirlemek iin, o dil ailesi-ne ait olan dillerin karlafltrmal incelemesini yapar. Toplumdilbilimdilin toplumiinde kullanmn inceler. Dil kullanmnda konuflucularn yafl, cinsiyeti, eitimdzeyi ve birbirlerine yaknlk derecesi kullanlan dil yapsn belirler. Toplumdil-bilim etmenlerin niteliini ve dil kullanm zerine etkisini arafltrr. Toplumdilbilimayn zamanda bir dil topluluunda yrelere bal olarak gsterdikleri farkllklarinceler ve yreler arasndaki dil farkllklarnn niteliini saptamay, bu farkllkla-rn dalmn ve snrlarn belirten dil atlasoluflturmay amalar.

ocuklarn dil edinim sreleri ruhdilbilimciler tarafndan arafltrlmaktadr.Ruhdilbilimciler ayn zamanda, dil bozukluklar zerine alflmakta ve afazi, dislek-si gibi eflitli dil bozukluklar sergileyen konuflucularn dil zelliklerinin niteliiniarafltrmaktadrlar.

Dilbilimin alanlarndan biri de ikinci dil edinimidir. kinci dil edinim srecininniteliini saptamaya alflan bu alan, ayn zamanda ikinci dil edinimi ile anadili edi-nimi arasndaki benzerlik ve farklar belirlemeye alflmaktadr.

Uygulamal dilbilim, dil retiminde etkili olacak dil retim yntemleri ze-rinde durmakta ve ikinci dil reniminde ne gibi etmenlerin renim srecini et-kilediini arafltrmaktadr.

fiARET DLLERflitme engelli ocuklar, konuflulan dillerin temelini oluflturan sesleri duyamadkla-r iin iflitme engelli olmayan ocuklar gibi konuflulan dili edinemezler. Ancak dilinsanlara zg, igdsel bir olgudur. Bunun en nemli kantlarndan biri de iflit-me engellilerin ses yerine el, yz ve beden hareketleriyle oluflturduklar iflaretlerile iletiflim kurmalardr. flaret dillerinin de, konuflulan diller gibi, iflaretlerle gste-rilen szckleri ve bu szcklerin (iflaretler) tmce iinde birleflmelerini belirle-

yen kurallar vardr. Konuflulan diller gibi, iflaret dilleri de yaratcdr. flaret dille-rinde de sonsuz sayda tmce retilir.

flaret dillerinin dilbilgisi kurallar ayn toplumda konuflulan dilin kurallar ileayn deildir; baflka bir deyiflle, iflaret dilleri konuflulan dillerin iflaretle ifade edil-

mesi anlamna gelmez, kendilerine zg birim ve kurallar olan ve konuflulandillerden bamsz bir dizgedir.



19/217


Dile iliflkin bilgimizin neler olduunu aklamak

ve dili oluflturan elerin niteliini tanmlamak:

(i), (ii), (iii), (iv), (v), (vi), (vii), (viii), (ix).

Dil hakknda flmdiye kadar rendiklerimizi fly-

le zetleyebiliriz: (i) Dil insana zg bir olgudur.

(ii) Btn insan topluluklarnn birer dili vardr.

(iii) ok ileri dzeyde zihinsel engeli bulunma-

yan tm ocuklar, rk, cinsiyet, yre, toplumsal

ya da ekonomik etmen gzetmeden, iinde do-

duklar toplum tarafndan konuflulan dili edinme

yetisine sahiptir. Engelleri tbbi olarak giderile-

meyen iflitme engelli ocuklar, iflaret dili ile ileti-

flim kurarlar. (iv) Tm dillerin dilbilgileri temelde

birbirlerine benzer, ayn bileflenlerden oluflur;

sesbilim, biimbilim, szdizim, anlambilim. (v)

Her konuflulan dilin, kendileri anlamsz olan ses-

birimleri ve bunlarn birleflimini belirleyen kural-

lar vardr. Bunlar o dilin sesbilim bileflenini olufl-

turur. (vi) Her dilin biim ve anlamn birlefltii

en kk anlam birimleri olan biimbirimleri var-

dr ve diller bu birimleri szck oluflturmada

uyulmas gereken dile zg biimbilim kurallar-

na uygun bir biimde birlefltirir. (vii) Dillerde bi-

im (ses, iflaret) ile anlam (kavram) arasndaki

iliflki ounlukla rastlantsaldr. (viii) Tm diller-

de bir ya da birden fazla szck birleflerek bek-

ler oluflturur ve bekler birleflerek tmce olufltu-

rurlar. Dillerin szdizim bilefleni tmce yaplarn

inceler. Diller birbirlerinden yalnzca bu bileflen-

lerin ierdii birimlerin nitelii ve bu birimler ile

ilgili birleflme kurallarnda ayrlrlar. (ix) flaret

dilleri de, sese dayal konuflulan diller gibi, an-

laml birimlere ve bunlarn nasl birlefleceklerini

belirleyen kurallara sahiptir. flaret dillerinin ko-nuflulan dillerden fark, en kk birimlerinin

ses olmayp iflaret olmasdr. (x) Tm diller za-

man iinde deiflir.

Dilbilgisi kavramnn kapsammn betimlemek.

Dilbilimde dilbilgisi terimi bir anadili konuflucu-

sunun konufltuu dilin yaps hakknda isellefl-

tirmifl olduu bilgiyi ifade denir. Kuralc dilbilgi-

si ise dile kuralc bir yaklaflm iiren dilbilgisidir.

Kuralc dilbilgisi bir dili nesnel olarak betimle-

mek yerine o dilin daha iyi ve doru kullanla-

bilmesini amalar ve kurallar retmeye alflr.

retici dilbilgisi ise bir dili baflka dil konuflurla-

rna retmeyi amalar.

Dilbilin alannn ilgi odaklarnn genel hatlar-

n belirlemek.

Betimlemeli dilbilim dillerin kendilerine zg bi-

rim ve kurallarn ele alr. Kuramsal dilbilim ise

dillerde grlen zellikleri bir kuram erevesin-

de aklamay amalar ve dil zelliklerini dil ev-

renselleri erevesinde alr. Dil yetisi deil de dil

edimine dayal alflan metindilbilim, sylem -

zmlemesi, toplumdilbilim gibi dilbilim alanlar

ise dillerin belli bir ortamda (yazl, szl), beli

bir balamda, toplumda ve kltrde ne tr an-

lamlar taflyabileceini ve hangi iletiflimsel ama-

larla nasl dzenlenebileceini arafltrr. Artza-

manl dilbilim ise dillerin tarih iinde geirdikle-

ri deiflimi inceler.

zet

1

A M A

3

A M A

2

A M A


20/217


1. Afladakilerden hangisi dilin en temel zellii deil-dir?

a. Dil insana zgdr.

b. Dillerin temel zellii yazl olmalardr.

c. Diller srekli bir deiflim iindedir, hi bir zaman

ayn kalmaz.

d. ocuklar anadillerini edinirler.

e. Dil bir kurallar dizgesidir.

2. Dilin ses yaps ile ilgili afladaki tmcelerden han-gisi dorudur?

a. Dilde en kk birimler sesbirimlerdir.

b. Sesbirimler en kk anlaml birimlerdir.

c. Sesbirimlerin dizilifli her dilde ayndr.d. Btn dillerin sesbirimleri ayndr.

e. Her dilde seslerin dalm kuralldr.

3. Afladakiler arasnda doru olan bulunuz?a. Szckler ile gndergeleri arasnda doal bir ilifl-

ki vardr.

b. Dilde en kk anlaml birimlere szck denir.

c. Szckler ile gndergeleri arasndaki iliflki rast-

lantsaldr.

d. Yansma szckler her dilde ayndr.

e. Bir dilin dilbilgisinde yalnzca o dile zg kural-lar vardr.

4. Afladaki szcklerden hangisi dilde biim ile an-lam arasndaki iliflkinin rastlantsal olduunu rnekle-

mektedir?

a. Kukuriku

b. firl flrl

c. Hapflrmak

d. Grl grl

e. Bal

5. Afladakilerden hangisi dil evrenselidir?a. Btn dillerde szckler nszle bafllar.

b. Trkede th sesi yoktur.

c. Btn dillerde nl ve nsz sesler vardr.

d. Baz dillerde szckler uzundur.

e. Btn dillerde tmce yaplar ayndr.

6. Afladaki aklamalardan hangisi betimlemeli dilbil-gisinde bulunur?

a. Trkede ilgeler tmlelerinden sonra gelir.

b. Trkede ilgeleri hi bir zaman tmlelerinden

nce koymayn.

c. Trkede ilgeleri tmlelerinden sonra koyars-

nz.

d. Trkede ilgeleri tmlelerinden sonra koymak

yanlfltr.

e. Trkede ilgeleri tmlelerinden sonra koymak

lazmdr.

7. Afladakilerden hangisinde ieyerlefltirmeli tmce

yoktur?a. Dilbilimciler dilin zyinemeli olduunu syler-

ler.

b. Dilbilimcilere gre, dil zyinemelidir.

c. Dilbilimciler tarafndan dilin zyinemeli olduu

savunulur.

d. Dilin zyinemeli olduu dilbilimcilerce bilinir.

e. Dilin zyinemeli olduu dorudur.

8. Bir dilin anadili konuflucular afladakilerden hangisi-ni sylemez?

a. Bugn yeni bir szck rendik.b. Bugn yeni bir tmce rendik.

c. Bugn yeni bir terim rendik.

d. Bugn yeni bir kural rendik.

e. Bugn yeni bir sfat rendik.

9. Afladakilerden hangisi dilbilimin ilgi alan deildir?a. Bir dilin nceki devreleri ile sonraki devreleri ara-

snda dilde grlen yapsal deifliklikleri saptamak

b. ocuklarn dil edinim sreleri

c. Bir metni oluflturan elerin ve metindeki dilsel

dzenlerin zmlenmesi

d. Bir metnin oluflturulmasn mmkn klan esinlen-

melerin incelenmesi

e. kinci dil edinimi ile anadili edinimi arasndaki

benzerlik ve farklar belirlemek

10. flaret dilleri hakknda afladakilerden hangisidorudur?

a. flaret dilleri kurall deildir.

b. flaret dillerinde her istenilen ifade edilemez.

c. flaret dillerinin dilbilgisi yoktur.

d. flaret dilleri konuflulan diller gibi kuralldr.

e. Dnyadaki tm iflitme engelliler ayn iflaret dili-

ni kullanrlar.

Kendimizi Snayalm


21/217


DL

Dil, bir anda dflnemeyeceimiz kadar ok ynl, de-

iflik alardan baknca baflka baflka nitelikleri beliren,

kimi srlarn bugn de zemediimiz byl bir varlk-

tr. O gerek insane, gerek toplum, gerekse insane ve top-

lumdan ayr dflnlemeyecek olan bilim, sanat, teknik

gibi btn alanlarla ilgili bulunan, ayn zamanda onlar

oluflturan bir kurumdur. Burada, once dilin eflitli alar-

dan grnmne ksaca deinelim.

nsan asndan baknca, insann dnyadaki yerini ve de-

erini belirleyen odur. Konuflma yetenei, dolaysyla dil,

insan insane yapan niteliklerin baflnda gelir. Onun duy-

gularn, dflncelerini, isteklerini btn incelikleriyle

aa vurmasna, yaflamn srdrebilmesine olanak sa-

lar. Bir an dflnecek olursak, dil olmadan bir ince duy-

guyu, bir fliiri, nemli bir olay, bir buluflu, bizim iin

unutulamayacak kadar deerli bir anmz, bir fizik ya da

kimya olayn nasl anlatabilir, nasl kada geebiliriz?

Yzyllar boyu bilimde, teknkte elde edilen geliflmeleri

gnmzde baflkalarna, gelecekte de sonraki kuflaklara

nasl aktarabiliriz? Bir suun saptanmasna, bir sulunun

yarglanmasna, bir mahkemenin yargya varmasna, dil

olmasa, olanak kalr myd? Dil, akla binbir soru getiren,

insann binbir sorunu kurcalamasna yol aan, srlarla

dolu bir varlktr: Nasl oluyor da bir kimsenin bizden is-

tedii bir ifli, onun birka az hareketiyle gerekleflen bir

ses bileflimiyle, bir szle yerine getirebiliyoruz? Nasl olu-

yor da bir flairin dzle, yazyla dile getirdii bir duygu

birka szckle bize aktarlverioyr, kimi zaman tyleri-

mizi rpertecek kadar bizi etkiliyor? Bir evetszcnn

nasl-sylenifl durumuna gre- bafl alt anlam olabiliyor?

zerinde dur!yazl bir levha ya da birinin azndan -

kan dur!emri bizi bir anda durduruveriyor da Trke

bilmeyen bir kimseye hibir fley anlatmyor? Bir ulusun

konufltuu dil nasl oluyor da kimi zaman birka yzyl,kimi zaman dad aha ksa bir sure iinde deifliyor, birta-

km szckler unutulurken yenileri tryor?

Dil incelemeleri her dilde ok ilgi ekici olaylarn, deifl-

melerin meydana geldiini gsterir. Eer biri kar da

Trkedeki atlkarncabileflik szcnn bat dillerin-

deki karfllklaryla (rn. Fr. Carrousel, t. Carosellao,

Alm. Karussell) ayn kkten geldiini sylerse, buna pek

inanmayz. Ama incelersek, bu szn doru olduu or-

taya kar. Ayn biimde, bir Hagios Basariyer ad, Ay-

bastya dnflmfltr; 1519 ylnda karlan gmfl sik-

kenin ad Joachimstaler (Alm.) done dolafla bugnkDollarolup kmfltr.

Deiflik biimlere sokulabilecek olan afladaki tm-

ceyi hzla okuyup anlamaya alflrsak, dilin nasl, e-

flitli yarglar, anlatm g, soyut kavramlar eksiksiz

aktarabilen bir dizge (system) olduu konusunda bir

fikir edinebiliriz:

Szn ettiiniz konu sizinle ayn grflte olmad-

ma zlmekle birlikte, kendi bakmndan hakl oldu-

um kansyla, iimde bir rahatlk duyduumu da be-

ilrtmek isterim.

Bu tmceyi okuyup anlamaya alflrken ayn zamanda

insann ne lde gl bir dflnme yeteneinin bulun-

duunu, zihnimizde ne denli karmaflk ifllemlerin, belli

bir dizgeye bal birlefltirme ve zmleme eylemlerinin

olufltuu da gzden uzak tutulmamaldr.

te yandan, bu uzunca tmcede sralanan szcklerin

her biri, tek tek ele alnacak olursa bunlarnda genellik-

le, sesbirim (fonem)adn verdiimiz deiflik seslerin

bilefliminden olufltuklar grlr. Sesbirimlerden yalnz

bir tanesinin meydana gelebilmesi iin konuflma aygt-

mzda sestellerinden bafllayarak eflitli hareketler ge-

reklidir. Kald ki tmceyi, okuyan ya da dinleyene yan-

lflsiz, eksiksiz ulafltrabilmemiz iin, sesbirim adn alan

bu elerin dflnda daha baflka eler ve olaylar da

vardr. Bunlara ilgili blmlerde uzunca deineceiz.

nsan teki varlklardan ayran, insan yapan nitelikler-

den biri de onun sanat yndr. Sze dayanan btn

sanatlarn hammaddesi ve rn de dildir.

Haberleflme, bildiriflme asndan bakacak olursak da

dnyadaki eflitli bildiriflme dizgelerinin en geliflmifli,

en ergini olarak karflmza yine insan dilikar.

Toplum asndan, toplumbilimci gzyle baknca dil,

yine en baflta anlmas gereken bir kurumdur. Bil olma-

dan insanlarn birlikte yaflamalar, anlaflabilmeleri, do-

laysyla bir toplumu oluflturmalar sz konusu lamaya-

candan, dil bu adan da nemlidir; bir topluluu top-luma dnfltrr.

Bir toplumu ulus yapan balarn en gls, dildir. Bi-

reyleri ulusuna, yurduna, gemifline sk skya balar:

kuflaktan kuflaa aktarlarak gelen dil, bireyi gemiflle

gelecek arasndaki zincirin bir halkas durumuna getirir.

Bir toplumun pek ok zellikleri, yaflayfl, gelenekleri,

dnya grfl, yaflam felsefesi, inanlar, bilim, teknik

ve sanata katklar o toplumun diline yansr: o toplu-

mun dilinden izlenebilir: Bundan bin yl sonra bir bilim

adamnn Trklerle ilgili bir arafltrma yapmakla grev-

lendirildiini varsayalm. Trkler zerinde hibir bilgisi,Trklerle hibir iliflkisi olmayan bu arafltrc herhangi

Okuma Paras


22/217


bir yoldan, nce dilimizi iyi renme olana bulsa, yal-

nzca Trkenin szvarln inceleyerek lkemizin XX.

yzylda hangi koflullar iinde bulunduunu, ne gibi

deiflikliklere sahne olduunu, bizde hangi kavramla-

rn nem tafldn ve hangi uluslarla iliflki iinde kur-

duumuzu saptayabilir, Trk dilinin 1923 ylndan son-

raki metinlerini inceleyerek yurdumuzda Cumhuriyet

dnemindeki geliflme ve deiflmeleri ortaya koyabilir.

Tpk bir toplumun bir evresiyle ilgili metinleri ele ala-

rak o ulusun o evredeki kltrn, toplumsal deiflme-

lerini bugn aydnlatabildiimiz gibi. Bugn Kktrk

yaztlar, ulusumuzun VIII. yzyldaki kltryle ilgili,

pek deerli ipular vermektedir.

Ksaca sylenecek olursa dil, ayn zamanda her yny-

le bir ulusun kltrnn de aynasdr: insann ve uy-

garln en nemli belirtisi ve arac, dildir.

ster tek tek dilleri ele alalm, isterse btn dilleri ortak

nitelikleriyle ve karfllafltrmal olarak inceleme yolunu

tutalm, dil her adan nem taflr; nmze ok dei-

flik sorunlar serer.

Dillerin kendilerine zg yasalar, eilimleri, sorunlar

olduu gibi, btn dilleri kapsayan ortak yasalar, ei-

limler ve sorunlar da vardr. flte, dil dediimiz bu ok

ynl, byl varl inceleyen, zellikle onun - afla-

da deineceimiz - bafllca sorunlarna eilen bilime

dilbilimadn veriyoruz.

Kaynak: (Doan Aksan, 1987. Her Ynyle Dil Ana iz-

gileriyle Dilbilim. Trk Dil Kurumu Yaynlar. Ankara)

1. b Yantnz yanlfl ise Dil ve Dilbilim konusunu

yeniden gzden geiriniz.

2. e Yantnz yanlfl ise Ses Bilgisi konusunu yeni-

den gzden geiriniz.

3. c Yantnz yanlfl ise Szck Bilgisi konusunu


4. e Yantnz yanlfl ise Szck Bilgisi konusunu


5. c Yantnz yanlfl ise Dil Evrenselleri konusunu


6. a Yantnz yanlfl ise Dilbilgisi konusunu yeni-

den gzden geiriniz.

7. b Yantnz yanlfl ise Dil Evrenselleri konusunu


8. b Yantnz yanlfl ise ? konusunu yeniden gz-

den geiriniz.

9. d Yantnz yanlfl ise Dilbilim Nedir konusunu


10. d Yantnz yanlfl ise flaret Dilleri konusunu ye-

niden gzden geiriniz.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


23/217


24/217

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Anadili konuflucularnn szce iliflkin sezgisel bilgilerinin ieriini betimle-

yebilecek;

Szck tanma ltlerini ayrt edebilecek;

Szlk, szlkbirim ve szckbiim kavramlarn ve bunlarn dilde yaplan-

malarn aklayabilecek ve karfllafltrabilecek;

Biimbilimsel sreleri karfllafltrp szlkbirim ve szckbiim yaplanmala-

ryla iliflkilendirebilecek bilgi ve becerileri kazanmfl olacaksnz.

indekiler

Szck

Yerine Koyma

Szlksel Biimbilim

Szck Tanma

Karfltsallk

ekim

Anlamsal lt

Zihin Szl

Szck Yapma

Sesbilimsel lt

Szlkbirim

Tretme

Szdizimsel lt

Szckbiim

Birlefltirme

Tekrarlanabilirlik

ekimsel Biimbilim

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Genel Dilbilim-I

2GENEL DLBLM-I

GRfi

SZCK VE SZCK TANIMA

SZLK, SZLKBRM,SZCKBM

BMBLMSEL SRELER

Biimbilim I:Szck


25/217


26/217

Keza, i, t, s, e sesleri *itte, *setti, *estit, *esitt diziliflinde deil, testi diziliflinde an-

laml bir szck haline gelir. yleyse, anadili kullanclarnn bir grevi de, sesleri

alglama ve retmenin yan sra dildeki kurall szckleri oluflturan ses ve anlam

eflleflmelerini bulmaktr. Yalnz, bir dilde szckleri oluflturan sreler, salt seslerve bunlarn anlaml dizilifllerinden ibaret deildir. Sesler arasndaki snrlar izebil-

mek, yani bir szcn ya da onu oluflturan daha kk anlaml paracklarn ne-

rede bafllayp nerede bittiini bulmak da konuflmann bir aflamasn oluflturmakta-

dr. Sz gelimi, yazda Aliye ve Aliye olarak gsterilen aliye dizilimi, her iki du-

rumda da ayn ierie sahip deildir. Para snrlar ali-ye olarak belirlenirse ynel-

me durumunda bir zel ad, aliye olarak dflnlrse yaln durumda bir zel ad or-

taya kar. flte, (1) deki rnekte de buna benzer bir snrlama sorunu gzlenmek-

tedir. Zeynep sorusunda testim szcn snav kdm anlamnda kullanmak is-

terken, babaanne ayn szc su kabm olarak alglamfltr. Bu da, ayn ses zinci-

rinin Zeynepin zihninde test-im, babaannenin zihninde ise testi-m olarak ayrfltrl-

dn gstermektedir. Demek ki, konuflucu ve dinleyiciler, bir dili kullanrken de-vaml olarak o dildeki ses dizilimlerini ayrfltrmakla ve anlaml szckleri belirle-

mekle uraflrlar. Bunu mzikal bir eserin notalarna ayrfltrlmasna benzetebiliriz.

Ancak mzikte bu ifllem yalnzca eitimini almfl olanlara zg bir kodlamadr. Dil-

de szck tanma ise okuryazar olmayan anadili konuflucularnn bile sahip olduu

doal bir duyarlk olarak kabul edilir (Sapir, 1921: 34; Bloomfield, 1935: 178). Bir

konuflucu kendi anadilinde bir ses dizilimini duyar duymaz, bundaki szck blk-

lerini kolaylkla belirleyebilir ve her birini belli bir anlamla efllefltirebilir. Nasl m?

Bu konuda anlamsal, sesbilimsel ve dilbilgisel olmak zere lte deinilir.

Szck Tanmada Kullanlan ltler

Anlamsal lt, dilde bir anlam esi olarak szck (Vygotsky 1986: 5; Bolin-ger, 1963: 129) grflne koflut olarak ses-anlam eflleflmelerini temel alr. Buna g-

re, bir ses dizilimi ancak anlamlysa szck olabilir. Yani, anlamllk szck olma-

nn nemli bir gerekliliidir. Ne var ki, bu genelleme anlaml olan her dizilimin bir

szck olarak snflandrlmasna olanak saladndan, btnyle gvenilir ol-

maktan uzaktr. rnein, Trkede test-imve testi-mdizilimlerindeki -imve -m

benim anlamn tafld halde szck olarak snflandrlamazlar. ngilizcede the

old careski araba beinde de bir anlam birlii mevcuttur; ancak bir deil sz-

ckten oluflmaktadr.

Daha gvenilir bir lt olan sesbilimsel lt, konuflucularn szcklerinsyleyifl zelliklerini dikkate alarak yaptklar saptamalarda kullanlr. Bu yntem

de konuflmada szcklerin olas duraklamalarla ayrlabilecei (Jakobson & Halle,1956: 20; Hockett, 1958: 167) savyla kofluttur. Buna gre, ses zincirleri iindeki

duraklama noktalar szck snrlarn belirleyen ayrclardr. rnein, bir anadili

konuflucusundan anlatt bir fkray daha yavafl ve tane tane tekrarlamas istendi-

inde mutlaka szck aralarnda duraklamay tercih edecektir. Ne var ki, daha n-

ce de sylediimiz gibi bu eilim sadece bir olasln gstergesidir. Gerekte dilin

doal kullanmnda, yazda olduu gibi, szckler birbirlerinden boflluklarla ayrl-

maz ve sanld gibi de duraklamalar olmaz (Bloomfield, 1935: 181; Lyons, 1968:

199). Sz gelimi Trkede iyi, kibar dflkngibi yazlan bir yapnn szck-

ten olufltuu hem anadili kullanclar hem de Trke bilmeyenler tarafndan ko-

laylkla grlebilir. Ancak konuflmada sesler aralksz akar ve ayn yap iyikibar-

dflknfleklinde duyulur. Bu durumda duyduu dili bilmeyen ve bu yzden deona iliflkin rnein seslerin ayrc zellikleri ve kurall sralanmalar gibi sezgisel

20 Genel D i lb i l im-I

Szck snrlar ses-anlam

eflleflmeleri yaparakbelirlenebilir.

Szck snrlar konuflmadaolas duraklama noktalarnakarfllk gelebilir.


27/217


28/217

Szdizimsel ltise szcklerin sralanmas ve konumuna iliflkindir. Bu l-t etkili kullanmann bir koflulu, szcklerin oluflturduu biim dzenini fark et-

mektir. Eer bir ses dizilimi bir dildebamsz bir biim, yani szck olarak snf-

landrlyorsa, sistemli olarak trl durumlarda tekrarlanabilirolmal ve grld- her yerde de biimini ve kavramsal ieriini koruyabilmelidir (Bloomfield, 1926:156; Bloomfield, 1935: 178; Harris, 1951: 325, Matthews, 1991: 104; Bauer, 2003:

11). Sz gelimi, Trkede iyi kibar dflkn, bu iyi bir kitap, iyiler az, sen hep iyi-

yi bulursun, biliyoruz ki iyiden zarar gelmez, iyisi hi karflmamak, bu bana iyi gi-

biyaplar duyan bir dinleyici, bunlarn hepsinde de tekrarlanan iyises dizilimini

fark eder. Demek ki, iyibamsz hareket edebilen ve her tekrarlandnda da bii-

mini koruyarak szck olmann bir koflulunu yerine getiren bir yapdr. Eer her

durumda anlamn da koruyorsa ikinci koflulu da yerine getirmifl olur. Bakalm:

Bu dizilimlerin tamamnda ortak e olarak iyi biimini ve ortak kavramsal ie-

rik olarak da istenilen, beenilen nitelik anlamn gryoruz. yleyse, iyiTrke-

de bir szck olmaldr. Ayn teknik kullanlarak (d) den uluve (e) den ararya da

argedizilimleri, ulu nar, seni arar, arge alflmasgibi yaplarda tekrarlanabildik-

leri iin szck olarak seilebilir. Ancak bunlar ktktan sonra arta kalan dizilim-

ler rs, rgile bafllayan ve nzile biten bir szck bulmay gerektireceinden bu ola-

slklar elenir. Konuflucunun anadili bilgisi Trkede bu hece yapsnda szck

bulmann mmkn olamayacan syleyecektir.

Szck tanmada kullanlan bir baflka szdizimsel yntem de yerine koyma(Fries, 1952: 70-86; Bauer, 2003: 11) ifllemidir. rnein, yine iyi kibar dflkn

tmcesini ele alalm. Trkenin anadili konuflucular grrler ki, Trkede iyivekibarszckleri yerine yap bozulmakszn baflka szckler kullanlabilir. yi, ki-

bar dflknolunabildii gibi, kibar, iyi dflkn; moda, alflverifl dflkn ya da

sinema, tiyatro dflknde olunabilir. Dflknolmak yerine meraklya da hay-

randa olunabilir: iyi, kibar merakls; moda, alflverifl merakls; sinema, tiyatro

merakls; iyi, kibar hayran; moda, alflverifl hayran; sinema, tiyatro hayrangi-

bi. yleyse, ayn konumda birbirlerinin yerine kullanlarak bir karfltsal iliflkioluflturan bu yaplar, dilde bamsz birimler olarak snflandrlabilirler. Ancak, ay-

n tmce iinde rnein bar, dfl, ndizilimleri yerine baflka dizilimler kullanla-

rak anlaml bir tmce elde edilemez. Demek ki, bunlar verilen rneklerde bam-

sz yaplar olarak snflandrlamazlar.


Biim Kavramsal ierik

a. yikibardflkn yi istenilen, beenilen nitelikleri taflyanb. buyibirkitap yi istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

c. yileraz yi istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

d. senhepyiyibulursun yi istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

e.biliyoruzkiyidenzarargelmez yi istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

f. yisihikarflmamak yi istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

g1. bubenimiinyi iyi istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

g2. yibubenimiin iyi istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

g3. buyibenimiin iyi istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

Tablo 2.1yi SzcnnBiim Dzeni

Bir ses diziliminin szckolarak snflandrlabilmesi,anlamn ve biiminikoruyarak bamsz hareketedebilmesine vetekrarlanabilir olmasnabaldr.

Szck olmann bir baflkalt de dilde kullanlandier bamsz biimlerlekarfltsallk iliflkisi iindeolmaktr.


29/217

1

Trkenin anadili konuflucular afladaki tmcelerde alt izili olarak grlen uzakve

dad dizilimlerinin szck olup olmadna nasl karar verirler?a. enuzakmesafeikikafaarasndadrbiribirinianlamayan

b. biribirinianlamayanikikafaarasndakimesafeenuzakmesafedir

c. enyaknmesafebiribirinianlayanikikafaarasndadr

2

Afladaki spanyolca tmcelerde yer alan szckleri ayrfltrp anlamlarn belirleyiniz.

zmlemenizde her bir tmcede belirlediiniz her bir blk bir szce karfllk gelme-

lidir. Yani, bir tmce szcklerine ayrfltrldktan sonra iinde bir anlam olmayan ve bu

yzden de szck olamayacak artk bir ses dizisi barndrmamaldr.

a. unmbreestaki Bir adam buradadr

b. elgtoestenfrmo Kedi hastadr.

c. elmbreestenfrmo Adam hastadr.d. ungtoestenfrmo Bir kedi hastadr.

e. elgtoestaki Kedi buradadr.

f. ungtoestaki Bir kedi buradadr.

g. unmbreestenfrmo Bir adam hastadr.

h. elmbreestaki Adam buradadr.

(Langacker, 1972: 38)

SZLK, SZLKBRM, SZCKBMDilbilimde szlkkavram, dilde kullanlan szcklerle bunlara iliflkin zgn bilgi-

leri listeleyen ve zihin szl olarak anlan soyut bir sistem olarak anlafllmakta-

dr (Bloomfield, 1935: 274; Chomsky, 1965: 87). Bu soyut szln yaplanma d-

zeni, dil bilgisi derslerinde kullanlan kitap szlklerle benzerlikler gsterir. Oku-

duunuz bir yazsnda Hakk Devrimin Sen, mesela nobranlardan hofllanmaz-

sn.gibi bir tmcesiyle karfllafltnz ve nc szc bilmediinizi dflne-

lim. Anlamn bulmak iin szlnzde nasl bir tarama yapardnz? Szc ol-

duu gibi koruyup nobranlardandiye mi, yoksa nobrandiye mi, arardnz? Birin-

ci yolu seerseniz, bu szcn hibir szlkte listelenmediini greceksiniz. Bu-

nun yerine, btn szlklerde ekirdek yapya indirgenmifl biimi olan nobran

szcn bulacaksnz. Hem yer, hem de gereksiz yineleme sorunu yaratmamak

iin, kural iflletilerek zmlenebilecek bilgilerin szlklerde listelenme gelenei

yoktur.Nobran

szcnn baflkacanobranlar

venobranlardan

gibi biimleri-

nin olabilecei, gerek dilde kullanlan ocuk, ocuklar, ocuklardangibi benzer-

lerinden yola karak kestirilebilir bir bilgidir. Oysa nobrann kendisinin anlamn

bulmak iin byle bir karsama olas deildir; nk dilde szckler nedensizlik

(Saussure, 1916: 67; Hockett 1958: 577) ilkesi temelinde oluflurlar. Bir szc

oluflturan sesler ou zaman ifade ettikleri anlamdan bamszdr.

Dilde nedensizliin en gl kant ayn gerekliin farkl dillerde baflka baflka szckler-

le gsterilmesi durumudur: Trkede aa szcyle ifade edilen nesne, ngilizcede

tree, Almancada Baum, Latincede arbor, Franszcada arbre ve Lazcada ca szckle-

riyle gsterilmektedir.

232. nite - Biimbilim I: Szck

SIRA SZDE

1

Nedensizlik, dilde ses veanlam arasndaki banrastlantsal olduunugsteren ilkedir.

D K K A T


30/217

Yani nobranszcnn ne yazlfl, ne de okunuflu TDK Byk Trke Sz-

lkte listelenen davranfl kaba, sert ve gnl krc olan anlamn arfltrmaz. fl-

te bunun gibi, dilde baflka yaplara benzemeyen, ierdikleri sesler ile anlamlar

arasnda mantksal bir ba kurulamayan ve bu yzden anlamlar ngrlemeyenszcklere iliflkin bilgilerin szlkte listelenmesi gerekmektedir. Sradan szlkler-

de rastlanan bu dzenleme, zihin szl iin de sz konusudur. Yani, dildeki

szckleri oluflturan her ses diziliminin zihin szlmzde bir girdisi mevcut de-

ildir. Bunun yerine sadece kk szck ve beraberinde onun farkl biimlerine ilifl-

kin kural ya da kurallarn szlkte kaytl olmas, tm bu szcklerin tek tek kay-

dedilmesinden daha ifllevsel ve beynin tek ifllevinin depolama olmad dflnl-

dnde de daha ekonomiktir (Hankamer, 1989: 403).

Hankamer, dilde kullanlan her szckbiimin zihin szlne kaydedilmesi halinde bu-

nun zellikle eklemeli dillerde insan beyninin bellek kapasitesinin zorlayacak bir depola-

ma sorunu yaratacan belirtmekte ve Trke iin afladaki hesaplamay yapmaktadr: BirTrke kullancsnn zihin szlnde eitimli bir konuflucu iin makul saylan ortalama

20.000 ad kk ve 10.000 eylem kk olduu varsayldnda, bunlarn olas trevleri 200

milyar kadar girdi depolama yk getirecektir. Bu rakam, 125 milyar girdi kapasitesi olan

insan beyni dflnldnde, tam listelemenin mmkn olamayacan gstermektedir.

Demek ki, szlkte listelenen her bir madde, rnein nobran, birden fazla bi-

im ierebilir, rnein nobranlar, nobranlardan. Dilbilimde tek bir szlk mad-

desinin szlkte listelenmeyen deiflik biimleri szckbiim, szlk maddesininkendisi de szlkbirimolarak tanmlanmaktadr. yleyse, nobranlardanszck-biimi; nobranszlkbirimin bir biimidir denilebilir. Szlkbirimler zihin szl-

mzde bilgi olarak listelenen girdileri temsil eden, dilde retilmemifl, soyut zihinszckleridir. Bu anlamlaryla, bir szcn sadece bir durumdaki fleklini deil,

olas tm grnfllerini ilerinde barndrrlar. Szckbiimler ise daha somut olu-

flumlardr. Bunlar szlkbirimleri dilde birebir kullanlan sesler ya da harfler bii-

minde gereklefltirip onlar duyulabilir ve/ya grlebilir klarlar. Biimbilim

zmlemelerinde szlkbirimler byk, szckbiimler ise yatk harflerle gste-

rilir (Lyons, 1968: 196-197; Mathews, 1974: 30, 37; Bauer, 1983: 12). yleyse, yu-

kardaki tanm nobranNOBRANn bir biimidir fleklinde sadelefltirilebilir. Ayn ta-

nm, buraya kadar tartfllanlarn tamamn iine alarak nobran, nobranlar ve nob-

ranlardanNOBRANn biimleridir fleklinde geniflletilebilir.

fiimdi de daha bilinen bir szck zerinden rendiklerimizi tekrarlayalm.

Trkede deniz, denizler, denizi, denizlerigibi yaplar farkl yazlfl ve syleniflle-ri olduu iin farkl szckler olarak tanmlandklar halde, szlkte sadece tek bir

madde olarak listelenirler. Yani DENZ szlk biriminin deniz, denizi, denizler,

denizlerigibi szckbiimleri vardr. Afladaki tabloda Trkedeki denizszc-

nn szckbiimleri gsterilmektedir.


D K K A T

Zihin szl dilinnedensizlik temelindebarndrd elerilisteleyen soyut bir sitemdir.

Zihin szlndekiszlkbirim denilen soyutgirdilerin retilmifl dildekisomut ktlarszckbiimlerdir.


31/217


32/217


33/217

zetle, ekimsel biimbilim bir szlkbirimin szckbiimleri arasndaki iliflki-

yi gsteren ve tabloda yatay olarak gsterilen deiflimleri inceler. Szlksel biim-

bilim ise bir szck ailesinin szlkbirimleri arasndaki iliflkileri inceleyen ve tab-

loda dikey olarak gsterilen deiflimleri ierir.

1: Afladaki tmcelerde ka szck vardr?

a. Gerei bilmeniz gerekiyor, gerei aramanz gerekiyor, gerek sizi zgr klacak.

Jordan Maxwell

b. Ahlaki olgular yoktur, olgularn ahlaki yorumlar vardr.

Friedrich Wilhelm Nietzsche

2: Aflada verilen Almancafragen sormak szcnn biimleri arasndaki biimbi-

limsel iliflkileri tanmlaynz. Gerekelerinizi sralaynz.

a. frage sorarm fragen sorarz

fragst sorarsn fragt sorarsnz

fragt sorar fragten soraralar

b. Frage soruFragen sorular

fraglich sorulabilir

unfraglich sorulamaz

fraglicher daha sorulabilir

3: ngilizce WRITE yazmak szlkbirimiyle badafltrabileceiniz biimbilimsel sreleri

gsteriniz.

4: Biimbilimsel sreleri bir flemada gsteriniz.

ekimsel biimbilim ktlarnn ngrlebilir olduunu belirtmifltik. Yani aa

szcnden aac, aalar ve aalargibi yaplar retiliyorsa, denizszc-nn de denizi, denizler, denizleregibi trevleri olaca akl yrtlerek ve kural

iflletilerek tahmin edilebilir. Ancak, szlksel biimbilim ktlar iin bu durum sz

konusu deildir. Hibir szdizim kural, rnein, denizle uraflan kimse anlamn

taflyacak olan denizciadnn bir baflka addan tremifl olmasn gerektirmez. Bu

yzden, dilde denizciszcnn varlndan emin olmak denizciyiszcnn

varlndan emin olmaktan daha zordur. Zira Trkedeki btn isimler bu flekilde

oluflturulmamfltr. Denizci, havac, dacdenebilirken *rmak, *nehirci, *glc,

*derecidenmiyor. flte bu yzden, ngrlebilirlikleri daha az olan szcklerin

szlkte listelenme olasl daha yksektir. Zihin szlnde kayd bulunan her

girdi, kendi tannabilirliini salayacak sesletim, szdizim ve anlam zelliklerine

iliflkin bilgilerle donatlmfltr (Chomsky, 1965, Lyons 1977: 517). Bu dzenlemeninbir rnei Tablo 7 de gsterilmifltir.

DENZ

szlkbirimin

szck ailesi

Szckbiimler

DENZ deniz denizi denizler denizlerinDENZC denizci denizciyi denizciler denizcilerin

DENZCLK denizcilik denizcilii - -

DENZANASI denizanas denizanasn denizanalar denizanalarnn

DENZALTI denizalt denizaltn denizaltlar denizaltlarnn


Tablo 2.6DENZSzlkbirimininSzck Ailesi ve

Szckbiimleri

SIRA SZDE

4

ekimsel biimbilim ktlardizgisel, szlkselbiimbilim ktlar greceolarak rastlantsaldr.


34/217

Her anadili kullancs, zihin szlnde kaytl olan bu tr bilgileri kullanarak

hem hi duymad szckleri anlayabilir, hem de yeni szckler tretebilir ya da

retebilir. Bunlarn nasl gereklefltii ise bir sonraki nitemizin konusunu olufltur-

maktadr.

Afladaki szckleri daha nce hi duydunuz mu? Anlamlarn kestirebilir misiniz?

a. Trk Silahl Uzay Kuvvetleri

b. Jelibonya (Jelibon reklamndan)

c. Sz Yafllar (Bir Trk Pop Mzii albm ad)

d. Sencil

e. Vampirolog

DENZ DENZC

Sesletim Deniz Denizci

Szdizimsel ulam [X] cins ad [X] klc ad

Anlam TUZLU SU KTLES DENIZLE UGRAfiAN KMSE


Tablo 2.7DENZ ve DENZCSzlkbirimlerininSzlk Kayd

SIRA SZDE 5

Zihin szl girdileri herszlk maddesine iliflkinses, anlam ve ulam bilgisiniierir.


35/217


36/217


1. Biimbilim, anadili konuflucularnn dillerindeki enuzun szc bilip bilmediklerinin, ilgi alanna girme-

mesinin nedeni afladakilerden hangisidir?a. bunu bilmek mmkn deildir.b. bu renilmifl bilgidir.c. bu edinilmifl bilgidir.d. bunu bilmeyen anadili konuflucusu olamaz.e. biimbilim dil retimiyle ilgilenmez

2. Afladakilerden hangisi KALEM szlkbiriminin sz-ckbiimidir?

a. Kalemlikb. Kalemlic. Kalemsiz

d. Kalemie. Kalemflor

3. ve 4. sorular afladaki bilgilere gre cevaplandrla-caklardr.1. Konuflmac : Kanguru bu mu?

2. Konuflmac : Ne kan grubu?

1. Konuflmac : Kan grubu mu? Kan gru-

bu deil. Kanguru, kanguru.

3. Yukardaki konuflmada yanlfl anlamaya sebep olannedir?

a. Dilde sesler aralksz akar, szck blklerini

dinleyiciler belirler.b. Szdizimsel lt szck tanmada yetersizdir.c. Syleyiflte szckler duraklamalarla ayrlr.d. Szlkte her szcn kayd yoktur.e. Dilde szck snrlar boflluklarla belirlenir.

4. Yukarda verilen konuflmadaki belirsizlik afladaki-lerden hangisinin bir kantdr?

a. Ses dizilimlerinin zihinde zmlendiininb. Ses dizilimlerinin szlkte szck olarak depo-

landnnc. Ses dizilimlerinin szlkte szck paralar ola-

rak depolandnn

d. Ses dizlimlerinin szlkte depolanmadnne. Szckbiimlerin szlkbirimleri temsil ettiinin

5. Tek insizyonluk mini kesinin vcudun geliflmesi iletamamen kaybolduunu syledi.

Ameliyatn zellii gbekten tek bir trokarla yaplmfl

olmas.

Yukardaki metinde alt izili szcklerin szlkbirim-leri hangileridir?

a. NSZYONLUK, KESNN, TROKARLAb. NSZYON, KES, TROKARc. NSZYONLUK, KES, TROKAR

d. NSZYON, KESNN, TROKARLAe. NSZYON, KES, TROKARLA

6. Afladakilerden hangisi ngilizcedeki READ okuszlkbirimin szck ailesinden deildir?

a. READ oku-b. READER okuyucuc. REREAD tekrar oku-d. READABLE okunabilire. READS O okur.

7. Afladakilerden hangisi/hangileri zihinsel szlnbir zelliidir?

a. baflka szcklerle olan dilbilgisel balarn n-grr.

b. soyut temsilcilerini listelerc. szck trn listeler.

d. anlam zelliklerini listeler.e. a, b, c, d

8. Yeni szlkbirimler afladakilerden hangisinin k-tlardr?

a. Szck yapma srecininb. ekim srecininc. Szdizimsel kurallarnd. ekimsel biimbilimine. Biimbilimsel srelerin

9. Dflkurdubirdflkurdutmcesinde dfldizilimin bir

szck olduu nasl saptanabilir?a. Elma, Alman, kl, bilgisayargibi dizilimlerle kar-fltsallk iliflkisi iindedir.

b. Annemindfldiziliminde tekrarlanabilir.c. Anlamldr.d. Bamszdr.e. a, b, c, d.

10. Szckbiimler afladakilerden hangisinin ktlar-dr?

a. ekimsel biimbiliminb. Szlksel biimbiliminc. Anlam kurallarnn

d. Szck yapma srelerinine. Sesbilgisel srelerin

Kendimizi Snayalm


37/217


Afladaki parada tartfllan szckler ve anlamlarna

iliflkin bilgilerin Trke konuflucularnn zihin szlkle-

rinde listelenip listelenmediini dflnnz. Sebepleri-

ni tartflnz.

Konuk ve Konukluk Kavramlar

Trk kltrnn gelenek-greneklerle ilgili en kkl

ve nemli elerinden birini konuk kavram olufltu-

rur. Bu kavramn bin yl ncesinden bize kadar, belli

gelenekleriyle geldii, szvarlmzda deyim, atasz

ve eflitli anlatm biimleriyle ok genifl bir yer tuttuu

grlr.

Konukszc, Trkiye Trkesinin bugnk szvar-

lna ufak anlam deiflimiyle gelen kon- kknn t-

revidir. Bu eylem, elimizdeki en eski Trke kaynaklar

olan Kktrk yaztlarnda yerleflmek, yurt tutmak anla-

mnda geer. Uygur kaynaklarnda hem ayn eylemle,

hem de onun konuk misafir, konfl komflu trevle-

riyle karfllaflrz. Bu dnemde ayrca kongu oturma

yeri, konuklukve kondur- yerlefltirmek, kongu yer-

leflme yeri szckleri gemektedir.

Elimizdeki en eski kaynaklarda da Trklerin eve gelen

konuu en iyi biimde arlamak, ona yedirip iirmek

konusundaki kkl gelenekleriyle ilgili kaytlarbulun-

maktadr. Karahanl dneminde, Divan da geen flu

drtlk, insann iyi giysileri kendisinin giymesini, lez-

zetli yemekleri de baflkasna yedirmesini tledikten

sonra konua sayg gsterip onu arlamasnn, insann

nnn lkeye yaylmasn salayacan belirtir:

Krklg tonug ze

Tatl aflg adhnka

Tutgl konuk agrlg

Yadhsn av budhunka

Yine konuk anlamna gelen aflada deineceimiz

umaszcn ieren flu sz de yine Divan da grl-

mekte, gelen konuun attan indirilip yorgunluunungiderilmesini, atna arpa, saman verilerek onun da ra-

hatlnn salanmasn tlemektedir:

Kelse uma tflrgil tnsn an aruklk

Arpa saman yagutgl bulsn at yarukluk

Trkenin XI. Yzyldaki szvarln btn geniflliiy-

le oraya koyan Kflgarl nn bu yaptnda geen, bu kez

uma szcyle oluflturulmufl flu atasz, Trklerin,

konuk gelmesinin eve mutluluk getirdiine inandklar-

n gstermektedir: Uma gelse kut gelir.

Yine ayn yaptta, zamann ktlnden yaknan bir

beyitle karfllaflyoruz: Konuk geldiinde bunu mutluluksayanlarn gittii, bir kt hayal (bir karalt) grse, ko-

nuk geliyor diye evini ykanlarn kaldn dile getirmek-

te, bir baflka sayfada, konuklar karanlara konuk ka-

rgan dendii belirtilmektedir. Kflgarl konukla- eyle-

minin konuk etmek anlamnda olduunu, Ouzlardan

baflkasnn dilinde bunun ev sahibinin rzas olmadan

bir evde gecelemek anlamna geldiini de sylyor.

Gerekten ilgin saydmz bir rnek, bugnk, fiafl-

kn misafir ev sahibini arlarataszmzn yine

ayn kaynakta karflmza kmas, ufak szck deiflim-

leriyle XI. Yzyldan bugne kadar gelmifl olasdr: En-

dik uma (flaflkn konuk) evlikni (ev sahibini) agrlar.

Divan da, yoksul bir konuk geldiinde, onun nne,

hazr olan yemein gecikmeden konmasn tleyen

bir beyit de yer almaktadr.

Eski Anadolu Trkesine geldiimizde, Trkiye de Dil

Devriminden sonra yeniden canlandrlan konukun,

kon- eyleminin eflitli trevleriyle birlikte, ok yaygn

olarak kullanld grlr. te yandan, yine ayn kkten

konak ise yine misafir anlamnda, ayn dnemde, bir-

ok yaptta yer almakta, hemen btn Trk lehelerinde

bugn de yaflamaktadr (Azeri gonag, Kazak konak,

zbek konk, Uygur konakgibi). Ayn szce, ayn

anlamda, bugn Anadolu azlarnda da rastlyoruz.

Eski Anadolu Trkesi dneminde kaleme alnan ve

Trklerin gerek bir kltr hazinesi olan Dede Korkut

Kitab nda konuk kavramyla ilgili bir ok e bulun-

maktadr. Bilge Dede Korkut, kitabnn bafllarnda iyi

ev kadnlarnn niteliklerinden sz ederken flyle bir r-

nek vermektedir:

Yazdan yabandan ive (eve) bir konuk gelse,

Er adam ivde olmasa, ol an yidrr, iirr,

Arlar, azizler, gnderr

Ayn kaynakta Dede Korkut, konuu gelmeyen evleri

karasfatyla niteleyerek flyle demektedir: Konu gel-

meyen kara ivler yklsa yig (ye, daha iyi)XV. yzyl kaynaklarndan, Ahmet D nin Arapadan

evirdii Mifth l Cenne adl yaptta ise, Konak kon-

mayan eve feriflte (melek) girmez sz gemektedir.

Bugn, Trkiye Trkesinde Misafir ksmetiyle gelir

biiminde kullandmz atasznn ayn kitapta Ka-

an konuk gelse, rzk bile gelirszckleriyle yer al-

dn gryoruz. Yine bugnk Tanr misafirideyi-

mi, XVI. Yzyla ait Gvah nin Pendnme sinde gei-

yor: Kabl eyle konuk Tanr konuu.

Eve gelen konuun ancak, evde olan yiyeceklerle ar-

lanabileceini anlatan bugnk, Misafir umduunudeil bulduunu yerataszmzn XIV-XV. Yzyl-

Okuma Paras


38/217


lardaki biiminin, Konuk umduun yemez olduu da

grlyor.

Konuk szcnn Trkiye Trkesinde yakn za-

manlara kadar, kon- kknn eflitli trevleriyle ve

konak konuk olunan yer ile birlikte sk kullanld-

n, XVIII-XIX. yzyllarda bunun yerini, Arapada se-

fer eden, yolcu ve konuk anlamlarna gelen misafir

in (Ar. Musfir) aldn gryoruz. Bylece konuk

szcn ieren btn szlerde misafirgrlmekte-

dir. Buna karfllk, Trkiye dflndaki lehelerin deyim,

atasz ve kalplaflmfl szlerinde byk ounlukla,

yukarda deindiimiz konakszc, ufak ses dei-

flimleriyle yer almaktadr.

Bugn gerek lnl dilde, gerekse Anadolu azlarn-

da ayn kavramla ilgili pek ok deyim, atasz ve kalp-laflmfl tamlamayla karfllaflyoruz. te yandan, Asya

nn eflitli topraklarnda yerleflmifl, bazlar Trkiye Trk-

esinden epey uzaklaflmfl Trk lehelerinde de bu tr

szlerin ok olduuna tank oluyoruz. lnl dildeki

Tanr misafiri, davetsiz misafir gibi deyimlerin ya-

nnda flu ataszlerine de rastlyoruz:

Misafir on ksmetle gelir; birini yer, dokuzunu brakr.

Misafirin umduu, ev sahibine iki vn olur.

Misafirlik gndr.

Anadolu azlarnda ayn kavramla ilgili pek ok atas-

z arasnda flunlar da vardr:Misafir ile lm gaipten gelir. (Silifke)

Misafir ev sahibinin bal kuzusu (Gaziantep)

Misafirin karn dokuz olur (Bursa)

Misafir ev sahibinin danasdr (Dazkr)

Misafir horoz olann ambarnda buday kalma

(He kimhan)

Bu szler arasndaki belki de en ilgin olan, ev sahibi-

ne rahatszlk verecek kadar uzun sre kalan konuklar-

la ilgili, hem nkteli ve benzetmeli, hem de 7+7 heceli

dizeler gibi grnen ve kfl-baykufl uyaklarn ieren

flu ataszdr:Misafirin iyisi

Gelir gider kfl gibi

Misafirin kts

Oturur baykufl gibi (Gmflhacky)

eflitli Trk lehelerinde bulunan, ayn kavramla ilgili

szler arasndan birkan da burada gstermek istiyoruz:

Trkiye Trkesinden hayli uzakta olan Kazak lehe-

sinde, eve kutlu bir konuk geldiinde koyunun ikiz do-

urduunu anlatan flu atasz bulunmaktadr: Kutt ko-

nak konsa koy egiz tabar. Kazan Trkesinde, misafirin

ev sahibine karfl insafl olmas gerektiini syleyen fluataszyle karfllaflyoruz: Kunak bulsan( tuynak bul

(ol). Bir konuun gelmesinin nceki konuu memnun

etmeyecei, ev sahibinin de st ste gelen misafirden

hofllanmayacan anlatan, bugnk Trkiye Trke-

sindeki, Misafir misafiri, ev sahibi hibirini iste-

mez ataszmz Kazan lehesinde, flu karfllyla bu-

luyoruz: Kunakh kunakh symes, y iyesi (ev sahibi)

birsin de symes. Ayn sz, Dobruca daki Krm Trk-

lerinde de flu biimde yaflamaktadr: Msapir msapir-

ni symez, konakbay alayn symez. Btn bu rnek-

leri kolaylkla artrabiliriz.

Konuk kavramnn en eski kaynaklardan bugne ka-

dar gelmesi, konukluun eflitli ynleriyle ilgili sz e-

lerinin azlarda ve lehelerde ok yaygn oluflu, Trk-

lerde bu kavramn nemini ve toplum yaflamndaki ye-

rini iyice ortaya koymaktadr, kansndayz. Trkler gibi,X. Yzyldan bu yan balandklar slam dininin gerek-

lerini yerine getiren bir toplumun konuklar arlamaya

verdii deerin, gelen kimsenin kfir olmas durumun-

da da deiflmeyeceini belirten ve XVI. Yzyla ait G-

vh nin Pendnme sinde geen flu ataszn buraya

aktarmadan geemeyeceiz: Konua izzet eyle kfir ol-

sa. Yalnzca bu sz bile, Trklerde konua verilen nem

ve deeri, konukseverliin ne denli yaygn ve yerleflik

bir nitelik olduunu gstermektedir, kansndayz.

Bugn, zellikle byk kentlerimizdeki yaflam ko-

flullarnn etkisiyle yatl misafir kavramnda, eskiyeoranla deiflim sz konusu olsa da Anadolu ilerin-

de, kk yerleflim yerlerinde, krsal kesimde konu-

a verilen nem ve deer, yatl misafir alflkanl

pek deiflmemifltir. lkemize gelen yabanclar, ken-

dilerini hi tanmayan, ilk kez karfllafltklar kimse-

lerden grdkleri konukseverlii flaflrarak anlatmak-

ta, hele Anadoluyu gezenler, halkmzn bu nitelii-

ni ve ve bitirememektedirler.

Kaynak:Aksan, D. (2008)Trkeye Yansyan Trk

Kltr.Ankara: Bilgi Yaynevi


39/217


1. b Yantnz yanlfl ise Girifl blmn gzden ge-

iriniz.

2. d Yantnz yanlfl ise Szckbiim konusunu gz-

den geiriniz.

3. a Yantnz yanlfl ise Szck Tanma konusunu

gzden geiriniz.

4. a Yantnz yanlfl ise Szck Tanma konusunu

gzden geiriniz.

5. c Yantnz yanlfl ise Szlkbirim konusunu gz-

den geiriniz.

6. e Yantnz yanlfl ise Biim bilimsel sreler ko-

nusunu gzden geiriniz.

7. e Yantnz yanlfl ise Szlk konusunu gzden

geiriniz.

8. a Yantnz yanlfl ise Biimbilimsel Sreler ko-

nusunu gzden geiriniz.

9. e Yantnz yanlfl ise Szck Tanma konusunu

gzden geiriniz.

10. a Yantnz yanlfl ise Biimbilimsel Sreler ko-

nusunu konuyu gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 11

1. lt = Deiflmez anlam ve farkl konumlarda tek-

rarlanabilirlik: Uzakbiimi (a) ve (b) de farkl durum-

larda tekrarlanmfl ve anlamn korumufltur; bu yzden

bamsz bir szck olarak snflandrlabilir:

a.Enuzakmesafeikikafaarasndadrbiribirinianlamayan

Can YCEL

b.biribirinianlamayanikikafaarasndakimesafeenuzak

mesafedir

(a) ve (c) de grlen dadbiimi ise bamsz bir sz-ck olarak ayrfltrlamaz. Byle bir seim, arta kalan di-

zilimlerden rbnszleriyle bafllayan ve sadece rns-

znden oluflan bir szck bulmay gerektirecektir. Oy-

sa, Trkede bu olanakszdr.

2. lt =Yerine koyma: (c) deyaknbiimi uzakbi-

imi ile yer deifltirmifltir. Yaknbir szckse uzak ta

yle olmaldr. yleyse, bunlar karfltsallk iliflkisi iinde

olan bamsz yaplardr.

Soru 2 Yant

Anlamlarn koruyarak tekrarlanan biimleri daha rahat

ayrfltrabilmek iin verimizi yeniden dzenleyelim:a. unmbreestak Bir adam buradadr

d. ungtoestenfrmo Bir kedi hastadr.



Btn tmcelerde paylafllan biim unve deiflmez an-

lam bir olduuna gre, un bir anlamn taflyan bir

szck olmaldr. Afladaki (a), (e), (f) ve (h) tmcele-

rinde tekrarlanan biim ise estakive karfllad anlam

burada gibi grnse de, bu zmlemenin estdizili-

minin (b), (c), (d) ve (g) tmcelerinde de ortaya kt

dikkate alndnda doru olmad anlafllr.

a. unmbreestaki Bir adam buradadr

e. elgtoestaki Kedi buradadr.


h. elmbreestaki Adam buradadr.

b. elgtoestenfrmo Kedi hastadr.

c. elmbreestenfrmo Adam hastadr.

d. ungtoestenfrmo Bir kedi hastadr.


yleyse, burada anlam akidizilimiyle karfllanmaldr.

Bunun yan sra, (b), (c), (d) ve (g) de de enfrmohas-

ta dizilimiyle karfltsallk iliflkisi iinde olduu iin ba-

msz bir szck olmaldr. Arta kalan est ise btn

tmceler tarafndan paylafllan bir dizilim olduundan

ek eylem -dr karfllnda kullanlmfl bir szck ol-

maldr. (a), (c), (g), (h) Tmcelerindeki unmbreve

elmbredizilimlerinde tekrarlanan biim olan mbre

adam, (b), (d), (e), (f) deki ungtove elgtodizilimle-

rinde tekrarlanan gtokedi dizilimiyle karfltsallk ilifl-

kisi iindedir; yleyse, her ikisi de bir szck olmaldr.

Unve elise srasyla bir adam, bir kedi ve adam, ke-

di szckleri arasndaki belirlilik farkn gstermek iin

kullanlmfltr. zmmz zetlersek:

un = bir (belirsizlik ifade eden szck) mbre = adam

enfrmo = hasta

el = belirlilik ifade eden szck gto = kediesta = ek eylem aki = burada

Sra Sizde 2

Orman, kibar, orman kibarszlkte listelenmelidir

nk bunlarn anlamlar nedensizlik ilkesi dorultu-

sunda belirlenmifltir ve kural iflletilerek bunlara eriflim

mmkn deildir. Orman kibarszckten daha b-

yk bir yap olan szck bei grnmndedir. An-

cak ifade ettii kaba, grgsz anlam, kendisini olufl-

turan paralarn anlamlarnn toplam deildir. Bu yz-

den de deyimolarak adlandrlrlar. Deyimler de sz-lkbirimler gibi szlkte listelenmelidirler.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


40/217


Sra Sizde 3

Trkenin anadili konuflucularnn neredeyse tamam bu metinde srasyla denizi, denize, denizlerin, denizciyi, de-

nizcilii, denizcilikteszcklerini seecektir. Bunu mmkn klan, sezgisel szdizim kurallar bilgisidir ve ekimsel

biimbilgisi kapsamnda ele alnr.

Sra Sizde 4

1. Bu sorunun yant szcn tanmna baldr. Szck demekle szckbiim kastediliyorsa (a) da gerei, bilme-

niz, gerekiyor, gerei, aramanz, gerekiyor, gerek, sizi, zgr, klacakolmak zere 10, (b) de ise ahlaki, olgular,

yoktur, olgularn, ahlaki, yorumlar, vardrolmak zere 7 szckbiim grlmektedir. Oysa szlkbirimlere odak-

lanlyorsa (a) da GEREK, BL, GEREK, ARA, SZ, ZGR, KIL olmak zere 7, (b) de ise AHLAK, OLGU, YOK,

YORUM, VAR olmak zere 5 szlkbirim vardr.

2. (a) daki yaplarfragensormak eyleminin szckbiimleri, (b) deki yaplar ise FRAGE szck ailesi.

3. Szck ailesi: WRITE yazmak, WRITER yazar, WRITABLE yazlabilir, REWRITE tekrar yazmak Szckbiim-

ler: writeyazmak, writes(o) yazar, writingyazyor, wroteyazd, writeryazar, writersyazarlar, writableyaz-

labilir, rewritetekrar yazmak, rewrites(o) tekrar yazar, rewritingtekrar yazyor, rewrote tekrar yazd. Bu dizi-limlerin birbirleriyle iliflkileri afladaki gibi gsterilebilir:

4.

Sra Sizde 5

Bunlarn sklkla kullanlan szler olmad herkese kabul edilecektir. Bununla beraber yerine koyma kuraln iflle-terek anlamlarn karmak anadili konuflucular iin zor olmayacaktr.

a. Hava Kuvvetleri, Kara Kuvvetleri, Deniz Kuvvetleri oluyorsa Uzay Kuvvetleride olabilmeli.

b. AlmanyaAlman topra, TrkiyeTrk topra,JaponyaJapon topra denebiliyorsaJelibonya Jalibon topra-

/ diyar da denilebilmeli.

c. gz yafllargzden akan yafllar, sz yafllarszlerden akan yafllar

d. bencilkendine dflkn demekse sencilkarflsndakine dflkn olmal

e.psikolog, sosyolog, zoologad geenpsikoloji, sosyoloji ve zoolojialanlarnda uzmanlar iin kullanlyorsa vampir

uzman da vampirologolmal.

WRITE szlkbirim

WRITE WRITER WRITABLE REWRITE szck ailesi

write writes writing wrote writer writers writable rewrite rewrites rewriting rewrote szckbiimler

iimbilimsel sreler

ekimsel: ekim szck biim yapma szlksel: szck yapma szckbirim yapma

deniz, denizi, denizler, denizleri... tretme bileflme

DENZC, DENZCLK... DENZANASI, DENZALTI...

b


41/217


Bauer, L. (1983) English Word-Formation. Cambridge:

CUP.Bauer, L. (2003) Introducing Linguistic Morphology.

Edinburg: Edinburg University Press.

Bloomfield, L. (1926) A set of postulates for the science

of language, Language2 (3), 153-164.

Bloomfield, L. (1935) Language. London: Allen Unwin.

Bolinger, Dwight L. (1963) The un

Documents

Genel Dilbilim-1 (Açıköğretim Fakültesi)