Historiografisch essay over het leengoed Waterschei

Update van 19 januari 2014

Alex A.F. Marut

1

De gekende geschiedenis van het huidige Waterschei

Geschiedenis is niet : alles wat er gebeurd is in het verleden, het is : wat de mensen zich daarvan herinneren

Preludium

Sinds ik in 2003 een boek schreef over de mysterieuze geschiedenis van de feodale heerlijkheid Waterschei en het laathof van Stalen, vond ik geen rust meer om mijn zoektocht voort te zetten naar de duistere oorsprong van de nederzetting. De vroegste sporen leidden naar het middeleeuwse Duitsland uit de elfde eeuw. Zou er wel iemand zijn die de echte voorgeschiedenis van het ontstaan van het oude Waterschei als middeleeuws onafhankelijk leengoed kent ? Het lijkt vreemd dat het huidige Waterschei een eigen geschiedenis heeft die los staat van deze van de grotere stad Genk, en toch is dit zo. Over de oude parochie en heerlijkheid Genk bestaan meer en oudere geschreven bronnen dan over de middeleeuwse leenheerlijkheid Waterschei. Dr. Jozef Lyna1, die van 1936 tot 1951 conservator was van het rijksarchief te Hasselt, schreef in 1938 : ‘De middeleeuwsche geschiedenis blijft steeds het gebied der onopgeloste vraagstukken, hoe vaak en ernstig ze ook werd bestudeerd2’.

De grote heemkundige priester Albert Remans zaliger3 schreef in 1959 : ‘Stalen vormt met Waterschei (Heppenzeel en Nudorp) een historisch probleem, dat op zijn ontstaan, zijn wezen, zijn rechtspositie en zijn betekenis nog lang niet is opgelost. Mogelijk brengen nog te ontdekken bescheiden enige opheldering’.

Vanaf 1365 maakte het graafschap Loon deel uit van het groter geheel van het prinsbisdom Luik4. Door de feodaliteit ontstonden er in de hoge middeleeuwen kleine landbouwenclaves. Binnen de grenzen van de heerlijkheid Genk lag in het oosten een ingesloten onafhankelijk leengoed dat wij heden ten dage situeren in het gehucht Waterschei, rond de Herenstraat : het leengoed Waterscheide en de aanpalende jongere nederzetting Nudorp. Wanneer deze nederzettingen ontstonden kunnen wij enkel proberen na te gaan aan de hand van middeleeuwse geschriften en de ruïnes van een mottetoren5.

Archeologie in Waterschei1 BUSSELS, M., Lijkrede dr. Jan Jozef Lyna, De Tijdspiegel jg. 15 nr. 1/1960, p. 6. Dr Jan Jozef Lyna (1886-1959), conservator van het rijksarchief Limburg te Hasselt. 2 LYNA, J., De gemeente in het Graafschap Loon, Verzamelde Opstellen, Hasselt, 1938, p. 227.3 Jan Albert Remans (°Genk, 13.11.1913 +Genk, 22.03.1970), priester-leraar, polygraaf, hoofdredacteur van het maandblad Limburg, publicist van 700 geschied-en heemkundige artikels, redacteur van Heidebloemke.4 VAN ROMPAEY, J., De heerlijkheid als heem van onze voorouders, Ons Heem jg. 29 nr. 4/1975 p. 127.5 Motte betekent in het Nederlands, Engels en Frans : een kunstmatig opgehoogde verhevenheid met omwalling.In het Duits wordt de term einmotten gebruikt voor het ophogen met aarde van een gebouw.Mot betekent : houtafval, zaagsel en wordt soms gebruikt voor turfmolm.

2

Sinds wanneer werd Genk, of Waterschei in het bijzonder, voor het eerst bevolkt ?Een vraag die voorlopig onbeantwoord blijft, omdat het wetenschappelijk onderzoek naar de prehistorie meer gissingen teweegbrengt dan juiste antwoorden oplevert. Pas in de loop van de 19de en 20ste eeuw werd er sporadisch archeologisch veldwerk verricht te Genk, waarover enkele bronnen in de vakpers berichtten6. In het noordoosten van Genk, in de buurt van het huidige Waterschei, werden er ook diverse prehistorische artefacten aangetroffen, die wijzen op een vroege menselijke aanwezigheid7.

In 1895 werden er door de zonen van de familie Reyskens-Moonen, nabij de bronnen van de Stiemerbeek te Waterschei8, in een heuveltje vier stenen bijlen gevonden uit de prehistorie, die door toenmalig gemeenteonderwijzer Joseph Schreurs (1859-1927) te Genk werden bewaard in zijn privé-museum, maar die daarna spoorloos verdwenen9.

In de maand juli 1896 werd door brouwer Mathieu Driessen-Theunissen uit Genk10 in een drassige vijver nabij de hoeve van Stalen in Waterschei een belangrijke vondst gedaan. Een koperen ketel met een doorsnede van 51 cm en een hoogte van 18 cm werd opgevist. Deze ketel was geplaatst op drie voeten en voorzien van twee gotische handvatten. Ook vond men twee identieke tinnen cilinders, die aan de uiteinden verwijdingen vertoonden en een deksel hadden met een scharnierverbinding. In een van de cilinders, die mogelijk een wijnbeker of een hostiehouder was11, bevond zich een oud muntstuk.

In het randschrift van de munt kon men de volgende Latijnse tekst ontcijferen : ‘IOPTOI - COM AD - PROMII - HORAM’, dat een fragment zou kunnen zijn van een vrome Latijnse spreuk uit de middeleeuwen : ‘...optio...cum ad promii horam’12 (... kies zelf wanneer het beloofde tijdstip aanbreekt). Het muntstuk was aan die zijde voorzien van een kruis, waartussen overhoeks zowel de Vlaamse - of Brabantse of Engelse ? - leeuw, als de Franse lelies afgebeeld staan. Deze voorwerpen waren in familiebezit van de Genkse brouwer en schepen Mathieu Driessen, maar vermoedelijk zijn ze verloren gegaan tijdens de Eerste Wereldoorlog13. Van het geheimzinnige muntstuk is enkel een afbeelding bewaard gebleven.

Het geldstuk werd destijds nauwkeurig onderzocht door twee autoriteiten : baron Jules de Chestret de Haneffe14 en de Hasseltse pastoor en stadsarchivaris Polydoor Daniëls15.

6 RENARD, L., Bulletin de l’ Institut Archéologique Liégeois, tome XXXV/1905, p. 349.7 SMITS, G., Repertorium der Limburgse gemeenten, Het Oude Land van Loon jg. 7/1952, p. 33. In deze studie worden door Frater Gonzalez Smits alle vindplaatsen te Genk vermeld.8 REMANS, A., Genk tijdens de prehistorie, Het Oude Land van Loon jg. 23/1968, p. 163.9 SCHREURS, J., Voorhistorische oudheden gevonden op het grondgebied der gemeente Genck, manuscript.10 DRIESSEN, M., De brouwerij Driessen-Theunissen in Genk, Heidebloemke jg. 57, 3 delen, 1998. Schepen Mathieu Driessen (°Elen, 02.01.1862 +Genk, 19.05.1920).11 S.A.Genk, Historisch archief, fiches Albert Remans. Monseigneur Xavier Barbier de Montault (1830-1901) vond een soortgelijke vaas die moest dienen om in pontificale missen wijn en water te proeven.De MONTAULT, X.B., Annales archéologiques, Angers, 1851.12 DANIELS, P., Correspondance, L’Ancien Pays de Looz jg. 3 nr. 1/1898, p. 46.13 DRIESSEN, M., Mededeling dd. 20 juni 2001, van wijlen Mathieu Driessen-De Munck (1920-2002) uit As, die een kleinzoon was van Mathieu Driessen-Theunissen, schepen en brouwer te Genk.14 BAMPS, C., Découvertes archéologiques, L’Ancien Pays de Looz jg. 1 nr. 4/1897, p. 26.Historicus en numismaticus Jules Jean René Marie baron de Chestret de Haneffe (Luik, 1833-1909) was van 1879 tot 1885 burgemeester van Donceel. Hij schreef een zeer bekend basishandboek over de Luikse numismatiek : ‘Numismatique de la Principauté de Liège’, herdrukt in 1972.15 DANIELS, P., Correspondance, L’Ancien Pays de Looz jg. 4 nrs. 4-5/1900, p. 36.

3

Zij spraken zich uit als zou het vermoedelijk een double gros (dubbele grote)16 uit de 14de of de 15de eeuw zijn. Dit was voor onze contreien tijdens de regeerperioden van Jan Zonder Vrees, graaf van Vlaanderen (1371-1419), Jan IV, hertog van Brabant en Jan van Beieren, prins-bisschop van Luik (1390-1418).

Van professor Martine Valdher, hoogleraar archeologie aan de universiteit van Arras, vernamen wij op 20 oktober 2010 dat de munt een vierlander zou zijn, geslagen ten tijde van de hertog Philips de Goede (1396-1476) en dat deze munt gangbaar was in vier staten : Brabant, Vlaanderen, Holland en Henegouwen17.

In de loop van het jaar 1900 werden nog twee urnen gevonden te Waterschei, waarin een verroeste ijzeren ring werd aangetroffen. De voorwerpen werden indertijd door gemeenteonderwijzer Joseph Schreurs (1858-1927)18 en pastoor Jozef Raeymaeckers (1887-1899) te Genk bewaard, maar zij zijn thans onvindbaar19.

Van 22 tot 31 mei 1905 werden er te Waterschei, op de kavels van Andries Bergmans-Iven nabij de grens met As, wetenschappelijke opgravingen verricht door het Archeologisch Instituut te Luik. Onderzoekers vonden er 11 graven met aarden urnen, die gevuld waren met as van verbrande beenderen, vermoedelijk daterend uit de Hallstattcultuur (500-200 vóór Christus)20.

De munt was ook mogelijk een Blank uit de regeringsperiode ten tijde van de Franse koning Karel VII (1422-1461), en de Luikse prins-bisschop Jan van Heinsberg (1419-1456).LYNA, J., Z.E.H. Polydoor Daniëls, De Tijdspiegel jg. 3 nr. 5/1948, p. 101. Priester Polydoor Daniëls (°Diest, 20.12.1845 + Hoeilaart, 03.12.1944), was conservator, bibliothecaris en archivaris te Hasselt.16 HENDRICKX, M., CLAASSEN, A., Muntplaatsen en muntheren in beide Limburgen, Limburg, jg. 51 nr. 5/1972 p. 228. Graaf Arnold V van Loon (1250-1328) liet in 1315 te Hasselt een aantal munten slaan : Adelaars groten en ook Tourse groten uit Hasselt. In 1433 voerde hertog Philips De Goede een monetaire unificatie door, waarbij sommige munten in de hele Nederlanden gangbaar werden, zoals de zilveren vierlander van twee groten. Deze munt toont veel gelijkenis met het kwestieuze geldstuk.17 VALDHER, M. : C’était une monnaie commune aux états de Philippe le Bon avec frappe en Brabant, Flandres, Hainaut et Hollande, soit quatre Etats d'où le surnom de «  vierlander » qu'on lui donne. On les frappe à Gand, Bruges et Louvain. Ce « vierlander » est parfois considéré comme l’ancêtre de l’Euro, en effet Philippe le Bon (1396-1467) prend conscience qu’une unité monétaire passe d’abord par une unité politique. En 1419, successeur de son père Jean sans Peur, il hérite du duché de Bourgogne et du comté de Flandre. Il envisage ensuite d’agrandir son territoire et acquiert les plus importantes provinces des Pays-Bas: le comté de Namur en 1429, le duché de Brabant et de Limbourg en 1430, les comtés de Hainaut, Hollande et Zélande en 1436 et le duché du Luxembourg en 1451. À sa mort en 1467, il rassemble ainsi sous son autorité presque tous les territoires qui constitueront la future Belgique. Philippe le Bon reconnaît rapidement la nécessité d’une monnaie unique, forte et stable pour favoriser le commerce et le développement économique de ses Etats. Par l’ordonnance du 23 janvier 1434, il met en place un système monétaire unique qui se compose de deux pièces d’or (Cavalier d’or, Demi-cavalier d’or), de quatre pièces en argent, appelées Vierlander (Double gros, Gros, Demi-gros, Quart de gros) et de deux pièces en billon (Double mite, Mite). Ces monnaies, frappées et mises en circulation dans quatre Etats: le Brabant, la Flandre, la Hollande et le Hainaut, sont de même type, de même poids et de même titre.18 MARUT, A., Genk en haar politie gedurende het Ancien Regime, Heidebloemke jg. 54 nr. 3/95.Joseph Schreurs (°Genk, 24.10.1858 +Genk, 13.07.1927) was onderwijzer en later hoofdonderwijzer, verbonden aan de gemeenteschool te Genk. Als befaamd heemkundige inventariseerde hij in opdracht van het gemeentebestuur een aantal oude archiefstukken en vulde hiermee een manuscript dat hijzelf de titel gaf : Aanteekeningen over Genck. 19 X., Fouilles à Waterscheijd, Bulletin de l’Institut Archéologique, deel 35 /1905, Luik. DIELTIENS, H.J., Genk tijdens de prehistorie, Het Oude Land van Loon, 1968, p. 166. DIELTIENS, H.J., Prehistorische vondsten van de Opglabbekerzavel te Genk, Limburg 1972, p. 268.20 REMANS, A., Een prehistorisch grafveld te Genk, Heidebloemke jg. 20 nr. 4/1961, p. 109.

4

In de jaren 1904-1905 werden op het domein Stalen, op de kavels van familie Leon Brouwers-Spaepen en daarnaast, urnen ontdekt die door de fraters van het Sint-Jan Berchmansinstituut te Zonhoven werden bewaard21. De fraters die in Waterschei onderwijs verschaften, verlieten de school in 1921. Een lage glazen kast met een collectie fossielen verhuisde toen naar de Kweekschool te Hoeselt.

Het Zonhovense museum van de fraters kreeg in 1933 onder impuls van rector Constant Willems (1967-1948), voorheen pastoor te Genk en Beverst, een nieuwe afdeling met voorwerpen uit het steentijdperk. Professor Joseph Hamal-Nandrin (1868-1959), hoogleraar in de prehistorie aan de universiteit van Luik, verrichtte in de buurt van Zonhoven en Zolder veel veldwerk22.

De Luikse archeoloog Marcel De Puydt (1855-1940) verrichtte tussen 1895 en 1910 enig plaatsonderzoek te Genk, voornamelijk te Waterschei23, waar hij in de duinen nabij de hoeve van Stalen een driehoekige pijlpunt en veel silexafslag aantrof24. Tijdens boor-en graafwerken in de koolmijnschachten te Genk, in Winterslag en Waterschei, werden prehistorische vondsten gedaan van dierlijke en plantaardige herkomst25.Op maandag, 29 juli 1912 werden tijdens de grafwerken aan de schacht van de steenkoolmijn André Dumont te Waterschei op een diepte van 70 m. fossielen gevonden van versteende dieren. Op een dikke steen trof men versteend mos aan in een goede staat verkerend26.

Etymologie en toponymie

Diverse studies werden al gewijd aan de afkomst van de plaatsnaam Waterschei.Volgens sommige bronnen zou de naam afgeleid zijn van de Oeral-Keltische woordvorm wat-ara-iska, wat etymologisch verklaard zou kunnen worden als volgt :wat(ta), verbogen vorm van hut(ta)27 : omheining, omheind met houten palen;ere : wild dier of wolf;iska, soms verbogen tot de zachte vorm ; isk, of iskija : kamer28, huis of woning;hetgeen samen zou kunnen betekenen : omheinde woonplaats, beschermd tegen wilde dieren (wolven)29.

Toponiem In den Kiewiet (bij Hornszee), kadastrale leggers sectie B, nrs. 1293c, 1293d en 1294c.21 REMANS, A., Genk in de prehistorie, Heidebloemke jg. 24 nr. 1/1964, p. 18.REMANS, A., Oudheidkundige vondsten, Heidebloemke jg. 21 nr. 1/1961, p. 28. Stalenheide, kadaster sectie A nr. 809a.LYNA. J., Limburgs voorgeschiedenis, De Limburgse Kempen, 1936, p. 68. DIELTIENS, H.J., Genk tijdens de prehistorie, Het Oude Land van Loon, 1968, p. 167.LYNA, J., Limburgs voorgeschiedenis, l.c., p. 349.LYNA,J., Geschiedkundig overzicht, De Limburgsche Kempen, 1936, p.68. Afbeeldingen van de aarden urnen.22 MEEUWISSEN, E., Het museum van het Sint Jan Berchmansgesticht, Kweekschool der Fraters, te Zonhoven, De Tijdspiegel jg. 1 nr. 2/1946, p. 11.23 DE PUYDT, M., Sur quelques découvertes de silex taillés et observations au sujet des pièces présentées, trouvées à Genck, Eysden et Asch, Bulletin Société Anthropologique de Bruxelles, deel 19, 1900, p. 13.DE PUYDT, M., Hache-marteau de Genck, Bulletin Société Anthropologique de Bruxelles, deel 24, 1907,p. 157.DE PUYDT, M., Bulletin Société Anthropologique de Bruxelles, deel 26, 1907, p. 406.24 DIELTIENS, H.J., l.c., p. 155.25 Gazet van Hasselt, dd. 17.02.1912 en 27.06.1912, Heidebloemke jg. 21 nr. 3/1962 p. 93.26 Het Algemeen Belang der Provincie Limburg dd. 3 en 4.8.1912.27 In het Pools gebruikt men het woord chata voor huisje.28 In het Pools gebruikt men het woord isba voor kamer.29 VAN ACKERE, F., Waterschei, niet gepubliceerde thesis, Zulte, 1981.

5

ar betekent in het Keltisch ook : water of waterloop; zodat de samenstelling zou kunnen betekenen : omheinde plaats aan het water, nabij de beek (Stymara30 of Stiemer).

Waternamen of hydroniemen zijn de oudste toponymen omdat de meeste nederzettingen, nu éénmaal noodgedwongen, nabij een waterloop werden gesticht. Jan Segers, secretaris van de Vereniging voor Limburgse Dialect-en Naamkunde meent dat de plaatsnaam Waterschei te recent is om als vóór-Germaanse verklaring in aanmerking te komen en houdt het op de verklaring met betrekking tot de scheiding van twee waterbekkens31. Volgens de Hasseltse schooldirecteur Alfons Paquay32 zou de naamgeving verwijzen naar de taal van de Ripuarische Franken, die aan de oevers van de Rhenus (Rijn of Rhein) woonden33.

Waterstaat en waterschap

Wijlen Joannes Daamen (1922-2006), heemkundige uit Niel-bij-As, haalde uit de oude grensbeschrijvingen van de gemeente Opoeteren (bij Maaseik) aan dat de zuidergrens werd gevormd met het bos van Mechelen (aan de Maas) en verder naar de Maas over de Waschestat34.

Everd Cuppens, voorzitter van de Geschied-en Heemkundige Kring Utersjank van Opoeteren, identificeerde in een artikel uit 2006 deze Waschestat onder het Firvelt als het ‘Grondeloos meer’35. Deze oude benaming kwam wel meer voor in de Lage Landen bij een rivier en werd gegeven aan plassen die zich vormden op ondoorlaatbare ondergrond in overstromingsgebieden, waar het (donkere en vuile) water bleef staan36.

Jan Constant Willems, kapelaan en later pastoor van Genk (van 1897 tot 1914), verzamelde heel wat heemkundige gegevens over Genk en As. In zijn Nota’s over de geschiedenis van As, schrijft hij dat As zijn naam ontleent aan het nabije groot moeras met een beek37. De naam van het dorp As (Asch in 1140 en Assche vanaf 1345)38 zou volgens hem afgeleid zijn van het Gotische woord Askwa of Ahwa (in het Latijn : aqua) : water.Aangezien Waterschei in het oosten aan As grenst zou bij overdracht wel eens de volgende Keltische woordcombinatie kunnen ontstaan zijn : Wat – Ara – Askwa of : nederzetting aan het water.30 GRAUWELS, J., Kroniek van Hasselt (1078-1914), Hasselt, 1982, p. 7. Het Germaanse woord Staina betekent : steen (Stein in het Duits)R.A.Hasselt, Gichtregisters Genk. Registers nrs 21 en 22 vermelden : In geyn stymer (1468), die stiemere (1480), die stymeer (1494) en de steymer (1501).31 SEGERS, J., Brief van 16 mei 2000. Archief redactieraad Heidebloemke.32 Alfons Paquay (1870-1914) was diocesaan visitator van de kloostergemeenschappen van het bisdom Luik. Hij was een broer van Jan-Berchmans Paquay (1878-1936), deken van Bilzen.33 PAQUAY, A., Oordnamen, ‘t Daghet in den Oosten, 23ste jaargang nrs. 1en 2/1907, p. 2.Ripa betekent in het Latijn : oever. De Ripuariërs bewoonden de oevers van de midden-Rijn, terwijl de Saliërs langs de oevers van de benedenloop van de Rijn, aan de Isala (IJssel, Holland) woonden.34 DAAMEN, J., Lang, hiel lang gelieje ... Grensgeschillen van Opoeteren met driebank (1553), Utersjank jg. 3 nr. 2/1996. Reen is een oud-Nederlands woord dat voor grensaanduiding gebruikt werd. We vinden het oa terug in de straatnaam Reenweg in Genk, nabij Diepenbeek.35 CUPPENS, E., Opoeteren in een notendop, Utersjank, 2006.36 VAN DE WAERDT, W. en Co., Caarte vande Ambachtsheerlikheid en Landerije van Meersbergen A° 1716, Woudenberg, 1996.37 http://wapedia.mobi/nl/Oeter. De Bosbeek loopt vanuit As naar Opglabbeek en wordt verder de Oeter genoemd (Uotara : water).38 GYSSELING, M., Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland, 2 delen, Tongeren, 1960.

6

Latijnse woordverklaring van waterplaatsen

Professor doctor Hubert Van De Weerd (1878-1959) schreef in 1937 een intrigerend artikel over de Latijnse termen watriscafus en wariscapia39, namen die opvallend veel gelijkenis vertonen met de plaatsnaam Waterschei. In het Oud-Germaans betekent het woord scajpio : waterscheiding40. De Germanen noemden de weiden en beemden langs een waterloop de werde (waarden). In Lummen bestond er in de 18de eeuw een beemd genaamd de waterscappen, onder Stael aan de schans41.

De professor, specialist in de oudheidkunde aan de Rijksuniversiteit van Gent, legde een verband met het Nederlandse woord waterschap, een toponiem dat in de gemeente Koersel bestaat. Het duidt daar op weiden die gelegen zijn tussen de twee armen van de beek42. Het duidt ook op een aftakking van een beek of rivier, waarop een watermolen werd gezet. Professor Van De Weerd schreef : ‘In de Kempen stromen de beken en rivieren meestal door een breed moeras met diepen turfbodem, waarop geen molen kan gebouwd worden; daarenboven ontstaat aldaar, in den winter en bij stortregens overstrooming’.

De bovenloop van de Stiemerbeek in Waterschei en ook haar middenloop in Winterslag, doorlopen moerassige valleien. Over oude watermolens in Waterschei is ons niets bekend.In Winterslag bevond zich wel een watermolen op de Stiemerbeek, genaamd de Hostartmolen, genoemd naar de 16de eeuwse boerderij Op die Hoffstadt van de Genkse familie Coninx.

Ridder Camille de Borman vermeldt in zijn werk over de schepenen van Luik uit 1892 dat de schepenen van Luik de wettelijke bewakers en bewaarders waren van de wariscapia, de gemene goederen (gronden)43.In Wallonië kent men de benaming wareschaix, die op de middeleeuwse term voor gemene grond, gemene heide of vroente duidt. De Latijnse termen in diverse varianten geschreven (watriscafo, vatriscapo), komen voor het eerst voor in schenkingsakten aan Willibrordus44.

De heide en de moerassen van Taxandria (de Kempen) zijn omstreeks de 7de eeuw door de eerste christenpredikers en hun kloosterorden vreedzaam veroverd. Het is aan deze kloosterlingen te danken dat sinds dan, met inzicht de bossen werden gerooid in de Kempen, dat de aarde werd ontgonnen en dat er aandacht werd besteed aan de waterhuishouding45.

Verwante Neder-Germaanse plaatsnamen aan de Roer39 VAN DE WEERD, H., Watriscafus en Wariscapia, Verzamelde Opstellen, deel XIII nr. 3/1937, Hasselt, p. 203.40 http://home.scarlet.be/marcel.vervloet/FpageSo.htm website over oude plaatsnaamonderdelen. Waripa is Oud-Germaans voor riviereiland. Scajpio betekent waterscheiding.41 R.A.Hasselt, Schepenbank Lummen, register nr. 90bis (1731-1759), p. 367.Genachte van de schepenbank van Lummen dd. 23.10.1747.42 http://home.scarlet.be/marcel.vervloet/FpageSo.htm Oude plaatsnaamonderdelen. Waripa is Oud-Germaans voor riviereiland. Waterschap is in de oudste betekenis een uitgegraven vertakking van een waterloop. In de moderne betekenis is het een poldergebied met een waterhuishouding.43 De BORMAN, C., Les échevins de la souveraine justice de Liège, deel 1, Luik, 1892.44 De Saksische apostel Willibrordus werd op 6 november 658 in York (Northumberland) geboren. Hij deed vooral evangelisatiewerk in Taxandrië (Kempen) en de Maasgouw en stierf in 739.45 BEHETS, J., Kultuurverschillen tussen de Limburgse Kempen en Limburgs Haspengouw, Ons Heem jg. 19 nr. 3/1965 p. 98.

7

Zowel in Nederland als Duitsland bestaat de plaatsnaam : Waterscheydt (de samenvloeiing van Maas en Rijn bij Roermond)46, en Wattenscheid, een stad aan de Roer. De eerste vermelding van het Duitse Wattenscheid komt voor in het leenregister van de Benedictijnenabdij van Werden (bij Essen)47 in 890 : villa Uattanscethe. Een wijk van die heerlijkheid heette destijds : Abbingthorpe, later als Eppendorf geschreven. In 1417 kreeg Wattenscheid stadsrechten van Adolf IV, graaf van de Cleve-Mark. In een studie van dr. Moritz Schönfeld48 vond de Genkse heemkundige August Geusens de Germaanse betekenis van wato dat een gotische woordvorm is van het West-Germaanse watter en het Oud-Hoogduitse wazzar, dat verder evolueerde tot het huidige Duitse woord Wasser en waarvan dus ook het Dietsche of Nederlandse woord water afstamt49. Wase (of Waas) is een Middelnederlands woord dat modder betekent50.Albert Remans huldigde altijd de eenvoudigste verklaring51 van de samenvoeging van de zaaknamen waters en heide tot de huidige samenstelling Waterschei, naar analogie met andere plaatsnamen zoals : Wolfsheide, Godsheide (nabij Bokrijk)52.

Andere studies verwijzen doorgaans naar een hydrografische verklaring. Waterschei is het toponiem van de waterscheidingsplaats in het oostelijk gebied van de huidige gemeente Genk, nabij de grens met de gemeente As. Daar ligt een hydrografische waterscheidingslijn53 van het stroomgebied van de Schelde enerzijds en de Maas anderzijds. De meeste hydroniemen, eindigend op -er zijn doorgaans van vóór-Germaanse origine, mogelijk van Keltische oorsprong. Alle riviernamen zijn vrouwelijk (eindigend op a), wat wijst op Keltische roots, omdat water en aarde als bodemelementen vrouwelijke natuurelementen waren54.

De Stymara (Stiemer)55ontspringt te Waterschei, nabij de oude steenkoolmijn en vloeit in westelijke richting via de Tamara (Demer) in de Thyla (Dijle) om uiteindelijk in de Scaldis (Schelde) uit te monden56. Bovendien ontspringt te Waterschei de Bos-57 of oude Molenbeek,

46 REMANS, A., De Toponymie der Genkergehuchten, manuscript studentenschriftje, p. 19.47 De Fries Liudgerus stichtte in 799 de abdij van Werden (bij de stad Essen) en werd daarna de eerste bisschop van Münster, ten tijde van keizer Karel de Grote.48 SCHÖNFELD, Historische grammatica van het Nederlands, 1947.49 HEMPEL, H., Gotisches Elementarbuch, Leipzig, 1937.50 PEE, W., en SEELDRAEYERS, A., Verschuerens Modern Woordenboek en Atlas, 1965, p. 67.Vb. Waseiges (Wallonië), Waasland (Vlaanderen).51 REMANS, A., Gemeentegeschiedenis over Waterschei, Heidebloemke jg. 15 nr. 1/1955, p. 7. 52 DE GREEVE, K., Dorpsgeschiedenis van Genk, kandidatuursthesis K.U.Leuven, 1983-1984, p. 17.53 REMANS, A., Gemeentegeschiedenis over Waterschei, Heidebloemke jg. 15 nr. 1/1955 p. 6.de CORSWAREM, G.J., Mémoire Historique et Ethymologique sur les noms des anciens habitants, territoires, communes et hameaux de la province de Limbourg, Tongeren, 1863, p. 44.54 MACHIELS, L., Onbelicht verleden, Kortessem, 2004, p. 11.55 WISSELS, L., Beken te Genk, slot, Heidebloemke jg. 41 nr. 2/1982 p. 58. Keltische benaming Stymara,of naar het Germaans woord Steubmar of stuivend, stomend of stuwend water. VANMAELE, E., Toponymie van Genk tot 1600, o.c., p. 212. Mogelijk ook wel dampende of wasemende beek.56 Ibidem, p. 59. De Middelnederlandse benaming Deemer werd al in 1500 vermeld.CARNOY, A., Dictionnaire étymologique, p. 139. Keltische benaming van Demer zou kunnen zijn : Tamar (Iers : teim) duister of donker water, bezoedeld door turfafval of slijk. 57 COENEN, J., De Oeter of Boschbeek, Het Oude Land van Loon, jg. 1 nr. 9/1946. Op 4.6.952 schonk keizer Otto I het munster (monasterium of klooster) gelegen op de Uotra aan het bisdom Luik.

8

die in oostelijke richting naar As stroomt en verderop de Uotara (Oeter)58 genoemd wordt. Deze beek behoort tot het Maasbekken.

Uit een Limburgs krantenartikel van net na de Eerste Wereldoorlog citeren wij dit :

‘De Stiemer ontspringt op de hooge vlakte van Waterschei loopt door de vijvers van Staelen, een der fraaiste oorden der Kempen, bespoelt het dal van Winterslag, geeft drijfkracht aan de schilderachtige slagmolens, vormt de prachtige vijvers van Genck, besproeit de groote heide van Diepenbeek en stort zich in den Demer na den vergaarbak van de waterleiding der stad Hasselt gevoed te hebben’59.

Het toponiem Heppenzeel kwam al in de 14de eeuw voor in een oude Franstalige leenakte van Hoei60.

‘Bertran vouweit de Horion releva a Huy, l’an XIIIcLII, le Iie jour de jullet, pluiseurs terres, dismes, masures et touttez aultrez coses en fons et en comble, gisans a Heppeseil delés Ginke en le Campine, en le valleur de XXX muis de regon par an environ, par le succession de son pere. Presens : W. Proest, Gerart Viron, Jo. De Bomalle et Jo. Le Chokier.’

Vertaling : ‘Butoir voogd van Horion61 verhief te Hoei in het jaar 1352 de tweede juli, meerdere landerijen, tienden, maten en allerlei andere zaken met alles erop en eraan, liggend te Heppeseil nabij Ginke in de Kempen, met een waarde van 30 mudden (vaten) per jaar ongeveer, uit de erfenis van zijn vader.’

In de gichtregisters van de schepenbank van Genk. Heppersiele (Heppe-sala) zou ethymologisch in het Frankisch het huis van Heppe kunnen betekenen62. Het woord Sala wijst op bewoning63. Pastoor Jan Constant Willems hield voor dat de naam Heppenzeel een vóór-Germaanse of Keltische woordherkomst zou hebben64 : zeel betekent : koord of lijn, terwijl heppe of eppe(n) duidt op water (of beken)65. Vandaar dat Heppenzeel zoveel betekent als de grenslijn tussen de verschillende waterbekkens, net zoals de naam Waterschei. De Germaanse benaming Heppenzeel bestond in de 15de en de 16de eeuw nog naast de Dietse en de Middelnederlandse benaming Waterschei, maar geraakte in latere tijd meer en meer in onbruik66.

58 Uotar : letterlijk betekent het ‘de andere oever’.59 X., De nieuwe stad Genck, Ons Limburg, Hasselt, dd. 09.03.1919.60 PONCELET, E., Les feudataires de la Principauté de Liège sous Englebert de la Marck, Brussel, 1948, p. 458. De auteur verwees naar Register 40 f° 261v°.61 de BORMAN, C., en PONCELET, E., o.c., p. 259. Het was ridder Libert Butoir II die destijds erfvoogd van Horion was. Zijn halfzuster Johanna Butoir was getrouwd met Englebert van der Marck, prins-bisschop te Luik (1345-1363).62 WISSELS, L., Verklaring van de Genker straatnamen, Genk nu nr. 4/1978 p. 8. Albert Remans situeerde deze hoeve ten noorden van de pachthoeve van Stalen, in het goed van Olaerts.63 MERTENS, J., De nederzettingnamen in het land van Vogelsanck, 2006.64 CEYSSENS, J., Nog over plaatsnamen, Limburg jg. 3 nr. 8, p. 151. Pastoor Constant Willems maakte de vergelijking met andere toponiemen : Heppenert, Jemeppe, Gileppe. 65 VAN HEUKELOM, J., Toponymie van Kanne, Verzamelde Opstellen, deel 13/1937, p. 216. Apa, epe is een verharde vorm van het gothisch ahva of het oud Hoogduits affa dat water betekent (Latijn : aqua). Zie ook : FRANQUINET, Jaarboekje voor Limburg, 1869, p. 165.66 Lambert Wissels, ere-voorzitter van de heemkring Heidebloemke te Genk, schreef in zijn straatnamenstudie dat omstreeks 1515 ten noorden van de Staelenhoef aan de Stiemerbeek de hoeve van een zekere Heppe zou hebben gelegen. Deze stelling bewijst niet de oorsprong van de naam Heppenzeel omdat deze een eeuw voordien al gebruikt en gekend was.

9

Keltenvorser Luk Machiels uit Kortessem veronderstelt dat er mogelijk een verband bestaat met de Keltische plaatsnaamgeving. Heppenzeel zou kunnen verwijzen naar Epon (Keltisch voor paard), waardoor de plaatsnaam kan afgeleid zijn van : Epon-Sala of plaats waar paarden waren. Luk Machiels verwijst hierbij naar het Zweedse Uppsala, waar de Zweedse koningen hun edele paarden lieten slachten ter ere van de god Freyer en zijn gade Freya67.Aangaande Stalen verwijst hij naar het Engelse woord : stallion, hetgeen hengst betekent. Ook Wendelinus vermeldde Genk op een landkaart in het Frankisch als Ghanco, hetgeen hengst betekent68.

De bekende Hasseltse drukker, schrijver en uitgever Eugeen Leën69 schreef in 1894 in het literair tijdschrift De Banier een eigentijds toeristisch stukje over Genk, waarin hij in de stijl van toen declameerde :

‘Men heeft Genck het Zwitserland der Kempen genoemd, en dit is niet te veel gezegd. Deze gemeente, eene der uitgestrekste, zoo niet de uitgestrekste van heel België, want zij beslaat niet minder dan 8,789 hectaren oppervlakte, ligt om zoo te zeggen, te paard op de heuvelenspits, die de Maas- en Scheldekommen van elkander scheidt; het gehucht “Waterscheyd” trekt wellicht zijnen naam uit die aardrijkskundige ligging. Genck is tamelijk hoog gelegen, en eenige punten bereiken honderd meters boven den zeespiegel. Hieruit kan men afleiden, dat de streek schilderachtig moet zijn. Evenwel moet men er geene reusachtige spitsen zoeken van die gebergten welke den beschouwer met ontzag doen opzien; Genck, integendeel, behaagt door zijn wild en tegelijk lief uitzicht : die heuvelen, die moerassen, die klare en snelvlietende beekjes, die prachtige boomen schijnen uit eenen oceaan van heideplanten op te komen, en verkrijgen daardoor een bevalligheid, die moeielijk te verklaren is.’ De plaatsnaam Nudorp werd voor het eerst in cijnsregisters en in akten tussen 1345 en 1371 met naam genoemd. Wij vonden geen grensomschrijvingen terug van het territorium van Waterschei, Heppenzeel of Nudorp, zodat het leengebied niet expliciet kan bepaald worden70. In 1442 werd de heyden opten nudorpen wech geciteerd in de gichtregisters71.

Een feodale heerlijkheid genaamd Waterscheide

Het feodale leengoed dat Waterscheide heette werd niet altijd met die naam vernoemd, maar wel gesitueerd als een autonoom gebied, gelegen binnen de grenspalen van de oude heerlijkheid Genk. De oude landbouwnederzetting Waterscheide en het jongere Nudorp vormden één geheel. Het gebied werd bewoond door een kleine gemeenschap van

67 MACHIELS, L., Onbelicht verleden, Kortessem, 2004, p. 92.68 WENDELEN, J., Natale Solum, p. 111. Chanco, Ghanco of Changi zouden oude Germaanse benamingen zijn voor het dorp Genk en betekent : hengst(en).69 GEURTS, J., Eugeen Leën, Gedenkboek Eugeen Leën, 1939. De Hasseltse drukker Eugeen Leën (1862-1932) was de stichter van het Hasselts Leesgezelschap en het literair tijdschrift Limburgsche Bijdragen.70 CLAASSEN, A., De motte van Stalen te Genk-Waterschei, o.c., p. 16. De auteur geeft een schets waarbij hij Nieuwdorp (Nudorp) en Waterschei in hedendaagse omstandigheden situeert in het gebied ten noorden van de autosnelweg en begrepen tussen de Stalenstraat en Herenstraat. 71 RUBENS, R., Genk, van dorp tot stad in tijd en wereld, 1972, p. 18.R.A.Hasselt, Gichten Genk, nr. 2, 1f° 11 verso.

10

landpachters, die afhing van adellijke grondheren, vrij en onafhankelijk van de heerlijkheid Genk.

In de 16de eeuw werd een nieuwe plaatsnaam Stalen genoemd als pachtgebied met de hoeve van Windeken, vijvers en landbouwgronden. Vanaf de 17de eeuw werd de benaming Waterschei in de burgemeestersrekeningen vermeld als een heerwagen (een herdersomschrijving of nabuurschap72) van Genk73. Waterschei werd een gehucht van Genk dat in het eerste kwart van de twintigste eeuw, ingevolge de steenkoolontginning, tot een grote en moderne mijntuinwijk zou uitgroeien. Na de teloorgang van de mijnnijverheid74, tijdens het laatste decennium van de twintigste eeuw, bleef de wijk een multiculturele woongemeenschap met een voornamelijk allochtone arbeidersbevolking.

Cijnsgoederen in het graafschap Loon

De oudste nederzettingen te Genk situeren zich op het plateau in een vierhoek, bepaald door de samenloop van twee beken, de Dorpsbeek die zijn bronnengebied heeft aan de Wolspinnerberg te Gelieren75 en de Stiemerbeek, die zijn oorsprong heeft in de moerassen van Boyenmeer aan de Hornszeel te Waterschei76. Het oude kwartier Wentersloe (Oud-Winterslag en Indye Hoeffve) bevindt zich in de meest westelijke hoek. De lager en zuidelijker gelegen buurschappen Langerlo, Sledderlo, Camerlo en Terboekt, zijn van recentere oorsprong en zijn als nieuwe erven (ontginningen) ontstaan uit bosrooiingen77.

Ten tijde van de heerschappij van de graven van Loon (11de tot midden 14de eeuw) werden de grafelijke regalia, zoals de bannale rechten van rechtspraak, jachtrecht, schattingsrecht, maalrecht en brouwerijrecht, officieel verpacht aan vertrouwelingen, die ambtelijke functies vervulden. De drossaard was een officier die instond voor de handhaving van de openbare orde en de beteugeling van de criminaliteit binnen een bepaald district. Genk lag in het district Stokkem. De schout was als lokaal officier bevoegd voor de vervolging van eenvoudige overtredingen van de dorpskeuren binnen de omschrijving van een heerlijkheid.

Voor de administratie van de cijnsgoederen78, verspreid over de Loonse heerlijkheid Genk, moesten de bewoners zich autonoom beredderen79, terwijl ze onder toezicht stonden van een grafelijke officier : de rentmeester voor het innen van de census (cijnsbelasting). In het oudste cijnsregister uit de 14de eeuw80 werden de cijnsgronden, de cijnsplichtigen en de verschuldigde bedragen van de dorpen Gheynick, Zuetendaele en Assche, genoteerd. De jaarlijkse vervaldag voor de betaling van de chijns (cijns) verschilde nogal eens van streek tot streek. Doorheen de

72 LYNA, J., Gemeenten in het graafschap Loon, Verzamelde Opstellen 1938, p. 219.73 MOLEMANS, J., De politieke en rechterlijke instellingen van het graafschap Loon (1031-1794), Het Oude Land van Loon, jg. 50 nr. 2/1996, p. 134. 74 VAN DOORSLAER, B., Een bovengrondse toekomst voor een ondergronds verleden, 2002.75 MEUWISSEN, M., De Dorpsbeek, een vergeten waterloop, Heidebloemke jg. 66 nr. 2/2007, p. 62.76 GERAETS, E., Etude sur le sol de la province de Limbourg, Bulletin de la Section Littéraire de la Société des Mélophiles de Hasselt, volume 13/1864, p. 73.77 REMANS, G., Heerwagen, buurschap, Het Oude Land van Loon jg. 4 nr. 5/1949, p. 148.78 REMANS, A., Over het oudst gekende register van Genk anno 1345, Heidebloemke jg. 17 nr. 3/1958 p. 50.79 LYNA, J., De middeleeuwsche maatschappij en het ontstaan van de dorpen, Limburg, 1946 p. 8.80 R.A. Luik, Registruum censuum de gheynick et zuetendaele cum conappendicibus, Fonds Rekenkamer.

11

volgende eeuwen werden Genk en Zutendaal in één adem vernoemd als het ging om de cijnsbetalingen81.

Het dominium Genk

In de 14de eeuw was de betaaldag in de heerlijkheden Genk en Zutendaal bepaald op de zondag na Sinte Remeysdach (Sint-Remigius, 1 oktober)82 en te As op de zondag na het feest van Sint-Johannes de Doper op 24 juni. De betaling van de huur voor de pacht- en cijnsgronden geschiedde in de Haspengouwse dorpen van het land van Luik en Loon ook op de feestdag van Sint-Andreas (30 november). In de buurschap Langerlo viel de vervaldag eerst op de feestdag van Sint-Elooi (2 december) en later op de zondag na Sint-Andreasdag83. Nadat de oogst binnengehaald was kon men het best de stand van zaken opmaken. Vandaar de uitdrukking :‘Sint-Andries, papengewin en boerenverlies’84. De boeren die geen gespan bezaten om het land te bewerken noemde men keuters85.

Windeken in allerlei variaties

De geschreven bronnen zijn meer dan raadselachtig als het gaat om het gebied in de stad Genk dat nu de wijken Waterschei - Stalen - Driehoeven omvat. De eerste naamvermelding van het leengoed met een hoeve vinden wij bij de notoire historicus Camille baron de Borman86 vermeld als : Wyndeggen. Een soortelijke benaming wordt in een middeleeuwse akte uit 1222 gehanteerd voor de heerlijkheid Rieneck in Beieren, waarbij graaf Gerard van Loon genoemd wordt als comes de Los et de Rineggen87.

In de Duitse gemeente Windeck, gelegen in de Rhein-Sieg-Kreis, 60 km ten noordoosten van Bonn, ligt de oude Burg Windeck als een ruïne op een berg. De burcht werd in 1174 voor het eerst als castrum novum in windeke in een oorkonde vermeld, maar haar fundamenten zijn veel ouder88. Uit de 12de eeuw zijn er twee burchten op de Burgberg bekend : Alt-Windeck, een motte aan de voet van een berg, en Neu-Windeck, dat vandaag nog als de ruïne van Burg Windeck bestaat. Deze burchten kwamen in het bezit van de landgraven van Thüringen en werden in de 13de eeuw als achterlenen aan de markgraven van Landsberg (Alt-Windeck) en aan graaf Adolf IV von Berg (Neu-Windeck) uit het huis van Limburg gegeven.

81 FAIRON, E., Inventaire des archives de la Chambre des Comptes, Tongeren, 1937.82 KURTH, G., Manuel d’histoire de Belgique, 2de editie, 1905, p. 20. Bisschop Remigius van Reims doopte de Frankische koning Chlodowych (Clovis) op kerstdag 506. 83 BOGERS, L., Tienden te Langerlo (1795-1796), Heidebloemke jg. 55 nr. 6/1996 p. 218.84 X., De tijd, Heidebloemke jg. 1956 p. 94.85 S.A.Genk., fiches Albert Remans. Keuter afgeleid van kouter (cultura of veld), veldbewerkers.86 Camille baron de Borman (°Rullingen, 2.4.1837 +Schalkhoven, 8.12.1922) was een Limburgse jurist en historicus.87 REUSENS, Annalectes nr. XIII, 1879, p. 233. Een soortelijke benaming wordt gehanteerd voor de heerlijkheid Rieneck in Beieren in een akte uit 1222, waarbij graaf Gerard van Loon genoemd wordt : comes de Los et de Rineggen. 88 MARUT, A., Enigszins enigmatisch Stalen, Heemkunde Limburg nr. 4/2006.

12

In het leenregister van de Edele Leenzaal van Kuringen werd ook de verfranste benaming Wyndeggen gebruikt om het laathof Windeken van Waterschei aan te duiden89. Eenzelfde benaming vonden wij ook terug in Duitse akten uit de 15de eeuw. Adolf, die in 1408 zelf ook hertog von Berg was geworden na de dood van zijn vader Wilhelm II en hertog van Gulik (1423), was in voortdurende geldnood omwille van zijn vele veldslagen die hem dwongen om zijn eigendommen te verpanden. In 1435 was hij verplicht om zijn middeleeuwse slot en heerlijkheid Windeck te verpanden aan Wilhelm von Nesselrode, die zijn Amtmann (drossaard) was. Wilhelm von Nesselrode moest het slot Windeck in goede staat houden uysgescheiden den Thurn achtergehuyse ind den echtersten sal zo Wyndegge, of dat were oder wurde. In 1632 werd Burg Windeck tijdens de Dertigjarige Oorlog door Zweedse legertroepen veroverd en geplunderd.Een andere naamverklaring kan ook aan Wyndeggen gegeven worden als een romaanse fonetische versie van Windeken. Het Germaanse verkleinwoord (met de middelnederlandse uitgang ken of gen) van win, winne of wenne, dat uitbating of hoeve betekent. Vandaar dat Windeken een kleine pachthoeve zou kunnen betekenen.

Een cijnsregister uit de 14de eeuw

In het oudste cijnsregister van de dorpen Genk, As en Zutendaal90 van omstreeks 1345 stonden 210 cijnsplichtigen vermeld voor een dubbel aantal eigendommen91. Het landbouwgebied was toen ingedeeld in 9 buurschappen van kleine pachters die voor de ontginningen grondcijns moesten betalen aan de prins-bisschop te Luik92 : Dorp : 46 cijnsplichtigen 81 cijnsgrondenWentersloe : 25 68 cijnsgrondenGhelieren : 53 98 cijnsgronden Wiefelsmeer93 : 12 15 cijnsgrondenTer bouckt : 19 29 cijnsgronden Langroede : 16 31 cijnsgrondenCamerloe : 8 19 cijnsgrondenSledloe : 17 28 cijnsgrondenNudorp : 14 28 cijnsgronden In dit cijnsregister werden 14 cijnsplichtigen vermeld onder de plaatsnaam Nudorp :

89 de CORSWAREM, C., Mémoire historique sur les anciennes limites du Limbourg, p. 247.R.A.Hasselt, Fonds Leenzaal van Kuringen, register A 117. ‘Curia de Wyndeggen cum medietate vivarii magni et aliis vivariis’.Zie : JANSSEN de LIMPENS, K.J.T., Leen-en laathoven in de Maaslandse territoria vóór 1795, nr. 565, p. 111.90 S.A.Luik, Fonds Genk, Registrum Censuum de Gheynick et Zuetendale cum conappendicibus.91 REMANS, A., Over het oudst gekende register van Genk anno 1345, Heidebloemke jg. 17/1958 nr. 3 p. 54.92 R.A.Luik, Registrum Censuum de Gheynick et Zuetendale cum conappendicibus, Cijnsregisters van Genk en Zutendaal.93 REMANS, A., Een Liber Stipalis van Genk uit de 16e eeuw, Limburg jg. 39 nr. 5-6/1960, p. 165.Wijfelsmeer (Wiemesmeer) lag in het grensgebied tussen As, Genk en Zutendaal dat administratief één complexe heerlijkheid uitmaakte.

13

Tielman Becke, Wouter vanden Ende, Vaes der Smiet94, Willem Boessen (of Buessen)95, Henric Kessen, Aert Bosman (of Bosmans), Matheus Harden, Aert Nouwen, Maes Gommers96 (of Gummers), Dierick Sygher, Lambrecht Haertschoen, Heinric van Meewe en Jan Stijfkens ...97 De nieuwe dorpsgemeenschap, gesitueerd langsheen de heerstraet98 (huidige Herenstraat), kreeg de naam Nudorp of : het nieuwe dorp (in de buurt van het oude leengoed Waterschei). De belastingplichtigen waren grondpachters, maar niet noodzakelijk inwoners van Waterschei of Nudorp.

Geschillen en verhandelingen betreffende deze cijnsgoederen werden voor een lokaal cijnshof of laathof (lager leenhof) gebracht, dat mogelijk in 1420 door leenman Libert van Horion werd opgericht99. Er is geen register van een laathof te Genk bewaard gebleven, alhoewel minderbroeder Gilbert Remans van een een dergelijk boek gewaagde in een citaat uit 1520 : ‘Scheepenen register van Nouwedorp alias Waterscheye’100.

Allodiale bezittingen van rijke abdijen

Allodiale goederen die het eigen patrimonium uitmaakten van edellieden werden wel eens verkocht of weggeschonken aan kloosters of abdijen. Het bos van Bokrijk, dat in het westelijk deel van de heerlijkheid Genk lag, werd in de 14de eeuw niet vermeld als cijnsgebied, behorende tot Genk omdat het allodiaal (eigengoed) bezit was van de graven van Loon. Doorheen de eeuwen waren kloosterorden en abdijen eigenaars geweest van ontginningen die op Genks grondgebied lagen en die zij gekocht of gekregen hadden van de leenheren, de graven van Loon101. Het domein Bokrijk was zo een allodiaal grafelijk gebied, dat sinds 1252 door verkoop in handen was gekomen van de cisterciënzerinnenabdij van Herkenrode102.

94 CONINX, I., Uit het oudste gichtenboek van Genk (1436), 1458, Heidebloemke jg. 48 nr. 4/1989, p. 153, nr. 429. Vaes der Smeyt (de smid) kwam op 01.03.1458 nog voor in de gichten. Het betreft waarschijnlijk een afstammeling die het smedenambacht voortzette.95 Ibidem, nr. 408. Vaes Smets, de smid was in 1456 getrouwd met Helwich Buessen.96 Ibidem, nrs. 433 en 437. Ook de naam Gommers (soms Gummers geschreven) kwam in 1456 nog voor in Nudorp, maar ook in de heerwagen Sledderlo.97 REMANS, A., Families te Waterschei, Heidebloemke jg. 18/1958, p. 64.98 GORISSEN, P., Rechte straten te Hasselt, Het Oude Land van Loon jg. 2 nr. 1/1947, p. 18. De heerstraete was volgens het gewoonterecht de belangrijkste weg van het dorp, 32 voet breed.99 REMANS, A., Schepenbank van Genk (1455), Heidebloemke jg. 18 nr. 4/1959.100 REMANS, G., De oude heerlijkheid Genk, Verzamelde Opstellen, Hasselt, 1936, p. 62.101 MARUT, A., Feodale leen-en laathoven in de heerlijkheid Genk, Oostland, jg. 47 nr. 133/1997.102 COENEN, J., Limburgsche oorkonden, p. 169 nrs. 1535 en 1537.BUSSELS, M., Bokrijk in de geschiedenis, Nieuws uit Limburg jg. 10/1958, p. 14.

14

Omstreeks 1345 had ook het vrouwenklooster van Oriënten103 te Neeroeteren104 enkele cijnsgoederen liggen nabij de Molenvijver te Genk. Deze werden in 1437 verhuurd aan de vroegmisheer, bedienaar van het Sinterklaasaltaar van de kerk van Genk, tegen de pachtprijs van 4 denieren105. Arnold van Rummen, de laatste graaf van Loon, werd in mei 1373 begraven in de abdij van Oriënten te Rummen106.

Op 18 mei 1437 verhuurde Servaes van Weseren, ‘huysman107 des convents van Oryentendaelen der ordenen van tertien des creedoms van Ludick108 aan her Kertyaen109, cappelaen sinter cloes altoers in der kercke van Gheynick den weyeren gheleghen bij die moelen van Gheynick110... bye die woening der voers. her Kristyaen’111.

Transcriptie : ‘Op 18 mei 1437 verhuurde Servaes van Weseren, aangestelde beheerder van het klooster van Oriëntendal van de orde van dertien uit het bisdom Luik, aan heer Christiaen, kapelaan van het Sinterklaasaltaar in de kerk van Genk, de vijvers gelegen bij de molen van Genk ... bij de woning van voorschreven heer Christiaen’.

Leengoederen van de prins-bisschop van Luik

103 BAERTEN, J., De kaart van het graafschap Loon ca. 1300, Limburg jg. 44 nrs. 9-10/1965 p. 216. KUBBEN, P., Jan Coperdraet van Opoeteren, Limburg, jg. 23 nr. 11/1942, p. 210. De cisterciënzerabdij van Bautershoven (bij Sint-Truiden), een stichting van de abdij van Oriënten te Rummen, werd in 1240 verplaatst naar Neeroeteren, waar het gronden en bossen bezat, geschonken door graaf Arnold V van Loon. 104 LYNA, J., De wording van de adel, Verzamelde Opstellen 1932, p. 209. WOLTERS, J., Notice historique sur la commune de Rummen. Omstreeks 1230 stichtte de orde van cisterciënzerinnen vanuit Bautershoven (bij Sint-Truiden) het klooster Mons Dei (Godsberg) dat omstreeks 1240 naar Neeroeteren werd overgebracht en dat in 1274 verenigd werd met het klooster van Rummen. De abdij van Oriënten in Rummen werd gesticht door Arnold VII, graaf van Loon en heer van Rummen, dankzij zijn godsvrucht en vrijgevigheid. Volgens een keure van 1234 bevestigde de graaf van Loon, dat Libertus van Grazen, met toestemming van zijn echtgenote en zonen Godefridus en Libertus, aan het klooster van Oriënten afstaat: drie hofsteden, een aandeel in de rivier en elf bunder land, gelegen tussen Grazen en Oriënten.COENEN, J., Het kasteel van Leut, Limburg, p. 91. Zie ook : Limburgse oorkonden nr. 3573.105 REMANS, A., Abdij van Oriënten bezat goederen te Genk (1345), Heidebloemke jg. 27 nrs. 5- 6/1968, 248.106 MELCHIOR, J., De Bokkerijders, Hasselt, 1915, p. 18.107 Huysman : aangestelde, beheerder of lasthebber, soms ook pachter. Huysluyden in de 16de eeuw : burgerwacht 108 Kloosterorde van dertien edele dames van de abdij van Oriënten te Rummen, behorende tot het bisdom Luik.109 CONINX, I., Gichtenboek van Genk (vanaf 1436), Heidebloemke jg. 45 nr. 5/1986, p. 171, nr. 6.Kapelaan Kristyaen of Kertyaen was de eerste bekende verdiender (bedienaar) van het Sint-Nicolaasaltaar in de Sint-Martinusparochie en hij woonde nabij de dorpsmolen aan de molenvijver te Genk. Mogelijk behoorde hij tot het klooster van Sinte Kathelijnen te Sint-Truiden.110 REMANS, A., Oude vijvers onder Genk, Limburg jg. 37/1958, p. 260. De bedoelde vijver was de Kapelaenswijer, die ten noorden van de Molenwijer en ten zuiden van het toponiem Verlorencost lag. GEUSENS, A., De Dorpsbeekvallei, uitgave van de heemkring Heidebloemke, zonder datum.MARUT, A., De kapelaansvijver, Heidebloemke jg. 64 nr. 2/2005.De westelijke uitloper van de vijver heette van de 16de tot aan het begin van de 20ste eeuw de Pijperswijer (genoemd naar de eigenaar Thielmannus Phijpers, uit het dorp, 1543-1557). Daarna veranderde de naam in Kennipswijer en deze lag omstreeks 1880 ten noorden van de spoorweglijn van Hasselt naar Maaseik. De oostelijker gelegen Kapelaenswijer werd toen doorsneden door de spoorweg.111 R.A.Hasselt, Gichten Genk, nr. 21, f° 3. Bij deze transactie was een priester aanwezig, geheten Willem vanden Poele. CONINX, I., Gichtenboek van Genk (vanaf 1436), Heidebloemke jg. 45 nr. 5/1986, p. 171.

15

In het begin van de 14de eeuw was het land van Loon nog een autonoom graafschap, dat afhing van de Duitse keizer. De laatste kroonpretendenten van Loon112 verloren in 1365 hun erfelijke titel aan het prinsbisdom Luik. Prins-bisschop Jan van Arckel (1364-1378) viel op 9 augustus 1365 met zijn Luikse troepen en getooid in de kleuren van Loon, de burcht van de laatste Loonse graaf, Arnold van Rummen (1361-1364), aan. Op 14 oktober 1365 capituleerde graaf Arnold, na een belegering van negen weken. Op 8 oktober 1366 liet Arnold van Rummen zich uitkopen113 met een lijfrente van 1.000 florijnen (gulden) aan zichzelf, en na zijn dood hetzelfde bedrag aan zijn schoonbroer Jan van Hamal114 en diens enige zoon Willem IV van Hamal115. Vanaf dan zouden de verkozen prins-bisschoppen van Luik tevens de wereldlijke graventitel van Loon voeren. Ridder Willem IV van Hamal sneuvelde op 23 augustus 1371 in de slag van Baesweiler. Een van zijn zusters was Elisabeth van Hamal, die in eerste huwelijk getrouwd was met Engelbert vander Marck116.

Op 16 juni 1400 werden door de Luikse prins-bisschop Jan van Beieren (1389-1418) de nieuwe grenzen van de heerlijkheid Genk met de stad Hasselt vastgelegd, ter hoogte van Bokrijk117. Op 21 november 1426 liet de Luikse prins-bisschop Jan van Heinsberg (1419-1456) ook de circuitus (grensomtrek)118 van Gheynick met Zonuwen (Zonhoven) vastleggen, toebehorende aan Hendrik van Bastogne119, heer van de Curtes de Vogelsanck120 (gevormd door de villa’s (de nederzettingen) Sonowe, Sulre, Houlthalle, Viversle, Loncke, Houde Eyke ende Stockrode en de villa Stapele121.

Leenverheffingen in Loon

112 Diederik van Heinsberg (1337-1361), Godfried van Heinsberg en Dalenbroek (1361-1363), Arnold van Rummen (1363-1365) waren oneigenlijke erfgenamen en Loonse troonpretendenten.113 COENEN J., o.c. p. 133.114 ENCKELS, R., Bijdrage tot de geschiedenis van de Heerlijkheid Binderveld, Het Oude Land van Loon jg. 23/1968, p. 8. Jan van Hamal (1316-1386) was getrouwd met Maria van Oreye, Rummen en Quatbeke (+1358), zuster van Arnold van Rummen, laatste troonpretendent van het graafschap Loon.PAQUAY, J., La seigneurie de Hamal, Luik, 1932, gepubliceerd in Bulletin de la Société d’ Art et d’ Histoire du Diocèse de Liège, deel 23, p. 5. Ridder Jan van Hamal was een neef van prins-bisschop Engelbert vander Marck (1345-1364). Hij werd begraven te Hamal op 30.06.1386. Zijn dochter Elisabeth trouwde met Engelbert vander Marck (+1362), halfbroer van prins-bisschop Adolf I vander Marck (1313-1343), en zij hertrouwde nadien nog tweemaal.HANSAY, A., Inventaire analytique des chartres de la Collegiale de St.-Jean à Liége , deel I, p. 229.Jan van Hamal was heer van Hamal, Grevenbroek en het land van Vogelsanck. Op 10.10.1360 bevestigden de schepenen van Hamont dat Diederik van Meerheim, heer van Boxtel, en zijn vrouw Maria de heerlijkheid Hamont, Achel en Lille (Grevenbroek) schonken aan Jan van Hamal. Later deed hij afstand van het allodiaal goed aan de kerk van Luik. 115 HANSAY, A., Les fiefs du comté de Looz sous Englebert de la Marck, Brussel, 1905.Ridder Willem van Hamal, enige zoon van Jan van Hamal, was heer van Elderen en releveerde een kasteel met aanhorigheden te Mall (1361-1364). De burcht van Hamal werd in 1345 door de Luikenaren vernield. PAQUAY, J., La seigneurie de Hamal, Bulletin de la Société d’ Art et d’ Histoire du Diocèse de Liège, deel 23, p.5.116 Tweede huwelijk met Wauthier van Brinckem, derde huwelijk met Reinaert van Schoonvorst.117 GERAETS, E., Ephémerides Hasseltoises, L’Ancien Pays de Looz jg. 6 nr. 1/1902, p. 72.118 SCHREURS, J., o.c. p. 146119 DANIELS, P., Oude munten uit Limburg, ‘t Daghet in den Oosten, jg. 1 nr. 1/1885, p. 43.Henri de Bastogne, heer van Vogelsanck van 1422 tot 1455, was tevens kastelein van Durbuy.120 Vogelsanck zou een oud Germaans samengesteld woord zijn en betekent letterlijk : het slot bij de berg (Bolderberg) / Wogel (Hügel of heuvel, berg) en Hanck (slot of versterkt huis).Vogelzang is ook de naam van een een gemeente bij Membruggen.121 REMANS, A., Behoorde het domein Bokrijk onder Hasselt of onder Genk ? Heidebloemke jg. 27 nrs. 5-6/1958 p. 99.

16

De Loonse grondgebieden die door adellijke families in leen werden genomen van de prins-bisschop van Luik werden bij de Aula Curingiana (Leenzaal van Kuringen) geregistreerd122. Het rechtsgebied van de Edele Leenzaal van Kuringen omvatte in het land van Loon meer dan 80 lenen met volle rechtspraak, meer dan 20 lenen met middele, en meer dan 500 lenen met lagere jurisdictie123. De ceremonie die hiermee gepaard ging noemde men het relivium (verheffingsrecht). Het klein verhef124 geschiedde als een nieuwe leenheer werd ingehuldigd (relivium ab novo domino). Het groot verhef moest gebeuren door de nieuwe leenman of erfgenaam, binnen de 40 dagen na het overlijden van de vorige leenman (relivium per obitum aut mutationem tenentis)125.

Leengoederen Waterschei en Nudorp

In navolgende studie gaan wij van de volgende stelling uit : in het moerasgebied dat thans gesitueerd is langs de Herenstraat te Waterschei lagen er sinds de hoge middeleeuwen twee onafhankelijke domeinen binnen de heerlijkheid Genk : enerzijds het feodaal goed van Waterschei, waar het laathof Wyndeggen (later genoemd de pachthoeve van Stalen) zou beboerd worden, en anderzijds een jongere nederzetting Nudorp, waar de landbouwers zich vestigden.

De geschreven literatuurbronnen die wij terugvonden, verwijzen naar de vroegste registers van de leenhoven van Luik en Loon. In latere bronnen wordt verwezen naar het oudste gichtregister van Genk126 uit de 15de eeuw (1436-1459) waar er sprake is van deze toponiemen. Vanaf dan worden de naamvarianten van Waterschei voor het eerst vernoemd in de schepenregisters van de schepenbank van Genk :

Waterschije (1439) - Waterscheij (1442) - Waterscheij (1447) - Watersceij (1469) -Waterscheide sous la paroiche de Gheinck (1530)127 - Waterscheijde (1563) - Waterschij (1566) - Waterscheije (1598)128 -Vatersche (1565) - Waetersche (1566) - Waterschy (1566)129.

Ook het oudere toponiem Heppenzeel wordt vlakbij Waterschei gesitueerd :

122 VAN NEUSS, H., Actes et documents anciens concernant Hasselt, Bulletin de la Société Chorale et Littéraire, Les Mélophiles de Hasselt, nr. 35/1899. De oudste registers van de leenzaal van Kuringen beginnen vanaf het jaar 1361. Zie ook : De BORMAN, C., Fiefs de Liège sous Jean d’Arckel, Brussel, 1875, p. 74.123 MOLEMANS, J., o.c., p. 76.124 BILDERDYK, W., Geschiedenis des Vaderlands, Amsterdam, 1834, p. 306. Oorspronkelijk werd de leenceremonie symbolisch gedaan bij handtasting, waarbij de leenheer met beide handen de rechterhand van de leenman ten hemel verhief.125 GRAUWELS., J., Het Loons leenregister van Arnold van Hornes (1379-1389), Het Oude Land van Loon jg. 33/1978 p. 53. Dit eerste register vermeldt niets over Genk, noch over Waterschei. 126 MARUT, A., Met recht en rede, de schepenbank van Genk, deel 1, Heidebloemke jg. 57 nr. 4/’98, p. 163. Het oudst bewaardgebleven gichtregister van de schepenbank van Genk begint op 20.11.1436.127 BORMANS, S., Les seigneuries féodales du Pays de Liège, Brussel, 1981, p. 298.128 ZAIDMANN, M., Commune de Genck, centre industriel (charbonnages), Antwerpen, 1938. Het betreft een getypte thesis met een beknopte historische schets over Genk, met eigentijdse foto’s.129 REMANS, G., De oude heerlijkheid Genk, 1936, p. 61.

17

Heppersiele (1400) - Eppenzeel (1438) - Heppenzeel (1442-1446) - Heppezel (1447) - Heppenzeel alias Waterscheij (1445) - Heppezeel aen die Rijt130 (1451) - Heppenzeijl onder Waterscheij (1515) - Huppeseel (1565).

In de buurt van het leengoed Waterschei werd een jonge nederzetting gevormd, die de naam van het nieuwe dorp kreeg : Nuwedorp (1381-1453) - Nudorp (1391) -Nuedorp (1455) - Nouwedorp alias Waterscheije (1520) - Nudorp (1519).

De Genker pachters die in de 16de eeuw cijnsplichtig waren, werden vermeld in het register van grondcijnsen tot geynick met zynder toebehoerten vallende remigij, vernieut ende geexhibeert anno 1597 bye den ritmeester Laureten131.Transcriptie : ‘register van grondcijnsen te Genk met zijn toebehoren, vervallend op Sint-Remigiusdag, vernieuwd en overlegd in het jaar 1597 door de rentmeester Laureten’ De eerste grote heemkundige vorser van Genk, pastoor Jan Constant Willems (1867 - 1948) vermeldde in zijn parochiale manuscripten132 de lijsten van de dorpmeesters of borgemeesters133

uit de 17de eeuw, die nog duiden op de administratieve en fiscale134 omschrijvingen van de cijnsgebieden van de heerwagens van Genk.

De leenverheffingen van een leengoed zijn moeilijk chronologisch te traceren in de bestaande bronnen. Wij citeren hier een aantal verhandelingen waarbij mogelijk sprake is van het leengebied Waterschei, binnen de grenzen van de heerlijkheid Genk. De oudste geregistreerde leenverheffingen zijn gesitueerd op het einde van de 14de eeuw, waarbij edele ridders uit de buurt van de oude bisschopsstad Tongeren, als vazallen worden vernoemd.

Ridders van Mulken

Wie de eerste grondbezitters (leenmannen) waren van Waterschei is niet meer te achterhalen.

130 HELSEN, Mededelingen, XXXI, p. 24. Een rijt is een afwateringskanaaltje, sloot of waterloop, die in de Kempen vaak dienst deed als grensafbakening. MERTENS, J., De nederzettingnamen in het land van Vogelsanck, 2006.Rijt wordt gebruikt voor kleine waterloop, afgeleid van rei (zoals in Gent).In de omgeving van Waterschei lag ook een Rijtbeemd (rietbeemd).X., Genck in vroeger dagen, Ons Limburg dd. 28.12.1924.In 1641 verkochten de Genkenaren een waterplaetse uyt de heyde, die de Reyte of Reydweyer was genoemd en op de grens van Waterschei met As lag.131 REMANS, A., Over het oudst gekende register van Genk anno 1345, Heidebloemke jg. 17/1958 nr. 3, p. 50.CALUWAERTS, G., Hasselt Intra muros, Hasselt, 1989, p. 48. Servaes Van der Hoeven, alias Laureten was rentmeester van de prins-bisschop en in de jaren 1525 en 1532 burgemeester in de stad Hasselt.GESSLER, J., Vaes Vanderhoeven alias Laureten de Hasselt, Verzamelde Opstellen, jg. 1927, p. 95.De rentmeester die in 1597 als Laureten tekende was waarschijnlijk Arnold Laureten, schepen bij de schepenbank te Hasselt en het Hof van Vliermaal, binnen de Hasseltse wallen gelegen. Hij werd ook nog vermeld als grondbezitter te Zutendaal.132 WILLEMS, J.C.,, Registrum memoriale et archivale parochiae Sti Martini de Genck (Geschiedkundige aanteekeningen over de Gemeente en Parochie Genck), origineel manuscript in folianten.Jan Constant Willems schreef verscheidene bijdragen in het tijdschrift ‘t Daghet in den Oosten.133 Latijn Burgi-Magister betekent burgemeester of hoofdman van de gemeente.134 R.A.Luik, Fonds Rekenkamer, Register van den grondt censen tot genck ...gerenouveert ende hernuewt door Christiaen Broucx, substituyt Sr. Cornelis van den Put als rentmeester van S.D.G.H. prince tot Luyck (1680.)

18

De eerste geschriften dateren uit de 14de eeuw. Een connectie tussen de Loonse adellijke families van Mulken135 en van Hamal is hier als uitgangspunt van belang en situeert zich in het eerste deel van de veertiende eeuw. Zij zullen vermoedelijk de eerste leenverheffingen gedaan hebben op het ogenblik dat het graafschap Loon door de prins-bisschop van Luik werd geannexeerd.

Catharina, dochter van ridder Egidius II (Gillis) van Mulken136 werd in 1312 uitgehuwelijkt aan ridder Willem II van Hamal, die heer van Elderen was en later ook van Herne en Schalkhoven137. In het laatste kwart van de volgende eeuw werd het leengoed Mulken bezit van de familie van Elderen, toen ridder Willem V van Hamal en Elderen138 op 9 april 1485 de leenverheffing van de heerlijkheid Mulken verrichtte. De stam Mulken voerde het blazoen van de stad Tongeren, net als de families van Leut, Mopertingen en Riksingen139.

Heren van Rulant

Ook met de heren van Rulant bestaat er een oude verwantschap. Eustachius alias Persant de Haneffe de oude, trouwde in 1234 met Aleydis, de zuster van Conon van Ouren, heer van Reuland, bij Saint-Vith140.

Ridder Egidius III (Gillis) van Mulken141had twee dochters. Elisabeth van Mulken trouwde met Godenoel van Elderen. De andere, wiens voornaam niet bekend is, trouwde in de eerste helft van de 14de eeuw met ridder Libert Butoir I van Rulant142.

135 BUNTINX, J., en GYSSELING, M., Het oudste goederenregister van Oudenbiezen (1280-1344), Tongeren, 1966, pp. 180 en 190. De heren van Mulkene waren omstreeks 1280-1285 heren van een laathoeve te Ouerspaude.136 BAILLIEN, H., Het leengoed Mulken, 2de hoofdstuk, Het Oude Land van Loon jg. 3 nr. 3/1948, p. 38. Daniël van Mulken is de stamvader van de familie, in 1223 als ridder vernoemd. Zijn kleinzoon was Gillis (Egidius) II, in 1272 vernoemd als ridder van Mulken (+07.09.1304). THYS, Ch.M.T., l.c., p. 80.137 de BORMAN, C. en PONCELET, E., Oeuvre de Jacques de Hemricourt, deel II, Miroir des nobles de Hesbaye, 1925, pp. 237 en 311.B.S.S.L.L., XXXI, p. 65. Willem II was de oudste zoon van ridder en later baanderheer (baron) Willem I De Rijke van Hamal (+10.10.1279) en een dochter van ridder Ystasse (Eustachius) Persant sr. de Haneffe (+20.04.1262). In de 15de eeuw was de heerlijkheid Haneffe in handen van ridder Willem van Horion.de HEMRICOURT de GRUNNE, Histoire du château de Hamal, Het Oude Land van Loon jg. 1958, p. 131. Ridder Willem I De Rijke, van Hamal was sinds 24 april 1248 door ridder Arnold II van Elsloo in het bezit gesteld van de leenheerlijkheid Hamal, maar hij resideerde te Elderen, tot aan zijn dood in 1279. Zijn oudste zoon Daniël (+09.01.1289) trouwde met Marie Surlet de Hozémont en verbleef op het kasteel te Hamal terwijl zijn jongste zoon Willem II te Elderen verbleef. 138 BAILLIEN, H., Het leengoed Mulken, hoofdstuk II, l.c., p. 41. Willem van Elderen, heer van Genoels-Elderen was een zoon van Jan van Elderen en Maria van Huldenberg. Hij trouwde in 1472 met Maria van Wideux, dochter van Goeswijn I, jonker van Sint-Lambrechts-Herk en stierf op 24.01.1515. Wideux vormde samen met Ten Hove en Schoonwinkel drie heerlijkheden onder Sint-Lambrechts-Herk. 139 de BORMAN, C. en BAYOT, A., o.c., deel 1, p. 65.140 Ibidem, p. 129.141 BAILLIEN, H., Het leengoed Mulken, Het Oude Land van Loon jg. 3 nr. 12/1948, p. 17. Egidius III de Mulkis (+29.07.1336) wordt al vermeld in 1314 en was ridder in 1333. Hij was getrouwd met ene Johanna. Mulken was een van de 11 dorpen behorende tot de Luikse vrijheid Tongeren. Mulkis (1294), Mulken (1317), Molken (1326).142 Ibidem, p. 38.

19

Libert Butoir I was heer van Pas Saint-Martin, Hozémont en Fontaine143. Hij was bovendien erfvoogd van Horion144. Door te trouwen bracht zij een aantal huwelijksgoederen in, zoals het grondgebied delle Royde (Rooi)145. In 1341 kocht Libert Butoir I 56 roeden heidegrond bij het gebied van Rooi146 om er een kasteel op te richten147.Vermoedelijk behoorde het leengoed Nudorp in Genk eveneens tot deze huwelijksgoederen en bleef het nog minstens twee generaties in de familie Butoir van Rulant148. Het wapenschild van de familie Butoir was een rechts klauwende leeuw met uitgestoken tong en een gespleten staart149.

Opstandige Luikse milities (1346-1347)Jan van Arkel150, halfbroer van Jan IV heer van Arkel (1305–1360)151 werd in 1342 aangesteld als bisschop van Utrecht (1342-1364). In 1342 was in Luik de oude Adulf II vander Marck (1313-1344) prins-bisschop. Toen de Luikse prelaat op 3 november 1344 stierf volgde een dispuut tussen het kapittel en de stad over het voogdijschap. Louis van Agimont, kandidaat van de stad, werd op 10 november 1344 verkozen tot voogd. Hij bleef zijn functies uitoefenen tot Engelbert III vander Marck152, proost van het Sint-Lambertuskapittel, op 23 februari 1345 tot prins-bisschop van Luik (1345-1364) werd benoemd. Zijn benoeming gebeurde rechtstreeks zonder voorafgaandelijke verkiezing door het kapittel door paus Clément VI (Pierre Roger, 1342-1352), de vierde Franse paus van Avignon. De steden Luik en Hoei kwamen hiertegen in opstand en op 19 juli 1345 behaalden zij te Vottem bij Luik de overwinning op het leger van de prins-bisschop van Luik, die wegvluchtte.

Op 30 maart 1346 sloten de Luikse versterkte steden een verbond met de Vlaamse steden en schonden zij de Vrede van Fexhe. In september 1346 werden de kastelen van Clermont en Hamal vernield door de milities van de twee opstandige steden.Ridder Jan van Hamal (+30 juni 1386) was getrouwd met Maria van Orye, dame van Lummen (+3 april 1358). In 1345 werd hij tot maarschalk benoemd door prins-bisschop van 143 de BORMAN,C., en PONCELET, E., o.c., Miroir des Nobles, p. 177.144 Ibidem, pp. 311 en 380. Libert Butoir van Rulant was erfvoogd van Horion en trouwde met een dochter van ridder Gilis (Egidius) III van Mulken. Hij werd op 21.07.1347 gedood te Tourinne (bij Avesnes).145 de BORMAN, C., en PONCELET, E., Oeuvres de Jacques de Hemricourt, deel II, p. 381.Rode, Rooi of Roye bij Tongeren was een Luiks leengoed dat oorspronkelijk toebehoorde aan ridder Gillis III van Mulken, wiens dochter zich dame van Roye noemde en getrouwd was met Libert Butoir, voogd van Horion (+21.07.1347). 146 De plaatsnaam Rooi wordt voor het eerst vermeld in 1278. Het was een leen van de Luikse kerk, waaraan nooit heerlijke rechten verbonden waren. De grond was aanvankelijk in bezit van de ridders van Mulken.147 GILISSEN, J. en VANHAREN, T., Mulken, het andere Tongeren, 2009, p. 63.148 Ibidem, p. 262. Graaf Gerard van Rulant, miles de Casa Dei (ridder bij het allodiaal hof te Luik), verwierf in 1176 de heerlijkheid Hozémont. Burg Reuland is thans de ruïne van het slot van het huis Rulant, in het zuiden van de provincie Luik. Jean van Rulant, kasteelheer van Hozemont en Chokier, was in de 13de eeuw de wapenmeester van het land van Luik, aangesteld door de Prins-Bisschop van Luik. Uit hoofde van zijn functie werd hij de oppermeester van het leger van de prins in geval van oorlog en in vredestijd was hij het hoofd van justitie. Hij stierf in juni 1303 en werd begraven in de kerk van Chokier.149 De HEMRICOURT, J., Miroir des Nobles de Hasbaye, Brussel, 1673, p. 254. Afbeelding is niet gekleurd.150 Jan van Arkel (1322-1377) was de tweede zoon uit het huwelijk van Jan III van Arkel en Cunegonde van Virneburg (x 1320). Cunegonde (1281-1328) was de weduwe van Johan II van Reifferscheid.151 De verwantschap tussen de heren van Arkel en de graven van Loon situeert zich een generatie vroeger.Jan IV van Arkel was een zoon uit het huwelijk van Jan III van Arkel (1280-1324) en Mabelia van Voorne (1270-1313). Mabelia was de dochter van Albrecht van Voorne en Aleidis van Loon (1230-1290), die een dochter was van Arnold IV (1200-1273), graaf van Loon en Johanna van Chiny. Aleidis van Loon was al eerder getrouwd geweest met Diederik van Heinsberg (1220-1268).152 Engelbert III was de vierde zoon van Engelbert II, graaf vander Marck en Mathilde van Arenberg. Bij zijn intronisatie zwoor hij het Verdrag van Fexhe te zullen naleven.

20

Luik Engelbert vander Marck153. Hij was op 19 juli 1946 aanwezig op het slagveld van Vottem als maarschalk van het leger van de prins-bisschop, maar werd overwonnen door de opstandige milities van de stad Luik. In de slag van Tourinne op 21 juli 1347 wordt hij niet meer genoemd toen de prins-bisschop met zijn geallieerde troepen van de hertog van Brabant, de graven van Loon, vander Marck, Berg en Gelre de milities van Luik overwon.In de zomer van 1347 werd bij Waleffe opnieuw slag geleverd door Brabants-Gelderse legertroepen die de zijde kozen van de Luikse prins-bisschop tegen de opstandige Waalse milities van Luik, Hoei en Dinant. Het Brabantse leger werd aangevoerd door hertog Jan III en het Gelderse leger stond onder leiding van zijn schoonzoon, hertog Reinald III van Gelre154. De slag van de Brabanders tegen de Luikenaars vond plaats in de vlakte tussen Hannuit en Waleffe, nabij Tourinne. Daar sneuvelde aan Brabantse zijde : Robert van Arkel (°1320 +21.7.1347), zoon van Jan III van Arkel en Cunegonde van Virneburg (1300-1328)155. Hij was de oudste broer van bisschop Jan van Arkel, en een halfbroer van Robert IV van Arkel. Op 12 juli 1340 was hij al ridder en op 12 april 1344 maarschalk van het Sticht Utrecht. Hij was heer van Bergambacht en trouwde in 1346 met Aleid van Asperen en werd daardoor leenman van Berghe en Rijnswalde (Renswoude). Jan van Virneburg (+23.6.1371), bisschop van Münster (1363-1364) werd door paus Urbanus V overgeplaatst naar Utrecht (1364-1371), als opvolger van prins-bisschop Jan van Arkel, die naar Luik was overgeplaatst.

Aan de zijde van de Luikenaren sneuvelde op 21 juli 1347 te Tourinne : Libert Butoir I van Rulant, zoon van Johan, heer van Pas-Saint-Martin en Johanna van Clermont156. Libert Butoir I kwam eveneens in 1347 aan zijn einde tijdens de slag bij Tourinne (huidige fusiegemeente Braives). Waremme werd gebrandschat.

Op 28 juli 1347 werd de vrede gesloten te Waroux. Op 21 september 1347 werd het Verdrag van Tienen afgesloten, waarbij de steden Luik en Hoei een wederzijds bijstandspact afsloten met de steden Leuven en Brussel en de hertog van Brabant.

Libert Butoir III, heer van Rode

De stam Butoir was afkomstig uit het Luikerland157. Voor het eerst is er sprake van een leenman van Nudorp in een leenakte, die in 1371 werd opgesteld te Luik op verzoek van jonker Libert (of

153 PONCELET, P., Les maréchaux d’armée de l’éveché de Liége, 1903, p. 76.154 NYHOFF, I.A., Bijdragen voor vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde, deel X.155 Het graafschap Virneburg lag in de Eifel in de Nederrijnse-Westfaalse Kreits, vlak bij Cochem aan de Moezel. Cunegonde was de dochter van Ruprecht II van Virneburg en de kleindochter van Hendrik I van Virneburg (1220-1308). http://www.virneburg-eifel.de/geschichte.htmHendrik II, graaf van Virneburg was van 1306 tot 1322 aartsbisschop van Keulen. Hij werd later in 1363 opgevolgd als aartsbisschop door Adolf III van der Marck. In 1424 ging de heerlijkheid Saffenburg aan de Ahr over in handen van de graven van Virneburg en na hun uitsterven in 1545 aan de graven van Manderscheid-Schleiden.156 de BORMAN, C., en PONCELET, E., o.c., p. 259. De voogdij over Horion was al in 1265 in handen van Johan, heer van Fontaine, grootvader van Libert Butoir I.157 DE BRABANDERE, F., Verklarend woordenboek van de familienamen in België en N.-Frankrijk, Brussel, 1993. Verschillende schrijfwijzen : Butoir de Montferrand, Butoyr de Limont. (Butor betekent in het Latijn : roerdomp).

21

Librecht) Butoir III158, de kleinzoon van Libert Butoir I, voogd van Horion. Deze laatste was een zoon van Johan, heer van Pas Saint-Martin en Johanna van Clermont159. Horion was een heerlijkheid, afhankelijk van de abdij van Stavelot, waardoor de abt een voogd diende aan te stellen om zijn wereldlijke belangen te verdedigen160.

Jonker Libert Butoir III (Lybert dit Buttor) was de zoon uit het eerste huwelijk van ridder Libert Butoir II161, erfvoogd van Horion, met jonkvrouw Marie de Charneux162. Na de dood van zijn vader erfde en releveerde hij op 18 mei 1371 het kasteel van Rode163. In deze akte staat voor het eerst vermeld dat Libert Butoir III grondheer van Nudorp was164.

Her Librecht, voeght van Horrion (Libert Butoir III) was in 1367 als getuige aanwezig tijdens een registratieprocedure. Op vrijdag 28 juli 1367 velde Johan, heer van Pytersheim165 (Lanaken) een zoenvonnis inzake een oude twist tussen de abdis van het klooster van Hoecht (Hocht te Lanaken) en Gerard van Oys, waarbij Librecht aanwezig was en zijn zegel hechtte aan de akte166.

Een leenakte, verleden op 11 augustus 1375 in de Leenzaal van Kuringen, onder het bewind van prins-bisschop Jan van Arckel, vermeldde de verheffing van 5 bunders heidegrond te Genk167 : ‘Matheus Cleyne Jehan, de Rhode, relevavit Curingen, XI die Augusti, V bonuaria tam prati quam mericarum jacentia in territorio de Gheynke, juxta bona Gerardi dicti Quaede, per

158 BAILLIEN, H., Het kasteel Rooi en zijn bezitters, Het Oude Land van Loon jg. 4 nr. 2/1949, p. 38. Jonker Libert Butoir III was getrouwd met Aely (Aleydis of Alix) Pevereal (Pevereau). 159 de BORMAN, C., en PONCELET, E., o.c., p. 259. De voogdij over Horion was al in 1265 in handen van Johan, heer van Fontaine, grootvader van Libert Butoir I.de BORMAN, C. en BAYOY, A., o.c., deel 1, p. 249. Johan, voogd van van Horion trouwde met de dochter van de heer van Clermont. Hij bouwde een versterking in Pas Saint-Martin en in 1304 releveerde hij dit forte maison ke ons dis à Pas sain Martin.160 DE SEYN, E., Geschied-en aardrijkskundig woordenboek der Belgische gemeenten, p. 607.Hozémont was een leenheerlijkheid, behorend tot het feodaal hof van Stavelot. Thans bestaat de fusiegemeente Hozémont-Horion. 161 de BORMAN, C., en PONCELET, E., o.c., p. 259. Ridder Libert Butoir II was erfvoogd van Horion en in 1366 kastelein te Stokkem. Hij stierf in 1371. Hij was rechter van de 12 Lignages (12 geslachten).Zijn halfzuster Johanna uit het tweede huwelijk van Libert Butoir I met Johanna van Oborne, trouwde met ridder Englebert van der Marck, die later prins-bisschop te Luik werd (1345-1363).De HEMRICOURT, J., Miroir des Nobles de Hasbaye, Brussel, 1673, p. 150. Jeanne d’ Oborne was een dochter van ridder Jean d’ Oborne. Zij trouwde in 1361 met ridder Libert Butoir I en hertrouwde na 1372 met Robert van Leuven, waarna zij zich te Montigny vestigden.162 de BORMAN, C. en PONCELET, E., o.c., deel II, p. 178. Marie de Charneux was de oudste dochter van ridder Arnold de Nouvice de Charneux (+1366) en Beatrix de Surlet, met wie hij samenwoonde (1338-1344). Arnold de Charneux was van 1345 tot 1366 schepen van Luik, groot-meier te Luik (1355-1356) en daarna kastelein van Franchimont. de HEMRICOURT, J., Miroir des Nobles de Hasbaye, Brussel, 1673, p. 215. De dochter van ridder Arnold van Charneux trouwde met Libert Butoir II, chevalier et voüé de Horion. 163 GILISSEN, J. En VANHAREN, T., Mulken, het andere Tongeren, 2009, p. 62.Rooi of Rode was een leengoed bij de stad Tongeren, in handen van de Luikse Kerk. Campo Rodensi of het kasteel van Rooi werd voor het eerste vermeld in een oorkonde dd. 24.7.1287 van het O.L.Vrouwekapittel van Tongeren.164 R.A.Luik, Cour féodale, register 41 f° 57.165 BRANS, L., Lanaken-Pietersheim, p. 23. Jan volgde zijn oudste broer Hendrik na 1302 op als heer van Pietersheim. Jan van Pietersheim was burger van Maastricht en heer van Stevensweert. In 1363 was hij seneschalk van het graafschap Loon.166 MOORS, J., De oorkondentaal in Belgisch-Limburg, 1952, p. 273.167 MOLEMANS, Opglabbeek, o.c., p. 650. Een bunder is volgens Sint-Servaasmaat (Maastricht) : 84 a en 48,50 ca

22

reportationem Arnoldi van Capelmere168. Praesentibus Fastrardo de Romershoven169, Gerardo Luade170 et dicto Moene de Hasselt, et pluribus aliis’171.

Vertaling : ‘Matheus Cleyne Johan van Rode, verheft te Kuringen op 11 augustus 1375 vijf bunders zowel weide- als heidegrond gelegen op het grondgebied van Genk, naast het goed van Gerard, genaamd Quade172, naar verheffing van Arnold van Capelmere’. Aanwezig : Fastrard van Romershoven173, Gerard Quade alias Moene van Hasselt, en vele anderen.

Gerardus dictus Cuade (Quade), schepen van het oppidum Hasselt, registreerde op 17 mei 1380 een akte waarbij een moeras te Steynvoerde (Stevoort) werd gereleveerd voor rekening van ridder Wilhemus van Steynvoert174. Op 22 juni 1423 werd voor de leenzaal te Kuringen door Joanna van Steynvorde175

(Stevoort), dame van Grobbendonk, de leengoederen afgestaan aan de hoofdman Michaël van Ligno, bestaande uit hof (hoeve), vijvers, boomgaarden, weiden, bossen, cijnsen, opbrengsten, bouwlanden en alle overige erfbare gronden in de dorpen Stevoort en Geijnck, die voordien toebehoorden aan heer Arnold van Steynvorde, leenman van de graaf van Loon176.

De erfvoogden van Horion

Libert Butoir III van Rulant erfde alle titels van zijn vader : hij werd heer van Hozémont en Fontaine, en kreeg inclusief de voogdij over Horion toegewezen177. Libert Butoir III overleed als ridder op 13 mei 1386 te Horion-Hozémont. Zijn dochter Ailid, voogdesse van Horion, overleed in 1388. De weduwe Aely Butoir-Pevereal schonk na haar dood het leengoed Rode aan haar neef, de bekende Luikse kroniekschrijver Jacques de Hemricourt178. 168 VAN NEUSS, H., Actes et documents anciens concernant Hasselt, Bulletin de la Société Chorale et Littéraire de Mélophiles de Hasselt, nr. 37/1899, p. 31. Capelmeer was in een akte van 10.06.1311 gesitueerd buiten de poorten van Kuringen bij Hasselt.169 CALUWAERTS, G., o.c., p. 43. Fastrard van Romershoven was tijdens het laatste kwart van de 14de eeuw schepen bij het Hof van Vliermaal. 170 CALUWAERTS, G., Hasselt Intra muros, o.c., p. 44. Het was Gerard Quade van Curingen, cavalier van ‘t Hooghen hof van Curingen, nog vermeld in 1386.171 R.A.Hasselt, Leenzaal van Kuringen, leenregister 1375 p. 162. WILLEMS, J., C., Geschiedkundige Aanteekeningen over de Gemeente en Parochie Genck, f° 1 v° (handgekopieerd klein exemplaar van zijn nicht, mw. Claesen-Willems, Genk).de BORMAN, C., Le livre des fiefs du Comté de Looz sous Jean d’Archel, p. 162. 172 REMANS, A., Over leengoederen onder Genk, Heidebloemke jg. 13 nr. 3/21954, p. 94. 173 Romershoven is een dorp tussen Diepenbeek en Hoeselt.174 GRAUWELS, J., Het Loons leenregister van Arnold van Hornes (1379-1389), Het Oude Land van Loon jg. 3/1978, p. 65. In het origineel stuk f° 7 v°.175 REYNDERS, P.M., Geschiedenis der gemeente Stevoort, Hasselt, 1879, p. 29Joanna van Steynvorde was in 1459 weduwe van milis (ridder) Arnoldus van Cryenhem (Kraainem).154 Arnold van Steynvorde was de broer van Johanna van Steynvorde. Hij was een natuurlijke zoon vanridder Arnold van Steynvorde, verbonden aan de Edele leenzaal te Kuringen, de eerste heer van Stevoort (van 9.8.1364 tot 1411). X., Stevoort … warm aanbevolen, vroeger en nu, Hasselt, 2002. Op 10.8.1364 verhief Jan van Pietersheim het dorp Stevoort voor het Hof van Kuringen. Ridder Arnoldus van Steyvorde werd de nieuwe leenman.176

177 VAN OVERSTRAETEN, J., Gids voor Wallonië en het Groothertogdom, VAB 1958, p. 184.In Horion-Hozémont waren er 3 kastelen : van de stammen Horion, Fontaine en Lexhy. 178 de BORMAN, C., en PONCELET, E., o.c., deel III. Jacques de Hemricourt (°1333 +1403) was notaris en griffier bij het schepenhof (centrale cijnshof) te Luik. Auteur van Miroir des nobles de Hesbaye (Codex Diplomaticus).

23

Libert Butoir III werd begraven in de Saint-Sauveurkerk te Hozémont179.

Op 24 januari 1381 verhief schildknaap Lybert, genoemd Buttor de Liers, voogd van Horion :‘le haulteur justice, cens, rentes, terres et preis de Nuwedorp, atouttes ses appendices et appartenances’180.

Vertaling : ‘de hoge rechtspraak, cijns, renten, gronden en graslanden van Nieuwdorp, op al zijn afhankelijkheden en aanhorigheden’.

Op 1 mei 1381 verhief hij ook nog een klein leen te Heure-le-Tiexhe (Diets Heur bij Tongeren) voor het leenhof van Luik181.

Arnold der Leuwe

Ernus, Lieu de Horion (Arnold der Leuwe), was een natuurlijke zoon van ridder Libert Butoir III, voogd van Horion. Arnold der Leuwe deed op 19 oktober 1391 leenverheffing van Nudorp met Andries Hustin, de broer van dame Aely Pevreal (Pevereal)182, weduwe van Libert Butoir III. Nog diezelfde dag verhief weduwe Aely Butoir-Pevereal een huis en gronden te Rode, nabij Diepenbeek183.

Andries Hustin trad op 11 maart 1398 nogmaals op als vertegenwoordiger van Aellis Pevrealle (Aely Pevereal) toen Christiano de Beyst (De Bieste)184 enige gronden te Horion en de burcht van Pas-Saint-Martin releveerde185, die laatst hadden toebehoord aan Libert Buttor (Libert Butoir III), voogd van Horion186.

Heren van Hamal en Elderen

Een Latijnse leenverheffingsakte uit 1400 vermeldt de ligging van een leengoed met enkele hoeven te Genk, die als geldleen in bezit waren van de adellijke familie van Hamal187, grondheren van een tiental Haspengouwse heerlijkheden, waaronder Eldris (Elderen bij

179 de HEMRICOURT, J., o.c., p. 177 en 214.180 BORMANS, S., o.c., p. 298.181 R.A.Luik, Feodaal Hof van Luik, register 42 f° 66v°) en Val Saint-Lambert, nr. 651.182 BORMANS, S., o.c., p. 298. de HEMRICOURT, J., o.c., p. 47. Alix, dochter van ridder Jean de Dammartin, heer van Awirs, Lexhy, Waroux, genoemd Pevereau d’ Othée.183 de BORMAN, C., en PONCELET, E., o.c., deel II, p. 332. 184 BORMANS, S., o.c.,p. 317. Christiano II stierf op 13.03.1400. Zijn zoon Christian III, die kanunnik was te Luik en abbé séculier (wereldlijk priester) te Thuing (Thuin), verhief dit leengoed.de BORMAN, C., en PONCELET, E., o.c., deel II, p. 259.Christiano II de Beyst (vander Biest), bezat via zijn moeder (de zuster van Libert Butoir I) de rechten op de heerlijkheid Pas-Saint-Martin. Hij was getrouwd met Catharina van Heure, dame van Werm. Zijn vader, Christiano I der Biest, was in 1391 schepen bij het Hof van Vliermaal. CALUWAERTS, G., Hasselt Intra muros, o.c. , p. 44. Christiaan Vanderbyst van Sint-Truiden was in 1386 cavalier van ‘t Hooghen Hof (leenzaal) te Kuringen.185 de BORMAN, C., en PONCELET, E., o.c., deel II, p. 97. Adam de la Byste (Vander Biest), grootvader van Christiano II, voogd van Horion, was getrouwd geweest met een dochter van ridder Johan van Rulant, heer van Pas-Saint-Martin, Hozémont, Fontaine, voogd van Horion.186 BORMANS, S., o.c., , p. 317. Archief Federaal Hof te Luik, register 43, f° 58.187 HASQUIN, H., Gemeenten in België, Vlaanderen deel 2, 1980, p. 946. Het kasteel van Hamal was een leen van het Leenhof van Heerlen en in de 13de eeuw reeds in het bezit van de familie de Hamal.

24

Tongeren)188, Herne, Schalchoven en Bilrevelt (Binderveld). Volgens de leenakte werd er voor dit herencijnsgoed met Luikse marken betaald.

‘Arnoldus, filius condam domini Wilhelmi de Hamalia, domini de Eldris, relevavit Leodii die predicto (13a martii 1400), quinque marcas leodienses ad et supra census domini in Geynke’189

Vertaling : ‘Arnold van Hamal190, zoon van de waarde heer Wilhelm van Hamal191, heer van Elderen, verhief te Luik192 op voornoemde dag (13 maart 1400), voor 5 Luikse marken gevestigd op een herencijnsgoed te Genk’Tijdens diezelfde plechtigheid verhief Arnold van Hamal nog een hoeve en gronden te Genk tusen Heppenzeel en Winterslag : ‘Item Arnoldus, filius Wilhelmi de Hamalia, domini de Eldris, relevatit Leodii die predicto (anno CCCC°, mensis martii die XIII), quinque bonuaria paludis seu communitatis juxta Eldren et quator mansos, qui vulgariter theutonice dicuntur huve193, merice et paludis jacentes et existentes inter bona domini Egidii de Mulken, militis de Heppesiele, ex una parte et Wintersloe ex altera, per obitum dicti quondam domini Wilhelmi, sui patris. Presentibus : Wilhelmo Kellenere de Hoesselt, Bartolomeo de Beest, Nicholao de Vorda, Henrico de Mandrit194 et pluribus aliis’.

Vertaling : ‘Op dezelfde wijze, verhief Arnold, zoon van Wilhelm vanHamal, heer van Elderen, te Luik op voornoemde dag (zoals : nr. 411), vijf bunders moeras of gemene grond buiten Elderen en vier mansus, die men doorgaans in het Diets noemt hoeve, heidegrond en moeras gelegen en bestaande binnen het goed van de heer Egidius van Mulken, ridder van Heppenzeel enerzijds en tot Winterslag anderzijds, na het overlijden van waarde heer Wilhelm, zijn vader.Aanwezig : Wilhelm Kellenere van Hoeselt, Barthelomeo van Biest, Nicholao van Voordt, Hendrik van Mandrit en vele anderen’. De hoeve met bijhorende gronden lag in het oosten van Genk, naast de goederen van ridder Egidius van Mulken, heer van Heppenzeel (Waterschei), en in westelijke richting tot aan het oude Winterslag195. De grond bestond uit heide en moeras (mericae et paludis)196. De heidestruiken waren vooral de Caluna vulgaris (struikheide), die op droge en arme grond groeide, en de Erica tetralix (dopheide), die op de vochtige plaatsen gedijde197. De oppervlakte

188 RASKIN, L., Provincie Limburg in beeld, 1989, p. 24. Het huidige kasteel van Hamal staat in Rutten.189 de BORMAN, C., Le livre des fiefs du Comté de Looz sous Jean d’Archel, p. 285.190 VAN CASTER, E., en OP DE BEECK, R., De grafkunst in Belgisch-Limburg, 1981, p. 109. Baron Arnold van Hamal was de zoon van ridder Wilhelm IV van Hamal (+1400) en Catharina van Loon-Corswarem (+1390). Arnold van Hamal trouwde op 30 juli 1414 met Anna van Trazegnies en Sully en overleed op 17.8.1456.191 THYS, Ch.M.T., Les seigneurs de s’ Heeren-Elderen, Bulletin de la Société Scientifique et Littéraire du Limbourg, deel XII, 1893, p. 80. Ridder Wilhelm van Hamal IV overleed op 2.2.1400.192 GRAUWELS, J., Het Loonse leenregister van Jan van Beieren (1390-1413), Het Oude Land van Loon jg. 36/1981, nr. 443, p. 62 en nr. 814 (Malle).ENCKELS, R., Bijdrage tot de geschiedenis van de Heerlijkheid Binderveld, l.c., p. 8. Ridder Wilhelm van Hamal (+02.02.1400) was een zoon van Gillis van Hamal (+ 24.9.1354).193 Latijn mansus : verblijfplaats (hoeve) ter grootte van ongeveer 50 ha.194 Mandrit is vermoedelijk een foutieve lezing van Manderet, een kleine heerlijkheid in de Condroz, nabij Florennes.195 R.A.Luik, Register K, nr. 363, f° 80. Arnold van Hamal verhief op 13.03.1400 ook nog de heerlijkheden Hern en Schalkoven.196 de BORMAN, C., Fiefs de Liège sous Jean d’Arckel, Brussel, 1875, p. 285.197 HIEMELEERS, J., De teelt van blauwe bessen, De Tijdspiegel jg. 1 nr. 6/1946, p. 9.

25

van een mansus stemde overeen met de hoeveelheid grond die een gezin met behulp van een ploeg en een gespan per jaar kon bewerken198.

In 1444 gichtte Willem Goyen Jan Wouters van Heppenzeijl199 in huis en hof te Waterschei200 bij den aude stine aen Jan Molken (Jan van Mulken)201. Hij verkocht ook een stuk bampt te Waterschei dat op het erf lag van Liebrecht der Loewe, den voecht van Horie (Libert van Horion).202

Was den aude stine en Jan Molken misschien de plaats waar de mottetoren stond ?

In 1444 werkte architect Arnold van Mulken uit de omgeving van de stad Tongeren, in Luik voor prins-bisschop Everard vander Marck203.

Arnold van Hamal, heer van ’s Heren-Elderen, Hern, Schalkhoven, Binderveld en Suerbempde was een chevalier banneret (baron)204. Hij was op 20 juli 1414 met Anne de Trazegnies-Silly getrouwd. Zij verdeelden op 13 januari 1450 hun erfgoederen onder hun negen kinderen. Enkel de jongens erfden de gronden en eigendommen : Willem, de oudste behield de heerlijkheid Elderen, Ansiau nam de wapens van Trazegnies aan, Arnold jr. werd heer van Binderveld en kocht de heerlijkheid Warfuzée. Walter van Hamal (1420-1508) trouwde met Elisabeth van Berchem en Oostmal en werd heer van Monceau205.Vader Arnold van Hamal overleed op 17 augustus 1456206.

Libert van Horion, schepen te Genk

Libers, genoemd Botour (Butoir), was de zoon van Ernu (Arnold) der Leeuwe van Horion. Toen zijn vader overleed releveerde hij op 24 augustus 1416 Nudorp. Hij verhief op 24 september 1420 ook ‘le justiche haulte et basse de la ville de Nuwedorp’207.

198 DUBY, G., L’économie rurale et la vie des campagnes dans l’Occident médiéval deel II, p. 89.REMANS, A., Over leengoederen onder Genk, Heidebloemke jg. 13 nr.3/1954, p. 94. Een mansus zou ongeveer 48 bunders bedragen.199 CONINX, I., Uit het oudste gichtenboek van Genk (1436), Heidebloemke jg. 48 nr. 2/1989, p. 70. Jan Wouters van Heppenzeel woonde in oktober 1457 nog steeds te Nudorp en was toen schepen te Genk (tot 1477). CONINX, I., Gichten Genk 1459-1504, pagina 300 nr. 992, Heidebloemke jg. 57 nr. 4/1998 p. 169.Wyllem Wouters woonde in het jaar 1500 te Heppenzeel. 200 WILLEMS, J.C., Genk , Vlaamse Toeristen Bond, 1928 p. 133. Volgens de auteur was Waterschei in 1381 reeds een seigneurie allodiale (eigengoed of vrije heerlijkheid).201 STIENNON, J., o.c., p. 149. Jan Mulken (+1438) was virgifer (roededrager) van het Sint-Lambertuskapittel te Luik, zie : VAN HEYST, MGMA., Proeve ener genealogie van het Maastrichtse kooplieden- en magistraats-geslacht Nootstock, in : Miscellanea Trajectensia, p. 243.202 R.A.Hasselt, Gichten Genk, boek 1, f° 120.CONINX, I., Uit het oudste gichtenboek van Genk (1436), Heidebloemke jg. 46 nr. 4/1987, p. 109.203 CEYSSENS, J., Ecoles et savants de Campine aux siècles passés, Verzamelde Opstellen deel VII/1931, p. 135.204 de BORMAN, C. en BAYOT, A., Oeuvres de Jacques de Hemricourt, deel 1, Brussel, 1910, p. 31.205 BOUSSON, Het kasteel van Binderveld, vervolg 1, L’Ancien Pays de Looz jg. 2 nr. 1/1897, p. 18.Monceau ligt bij Stoumont (provincie Luik).206 X., Annuaire de la noblesse de Belgique, 1868, p. 181.207 BORMANS, S., o.c., p. 298. De auteur beweert dat Nuwedorp een afhankelijkheid was van de stad Peer, wat in deze context betwijfeld wordt door :STINISSEN, J., Briefwisseling, dd. 02.11.2001. Nieuwdorp zou ook een toponiem zijn, gelegen onder Linde-Peer, maar de stelling van een heerlijkheid met hoge justitie lijkt niet van toepassing te zijn. MOORS, J., De oorkondentaal in Belgisch-Limburg, 1952, p. 308. Bij Tongeren was er eveneens een Nudorp.

26

Vertaling : ‘de hoge en lage rechtspraak van de nederzetting Nuwedorp’.Dit zou kunnen betekenen dat de justitie te Waterschei mogelijk voorafging aan de oprichting van een schepenbank te Genk, waarvan wij slechts schepenregisters hebben die teruggaan tot november 1436. Van 1451 tot 1459 was deze Libert (Librecht of Lambrecht) van Horion schepen te Genk. Men noemde hem Lembercht of Lemmen der Leewe, den voecht van Horion208. In 1451 zetelde Libert van Horion ook nog als schepen te Diepenbeek.

Schepenen uit Nudorp

Sommige inwoners van Genk waren gegoede boeren en konden zich tot de lokale magistratuur laten benoemen. Tussen 1444 en 1475 waren er ook een aantal vooraanstaande boeren uit Nudorp bij Waterschei met de titel scepene der banck des gerijchts van gheynick , zoals : Jan Wouters209 en Laureys van Heppenzell210.

Joannes Guelen van Maastricht was een neef van Jan Wouters. Deze Joannes Guelen gichtte op 12 maart 1449 voor de schepenen van Genk, via gerechtsbode Symon van Grouselt, aan Jan Wouters van Heppenzeel een huis en hof te Genk naast het kerkhof en de eigendom van Heijnric van Curingen (vader van Joannes Guelen) dat in voerlenenden tijden toebehoord had aan Johan Guele211.

Peter vanden Berghe, die in 1458 te Nudorp woonde212, was in 1477 substituut-schout te Genk. In die periode was Henric van Krickenbeeck schout te Genk, maar omdat hij ook schout was te Hasselt, werd hij bij zijn afwezigheid telkens vervangen door de oudste plaatselijke schepen. Op 21 maart 1524 werd ene Peter vanden Berge door Jan van Molkin (Mulken), stadhouder van Loon, als substituut-aanklager aangesteld in een geding voor de Leenzaal van Kuringen213.

Op 30 juni 1452 verkocht Peter Winnen, alias Conincx, het gedeelte van een halve bunder van het broek te Waterschei, eigendom van schepen Laureys van Heppenzeel, gelegen achter het huis van Laureys Tielens, genoemd Laureys Lauwaerts-broek214.

De families Guelen, Wouters en Bosmans

Op 10.10.1397 werden ondermeer 2 personen genoemd in een perkament uit Tongeren : Wilheme Tiwoers der Steynbitselere van Nudorp en Ghilijse van Durbuy, wonende te Nudorp, scepene des dorps van Freren. STINISSEN, J., Ibidem. Wihogne of Nudorp, op de huidige taalgrens (van Limburg en Luik) werd in 1619 een nieuwe heerlijkheid (een nieuw dorp) door toedoen van Ferdinand van Beieren, prins-bisschop van Luik. 208 REMANS, A., Schepenbank van Genk (1455), Heidebloemke jg. 18 nr. 4/1959.209 RUBENS, R., Genk, van dorp tot stad in tijd en wereld, 1972. Johan Wouters van Heppenzeel en Gherit Smeets waren in 1451 kerkmeesters te Genk. Jan Wouters was van 1452 tot 1477 schepen te Genk.210 CONINX, I., Uit het oudste Gichtenboek van Genk (1436), Heidebloemke jg. 48 nr. 4/1989, p. 153, nr. 433. Leyss (Laureys) van Heppenzeel woonde in Nudorp naast Gherat Gummers.CONINX, I., Uit het oudste Gichtenboek van Genk (1436), Heidebloemke jg. 45 nr. 6/1986, p. 210, nr. 12.Leyss (Laureys) van Heppenzeel, was een zoon van Wouter van Eppenzeel.211 R.A.Hasselt, Gichtgisters Genk, Register 21 f°15.212 R.A.Hasselt, Gichtregisters Genk, boek 1, CONINX, I., nr. 430, Heidebloemke jg. 48 nr. 4/1989.213 COPPENS, H., Inventaris van het archief van de Leenzaal van Kuringen, Brussel, 1976, p. 206 nr. 10. Jan van Mulken (Molken, Molkin) was stadhouder van de Leenzaal van 1501 tot 1524.214 Ibidem, CONINX, I., Heidebloemke nr. 4/1988, nr. 234.

27

Op 12 oktober 1457 verkreeg schepen Jan Wouters van Heppezeel de vijver van Jan van den Wen (van de pachthoeve) omdat deze de pacht niet tijdig betaald had215.

Op 28 februari 1461 verklaarden Joannes Guelen en zijn momber (voogd)216 Symon der Boy (de gerechtsbode)217 dat Wouter Bosmans (alias Wouters), de zoon van Jan Wouters, hun erf afgekocht had. Wouter Bosmans gichtte Joannes Guelen in een kleine beekweyer218 voor 18 gulden219. Joannes Guelen van Maastricht220 en zijn broer Wouter221, woonachtig te Genk, waren sinds 1448 houders van het pachtrecht op de banmolen en op de banbrouwerij te Genk.

Wouter Guelen woonde Indye haeghe bij de kerk en kreeg zo de roepnaam Wouter Inghen Haeghe222. Zijn nazaten behoorden tot de rijkste bewoners van het dorp van Genk en behielden de erfpacht over de bannale molen en brouwerij. Pouwels Wouters, een nazaat van schepen Jan Wouters, was in 1499 schepen te Genk223.

Een latifundium of laathof

De pachter die een leengoed bewerkte van de leenman moest hiervoor jaarlijkse ceyns of een pachtsom betalen. De leenman bezat het vruchtgebruik van de grond, die hij ontving uit handen van de leenheer, in casu de prins-bisschop van Luik. Op het leengoed van Waterschei was een kleine landbouwenclave ontstaan met een eigen autonomie, onafhankelijk van de heerlijkheid Genk. De verpachte grond werd beheerd onder de bevoegdheid van een zelfstandig cijns- of laathof (Cour de tenants Lossaine, dite cour de Wyndeggen)224. Haar bevoegdheid was beperkt tot het beheer van de cijnsgronden, de inning van de grondcijns en de onderlinge verhoudingen tussen maiero et tenantibus (de pachter en zijn laten)225. Volgens dr. Jozef Lyna is de Franse term voor een laathof : cour foncière (agrarisch gerechtshof)226, terwijl dit voor een cijnshof : cour de tenants zou zijn227. Er is geen verschil tussen de beide benamingen wat betreft de bevoegdheden228.

Beide lage rechtbanken waren samengesteld uit zes of zeven laatschepenen (pachters) en een

215 CONINX, I.,Uit het oudste gichtenboek van Genk (1436), Heidebloemke jg. 48 nr. 2/1989, p. 70, nr. 404.216 Het Middelnederlandse woord Momber is afgeleid van het Franse woord momboir, afkomstig van het Latijn Mamburnus, hetgeen voogd of vertegenwoordiger betekent.217 MARUT, A., Met recht en rede, de schepenbank van Genk, 8 delen, Heidebloemke jg. 58/1999, nr 2.Symon van Grouselt was gerechtsbode te Genk van 1450 tot 1468.218 R.A.Hasselt, Gichten Genk 1459-1503, CONINX, I., pagina 211 nr. 680.Deze beekweijer, evenals de Drijtapwijer, ‘t hummelierken, der pladt wijer, Ghijskenswijer, Nieuwewijer,kleine beekwijer, vaschwijerken, e.a. vijvers uit de Maten werden door de erfgenamen van Wouter Bosmans verder gepacht van Pouwels van He(ij)nsberch, Heidebloemke jg. 55 nr. 3/1996, p. 123. 219 R.A.Hasselt, Gichten Genk, 1459-1503 CONINX, I., pagina 21 nrs. 84 en 85. Een Brabantse gulden was verdeeld in 20 stuivers. Een stuiver was onderverdeeld in 4 oortjes.220 CONINX, I., Gichtenboek van Genk (1459-1504,) p. 285 nr. 939, Heidebloemke jg. 57, nr. 2/1988, p. 84.221 R.A.Hasselt , CONINX I., nr. 183 Heidebloemke jg. 46 nr. 6/1987.222 R.A.Hasselt, Gichtenboek van Genk (1459-1504), CONINX, I., pagina 13 nr. 48. Wouter Inghen Haeghe (+1494) was in 1460 kerkmeester te Genk en schepen bij de schepenbank te Genk. 223 CONINX, I., Gichtenboek van Genk (1459-1504), Heidebloemke jg. 57 nr. 2/1998, p. 85.224 de CORSWAREM, C., Mémoire historique sur les anciennes limites du Limbourg, p. 247.225 LYNA, J., De cijnshoven in het graafschap Loon, deel 1, Limburg, jg. 10 nr. 3/1928, p. 45.226 LYNA, J., De middeleeuwsche maatschappij en het ontstaan van de dorpen, Limburg, jg. 1946, p. 3.227 LYNA, J., in : Het Oude Land van Loon, jg. 3/1948 .228 LYNA, J., Vraagbaak, Het Oude Land van Loon jg. 3 nr. 1/1948.

28

meyer, die er de voorzitter van was. Laat- of cijnshoven (latifundia) hadden een lage jurisdictie (beperkte bevoegdheid) en moesten ter hooftvaert (in beroep) gaan bij de lokale schepenbank voor het bestraffen van misdrijven. In casu was dit de schepenbank van Genk, waardoor er sporadisch vermeldingen van transacties voorkomen in de schepenregisters. De leenman van het leengoed Waterschei (naderhand het domein Stalen) kon voor burgerlijke zaken in beroep gaan te Luik229.

Grondverhandelingen in de 15de eeuw

Grondruil en overdracht van vruchtgebruik onder familieleden en buren waren in de 15de

eeuw al schering en inslag. De registratieprocedure van onroerend goed verliep steeds formeel voor scoutet ende scepenen der hogher banck van gheynck en de akte werd door de griffier in het gichtenregister genotuleerd. Deze lokale transacties noemde men gichten (giften).

Op 13 februari 1446 gichtte Peter Kynen van Nudorp230 voor de schepenbank te Genk Goeden Dijns in een stuk bampt (beemd) te Waterschei, dat gelegen was naast de eigendommen van Agneese Bosmans231 en Heinric Stijnen232 voor een rente van 12 vaten rogge. Het hoeverecht bedroeg 6 bodden233.

Peter van Halen gichtte op 17 maart 1451 Johan Winnen, alias in ghen delle in een stuk hof te Langerlo naast het huis van Johan. In de plaats gaf Johan Winnen aan Peter van Halen een bunder land ghelegen achter die hueff te gheynic. Deze bunder land lag voor het Librechts laethof van Nudorp (Liebrecht van Horion)234.

Visvijvers voor adel en geestelijkheid

In de Kempense heide kwamen veel vennen en natuurlijke plassen voor. In een studie uit 1773 over de Kempen stond het volgende merkwaardige verslag235 : ‘Dat in de Luyksche Kempen groote heyden syn ende dat in dese heyden syn veele vijvers met deycken naer den kant daer het aertreyck het leegste is. Het is ook alsoe gelegen dat op alsulcke plaetsen, die nu onder het waeter loopen en dan wederom droog werden, wascht beste gerief voor den huysman : als voeder voor de beesten, vlaggen om mest te maeken, en selfs om in den heerd te stoocken’.

229 S.A.Genk, Fiches A. Remans, Historisch archief, zie : de zaak Judith Dierna.230 CONINX, I., Uit het oudste gichtenboek van Genk (1436), 1458, Heidebloemke jg. 48 nr. 4/1989, p. 153, nr. 431. In maart 1458 woonde de familie Kynen nog steeds in Nudorp. CONINX, I., Gichtenboek van Genk (1459-1504), Heidebloemke jg. 59 nr. 1/2000, p. 42, nr. 1168.In juni 1503 woonde Peeter Kynen in Waterschei.231 CONINX, I.,Uit het oudste gichtenboek van Genk (1436), 1448, Heidebloemke jg. 46 nr. 6/1987, p. 186. Agneese Bosmans was getrouwd met Arnout Bosmans uit Nudorp en zij hadden twee zonen Hein en Arnout.232 CONINX, I., Uit het oudste gichtenboek van Genk (1436), 1456, , Heidebloemke jg. 48 nr. 2/1989, p. 69. Henrick Stijnen was getrouwd met Elisabeth en woonde in 1456 te Zonhoven.233 CONINX, I., Uit het oudste gichtenboek van Genk (1436), Heidebloemke jg. 46 nr. 4/1987, p. 109. Een bodde of botdrager was een kleine Hasseltse munt.234 R.A.Hasselt, Gichten Genk, boek 1. REMANS, G., De oude heerlijkheid Genk, Verzamelde Opstellen, Hasselt, 1936, boekdeel 12, p. 62.CONINX, I., nr. 225, l.c., Heidebloemke nr. 3/1988. 235 X., Genck in vroeger dagen, de vijvers, Ons Limburg dd. 21.09.1924.

29

Kunstmatig aangelegde vijvers waren in de Kempen een belangrijke bron van inkomsten en zoetwatervis was een eiwitrijk voedsel. Daarom werden de visvijvers meestal verhuurd of verpand aan welgestelde lieden of geestelijken236, die hiervoor graag betaalden. Sommige vijvers te Genk gelegen, verzeilden zelfs in handen van de adel uit andere districten van het graafschap Loon.

Op 22 juni 1423 werden er voor de Leenzaal van Kuringen door Joanna van Steynvorde237, dame van Grobbendonk, leengoederen afgestaan aan hoofdman Michaël van Ligno238, bestaande uit een hoff (hoeve), vijvers, boomgaarden, weiden, bossen, cijnsen, opbrengsten, bouwlanden en alle overige erfbare gronden in de dorpen Stevoort en Geijnck, die voordien toebehoord hadden aan heer Arnold van Steynvorde239.

Peter van Halen , die getrouwd was met Lysbeth Steels240, woonde in het dorp te Genk. Mogelijk was hij een vishandelaar, want wij treffen hem aan als pachter van verschillende visvijvers te Genk. Hij huurde in 1438, samen met Ardt (Arnold) Babels241, enkele weyeren (vijvers) onder die heerlicheyt van gheynick van jonker Jan van Hercke, armiger (schildknaap of wapendrager). De jonker trad op als erfgenaam van zijn moye (tante) joffrouw Eermingaert van Steyvorde, vrouwe van Vorendale242. De jonkvrouw van Steyvoorde (Stevoort) was getrouwd geweest met Everart van Hercke243. Des derdes daechs van merte (3 maart 1438) was Jan van Herck, zoon van Marten van Herck, zijn gedeelte erfgoederen van zijn tante komen releveren voor de schepenbank te Genk244. Op des anders ghoensdaechs nae sinte Margareten (op de volgende woensdag na de feestdag van Sint-Margaretha, op 20 juli 1348) kwamen twee priesters, Claes

236 Op bepaalde katholieke feestdagen mocht er geen vlees gegeten worden. Vis was dan een smakelijk en voedzaam alternatief.237 REYNDERS, P.M., Geschiedenis der gemeente Stevoort, Hasselt, 1879, p. 29.Joanna van Steynvorde was getrouwd met milis (ridder) Arnoldus van Cryenhem (Kraainem).238 BAILLIEN, H., Het leengoed Mulken, 2de hoofdstuk, Het Oude Land van Loon, jg. 3 nr. 3/1948, p. 38.Ridder Godfried van Mulken was een van de twee zonen van ridder Gillis II van Mulken. Samen met zijn broer Egidius III verhief hij op 31.11337 een gedeelte goederen te Mulken. Een van zijn beide dochters trouwde in Maastricht met Winand de Ligno, schepen van Lenculen. Het Hof van Lenculen was een grote hoeve, gelegen buiten de stadsmuren (ZW) van Maastricht.GORISSEN, P., Nog over Mulken, Het Oude Land van Loon, jg. 3 nr. 4/1948, p. 64.239 Arnold van Steynvorde was de broer van Johanna van Steynvorde. Hij was een natuurlijke zoon vanridder Arnold van Steynvorde, verbonden aan de Edele Leenzaal van Kuringen, de eerste heer van Stevoort (van 9.8.1364 tot 1411).240 CONINX, I., Uit het oudste Gichtenboek van Genk (1436), Heidebloemke jg. 47 nr. 2/1988, p. 49 nr. 205. In juli 1449 verbleef Lysbet Steels te Hasselt, waar haar vader Willem woonde.241 R.A.Hasselt, Gichten register Genk, nr. 23, f° 111.CONINX, I., Uit het oudste gichtenboek van Genk (1436), Heidebloemke jg. 45 nr. 6/1986, p. 212, nr. 32.Ardt Babels was de zoon van Henric van Grousselt en overleed in 1503. Zijn zoon Aert Babels jr. was schout te Genk (1494-1516).242 REMANS, A., Uit oude Genker registers, Heidebloemke jg. 17 nr. 4/1958 p. 88. Voerendaal ligt bij Valkenburg (NL). R.A.Hasselt, Gichten Genk nr. 21, f° 5. 243 VOSSEN, J., La seigneurie de Grevenbroek à Achel, deel 2, L’Ancien Pays de Looz jg. 1 nr. 2/1896, p. 21.Johanna van Vorendael (mogelijk verwant met Eermingaert) was getrouwd met Rubrecht van Grevenbroek, toenmalig drossaard van het ambt Stokkem (1436-1453). 244 CONINX, I., Uit het oudste Gichtenboek van Genk (1436), Heidebloemke jg. 45 nr. 6/1986, p. 212.

30

en Symoen245 uit Hasselt, voor de schepenbank te Genk getuigen dat Jan van Herck een gedeelte van de vijvers had gekregen als erfenis van zijn tante246.

Rubrecht, heer van Grevenbroek, was drossaard te Stokkem. Hij trad op 31 mei 1453 voor de schepenbank te Genk op in naam van zijn echtgenote Johanna van Voerendael, die de naaste erfgename was van ridder Reynaert van Berghe, voormalig drossaard te Grevenbroek. Rubrecht ontving de Reynaertsweyer gelegen achter Queelsberg (huidige Kielenswenberg aan de Vennestraat). Deze vijver werd daarop voor 5 Rijnse gulden verpand aan Peter van Halen. Op deze vijver rustte een erfcijns van 1 Rijnse gulden, die jaarlijks betaald moest worden op vastelavond (vastenavond)247.

Gherit van Wendeken jr. gichtte op 15 september 1444 voor 200 wilhelm schilden Peter van Halen in sijn bate van sijnen hoelvinre weyert, te kwijten met 17 wilhelm schilden eens. Desen ceys velt altoes te onser vrouwen liechtmisse avont tw. in de sporkills248.

Transcriptie : Gerard van Windeken jr. schenkt op 15 september 1444 voor 200 wilhelm schilden Peter van Halen voor de baten van zijn Holven vijver (De Maten), af te betalen met 17 wilhelm schilden ineens. Deze cijns valt altijd op Onze-Lieve-Vrouw Lichtmisavond te weten in de sprokkelmaand (Maria Lichtmis op 2 februari).

Op 12 oktober 1457 verging het Peter van Halen blijkbaar niet zo goed want hij kon de cijns niet meer opbrengen, zodat door Meus Scotters via de schepenbank van Genk beslag gelegd werd op zijn panden249. In 1478 pachte voormalig drossaard Rubrecht van Grevenbroek de Reynersweyer (Reynaertswijer) te Genk, die toen eigendom geworden was van Lysbeth van Beertfyngen uit Weerde (Brabant) die daar in het huis In den Helm woonde.

Tijdens de Franse bezetting werd in 1801 landmeter Hanssen aangesteld om het grondgebied van de gemeenten As, Genk, Diepenbeek, Hasselt, Zonhoven en Zutendaal te komen opmeten. Zijn metingen dienden om het kadaster aan te maken250. In het laatste deel van zijn opmetingsverslag werden 80 vijvers op het grondgebied van Genk vernoemd, ook een tiental van Waterschei :

Holandsvijver nabij de woning van Peter Moyen251, Waterschei, 1 ha.Een vijver nabij de Stimert, 66 a.Vier vijvers ten noorden van Stolenhoef, 2 ha. 75 a.Een vijver ten zuiden van die hoeve, 75 a.

245 Ibidem, p. 210, nr. 17 en p. 212, nr. 36. Heer Claes was een priester uit Hasselt. Heer Symoen werd in 1439 vernoemd als priester Symoen Vander Bruggen, die het genot had van een korencijns ter waarde van 6 alde groten op de goederen die verpacht werden door het klooster van Oriënten op de goederen van Gheryt Plaetsaerts. Een alde grote was 2 stuivers waard.246 R.A.Hasselt, Gichtenboek Genk, nr. 23. CONINX, I., nr. 13-17, Heidebloemke jg. 45 nr. 6/1986 p. 210.247 CONINX, I., Uit het oudste Gichtenboek van Genk (1436), Heidebloemke jg. 47 nr. 5/1988.248 Ibidem, Heidebloemke jg 46 nr. 3/1987, p. 94, nr. 113.249 Ibidem, Heidebloemke jg. 48 nr. 2/1989, p. 70 nr. 405.250 REMANS, A., Genk opgemeten in 1802, jg. 25 nr. 5/1966 p. 201.251 CONINX, I., Uit het oudste Gichtenboek van Genk (1436) nr. 44, Heidebloemke jg. 46 nr. 1/1987, p. 93.Peter Moykens werd in de 15de eeuw al in Waterschei vermeld.

31

Een vijver tussen Asch en Waterschey, geheten Boyenmeer252, 1 ha. 10 a.Een vijver aldaar van Hubert Reyskens, 1 ha. 20 a.Meer en wyerken aldaar 2 ha. 30 a.Een vijver ten oosten van Waterschey, 25 a.

Beemden en broeken

Daar waar de Stiemerbeek in Waterschei ontspringt en zijn bedding loopt, waren er vochtige en vruchtbare gronden. Het minder moerassig gebied (broek) werd ontgonnen en een aantal bampten (beemden of vochtige weilanden) dienden als voederplaatsen voor het vee.

De meeste bewoners waren landbouwers, maar een aantal onder hen waren ook vaklieden.Vaes Smets (de zoon van de smid) en zijn echtgenote Helwich Buessen gichtten op 3 november 1457 voor de schepenbank te Genk hun schoonzoon Wouter Oyen (x Elisabeth Vaes)253 in eyn bampt te Nudorp naast het goed van Gherat Gummers254. Op 1 maart 1458 gichtte diezelfde Vaes der Smeyt (de smid) aan Jan den Neyer (de kleermaker) van Nudorp een huis en hof te Gelieren, waar diens zoon Wouter Oyen in gegicht was en waarvan de grond door Thomas Luten bewerkt werd. Deze Thomas Luten255 gichtte eyn bruxken (een klein broek of moeras) te Nudorp aan Jan den Neyer, dat gelegen was naast de goederen van Wouter Oeyen en Peter Vanden Berg256.

Stalenhoeve verdwijnt en een middeleeuwse torenburcht verschijnt

De aanleg van de intercommunale E 39-autosnelweg (nu E 314) in 1970, zorgde ervoor dat een aanzienlijk brok natuurschoon te Waterschei moest verdwijnen. De onteigeningsprocedure van de gronden werd in 1970 door de Belgische Staat ingezet en bij notariële akte in 1973 bezegeld257. De restanten van de oude pachthoeve van Stalen uit de 15de eeuw werden onteigend258 en afgebroken, ten offer gevallen aan de urbanisatie259. Maar tijdens opgravingen in de zomer van 1970, verricht door collegestudenten uit Genk, As, Dilsen, Maaseik en Achel, werd in

252 Er bestaat een gehucht dat De Boyen heet en tot in de Napoleontische tijd deel uitmaakte van het Nederlandse Grevenbicht. Het is nu een gehucht van de stad Dilsen-Stokkem aan de Maas.De Boyen was een hoger gelegen land dat toevlucht was voor het vee bij Maasoverstromingen.In Waterschei heet het gebied rond oude Boyenmeer nu de Bodem ( in het Genks dialect : Booiem).253 R.A.Hasselt, Gichten Genk, 1490-1503, CONINX, I., Heidebloemke jg. 53 nr. 2/1994, p. 63.254 CONINX, I., Uit het oudste Gichtenboek van Genk (1436), Heidebloemke jg. 48 nr. 2/1989, p. 71 nr. 408. CONINX, I., Gichtenboek van Genk (1459-1504), Heidebloemke jg. 59 nr. 1/2000, p. 41, nr. 1166. In 1503 woonde Wouter Oyen nog steeds te Waterschei.255 CONINX, I., Uit het oudste Gichtenboek van Genk (1436), Heidebloemke jg. 47 nr. 6/1988, p. 236 nr. 339. Er was een band van verwantschap tussen Wouter Oyen en Thomas Luten, want in 1456 werd Maes (Mois of Thomas) Luten vernoemd als zijn zoon.256 Ibidem, Heidebloemke jg. 48 nr. 4/1989, p. 153 nrs. 429 en 430.CONINX, I., Gichtenboek van Genk (1505-1550), Heidebloemke jg. 59 nr. 2/2000, p. 85, nr. 22.Peeter vanden Berghe woonde in 1505 te Gelieren.257 S.A.Genk, Grondverkoop, Archiefnr. 506.12, dossiernr. ‘70/13.De percelen 84g en h, ten zuidoosten van de Stiemerbeek waren eigendom van Maximus Lohest.258 Ibidem. De hoeve lag op de percelen 795m en l, eigendom van de gebroeders Alexandre en Maximus Lohest.259 P.G., Middeleeuwse burchttoren te Genk-Waterschei blootgelegd, Stalengoed verdwijnt, Nieuwsblad dd. 28.07.1970.

32

Waterschei, temidden van woekerend struikgewas op het terrein van de gebroeders Alexandre en Maximus Lohest, een ruïne ontdekt die een mottetoren260 bleek te zijn261.

Deze ruïne was gelegen ten zuidoosten van de oude hoeve van Stalen te Waterschei, op 35 m van de beek262. De informatie over de resten van middeleeuwse gewelven was ooit door Maria Vanhengel uit Waterschei doorgespeeld aan priester Albert Remans, heemkundige van Genk. Maar door het plotse overlijden van deze laatste in maart 1970, werd het onderzoeksproject uitgesteld tot in de zomer van 1970 en voortgezet door wijlen Adriaan Claassen263, directeur van de normaalschool te Maasmechelen en toegewijd historicus.

Ooit werd door een onbekende heer, in het moerasgebied te Waterschei, ten zuidoosten van de Stiemerbeek, een motteburcht opgericht264. De plaats is thans gekend als toeristische site van de stad Genk onder de benaming motruïne. De plaatselijke bevolking kende tot voor enige decennia de oorsprong van de ruïne niet (meer) en in de volksmond werd deze site den kelder genoemd265. In een toeristische folder, uitgegeven in 1930 door de gemeente Genk stond hierover geschreven266 : ‘De vyvers van Staelen liggende op 30 minuten naar het Noorden vormen eveneens een aantrekkelijk doelwit voor wandelingen. Bouwvallen van onderaardsche kelders bestaan in het voornoemd goed van Staelen. Zy werden tot heden niet onderzocht. De geschiedenis gewaagt niet van hunnen oorsprong.’

Op 8 juli 1970 werden door de onderzoekers ter plaatse stenen muurfundamenten gevonden van een middeleeuwse burcht, bestaande uit ongekapte Ardeense zwerfstenen en zware stukken roestbruine ijzersteen : limoniet (moerasijzererts) aan de hoeken. De bouwer had zware rolkeien gebruikt om de muren op te richten en witte kalkmortel gebruikt om de stenen aan elkaar te metselen267. In de ruïne werd veel puin aangetroffen, waaronder ook een aantal potscherven, nokpannen en dakschaliën, die vermoedelijk uit de 15de eeuw stamden268. Men ontdekte aan de zuidzijde van de torenruïne een ingestorte kelder met een bakstenen tongewelf uit een latere bouwperiode, waarvan men vermoedde dat het een ijskelder zou kunnen geweest zijn.

260 Chateau-à-motte (torenburcht, versterking op een verhoging aangelegd) of munitio, 9de eeuw.CLAASSEN, A., De vroege middeleeuwse burcht, Limburg, 1990. Soortgelijke torens vinden we nog in Limburg te Heppeneert, Horpmaal, Kessenich, Rutten en Romershoven.X., Horten, ‘t Daghet in den Oosten, jg. 15 nrs. 5 en 6/1899, p. 34.VANDENBORN, G., Uit de geschiedenis van Herk, Stadsarchief Hasselt nr. Ha 221. In Ten Hove, wijk van Sint-Lambrechts-Herk bestond er een motte met een omtrek van 128 m en 3,5 m hoog, omringd door een watergracht. De motte werd in 1863 genivelleerd.261 P.A.Hasselt, Dossier Motruïne. Het perceel, dat 13 are groot is, werd bij beslissing van de Bestendige Deputatie van de provincie Limburg dd. 23.3.1972 gekocht van de eigenaar MaximusJean Marie Antoine Lohest. De provincieraad van Limburg nam op 22.06.1972 kennis van de transactie, die doorging voor één symbolische frank.262 G.V., De Burcht van Staelen blijft bewaard te Genk, Het Laatste Nieuws dd. 15.3.1971.263 HENDRIKS, G., In memoriam, Heemkunde Limburg nr. 4/2002, p. 25. Ere-inspecteur Adriaan Claassen (+Achel, 26.8.2002).264 CLAASSEN, A., De motte van Stalen te Genk-Waterschei, Het Oude Land van Loon 1971, p. 48.BUSSELS, M., Over de plaatsbenaming Mot, Het Oude Land van Loon jg. 5 nr. 6/1950 p. 210.265 CLAASSEN, A., l.c., p. 11266 S.A.Genk, Toerisme, archiefnr. 641/1930.267 CLAASSEN, A., De motte van Stalen te Genk-Waterschei, l.c. p.25. Ook werden er een aantal veldbakstenen gevonden.268 CLAASSEN, A., De burcht van Staelen, l.c. p. 23.

33

Adriaan Claassen betoogde dat een vroegere houten toren de bouw van de stenen fundamenten van de toren zou kunnen vooraf gegaan zijn. De datering van de bouw van de eerste primitieve houten mottorens situeert zich in de Kempen omstreeks de 12de eeuw269. Torenburchten kwamen vanaf de 11de eeuw als individuele ridderversterking algemeen voor in West-Europa. Ofwel werden zij opgericht op een rotshoogte (Ardennen) ofwel werd een kunstmatige terp opgeworpen (Kempen, Maas- en Rijnland)270. De datering van de stenen fundamenten van de motruïne van Stalen zouden eerder duiden op een bouwsel uit de 14de eeuw271.

Dit huys272, gelegen op een kleine motte (terp), was vermoedelijk omheind met een palissade273 en voorzien van een toegangsbrug over een ringgracht. De constructie ontstond door de uitgegraven aarde van de gracht op te hopen tot wallen. Op deze heuvel werd een houten torengebouw geplaatst, dat op een kiezelstenen fundament rustte274. Torengebouwen werden in de middeleeuwen opgericht om te dienen als toevluchtsoord voor de eigenaar en zijn familie.

Wie de motteburchttoren ooit gebouwd heeft, blijft speculeren. Een schets die in 1690 werd gemaakt in opdracht van baron Jan van Herckenrode, heere van Mulcken van het hoff van der Motte, op het heer geweer Luyckx leen te Groot-Gelmen, geeft een goede indruk van het prototype van mottorens. Te Groot-Gelmen stond een motteburchttoren op een perceel van ‘13 bunderen luttel min of meer, bestaende in huys, hoff, winninge, blockhuys, van ouds geheeten het hoff van der Motte, met syne veijvers, boomgaarden, landen, bempden en bosschen, met allen sijnen vrijdom, gerechtighijt ende preminentie ...’275

Deze Joannes Herkenroye was burgemeester van Tongeren. In 1589 was hij door ruiling in het bezit gekomen van het versterkt kasteel de mot te Groot-Gelmen. Hij liet in 1628 zijn wapen en spreuk boven de deur van het mottekasteel graveren. De spreuk ‘Veni, vidi, flevi’ duidde op het verval (flevi : verval) van het kasteel. Na restauratie viel het kasteel omstreeks 1690 ten prooi 269 CLAASSEN, A., Het verschijnsel burcht, Heemkunde Limburg nr. 4/2002, p. 25.270 GILISSEN, J.M., De geschiedenis van het Maasland, onuitgegeven studie, Lanklaar, 1987, p. 14.De motteburcht te Kessenich, die veel gelijkenis vertoont met de motruïne van Stalen, dateert uit de middeleeuwen, omstreeks het jaar 1125.271 CLAASSEN, A., De motte van Stalen te Genk-Waterschei, Het Oude Land van Loon, 1971, p. 47.P.A.Hasselt, Motruïne van Stalen, Nota dd. 20.12.1971van directeur J. Smeesters van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren aan de provinciegouverneur van Limburg. De directeur situeerde de motruïne in de 14de eeuw.272 S.A.Genk, Historisch archief, archiefnr. 501.34. De plaats waar de hoeve van Stalen stond wordt op een kaart van de kolenmijn van Waterschei dd. 08.10.1919 vermeld met het toponiem Het huisveld. Een stenen huys = kasteel of burcht. Voor het eerst werd er in de teksten melding gemaakt van een huys ende hoeff in de verkoopakte van de gronden in 1440 aan leenman Joannes Clut. GEUSENS, A., Motteburcht te Stalen opengesteld op 1.5.’81, Heidebloemke jg. 41 nrs. 5 en 6/1982, p. 265. In Duitsland staat een soortgelijke mottoren in Holtrop (Bergheim an der Erft), evenals in Frankrijk in de streek van Normandië, Loire en Anjou.BUSSELS, M., Vraagbaak, Het Oude Land van Loon jg. 5/1950 p. 210. Deze auteur vermeldde nog andere Limburgse (Loonse) motten te Alken (Ter Koest), Dilsen (Ter Motten), Maaseik (Ter Motten), Maasmechelen (Mottenhof), Rosmeer en Zolder. De motte zou vooral thuishoren in het feodale tijdperk.273 CLAASSEN, A., Torenburchten, heerlijke torens, kerktorens, Limburg, jg. 54 nr. 1, p. 3.De Frankische en Carolingische grootgrondbezitters woonden op een curtis (hofstede of hoeve), die hooguit omringd werd met een palissade, ter bescherming tegen rovers en wilde dieren.274 Het archeologisch onderzoek vond plaats vanaf 6.7.1970 onder leiding van Adriaan Claassen, met hulp van de Nationale Dienst van opgravingen , drs. Jozef Mertens en J. Renaud van de Rijksdienst voor Oudheidkunde , met lokale medewerking van F. Van Houtte.275 ULENS, R., Les seigneuries Liégeoises au Pays de Looz, Verzamelde Opstellen, 1932, p. 72. In 1589 was joncker Jan van Herckenrode, heer van Mulken, in het bezit gekomen van dit domein van de de heren van Rijkel. Jan van Herckenrode was destijds borgemeester in de stad Tongeren.

34

aan een brand die een gedeelte verwoestte276. De gelijkenissen met de mottetoren van Stalen zijn zeer frappant277.

Door Henri Palmers (1924-2001), die later voorzitter zou worden van Heidebloemke, werd in 1973 een maquette gemaakt van de mottoren, zoals deze er vermoedelijk zou uitgezien hebben278.

De familie van Vlodrop (1440-1469)

De familie van Vlodrop bewoonde sinds de 14de eeuw het Stenen Huys (kasteel) van het gelijknamige leenhof in het Gelderse Overkwartier (NL)279. Ook zij speelden een rol in de geschiedenis van het laathof Windeken te Waterschei. Op Sint-Pieters- en Pauwelsdag van 1440 (29 juni) ging het leengoed van Waterschei door de huwelijkspolitiek van de familie van Hamal over in handen van het geslacht van Flodorff.

Wij troffen deze familienaam aan in verschillende schrijfwijzen, meestal als : Wloedorp280, Vlodorff, Flodorff , Flothorp281, of ook wel als : Flodrop282. In de tekst van 29 juni 1440 was er sprake van huys ende hoeff ende annexe guederen genoempt Windeken, eyn adellijck vol groet leen283, een domein dat 100 bunder of 80 ha groot was284.

276 BAILLIEN, H., Het leengoed Mulken, eerste deel, Het Oude Land van Loon, jg. 3 nr. 2/1948, p. 17.277 X., Burchten & versterkingen in de Euregio Maas-Rijn, 2002, p. 60. Vanaf de 11de eeuw werden er motten als versterkingen opgericht in het gebied van de Beneden-Rijn. In de Kreis Heinsberg was een motte gelegen, genaamd Hoverberg.278 X., Mottoren op Stalengoed wordt heropgericht, De Volksgazet, 23.10.1973.279 JANSSEN de LIMPENS, K.J.T., Rechtsbronnen van het Gelders Overkwartier van Roermond, Utrecht, 1965.280 BORMANS, S., Les seigneuries allodiales du pays de Liège, p. 93. Willem van Wloedorp, heer van Op Bicht (1536).281 VAN HALL, J.H.M.M., Inventaris van het archief van de schepenbank Vlodrop en Posterholt, Maastricht, 1980, p. 3. In 943 schonk Balderic, bisschop te Utrecht, aan de weduwe van Nevelong en haar twee kinderen Balderic en Rodulf, tegen betaling van een recognitie enige goederen in levenslang gebruik, gelegen o.a. te Flothorp (Vlodrop), Assclon, Nieol (Niel bij Sint-Truiden) en Curnilo (Kerniel bij Borgloon). 282 COPPENS, H., Inventaris van het archief van de Leenzaal van Kuringen, nr. 669, p. 81. Adriaen, graaf van Flodrop, heer van Leut en Meeswijk, vernoemd in 1654. Ibidem. nr. 1279 p. 148, Adriaan, Graf zu Vlodorff, heer van Leut, drossaard van Stokkem (1655). 283 CLAASSEN, A., De burcht van Staelen, Heidebloemke jg. 29 nrs. 5-6/1970.284 REMANS, A., Stalen, l.c., p. 74. Een bunder is 84 are 48,50 ca, of een bunder is 20 vierkante grote roeden.

35

Het was Willem I van Vlodrop285, zoon van Godard van Vlodrop286en Dalenbroek287, die het leengoed Waterschei verhief. Willem van Vlodrop was heer van Leeuwen en drossaard van Montfort288. Het laathof van Wyndeggen of Windeken was een leen, ingeschreven in het leenregister van Kuringen onder de benaming : Curia de Wyndeggen cum medietate vivarii magni et aliis vivariis (Vertaling : Hof van Windeken, temidden van grote visvijvers en andere vijvers)289.

Reeds in 1365 werd de familie van Vlodorp290 genoemd in verband met Genk toen Gerhardus van Vlodorp, erfvoogd van Roermond291, het begevingsrecht van de parochiekerk van Ghencke spontaan wilde toewijzen aan Reymboldus van Vlodorp292. In de 15de eeuw bezaten de heren van Vlodrop nog enige laathoven in het land van Loon : In 1439 lag onder het dorp van Veldwezelt het laathof van Godard van Vlodorp293 : ‘...des hoefs tubehoerende joncker Goedarde van Vlodorp here te Leut bennen den dorpe van Veltweselt gelegen’294. Onder het dorp Ophoven lag het hof Ter Loo dat op 31 maart 1475 door Godard van Vlodorp en zijn dochter Elisabeth aan het Agnetenconvent (Sint-Anaklooster) van Maaseik werd geschonken295. In 1453 werd Godard (Godfried) van Vlodorp benoemd als drossaard te Stokkem. Hij volgde daarmee Rubrecht van Dalenbroek op.

285 COENEN, J., Het kasteel van Leut, Limburg, p. 93.SIVRE, J.B., De vrijheerlijkheid en de vrijheden van Dalenbroek, Publications de la Société Historique et Archéologique dans le duché de Limbourg, l.c. p. 90.Willem I van Vlodrop (1443-1500), heer van Dalenbroek en Mettecoven was de zoon van Godard van Vlodrop (1418-14775) en Catharina van Wijnandsrade. Hij volgde in 1476 zijn vader op en trouwde omstreeks 1481 met Alveradis van Harff. MACKE, K.L., Erkelenzer Börde und Niersquellengebiet, Mönchengladbach 1985, p. 246.Geciteerd uit : Urkundenbuch Harff 241, I, f° 308.Alveradis was de dochter van Henrica van Broichhausen tot Wickrath en Godart van Harff, drossaard van het land van Gulik (landdrossaard van het ambt Kaster). 286 STIENNON, J., Un fragment inédit d’un orbituaire de Saint-Servais de Maestricht , in : Miscellanea Trajectensia, Maastricht, 1962, p. 143. MAAS, P.J., Geschiedenis van Neeroeteren, deel 1, Roeselare, 1905, p. 77.SIVRE, J.B., De vrijheerlijkheid en de vrijheden van Dalenbroek, Publications de la Société Historique et Archéologique dans le Duché de Limbourg, deel 26, 1889, Maastricht, p. 90.Godard (Godfried) van Vlodrop (+11.11.1416), en Mettecoven was tevens heer van Leut (aan de Maas). Hij was vanaf 1453 drossaard van het ambt Stokkem en vanaf 1457 pandheer van Dalenbroek.DINGEMANS, P.A.W., Inventaris der archieven van de heerlijkheid Dalenbroek, Maastricht, 1975, p. 5. Ten noorden en oosten van Roermond lagen de schepenbank Maasniel en de laatbank Leeuwen, waarin de heren van Dalenbroek voor een kwart participeerden. Deze goederen waren gelegen in het Gelders Overkwartier.287 REMANS, A., Stalen, Heidebloemke jg. 32 nrs. 3-4/1973 p. 74.288 GEHLEN, A.F.L., De laetschappe van huize Vlodrop onder Gerardt Bordels (1655-1685), in : Van verminkingstraf tot Vrederechter, Maastricht, 2000, p. 107.289 R.A.Hasselt, Fonds Leenzaal van Kuringen, register A 117.JANSSEN de LIMPENS, K.J.T., Leen-en laathoven in de Maaslandse territoria vóór 1795, nr. 565, p. 111.290 Aanvankelijk werd de familienaam Flodorff ook Vlodorp genoemd, later herschreven als Vlodrop.In de Nordeifel in Duitsland, bij Düren, ligt een gelijknamig dorp Floisdorf (oude naam : Flaestorpf).291 SIVRE, J.B., l.c. Gerhardus van Vlodrop was een van de drie zonen van Godard van Vlodrop de oude (°1353 +1407) en Sophia van Nuwerstat (°1353 +1403).292 REMANS, A., Genk, pauselijke parochie, Heidebloemke jg. 12 nr. 2/1952, p. 41.Register Avignon 159 f° 310 verso, nr. 406 en register 163 f° 512 recto nr. 24.293 MAAS, P.J., Geschiedenis van Neeroeteren, deel 1, Roeselare, 1905, p. 77. Godard van Vlodrop, zoon van Willem van Vlodrop en Elisabeth vande Wijer, was heer van Leut. 294 JANSSEN de LIMPENS, K.J.T., o.c., p. 139.295 Ibidem, nr. 925, p. 155.

36

In 1483 was Willem van Vlodrop, erfvoogd van Roermond. Hij en zijn echtgenote Cecilia van Hamal en Elderen, verklaarden dat de voogden van Roermond te allen tijde in de herfst aan het begijnhof Nieuwenhof aldaar een varken zouden schenken. Op 5 juli 1492 des donresdaighz nae Visitationis Mariae stond de stad Roermond aan Cecilie van Elderen, toentertijd weduwe van Willem van Vlodrop en erfvoogdes van Roermond, toe dat zij gedurende haar hele verdere leven het huis bij de minderbroeders, dat van Jacob Nagel was, mocht bewonen zonder belast te worden met diensten of wacht296.

Liebrecht van Horion

Op 28 februari 1469 releveerde Arnold, alias Liebrecht van Horion, na het overlijden van zijn vader, Libert van Horion, de heerlijkheid Waterscheijde en Nudorp297. Hier werd voor het eerst Waterschei en Nudorp samen vernoemd298.

Toen Arnold alias Liebrecht van Horion overleed, releveerde zijn zoon Henrick Librechts van Kuringen, op 26 november 1484 en nadien op 1 oktober 1505 nogmaals de heerlijkheid Nudorp. Op 22 december 1514 was het Lysbeth, de weduwe van Henrick Librechts alias van Horion, die haar vruchtgebruik releveerde en de heerlijkheid vervolgens overdroeg aan haar oudste zoon, Henrick Librecht jr299. Hij verkocht de heerlijkheid Waterscheijde en Nudorp voor de prijs van 750 Hornse postulaten300 aan Jan II van Elter301, heer van Vogelsanck.

De pachthoeve van Windeken

Zowel een pachter als een pachthoeve werden vroeger in de volksmond een wen (winning of hoeve) genoemd. Te Waterschei lag zulk een kleine landbouwuitbating, vandaar het gebruik van het verkleinwoord in de volksnaam Wendeken (Windeken)302.

Op 29 april 1444 registreerde de secretaris bij schepenbank van Genk dat Gerrit Pauwels, echtgenoot van Yda Bijnens, in 5 bunder land gichtte op ghenen ruechter (richter of veld) aan Jan den snyder, winne van Wyndeken, en in 28 roeden op de Trichterweg (weg naar Maastricht) naast Peter Moykens en Gerit Smeets303.

Molenaar Wendeken

296 G.A. Roermond, Oud Archief, inventaris nr. 345, p. 229 (regest 878).297 WILLEMS, J.C., Geschiedkundige Aanteekeningen over de Gemeente en Parochie Genk, f° 8.ZAIDMANN, M., Commune de Genck, centre industriel, 1942, deel 17, p. 74.298 REMANS, G., De zelfstandigheid van de gemeente, Verzamelde Opstellen, Hasselt, 1936299 BORMANS, S., o.c., p. 299.300 X., Over munten, Mémoires Couronnées par l’ Académie des Sciences et belles-lettres, deel X, Brussel, 1835. Een postulaat van Horne is een Hoornse gulden.301 MERTENS, J., Geschiedenis van Houthalen, p. 145. Jan II van Elter (altaar = autel), was getrouwd met Catharina van Palant en regeerde van 1487 tot aan zijn dood in 1518 over de heerlijkheid Vogelsanck.302 R.A.Hasselt, Rolregister Genk, nr. 4 f° 63 verso.303 R.A.Hasselt, Gichten Genk, boek 1, CONINX, I., Uit het oudste Gichtenboek van Genk (1436) nr. 44, Heidebloemke jg. 46 nr. 1/1987, p. 93.

37

De familienaam Wendeken (Wendeggen en alle naamvarianten) kwam te Genk in de 15de eeuw veel voor in de gichtenregisters en sloeg op een belangrijke familie uit Sledderlo. Aert, Gherit en Heyn van Wendeke waren in 1441 de zonen en erfgenamen van Gherart Wendeken304. Heyn Wenneke van Waterschei was in 1457 den molre (moller, mulder of de molenaar) in de prinselijke watermolen van Genk, die verpacht werd aan Joannes Guelen uit Maastricht305.

Op Sint-Pieter en Paulus-avond (29 juni) in het jaar 1458 werd de molenpacht afgerekend ter zitting van de schepenbank van Genk tussen de mollener Heyn van Wendeken en joncker Henrick van Krickenbeeck306, in zijn functie van reyntmeyster des ghenedighen heren van Ludick307. Deze Henrick van Krickenbeeck was van 1457 tot 1475 scoutet der ingheseten banck van gheynck (schout te Genk) geweest308. Heyn de molenaar moest 82 grijpen ende 12 bodden309 betalen aan zijn baas, pachter Jan Guelen uit Maastricht. Bovendien moest hij opdraaien voor den koest van manen (maningskosten van de schout) van 6 grijpen. Hij betaalde terstond 20 grijpen en 6 bodden310.

Pachters van de hoeve van Windeken

Joannes Clut311, die getrouwd was met Elisabeth van Canne, blijkt een aanverwant te zijn van de familie van Vlodrop. Hij was leenman en pachter van het laathof te Waterschei312. Een aantal pachters van Waterschei zijn ons slechts bekend door de leenverheffingen.

In 1485 was Gilis Corensnider313, een zoon van Elisabeth van Canne, pachter van de laathoeve te Waterschei. Zijn naam is ons bekend als rentmeester en schepen bij de Loonse schepenbank van de stad Hasselt uit de Bourgondische periode, door een verslag van de eerste rechtszitting in januari 1468314 :

304 Ibidem, p. 305 Ibidem, nrs. 420 en 421. Zie ook : REMANS, A., De korenmolen van Genk (1345-1773), Het Oude Land van Loon, jg. 23/1968, p. 44. was Jan Hueben (Houben) uit Langerlo de molenaar in de watermolen van Guelen. 306 R.A.Hasselt, Schepenregisters stad Hasselt, nr. 48. Henrick van Krickenbeeck was in 1468 scoutit (schout) in de stad Hasselt.307 R.A.Hasselt, Gichten Genk, nr. 21, f°’s 72 en 80.308 X., Stammtafel der Herren von Heinsberg. De stam Krickenbeeck gaat terug op de Duitse stamvader Hendrik I, graaf von Krickenbeck (1096), zoon van Hendrik van Wassenberg (1055-1100). AUGUSTUS, L., en JAMAR, J.T.J., Annales Rodenses, Kroniek van Kloosterrade, Maastricht, 1995, p. 23.309 CALUWAERTS, G., Hasselt intra muros, 1989, p. 366. Een grijp was een Hasseltse munt ter waarde van 8 stuivers. Een botdrager of bodde was een Hasseltse munt, ter waarde van 1 oortje.310 CONINX, I., Uit het oudste Gichtenboek van Genk (1436), Heidebloemke jg. 48 nr. 4/1989, p. 152.311 KENGEN, A., Wijn in de streken van Nederlandsch en Belgisch Limburg, Limburg jg. 14 nr. 3/1932, p. 55. In 1439 was Art Clut een wijnboer te Caberg (Maastricht), waar hij tussen Lanaken en Maastricht een wijngaard had van 3 morgen (3 km²). In 1472 werd voor het laathof van Caberg nog een proces gevoerd inzake een lening van Art Clut.Archief Duitse Orde, Commanderij Duitse Orde, Gemert (1249-1795).Arnout en Johan Clut waren schepenen te Maastricht in de 15de eeuw. Zij waren de zonen van Gerit Clut, schepen (1449-1453) van Maastricht.JANSSEN de LIMPENS, K.J.T., o.c. , nr. 399, p. 90. In 1571 was ene jonker Johan Clut borgher der stadt Maastricht. Ene Janne Clut was vóór 1525 rentmeester van de stad Maastricht en van het Land van Valkenburg.312 WISSELS, L.,., Verklaring van de Genker straatnamen, Genk Nu nr. 4/1978 p. 8.313 Archief klooster van de Kruisheren van Maastricht, Regesten nrs. 68-69, 1441.In een charter uit 1441 schonk Laureyns Corensnijders een stuk grond aan de Kruisheren. Mogelijk was deze heer verwant met Gilis Corensnijders, die schepen was te Hasselt314 LYNA, J., De schepenbanken van Hasselt, Verzamelde Opstellen, Hasselt, 1933, p. 16.R.A.Hasselt, Gichten schepenbank Hasselt, register nr. 48.

38

‘Erst gerichtheldinge der Stat van Hasselt na der geweldiger incoemst onsser genedigen Heren Lodewich van Bourbon315, in Januario XIIIIc LX VIII.Scoutit Henric van Crikenbeke; scepenen Gilis Corensnider, rentmeester, Michiel van Bolgry, Johan van Mewen, Joris Scilders, Gerit van Elsrac, Mateus Cranss en Peter Alarts. Goerdt vander Moelen trad in 1487 als momber (voogd en zaakgelastigde) op, toen zijn echtgenote Voets het hof van Wijndecke overnam en de leeneed inzake het vruchtgebruik aflegde in de Leenzaal van Kuringen316.

Graangewassen

De gewassen die er op de vochtige akkers werden geteeld te Waterschei waren voornamelijk de Kempense graansoorten zoals rogge en boekweit, maar ook evie, spurrie, hennep en houtgewas317. Aardappelen werden pas veel later, in de tweede helft van de 18de eeuw, als voedsel voor de mensen aangewend318. De boeren die aan veeteelt deden, kweekten voornamelijk schapen, varkens, en koeien voor eigen gebruik. De bijenteelt (de bijenvlucht of la vollée des mouches à miel)319 en de kweek van zoetwatervissen waren aan de feodale leenheer exclusief voorbehouden rechten320.

Edele heren en dames van Bastogne

De geschiedenis van het leengoed Waterschei is sinds het begin van de 16de eeuw verknocht met het lot van de bezitters van de baronie van Vogelsanck. Nadat de dynastie van de graven van Loon in de 14de eeuw een einde had gekend door de annexatie van het land van Loon aan het prinsbisdom Luik, kwam de vrijheerlijkheid Vogelsanck in 1367 via Arnold van Rummen in handen van de familie van Hamal321 en later in handen van de familie vander Marck322.

In het leenregister van Kuringen staat in 1379 de volgende leenakte vermeld323 :

Website Hasel http://www.hasel.be/nl/content/6335/de-dry-pistolen-grote-markt-15-uit-hasselt-intra-muros.htmlPeter Alarts en Joris Scilders leefden nog in 1480.315 Lodewijk van Bourbon was prins-bisschop van Luik (1456-1482) tijdens de Bourgondische periode.316 CLAASSEN, A., o.c., p. 13.317 HIEMELEERS, J., Planten die uit de teelt verdwenen zijn, De Tijdspiegel jg. 9/1954, p. 207.Evie (Avena strigosa), kleine haversoort. Spurrie (Spergula arvennis), groenvoedergewas. Hennep (Cannabis sativa), ook kennip of kemp genoemd, vezelachtige plant waaruit men touwen maakte.318 MEUWISSEN, M., Eten in Genk , vroeger en nu, Heidebloemke jg.47 nr. 4/1988.REMANS, A., Uit dagboeken Lantmeeters, Heidebloemke jg. 25 nr. 2/1965, p. 91. In het archief is er pas in 1776 voor het eerst sprake van eerdappels te Genk, de roede aen 17 stuijvers, noch 8 mande aen 12 st.319 REMANS, A., Molengeschiedenis van Genk, 2de vervolg, Heidebloemke jg. 21/1962, p. 155.Akte opgesteld door notaris Hechtermans van Bilzen, tijdens het bijzonder jaargeding te Genk van 19.09.1773.320 Jagen en stropen op wild door onbevoegden werd beschouwd als een crimineel feit, waarvoor de drossaard, op klacht van de eigenaar, strenge strafvervolging inspande. 321 GORISSEN, P., Lijfrenten op het land van Loon in verband met erfopvolging (1354-1405), Album dr.M. Bussels, Hasselt, p. 266.322 MOLEMANS, J. en MERTENS, J., Zonhoven, Historisch-naamkundige studie, 1982, p. 36.323 DE BORMAN, C., Livre des fiefs, p. 232.GRAUWELS, J., Het Loons leenregister van Arnold van Hornes (1379-1389), Het Oude Land van Loon jg. 33/1, p. 56.

39

‘Johannes de Hamalia324 relevatit ibidem curiam de Vogelsangen cum suis appenditus, prout dominus de Rumminis obligaverat domino quondam de Schonevorst’.

Op 8 maart 1422 overleed Engelbert II vander Marck, kleinzoon van de legendarische prins-bisschop Engelbert vander Marck. Zijn dochter Elisabeth erfde het vruchtgebruik op het landgoed Vogelsanck. De heerlijkheid Vogelsanck werd omwille van kinderloze huwelijken bij testament geschonken aan ridder Henri van Bastogne, kastelein te Durbuy325. Jonker Hendrik van Bastogne was tot 4 juli 1444 burgemeester te Bastogne. Hij verhief op 20 maart 1422 voor de Leenzaal van Kuringen de heerlijkheid Vogelsanck326, dat hij tot 1455 als een leengoed beheerde. Henri de Bastogne was getrouwd met Elisabeth de Mérode-Frankenberg en stierf op het kasteel van Vogelsanck, waar hij ook begraven werd. Na de dood van haar echtgenoot deed Elisabeth in 1455 de leenverheffing van dat slot, land und herelicheit van Vogelsanck.

Haar dochter Johanna van Bastogne trouwde met Gabriël (Gobert of Gowel) van Autel (Elter of altaar), een Luxemburgse telg uit een gravengeslacht van het huidige plaatsje Autel-Bas (Nieder-Elter). Zij releveerde op 15 oktober 1457 het domein Vogelsanck na de dood van haar vader327.

Het Land van Vogelsanck en zijn grenzen

Jan I van Elter en Sterpenich328, zoon van Gobert en Johanna van Elter, erfde op zijn beurt in 1475 alle rechten over de heerlijkheid Vogelsanck en droeg de adellijke titel van baron329

dominia et mansio de Vogelsanck cum suis et acquis ... et est feudum baronis. Jan I, baron van Elter, was getrouwd met Eva van Kerpen330.

Zij hadden af te rekenen met twisten op de gemene heide tussen de koehoeders van de stad Hasselt en deze van Zonhoven, waarbij het al eens tot ernstig handgemeen kwam331. Daarom stelde de Leenzaal van Kuringen op 9 april 1481 een onderzoek in om de juiste grenzen te bepalen.Vier edelen en vier schepenen van het Hof van Vliermaal kwamen ter plaatse om de grens vast te leggen. Jan I van Elter maakte de uitslag van het onderzoek niet mee omdat hij in 1487 overleed. Drossaard Filip van der Meulen nam de opvolging van de rechtszaak over in opdracht van de baronesse. Hij arresteerde een Hasseltse burger die op het grondgebied van Zonhoven was gekomen met zijn vee en liet hem opsluiten in de torengevangenis te Kuringen.

324 ENCKELS, R., Bijdrage tot de geschiedenis van de heerlijkheid Binderveld, Het Oude Land van Loon, 1968, p. 8. Jan van Hamal was heer van Hamal en Grevenbroek. Hij trouwde met Maria van Oerle, de zuster van Arnold van Rummen.325 MELIS, H.C., Zonhoven, p. 21.de BORMAN, C. en PONCELET, E., o.c. deel II, p. 146. Henri de Bastogne was de oudste zoon van ridder Gerard de Bastogne en Elisabeth van Hamal, weduwe van Engelbert vander Marck.326 COPS, L., De heerlijkheid Vogelsanck, Zolder, 1991, p. 31.JANSSEN de LIMPENS, K.J.T., o.c., nr. 890, p. 146. Cijnscaert der heerlijkheid Vogelsang.327 ROGIERS, J., Zolder door de eeuwen heen (eeuwkalender), Heemkundige Kring Zolder.CLAES, A. en C°, Geschiedenis van Heusden, 1978, p. 56.328 GENICOT, L., Burchten en hoevekastelen, Brussel, 1976, p. 46.De burcht van Sterpenich, gelegen in het dorp Autelbas (Luxemburg) was in de 14de eeuw in handen van Huart II (+1417), zoon van Huart I, maarschalk van de koning van Bohemen (1338). Jan I, heer van Elter (Autel) herbouwde de burcht in 1430 nadat deze door Antoon van Bourgondië was vernield. 329 COPS, L., o.c., p. 33330 MOLEMANS, J. en MERTENS, J., o.c., p. 39.331 VERBEECK, S., De Mysteries van de Holsteen, deel 35, Het Belang van Limburg dd. 7.4.2012, p. 14.

40

Op 12 juni 1487 viel de uitspraak van de Edele Leenzaal van Kuringen in deze zaak ten voordele van de Hasselaren332. De gevangene werd vrijgelaten en Zonhoven moest aan de stad Hasselt 1000 Rijnsgulden betalen als schadevergoeding. Maar de incidenten bleven aanhouden.

Jan II van Elter, baron van Vogelsanck

De oudste zoon van Jan I van Elter werd na diens dood op 30 augustus 1487 geïnstalleerd als baron Jan II van Elter, heer van Vogelsanck333. In 1490 woedde er een burgeroorlog in het land van Luik, waarbij de familie vander Marck als opponent van de prins-bisschop van Luik lelijk zou huishouden. In de Zonhoverheide bij Genk vond aan de Vlasberg een grote veldslag plaats. Op vrijdag 3 april 1490 leverden de troepen van Robrecht vander Marck slag tegen de soldaten in dienst van prins-bisschop Jan van Horne334. Omdat de rebel Robert vander Marck zich in februari 1490 had meester gemaakt van het kasteel van Vogelsanck te Zolder, sloot Jan II van Elter zich aan bij het zegevierende leger van de prins-bisschop van Luik, dat onder leiding stond van kapitein Ferry van Nijvel335. Jehannot-le-Bâtard, de schoonzoon van Willem vander Marck336, werd gevangengenomen en geketend naar Maastricht geleid.

Op 10 april 1490 werd te Aken de vrede getekend tussen de clans van Horne en Vander Marck. Jehannot-le-Bâtard, die op 1 november 1490 vrijgelaten werd door uitwisseling met graaf Jacob van Horne, kreeg een troepenmacht toevertrouwd van Robrecht vander Marck en startte een brandschatting van vele kerkorpen in het land van Loon, waardoor hij de bijnaam preneur d’églises (plunderaar van kerken of kerkenverbrander) kreeg.

In Millen (Riemst) lag het Hof van Eggertingen. Omstreeks 1250-1275 had de graaf van Loon op zijn leengoed een middeleeuwse woontoren laten optrekken. In de 14de eeuw werd dit hof een ridderleen, bestaande uit de woonst en een daaraan verbonden laathof : het Slot en de Hof van Eggertingen genoemd, in de volksmond betere bekend als de Burcht. In 1490 werd de toren door de Luikse troepen van prins-bisschop Jan van Horne, zwaar beschadigd.Mogelijk is ook de toren van Stalen in die periode vernield geworden.

De dorpsbevolking van het Land van Loon sidderde en was op haar eigen verdediging aangewezen totdat op 5 mei 1492 in een kamp nabij Maastricht de definitieve vrede getekend werd337. Hierna zou het prinsbisdom Luik zich voorgoed neutraal opstellen.

Het geslacht van Elter (altaar, in het Frans Autel genoemd, gelegen in Luxemburg) bleef na de dood van Jan II vanaf 1518 nog 40 jaar lang in het bezit van het leengoed Waterschei-Nieuwdorp. Op 13 februari 1518 verhief zijn weduwe Catherina van Palant haar vruchtgebruik.

Jan III van Elter

332 MELIS, H.C., Zonhoven, heruitgave, Zonhoven, 2010, p. 20.333 R.A.Hasselt, Schepenbank Zolder, Gichtregister nr. 23.334 VAN LOON, J., Chronyk van Maestricht, p. 103. HOUBREGS, R., De slag van Zonhoven die onder Genk plaatsvond,4 delen, Heidebloemke jg. 61/2002.335 GAIER, C., Art et organisation militaires dans la principauté de Liège et dans le comté de Looz au Moyen Age, Brussel, p. 357.REMANS, A., De veldslag van Zonhoven, Heidebloemke jg. 29 nrs. 5-6/1970, p. 182.336 Jehannot-le-Bâtard (+ Reims, 1514) was afkomstig uit Gascogne (F). In 1482 was hij getrouwd met een natuurlijke dochter van Willem van der Marck, die dat jaar zou terechtgesteld worden te Maastricht. 337 DARIS, J., Histoire du diocèse et de la principauté de Liége, XVe siècle, 1974, p. 606.

41

Op 18 mei 1521 deed de zoon van Catherina van Palant, Jan III van Elter338 te Kuringen leenverheffing van de baronie Vogelsanck339.Toen hij in 1529 aan de vreemde ziekte het Engelsche sweet overleed, moest ridder Jan van Palant340, op 20 december 1529 als voogd optreden tijdens de leenverheffing in naam van Arnold van Elter, de minderjarige zoon van zijn zuster341. De burcht van Palant lag in Weisweiler, niet ver van Düren342. Op 4 februari 1530 moesten ridder Jan van Palant343 en schildknaap Arnold van Berlo, heer van Sclachin (Sclessin bij Luik) en Hosémont344, als voogden optreden bij de nieuwe leenverheffing van Nudorp en Waterscheide omdat de wettige erfgenaam, Arnold van Elter, een weeskind was geworden.

‘Terre, chappons, poulhes, mortemens, prouffis, adventures, accidens, etc., de Nudorp, autrement appelé Waterscheide, sous la paroiche de Gheinck’345.

Vertaling : ‘Grond, kapoenen346, kippen, dodingen, opbrengsten, gebeurtenissen, ongevallen, enz., van Nudorp, anders genoemd Waterscheide, onder de parochie Gheinck’347.

Op 29 juni 1543 verhief Georgien (Georges, Juerien of Joris) van Elter en Vogelsanck de heerlijkheid Nudorp en Waterscheide. Georgien van Elter was getrouwd met Maria van Gavere. In een akte van 15 januari 1550 verleende hij een aantal privilegiën aan sijne ondersaeten van de seigneurie de Vogelsanck348. Hij ontving daarvoor 1000 gulden.338 MOLEMANS, J. en MERTENS, J., o.c., p. 40. Jan III van Elter (+Kuringen, 1529), was in 1527 getrouwd met Joanna de Cottereau en zij hadden twee zonen : Arnold en Georgien.339 BORMANS, S., o.c., p. 299.340 X., Burchten in België. De familie von Pallant werd sinds 1444 eigenaar van de heerlijkheid en de burcht van Reuland (Burg Reuland, provincie Luik) en bleef dit gedurende de volgende twee eeuwen.FOCK, H., Entstehen und Entwicklung der Burg von Reuland, 1991. VAN OVERSTRAETEN, J., o.c., p. 344. Het praalgraf van Balthasar van Pallant bevindt zich in de kerk van Burg-Reuland en dateert van 1625.VANHOYLAND, DE VOS, Kanne, Parel der Jekervallei, p. 5. Het kasteel te Neerkanne was in 1607 in handen van Melchior van Pallant.DINGEMANS, P.A.W., o.c., p. 7. Hattard van Palant van Wildenberg trouwde in 1565 met Anna van Vlodrop en kreeg daardoor de heerlijkheid Dalenbroek in zijn bezit.BOUVEROUX, P., De heerlijkheid Kessenich en Bronshorn, Verzamelde Opstellen, deel 17/1942, p. 52.Baron Werner van Palant (+ 1693) was heer van Eyll. Mogelijk was hij de zoon van Werner Freiherr von Palant (+14.7.1653) en Elisabeth Butolf von Belven. Als erfgenaam van Antoinette van Malsen (+1690), eerste echtgenote van Ferdinand van Kniphuysen en Vogelsanck, maakte hij aanspraak op de heerlijkheden Kessenich en Bronshorn.341 BORMANS, S., o.c., p. 299342 www.freiherrvonpallandt.de343 SIVRE, J.B., De vrijheerlijkheid en de vrijheeren van Daelenbroek, Publications de la Société Historique et Archéologique dans le duché de Limbourg, deel 26, 1889, p. 95.Ridder Jan van Palant, heer van Wildenberg, Nothberg , Laurensberg, Frechen en Weissweiler, was Amtman (drossaard) te Eschweiler. Hij was getrouwd met Maria van Dalenbroek, dochter van Willem van Dalenbroek en Odilia van Hoemen.344 COPPENS, H., Inventaris .. o.c., p. 149. Een eeuw later was Wienand baron van Berloz, heer van Nieuwenhoven en Sclessin (1655). Hij was de zoon van Ernest baron van Berloz en Sclessin.345 BORMANS, S., o.c., p. 299.346 VERBOIS, R., Geschiedenis van Rekem en zijn graafschap, Rekem, 1972, p. 23. Een kapoen was een besneden haan, die vetgemest werd, ter waarde van 15 stuivers. Een hen kostte nagenoeg de helft : 8 stuivers.347 Waterschei en Nudorp hingen kerkelijk af van de enige parochiekerk van Genk, die in het Dorp lag.348 HANSAY, A., Documents inédits concernant la seigneurie de Vogelsanck, Verzamelde Opstellen, boek 14 nr. 4/1938, p. 432. Juerien van Elteren was drossaard van het land van Loon van 1453 tot 1500 en erfmeier van de stad Bastenaeken.

42

Op 14 maart 1548 had prins-bisschop Gregorius van Oostenrijk het hervormde Loons rechtsgebruik uitgevaardigd. Zijn ordonnantie werd afgekondigd door de Leenzaal van Kuringen. Hierin werden de procedures vermeld, die gebruikt moesten worden voor alle Loonse rechtsinstellingen349.

Toponiemen

In de 16de eeuwse geschriften is er sprake van de volgende plaatsnamen in Waterschei350

1506 der Styemeer1507 Doyfhuys bampt geleegh tot watschey351

1510 der dijeck van Waterschey1511 dat Graesbroeck352 geleege tot heppenseyll1513 een half bunder bampt gelegen tot Waterschey onder die heerlicheyt van Geynick353

1515 Heppenzeyl onder Waterschey1516 dat Breybroeck … aen die ander syde lossen broeck geleege tot watschey354

1518 den Hornbamp355

1529 Fyrebampt gelege toe heppenzeyll356

1556 tot Waterschey aen die Heergracht357

1562 aen gheen Hornt1601 het Hollant

Printhagen, gelegen in Haspengouw

Na enige omzwervingen kwamen de nederzettingen Waterscheid en Nieudorp nog even in handen van edele ridders uit Haspengouw. Op 29 juli 1552 verleende baron Georgien van Autel en Vogelzang een geldleen in de vorm van een rente van acht mudden te Waterschei aan meester Peter Speckhouwer, een burger van Trect (Maastricht). De baron nam op 21 maart 1554 alles terug in bezit. Georgien van Elter verkocht diezelfde dag de heerlijkheid Waterschei aan jonker Gerard van Cortenbach358, groot-baljuw van Loon359.

349 de LOUVREX, M.G., Receuil ....deel IV, p. 32.350 REMANS, G., De oude heerlijkheid Genk, Verzamelde Opstellen, boekdeel 12, 1936, p. 62.351 VANMAELE, E., Toponymie van Genk tot 1600, p. 69 nr. 114. Een duifhuis was doorgaans een stenen torengebouw, zoals in het Openluchtmuseum van Bokrijk zichtbaar is.R.A.Hasselt, Gichten Genk, Gichtregister nr. 23 f° 17.352 Ibidem, Register 23 f° 86v°.353 REMANS, A. Uit oude registers, Heidebloemke jg. 20 nr. 1/1960, p. 28.354 R.A.Hasselt, Gichten Genk, Gichtregister 23 f° 180v°. R.A. Hasselt, Schepenregisters, Gichtregister 26 f° 202v°. In het jaar 1567 werd het brey brock ook nog eens omschreven als een broek bij het Loese brock.355 Horn betekent hier hoek naar analogie met het toponiem Hornszee(l).356 VANMAELE, E., Toponymie van Genk tot 1600, p. 73 nr. 138. 357 Ibidem, p. 85 nr. 218.358 BORMANS, S., Les seigneureries féodales du Pays de Liège, Bulletin de l’ Institut archéologique Liégeoise, 1870, deel X, p. 299.359 Ibidem, p. 354.PAQUAY, J., De heerlijkheid Printhagen (Kortessem) deel I, Limburg, jg. 17/1935 p. 11.PAQUAY, J., Limburgse heerlijkheden Schoonbeek en Croenendael bij Bilzen, Verzamelde Opstellen, jaargang 6, 1930, Gerard van Cortenbach was ongetrouwd en overleed te Maastricht op 23.12.1562. Zijn broer Willem van Cortenbach was drossaard te Bilzen. Grootbaljuw is : hoogdrossaard.

43

Gerard van Cortenbach, die ook Gert van Printhagen werd genoemd, was een zoon van Nicolaes van Cortenbach en Oda van Horrion360. Deze edelman verkocht op zijn beurt op 27 juni 1558 de heerlijkheid Waterscheijde en Nudorp voor een bedrag van 1.027 Luikse florijnen (gulden) aan jonker Raes van Printhagen361 toen deze zijn heerlijkheid Printhagen (Kortessem) verkocht362. Na de dood van haar echtgenoot releveerde Françoise de Terwagne van Printhagen op 12 april 1565 haar vruchtgebruik363. Op 15 december 1565 werd een oorkonde opgesteld voor het Leenhof te Luik dat Françoise de Terwagne364 en haar dochter Margaretha van Printhagen365 de heerlijkheid Waterschei voor een bedrag van 500 gulden366 terug overdroegen aan de weduwe van baron Georgien van Elter367 (1543-1565), Catharina van Bronckhorst de Batenborch368.

In 1561 verkocht Bijn Bijnens369 van Genk, zoon van Wouter, zijn erfdeel aan zijn zwager Houb Bijnens, gelegen onder de heerlijkheid Genk en Waterscheij370.

Noord-Brabantse protestanten

Omdat Catharina van Bronckhorst de Batenborch als vrouw niet zelfstandig bestuursdaden kon stellen ging het leengoed Waterschei over in handen van verschillende voogden of zaakwaarnemers, die ons niet bekend voorkomen. De weduwe, afkomstig uit het calvinistische Geldere, was een bekend aanhangsters van de reformatie371. Haar protestantse sympathieën luidden ook een nieuwe periode in van de geschiedenis van Vogelzang.Op 1 april 1569 droeg Catharina van Bronckhorst de Batenborch372, gedurende een jaar, tot 22 april 1570, het beheer van de heerlijkheid Waterschei over aan de Hasselaar Jan Houwen373, burger van Haske (Hasque)374.

360 GEERKENS, G., Nota van 1 maart 1999. Nicolaes van Cortenbach (+ 1526) was opperhofmeester van Everard vander Marck, prins-bisschop van Luik. Hij had 12 kinderen met Oda van Horrion (+1525).361 VAN CASTER, E., en OP DE BEECK, R., o.c. p. 135. Jonker Raes was de oudste zoon van Raso II van Printhagen (+06 mei 1522) en Johanna van Lonchin.362 PAQUAY, J., l.c., p. 11 en Verzamelde Opstellen, 37 p. 171.De verkoop van de heerlijkheden Waterschei en Nieuwdorp maakte deel uit van een transactie waarbij Raes van Printhagen de heerlijkheid Printhagen verkocht aan Gerard van Cortenbach.363 BORMANS, S., o.c., p. 299.364 PAQUAY, J., l.c., p. 11. Francisca de Terwagne was de weduwe van Raes van Printhagen.Het kan ook zijn dat met Terwagne bedoeld wordt de Waalse gemeente Termogne (bij Hollogne en Darion). 365 Margaretha van Printhagen was getrouwd met Art (Arnold) Menten.366 REMANS, G., De gemeente Genk in aloude tijden, Verzamelde Opstellen jg. 13, 1937, p. 171.367 Georgien van Elter (Autel) was van 1543 tot 1565 heer van Vogelsanck.368 MELIS, H., Zonhoven, p. 103.Catharina van Bronckhorst en Batenburg (Noord-Brabant, graafschap Kleef), dochter van Herman, vrijheer van Stein, was op 16 juli 1553 getrouwd met de weduwnaar Georgien van Elter, baron van de heerlijkheid Vogelsanck.369 Robijn Bijnens was destijds pachter van de bannale watermolen in het Dorp van Genk.370 R.A.Hasselt, Gichten Genk , nr. 25, f° 217.371 HANSAY, A., La dame de Vogelzang et les Calvinistes en 1566-1567, Verzamelde Opstellen 1932, p. 178.372 GILISSEN, J.M., De geschiedenis van het Maasland, p. 174. In 1140 was Giselbrecht I van Bronckhorst, heer van Rekem.373 Website Hasel http://www.hasel.be/nl/subjects/2262/familie-de-sigers.htmlJan Houwen was in de priode 1565-1569 een van de belangrijkste linnenwevers van de stad Hasselt.374 LYNA, J., De protestantsche revolutie te Hasselt (1566-1567), Verzamelde Opstellen IX/1934, p. 252. De auteur verwijst naar Bl. 195 van Hasselt, waarin hij een Franse terminologie vond : le herdier de Hasque ...Haske was in de 15de eeuw een vrouwenklooster in Hasselt. Oorspronkelijk was de orde in Friesland opgericht door de premonstratenzer Dodo de Hascha (+1231).

44

Via verwantschapsbanden ging het leengoed Waterschei over in handen van de edele heer Werner Huyn van Amstenrade. Deze was wettige erfgenaam en zoon van Johan Huyn van Amstenrade en Mechtildis van Cortenbach. Werner Huyn van Amstenrade werd op 13 februari 1557 tegen betaling pandheer van de heerlijkheid Oirsbeek en op 28 januari 1558 pandheer van de heerlijkheid Brunssum. Deze pandlenen hield hij rechtstreeks van Filips II van Spanje. Tevens was Werner Huyn van Amstenrade stadhouder en voogd van het land van Valkenburg, dat gepand werd door de familie van zijn echtgenote375.

Op 14 augustus 1598 gaf de edele jonkvrouwe Anna van Streytghen (Streythaghen), toentertijd weduwe van de edele heer Warnier Huyn van Amstenrade (+ Brustem, 1595) het beheer over de heerlijkheid Waterscheyde in handen van de edelman Lambert van Reepen, heer van Rummen en Repen376. Lambert van Reepen was getrouwd met Margaretha, de dochter van Gerard van Cortenbach en Gertrudis van Schoonbeek. De heerlijkheid Reepen viel onder de bevoegdheid van de schepenbank van Tongeren.

Van de volksdichter Jozef Van Oostveldt uit Kiewit377 bestaat er een stukje poëzie dat hij genoemd heeft Baron D’Elter uit Vogelzankbos. In het tweede deel van het gedicht heeft hij het over Katarina van Batenburg, de weduwe van de baron378 :

‘De barones was nu baas,Zij had gauw vreemde kameraden,

Nu die nieuwe leer ontstond, Met de protestanten in het rond.Het werd een echte slemperij,

Verzameling van geuzerij.Met al die Calvinisten,

En ook die andere tisten.Te Zonhoven zelf tot in de Kerk,Herhaalden zij hun geuzenwerk.Hoe verachterlijk, hoe gemeenWaren zij in hun werk meteen

Maar dat zou niet blijven durenNu kwamen onze Zuiderburen.

Een regiment met trom en hoorn,Kwamen hier gauw aangestoven.

En vervolgden dat geuzenras,Op iedere voet, op iedere pas.

De barones ook was verdwenenNaar veiliger onbekende streken

(zij was van Vegel)

375 VERZIJL, J., Het adellijk geslacht Huyn van Amstenrade en Geleen, Nieuwe Venlosche Courant dd. 16.7.1925.376 BORMANS, S., o.c., p. 300. Reepen is het dorp Neerrepen.VAN CASTER, E., en OP DE BEECK, R., o.c. p. 190. Lambert van Repen verhief de heerlijkheid Reepen op 26.2.1569 en stierf op 12.8.1619. Hij was getrouwd met Margaretha van Cortenbach (+1618).377 HOUBREGS, R., De minse van de Craonevènne, Heidebloemke jg. 61 nr. 4/2002, p. 166.Joseph Lambert Van Oostveld (°Schaffen, 17.11.1888), woonachtig na de eerste wereldoorlog te Kiewit.Hij schreef over lokale geschiedenis een aantal stukjes en gedichten die hij publiceerde in verscheidene deeltjes in de reeks En toch schijnt de zon (1969-1972).378 VAN OOSTVELD, J., En toch schijnt de zon, Kiewit, deel 3/1970, pp. 25-26.

45

Naar haar geestesgenoten henenNu hadden al de geuzen pech

Zij vloden allen weg’. De Friesen in Vogelsanck

De dynastie van Elter (Autel) verloor in 1579 het beheer over het domein Vogelsanck door huwelijkspolitiek aan de Friese adellijke stam van Inhuysen (von Inhausen) en Kniphuysen (zu Kniphausen), die de adellijke titel van vrijbaanderheer (vrijheer of baron) voerde. Toen in 1579 Herman, de zoon van Georges van Elter en Catharina van Bronckhorst overleed, was er geen rechtstreekse opvolging meer in Vogelsanck. Catharina van Bronckhorst hertrouwde met Diederick Vercken379.

Ico (Jan) von Inhausen und Knijphausen trouwde met Anna Maria Oriane (Adriana) van Elter, dochter van Georges van Elter en Catharina van Bronckhorst en werd op 20 april 1581 geïnstalleerd als heer van de vrijheerlijkheid Vogelsanck380. Toen baron Ico op 1 december 1604 stierf werd hij opgevolgd door zijn oudste zoon Tydo (1583-1616), die getrouwd was met Margaretha de Cock van Delwijnen381.

‘Wij, Tydo I. Herman, vrijheer van Inhuijsen ende Kniphuijsen, ook Elter en Vogelsanck, erffmeyer der stadt Bastenaeken, heer tot Waterscheij ende Stripigni ...’382

Tydo van Inhausen en Kniphausen383 overleed op 3 september 1616, maar pas op 13 april 1643 droeg de weduwe alle rechten over op haar zoon Ferdinand384. Op 7 september 1637 verhief Ferdinand van Elter ‘nae doot sijnes vaeders, Huijs ende Heerlijcheijt van Vogelsanck met alle appendentiën’385.

Eva386, de dochter van Ico en Oriana van Inhuijsen en Kniphuijsen, trouwde op 11 september 1596 met Maximiliaan, heer van Cruijningen, Heenvliet en Hazerswoude387.

Dertien boerenfamilies te Waterschei

Uit de burgemeestersrekeningen van Genk uit de jaren 1631-1638 werd een lijst aangelegd van alle schatplichtige familiehoofden die op 2 oktober 1632 cijns moesten betalen aan de burgemeesters van de heerlijkheid Genk388.

379 R.A. Hasselt, Schepenbank Zonhoven, Gichtregister nr. 24.380 HANSAY, A., o.c., p. 441. Kopie van een akte, gedateerd op 25 april 1592.381 CLAES, A. en C°, Geschiedenis van Heusden, 1978, p. 58. Margaretha de Cock (Cocq) van Delwijnen (°1586 +21.2.1652). Haar grafsteen werd in de muur van de kerk van Zolder gemetseld.382 R.A.Hasselt, Oeuvres, f° 129 verso.WILLEMS, J., C., Handgekopieerd klein exemplaar van zijn officieel manuscript, f° 8bis. 383 http://www.decocqvandelwijnen.nl/generatie12.htm#XIIa6 384 COPS, L., De heerlijkheid Vogelsanck, Heusden-Zolder, 1991, p. 35. Ferdinand van Inhausen en Kniphausen (°1611 +1699) was van 1654 tot aan zijn dood stadhelder (stadhouder) bij de Leenzaal van Kuringen en adellijk lid van de Staten van Loon (1675).385 R.A.Hasselt, Leenzaal Kuringen, dossiers nrs. 195, 196, 240, 242 f° 154 en nr. 246 f° 170.386 Eva von Innhausen und Knyphausen (°30.8.1577 +1615).387 Maximiliaan van Cruijningen (+ 5.1.1612).388 BOGERS, L., Tienden te Langerlo (1795-1796), Heidebloemke jg. 55 nr. 6/1996 p. 218.De jaarlijkse vervaldag voor de cijnsbetaling verschilde nogal eens van streek tot streek. Vanaf de 14de eeuw was de betaaldag voor Genk en Zutendaal vastgelegd op de zondag na Sint-Remigius (1 oktober).

46

In de heerwagen Waterschei stonden in dat jaar 13 gezinshoofden vermeld als cijnsplichtigen389 : Peter Goerden (burgemeester), Willem Haebens, Dries Heuvenaers, Marten Keynen, Jasper Leeners, Marten Martens, Leeten Oelers, Jan Reckers (soms geschreven Rickers), Seymon Schas, Moes Schepers, Aert Scholtesen, Aert Seymons, Jan Wils. Een vergelijking over periodes van 2 decennia, levert quasi dezelfde situatie op in 1656 als in 1674 :

1656 : geswoeren man Lenaert Haebets haalde 55 gulden en 17 stuivers op bij 13 inwoners van de heerwagen Waterscheij :Peter Peters 5 gulden 15 stuivers oortRickers goet 3 2Wolters goeden 3 6 2Jan Martens 5Peter Conincx 3 7Dries Huveners 5 17Liermans guederen 6 6Jan Jeucxkens 2 15Haub Cloesen 1 10Aert Aerts 5 19Reijnier Truijen 2 15Moes Jeucxkens 4Willem Habets5 18

1674 : Peter Conincx schatheffer.Erffg. Peter Peters 5 15Rickers goet 3 2Rta. Aert Aerts390 5 19Reijner Truijen 2 25Rta. Jan Jeucxkens 4Haebets guederen 5 18Sijmon Schouteden 2 15Goerde guederen 4 16Jan Martens 5Peter Conincx 3 7Wolter Huveners 6 3Liermans guederen 6 6

De meeste pachters waren in hun tijd om beurt schatheffer in de functie van borgemeester of geswoerene (zie bijlage 1). Albert Remans gaf in zijn commentaren aan dat te Waterschei meer mensen moesten wonen (bijvoorbeeld op het domein Stalen), en hij vroeg zich af of die geen belastingen betaalden391.

Helden van de slag bij Meeuwen

Op zondag 6 december 1648 omstreeks 11 uur vond in de heide bij Donnersloe (Donderslag nabij het dorp Meeuwen)392 een korte, maar bloedige veldslag plaats tussen de huysluyden 389 REMANS, A., Genker families (17de eeuw), Heidebloemke jg. 13 nr. 3/1954, p. 71.390 MALLINCKRODT, H., Latijns -Nederlands woordenboek, Aula, Antwerpen, 1959. Relicta betekent in het Latijn : weduwe.391 REMANS, A., Schattingslijsten van Genk, Heidebloemke jg. 22 nr. 2/1962, p. 25.392 SCHOOFS, F., De gemeene heide in de Limburgsche Kempen, p. 55.

47

(boerenleger) van een aantal Kempense dorpen en Lotharingse huursoldaten van graaf de Longueville393. Het Kempense boerenleger wilde zich heldhaftig verzetten tegen de onophoudelijke plundertochten, maar het werd totaal overrompeld en vervolgens massaal afgeslacht door de goedgetrainde militairen. Onder de 38 gesneuvelde Genkenaren bevonden zich ook vier boerenzonen sub Waterscheye394: Joannes Wils, Aerdt Schoutetten, Joannes filius Martini Bartholomei en Sijmen Schas395. Het gemeentebestuur van Genk liet in december 1998 ter gelegenheid van de 350ste verjaardag een koperen gedenkplaat aanbrengen in het muurtje in het centrum. Dit muurtje verdween in 2005 tijdens de constructiewerken van het nieuwe stadsplein.

De molenaar van Genk

In 1660 werd de souvereiniteyt (de onafhankelijkheid) van het leengoed Waterschei weeral in vraag gesteld. Reyner Truyen, inwoner van Waterschei was in 1660 door graaf Georges Frederic de Renesse, drossaard te Stokkem, voor de Officiaal te Luik gedagvaard omdat hij zijn graan niet was gaan laten malen in de banmolen van Genk aan de Molenvijver.

De klacht kwam van Dirick Schrijvers sr., pachter en molenaar van de bannale watermolen uit het dorp396. Die molenaar was evenwel ook niet consequent, want zelf had hij enkele jaren voordien, in 1652, hetzelfde gedaan door zijn koren niet bij toenmalig molenaar Jacques de Gohey te laten malen. Wederzijds waren er toen bedreigingen geuit, zodat gerechtsbode Aert Cristijns397 herhaaldelijk moest tussenkomen398.

Ferdinand von Inhausen und Kniphausen

Ferdinand van Inhausen en Kniphausen was in 1630 getrouwd met Antoinette van Malsen399. Hij was sinds 1637 heer van de baronie Vogelsanck en door huwelijk tevens heer van de Maaslandse heerlijkheid Kessenich400. Toen Ferdinand von Inhausen en Kniphausen in 1660 vernam dat een van zijn onderdanen uit Waterschei terechtstond te Luik, schreef hij een brief aan de Luikse Rekenkamer waarin hij uitlegde dat de pachters van Waterscheyt, gelegen onder de jurisdictie van Genk, sinds onheuglijke tijden vrij waren om hun graan elders te malen dan in de banmolen te Genk.

De Donderslag was eveneens een domein met hoeve in Meeuwen, sinds 1209 verkocht door het Sint-Bartholomeuskapittel te Luik aan de abdij van Herkenrode. DARIS, J., Notices sur les diocèses … deel 9, p. 55.In 1233 nam hertog Hendrik van Lotharingen het Hof van Dondersloe onder zijn hoge bescherming.393 GEERKENS, G., GEUSENS, A. en MARUT, A., De nederlaag van de Kempense ‘huyslieden’ op 6 december 1648, Heidebloemke jg. 57 nr. 6/1998. Henri II van Orléans, graaf de Longueville (°1595 +1663).394 SCHREURS, J., o.c., f° 9.GEERKENS, G., Meeuwen 6 december 1648 St.-Nicolaesdag, p. 105.395 GEUSENS, A., De schutterij van Gelieren, 425-jarig bestaan van de Koninklijke Schuttersgilde De Eendracht, Gelieren, 1978.R.A.Hasselt, Rolregister Genk, nr. 6, f° 33 en 80. Symon Schas van Waterschei had in 1625 tijdens een feestdag van de schutterij te Gelieren gevloekt en gezworen terwijl hij met een mes rondliep.396 REMANS, A., Molengeschiedenis, Heidebloemke jg. 24, nrs. 5 en 6/1965, p. 203.397 Archief parochie Genk, Overlijdensregister 1639-1659, pagina 114. Van 1634 tot 1656 was Aert (Arnold) Cristijns (+ 10.08.1661) gerechtsbode te Genk. Hij was op 12.09.1649 getrouwd met Catharina Valerij .398 R.A.Hasselt, Rolregister Genk, nr. 9, f° 259, CONINX, I., Heidebloemke nr. 1/1970.399 BOUVEROUX, P., De heerlijkheid Kessenich en Bronshorn, Verzamelde Opstellen, deel 17/1942, p. 50.Antoinette van Malsen tot Kessenich.400 GILISSEN, J.M., De geschiedenis van het Maasland, onuitgegeven studie, Lanklaar, 1987, p. 18.

48

Deze stelling werd te Luik door de Officiaal bevestigd401.

Ferdinand baron von Kniphausen speelde ook een grote rol in het grensconflict van 1666 tussen de stad Hasselt en het dorp Zonhoven. Krachtens een vonnis van prins-bisschop Maximiliaan Hendrik van Beieren402 over de betwisting van de gemeyne heijde tussen Hasselt en Zonhoven moesten de burgemeesters van Hasselt in het bijzijn van een gezant van de prins-bisschop nieuwe grensstenen plaatsen403. Ferdinand von Kniphausen was lieutenant van de lenen bij de Leenzaal te Kuringen. Op 23 april 1667 voerde de officier bij dit feodale leenhof tegen hem een proces wegens gemaakte fouten bij een leenverheffing404. Elke feodaliteit moest telkens opnieuw bewezen worden en dus moest elke nieuwe bezitter het eigendomsgoed verheffen bij de leenzaal te Kuringen405 cfr. het reglement van reformatie van de Saele van Curinghen406

van 2 april 1667407. In die rechtzaak voerde Hubert le Roy in naam van zijn schoonbroer Mattheus van Bocholt408 en de heer Charles de Burlain, het purgement uit van de vordering genomen door de officier bij het leenhof van Kuringen.Op 16 oktober 1673 verkochten de schildknaap Charles de Burlain en de heer Mattheus van Bocholt de investituur die ze verkregen hadden van de heerlijkheid (Waterschei ?) voor een som van 2250 Brabantse florijnen aan heer Jean de Pingslienne, burgemeester en commissaris van de versterkte stad Hasselt409.

Op 24 november 1689 machtigde Ferdinand baron von Inhausen en Kniphausen de Hasseltse advocaat Sigers410 om in zijn naam voor het Leenhof van Luik de verheffing te doen van de heerlijkheid Waterschei411. Op 17 december 1689 verscheen de baron zelf voor de Leenzaal van Kuringen om er leenverheffing te doen412.

Ferdinands testament

Op 1 februari 1691 gaf baron Ferdinand von Kniphausen de heerlijkheid Waterschei in handen van baron Karel Christian von Kniphausen, de tweede zoon van zijn neef Dodo, baron von

401 R.A.Hasselt, Rolregister Genk, nr. 11.REMANS, A., De korenmolen van Genk (1345-1773), Het Oude Land van Loon, jg. 23/1968, p. 51.402 STRUYE & Co., Kroniek van België, p. 396. Maximilaan van Beieren legde op 12.10.1650 de eed af. 403 GRAUWELS, J., Kroniek van Hasselt (1078-1914), o.c. p. 88. De grensbepaling geschiedde op 18 oktober 1666, nadat in 1658 reeds een akkoord was bereikt door baron Ferdinand van Kniphausen, heer van Vogelsanck en baron Frederic de Renesse, gouverneur van het drossaardsambt te Stokkem. Eén van de 3 stenen grenspalen staat nog steeds ter plaatse, een bevindt zich in het Openluchtmuseum te Bokrijk en een staat op het kerkplein te Zonhoven.404 BORMANS, S., o.c., p. 300.405 CALUWAERTS, G., Hasselt Intra muros, 1989, p. 43. De leenzaal van Kuringen zetelde tot in 1726 in de stad Hasselt, in het huis Den Helm, op de hoek van de Grote Markt en de Hoogstraat.406 Ordonnantie houdende reglement voor de Edele Leenzaal van Kuringen dd. 2.4.1667.R.A.Hasselt, Leenzaal van Kuringen, nr. 26.407 https://www.kuleuven-kulak.be/facult/rechten/Monballyu/Rechtlagelanden/Loonsrecht/stalos5.html 408 Mattheus van Bocholt staat in 1649 en 1652 vermeld als deken van de Alde Schutten van het Sint-Jorisgilde uit Nederweert.409 http://www.archive.org/stream/bulletindelinsti10inst/bulletindelinsti10inst_djvu.txt 410 CALUWAERTS, G., Hasselt Intra muros, o.c., pp. 297 en 327. Joannes Sigers was advocaat te Hasselt en van 1652 tot 1677 secretaris van de Leenzaal van Kuringen. In 1675 woonde hij aan de Havermarkt te Hasselt.411 WISSELS, L., Een tentoonstelling over het rijksarchief, Heidebloemke jg. 39 nrs. 5 en 6/1980, p. 67.412 BORMANS, S., o.c., p. 300.

49

Kniphausen de Lutzborch413. In 1691 liet baron Ferdinand von Kniphausen414, na twee kinderloze huwelijken, door notaris Wendelen van Zolder, een testament opstellen ten voordele van de kinderen van baron Dodo von Kniphausen en Lutzborch415. In de aanhef stond dat Ferdinand von Inhausen en Kniphausen, Elter en Vogelsanck ook heer was van Kessenich, Bronckhorst en Waterschei416. Baron Dodo von Kniphausen en Lutzborg was van 1688 tot 1696 president van de Kamer van Domeinen (Financiën) van Brandenburg417.

Op 24 september 1695 kocht messire Jean Frédéric, graaf van Autel, het domein Waterscheid en de baronnie Vogelsanck van Dodo van Kniphausen418.

Zes heerwagens in de heerlijkheid Genk

Of Waterschei en Nudorp onafhankelijkheid genoten van de lasten, opgelegd door de burgemeesters van de heerlijkheid Genk, werd nog al eens betwist en er werden legio processen gevoerd over de bijdragen in de gemeenschappelijke lasten. In de 16de eeuw (1560) was de heerlijkheid Genk fiscaal-administratief samengesteld uit 8 straten, die vanuit het dorp leidden naar de 5 naburige herwaeghens (heerwagens)419 :

1. Wentersloij (Winterslag),2. Waterscheijd (Waterschei), 3. Gelieren, 4. Camerloo en Ter Boeckt (Camerlo en Terboekt),5. Sledderloe en Langerloe (Sledderlo en Langerlo).

Zes gesworen van Genick (beëdigde mannen) stonden de burgemeesters bij tijdens hun mandaat om belastingen in te zamelen in de 6 buurschappen.

In de burgemeestersrekeningen van de heerlijkheid Genk uit de jaren 1631-1638 stond vermeld dat er c.a. 180 families cijnsplichtig waren in geheel Genk420. Het gebied Waterschei, dat hier bedoeld wordt, viel mogelijk buiten de jurisdictie van de heer van Vogelsanck en behoorde dan tot de heerlijkheid Genk.

Dorp 40/45 familiesWinterslag 27 familiesWaterschei 13 familiesGelieren 34 families413 Dodo von Inhausen und Kniphausen, neef van Ferdinand baron von Kniphausen en destijds leenman van Waterschei, was derde in bevel in het protestantse leger van de koning van Zweden.414 COPPENS, H., Inventaris van het archief van de Leenzaal van Kuringen, Brussel, 1976, nr. 746, p. 90. De baron van Vogelsanck werd in 1670 genoemd als Ferdinand de Kniphuysen en Lutsborgh in een proces voor de Leenzaal van Kuringen tegende abdij van Averbode inzake de verheffing van het jachtrecht.Ibidem nr. 868 p. 103, Ferdinand de Vogelsang, gouverneur van Luxemburg.415 CLAES, A. en C°, o.c., p. 61.416 MOLEMANS, J., en MERTENS, J., Zonhoven, o.c., p. 46.417 COPPENS, H., Inventaris van het archief van de Leenzaal van Kuringen, Brussel, 1976, nr. 806.418 BORMANS, S., o.c., pp. 300 en 356. Jean Frédéric van Elter droeg vanaf dan de titels van graaf van Autel, heer van Mersch, Heffingen , la Rochelle en Tierrelet. Hij bekleedde de rang van luitenant-generaal in het keizerlijke Paladijnse leger, waarvan hij ook veldmaarschalk en opperbevelhebber was.419 Landbouwgemeenschappen, gelegen binnen de heerlijkheid.420 REMANS, A., Genker families (17e eeuw), Heidebloemke jg. 13 nr. 3/1954, p. 70.

50

Terboekt en Sledderlo 25 familiesCamerlo en Sledderlo 37 families

Ondanks de belastingsimmuniteit die de leengoederen in vredestijd genoten, droeg de wenne op Stoelen (pachter van Stalen) in 1674 een bedrag van 60 gulden bij als hulp in de gemeentelijke lasten om de Spaensen tot Ruremonde te betalen421. Het was de tijd van de Spaans-Hollandse oorlog. In 1675 betaalde Jan op Stoelen nog eens een bijdrage van 300 gulden op een gemeentelijke lichting van in totaal : 7.217 gulden. De eigenaar van het domein Stalen moest evenwel de extra oorlogsschattingen helpen betalen wegens force majeur (heirkracht, overmacht wegens oorlogsomstandigheden) volgens het mandement van 12 maart 1686, uitgevaardigd door prins-bisschop Maximiliaan van Beieren422. Dit mandement (bevelschrift) hield een nieuwe belasting in, het zogenaamde bondergeld423.

Genk moest in de 17de eeuw een taille (bede of schatting) betalen van 43 gulden, terwijl As er maar 16 en Zutendaal slechts 25 gulden moest betalen424.In 1687 werden de normale taksen geïnd door de respectievelijke borgemeesters, die hiervan een deel zelf mochten opstrijken425 :

‘Hier volgen die quoten der borgemeesters oft heerwagens ende Dorps Genck, gelijck sij in alde registers gevonden woorden naer aude cousthuijme getaxeert deur die gemeynte :het dorp 120 gl. 3 st.voer den borgemeester 4 gl. 15 st.Wintersloe 109 gl. 1 st.voer den borgemeester 4 gl. 6 st.Waterschey 55 gl. 17 st.voer den borgemeester 2 gl. 6 st.Gelieren 94 gl. voer den borgemeester 3 gl. 16 st.Terboect en Sledderloe 116 gl.voer den borgemeester 4 gl. 12 st.Camerloe en Langerloe 108 gl. 15 st.voer den borgemeester 4 gl. 15 st.’

In de burgemeestersrekeningen van het begin van de 18de eeuw vinden wij voor Waterschei het aantal woningen. In 1702 was Jan Habets dorpsmeester van het gehucht Waterschey, sterck 10 huizen. Hij berekende dat de schade aan 4 huizen, die tot de grond moesten worden afgebroken en de vernielingen aan andere huizen, opliep tot een totaal bedrag van 19.750 gulden426.

De lasten, te wijten aan het verblijf van het Hollandse leger in augustus 1702 te Genk, waren in alle gehuchten in verhouding even hoog. Van 1701 tot 1713 woedde de Spaanse erfenisoorlog die uitbrak na het overlijden van Karel II, koning van Spanje427. De legers van de Franse zonnekoning wilden de Zuidelijke Nederlanden, deel van het Spaanse rijk bezetten. Zij konden in juni 1701 tot in Luik en de 421 REMANS, A., Geldnood in 1674, Heidebloemke jg. 26 nr. 4/1967, p. 108.422 BORMANS, S., en POLAIN, M.L., Ordonnantie houdende de inkomsten van de Staten, rakende bepaalde administratieve punten inzake financiën, justitie en politie.POLAIN, M.L., Receuil des ordonnances de la principauté de Liège, 1ste deel, p. 50.423 LYNA, J., De grenzen van Loon, Verzamelde Opstellen, 1926, p. 146.424 MOLEMANS, J., o.c. p. 96. Matricule, in voege vanaf 1616 in het kwartier Stokkem.425 SCHREURS, J., o.c., f° 23 verso.426 SCHREURS, J., o.c., f° 18 recto.

51

Kempen doordringen zonder enige weerstand omdat Jozef Clemens van Beieren, de prins-bisschop van Luik, de zijde van Frankrijk had gekozen. Op 30 september 1702 had de Rijksdag het vorstendom van de prins-bisschop van Luik afgenomen als represaillemaatregel. Prins-bisschop Jozef Clemens van Beieren werd door de Duitse keizer verbannen wegens leenbreuk428en tot 1715 moest hij buiten het Land van Luik verblijven. Engeland en Holland verenigden zich met Oostenrijk en Pruisen. De Engelse generaal John Churchill, graaf van Marlborough429 (in de volksmond Malbroek genoemd), kreeg het opperbevel over het leger van het Haags Verbond tegen Frankrijk, dat in november 1701 tot stand gekomen was430. Hij en zijn geallieerde generaals lieten zich in de dorpen en steden van Loon rijkelijk betalen voor sauvegardes.

Op 28 november 1703 hielden de dorpmeesters van de heerwagens van Genk een speciale bijeenkomst om een stand van zaken op te maken aangaande de vernieling van huizen en de groeiende oorlogslasten die opliepen tot een bedrag van 109.569 gulden431..

‘... Dirick Schrijvers geijden dorpmr. (dorpmeester) te Genk int Dorp attesteert een schade van sijnen heerwagen sterck sijnde omtrent 30 huijsen cleijn en groot deur ieder int besonder van sijne ondersaeten voor hem op t minsten aengebracht soo wegens fourageren in haere granen binnen ende buijtens velts, hoij, stroij afsloopen en plunderinge van haerder kercke, huijsen en beroeven van haere beesten, peerden, schapen ende voorts alderhande meubelen, verbranden der bijen, schaede in wijeren, visschen als andersints alles te samen gerekent en belopen ter somme van achten twintich duijsent drij hondert en vierentwintich gulden’.

In de heerwagen Waterschei was Jan Habets dorpmeester. Hij deed volgend verslag :‘Item habets dorpman onder t gehucht van Waterscheij sterck in (?) huijsen affirmeert in forme als voor, den schade geleden voor de jaeren 1702 ende 1703 in sijnen Heerwagen deur ieder van sijne inwoonderen int besonder aengebracht als mede ingerekent het afbreken van vier huijsen tot den grond toe, ende de ruïne van de andere huijsen al te samen op t minsten bij een gerekent te beloopen ter somme van negentien duijsent seven hondert ende vijftich guldens’. Vogelsanck in handen van Elter en Eltz

Jan Frederik van Elter, die veldmaarschalk was van de Duitse keizer en in dienst was als opperbevelhebber van de Pallatijnse troepen, was sinds 24 september 1695 in het bezit van de heerlijkheden Waterscheid en Vogelsanck gekomen van baron Dodo von Kniphausen, baron von Lutzborg, heer van Helffe, Gendelt en Visquart, minister van Staat, prins en president van de Kamer der Domeinen van Brandenburg. Deze laatste had in 1697 verklaard dat zijn zoon Charles Christiaen geen aanspraak maakte op het domein Vogelsanck omdat hij in het klooster bij de Trappisten ingetreden was432.

427 De zwagers van Karel II van Spanje, de Franse koning Lodewijk XIV en de Oostenrijkse keizer Leopold, betwistten sinds 1700 elkaar deze koninklijke erfenis. Philips V van Anjou, kleinzoon van Lodewijk XIV, werd als Spaanse erfgenaam voorgesteld en maakte aanspraak op de troon. 428 HANSON, M., De schepenen van Gelinden Limburg 1984 p. 153.429 Sir John Churchill, veldheer en nadien Lord of Marlborough (°Ashe, 1655 + Windsor, 1722).430 HOUBREGS, R., Malbroek, anders gezien, 5 afleveringen in Heidebloemke jg. 70/2011.431 GEUSENS, A., De oude tijd te Genk : zweet, bloed en tranen, Heidebloemke jg. 62 nr. 1/2003. 432 R.A.Hasselt, Leenzaal Kuringen, Fonds Vogelzang.

52

Vanaf 8 augustus 1699 liet Jan Frederik van Elter433 bij testament de vrijheerlijkheid Vogelsanck over aan zijn zuster Charlotte, die kanunnikes was in het klooster te Metz. Zij liet in 1716 de baronie beheren door haar drossaard, Nicolas de Spirlet de Stavelot. Op 3 mei 1722 deed Charlotte, gravin van Autel (Elter) en barones van Vogelsanck, dame van Mersch, Heffingen, La Rochette en Manderen, leenverheffing van Waterschei434. Na haar dood op 10 december 1724 kwam het vruchtgebruik van de baronie Vogelsanck bij legaat in handen van jonkvrouw Antoinette, barones von Eltz435. Op 17 augustus 1729 deed Antoinette van Eltz436, dame van Mersch, Heffingen, La Rochette, Manderen en Remich, leenverheffing van Waterschei als erfgename van Charlotte van Autel437.

Op 15 maart 1741 deden verscheidene geestelijken en edellieden uit de familie von Eltz leenverheffing van de heerlijkheid Waterschei : Anne-Marie van Eltz en Ottange, abdis van het Onze-Lieve-Vrouweklooster te Bouxières438, Renée Madeleine von Eltz, ridder Frans, graaf von Hünolstein439, Jeanne Charlotte von Eltz en ridder Philip Antoine, baron von Eltz440.

Via een ongemeen ingewikkelde erfenis- en schenkingsprocedure kwam op 29 november 1741 het vruchtgebruik, waaronder ook het jachtrecht, van het domein Vogelsanck via Jan Willem Joseph, graaf de Souza y Pacheco in het bezit van Fabius de Schell, kanunnik van de kathedraal te Luik441. In de schenkingsakte stond vermeld dat ook de volledige rechten en opbrengsten van Waterscheid en Nudorp hiertoe behoorden442.

De adellijke familie de Villenfagne

Na de dood van de kanunnik kon zijn ongetrouwde neef Gilles Lambert de Villenfagne443 in 1746 het domein Vogelsanck van de Portugese familie de Souza y Pacheco afkopen. Ook het domein Waterscheij werd door hem op 5 augustus 1746 voor de Leenzaal van Kuringen gereleveerd. Hij droeg bij zijn kinderloos overlijden in 1756 het goed over op zijn neef Jean Ignace de Villenfagne en zijn nicht Cathérine Françoise de Villenfagne444. Op 11 juni 1756 releveerde Jean Ignace de Villenfagne het kasteel, het domein en de inkomsten (cijns, renten) van Vogelsanck en Waterschei, goed voor in totaal 7000 Brabantse gulden445.

433 MOLEMANS, J. en MERTENS, J., Zonhoven, o.c., p. 46. Jan Frederik van Elter overleed op 1.8.1716 in Luxemburg.434 BORMANS, S., o.c., p. 301.435 De burcht Eltz ligt in Nordrhein-Westfalen aan de Moezel, nabij Cochem.436 VAN DER EYCKEN, J., en M., Wachten op de prins, Bilzen, 2000, p. 386. Van 1756 tot 71 was ene dame Antoinetta Regina Sofia Francisca von Eltz-Kempenich abdis van het adellijk Stift te Munsterbilzen.437 BORMANS, S., o.c., p. 301.438 Anne-Marie d’ Eltz et Ottange (1665-1760) was in 1716 verkozen tot abdis van het kapittelklooster te Bouxières-aux-Dames, gelegen in Frans Lotharingen.439 Franz Herman Vogt von Hunolstein (1667-1748) was getrouwd met Charlotte von Eltz (1678-1746).440 BORMANS, S., o.c., p. 301.441 ABRY, L. en LOYENS, J.G., Receuil héraldique des bourguemestres de la noble cité de Liege, 1720, p. 442. Kanunnik Fabius de Schell was provoost van de Sint-Pieterskerk en vice-provoost van de kathedraal van Luik.442 COPS, L., o.c. p. 40 en ook BORMANS, S., o.c., p. 301.443 Gilles Lambert de Villenfagne (°1674 +Luik, 1756), was burgemeester van Luik en heer van Vogelsanck van 1741 tot 1756.444 R.A.Hasselt, Schepenbank Houthalen, register 12, nr. 14/1756. Jean Ignace en zijn zuster Cathérine Françoise de Villenfagne erfden het kasteel van Vogelsanck, de gronden en inkomsten van Vogelsanck en Waterschei.445 MOLEMANS, J en MERTENS, J., o.c. p. 48.

53

In het schepenregister van de baronie Vogelsanck werd op 8 augustus 1757 zijn blijde inkomst genotuleerd446 : ‘Desen achden agusti seventien hondert seven en vijftigh, die officiers, scepenen, borgemeesters, en alle onderdanen der respective dorpen der vrijheerlijckheyt ende baronie van Vogelsanck, teweeten Zolre, Zonhoven, Haudalen ende Hauweyken specialijk geconvoceert, en ter gewoonlijkcke plaetse genaemt op Stapel, vergadert zijnde, is aldaer in persoon verschenen den seer ende hooghgeboren heer Joannes Ignatius de Villenfagne, heer van beide Sorinnes, Javelan, Waeterscheid, etc. ...’

Ook notuleerde de secretaris van de schepenbank te Zolder, H. Lekens, die dag de eedaflegging van de burgemeesters, schout en schepenen, alsook van de nieuwe heer, in het dorp Stapel : Wij, Joannes Ignatius de Villenfagne, Heere van Sorinnes, Javelan, Nudorph etc., als Vrijbaender Heere des landts ende Baronie van Vogelsanck gelove onder onse aedellicke trauw onse getrauwe onderdaenen des lands Vogelsanck welke henne Eede als voor getrauwelijck zullen naerkomen, wel en deugdelijk te zullen voorstaen ende beschermen, hen naer Recht te halden in henne alde gerechtigheden ...’

De laatste leenheer van Waterschei

De zonen van deze Jean Ignace de Villenfagne zouden het sluitstuk vormen van de dynastie447. De oudste van zijn twintig zonen, Jean Louis de Villenfagne448, was blind geworden door een wapenincident. Hij releveerde de vrijheerlijkheid Vogelsanck, maar na zijn dood, kwam het domein in 1793 in handen van zijn jongste zoon Louis Ignace Marie de Villenfagne449. Deze trouwde op 29 mei 1797 te Luik met Françoise Henriette de Potesta450 en was de laatste heer van het leengoed van Waterschei. Want met de Franse bezetting in oktober 1795 kwam er een definitief einde aan de feodale structuur451.

446 COPS, L., o.c., p. 60.447 VANDERSTRAETEN, C., Bolderberg, Limburg jg. 24 nr. 7/1943, p. 145. 448 MOLEMANS, J. en MERTENS, J., o.c., p. 49. Jean Louis Joseph de Villenfagne (°Ordennes, 06.05.1752 +1789), zoon van Jean Ignace de Villenfagne (°Sorinnes, 31.07.1716 +Luik, 09.04.1789) was getrouwd met Marie Louise de Libert de Flémalle (+Vogelsanck, 08.06.1793). 449 Ibidem. Louis Ignace Marie de Villenfagne (°Vogelsanck,13.08.1768 +Luik, 21.11.1847), was de laatste heer van Waterschei (van 1789 tot 1795).450 Henriëtte Françoise de Potesta (°Luik, 22.2.1775 +Luik, 14.6.1838).451 BORMANS, S., Les seigneuries féodales du Pays de Liège. Table des reliefs, Luik, 1871.

54

De laathoeve Windeken en het laathof van Stalen

Het landbouwgebied van het huidige Stalen452 dat toen bij Nudorp gelegen was, noemde men een heerghewey453 (heergheweer of vrije leenheerlijkheid)454. Dit onafhankelijke leengoed was een heerlijkheid met alle rechten die hieraan verbonden waren, zoals het jachtrecht, visrecht, bankrecht en een aantal vrijheden zoals : belastingvrijdom, vrij van bier-en bijenbelasting, vrij van inkwartieringsplicht en militieplicht. Het was een onafhankelijk leen dat door edelmannen gereleveerd werd tegen een hoge som en geregistreerd werd voor de feodale Leenzaal van Kuringen455.

In 1505 zou er een legendarische joncker Jan Stael geweest zijn, die leenverheffing deed van Nudorp voor de Leenzaal van Kuringen. Volgens de overlevering zou het domein voortaan de naam Staelengoet krijgen456. Het bestond uit een laatgoed met een pachthoeve457. De geschiedenis van de pachthoeve van Stalen is dan ook enigszins anders verlopen dan deze van het leengoed Waterschei.

Heppenzeel

452 De naam Stalen is zeer mysterieus. Mogelijk is het zoals de legende vertelt een patroniem, afgeleid van de familienaam Staal. Bormans, S., Les seigneuries allodiales, ..féodales du Pays de Liège, Brussel, 1981.Stanislas Bormans vermeldt in de geschiedenis van Seraing-le-Château (provincie Luik, arrondissement Hoei) de familienaam Staele. Op 17.9.1471 verheft schildknaap Guillaume de Staele, heer van Ossart, Seraing-le-Château. Dit gebeurde naar aanleiding van het overlijden van de kasteelheer Armand d’Omalle, een neef van Yde de Donglebert (echtgenote van Guillaume de Staele). Johan de Donglebert had een zoon Louys, en Yde de Donglebert,die de oudste dochter was. Mogelijk is Stalen ook Staole, afgeleid van stola. Het zou dan een kerkelijk goed kunnen zijn. 453 KENGEN, A., Wijn in de streken van Nederlandsch en Belgisch Limburg, Limburg jg. 14 nr. 3/1932, p. 50.Het heergeweyde (heergewaad) betekende in de middeleeuwen : verplichting tot de krijgsdienst, teneinde de leenheer te vergezellen.454 BUSSELS, M., De hoeve van Crutsen te Hasselt, Limburg jg. 40 nrs. 3-4/1961, p. 70. Het woord hergewije is vermoedelijk afgeleid van heergewaad (12de tot 14de eeuw) toen de leenheer aan de leenman nog een strijdkleed of harnas ter beschikking stelde om de laatste in staat te stellen met hem mede ten strijde te trekken tegen de vijand. Later werd de betekenis enkel nog overdrachtelijk gebruikt bij de leenverheffingen voor de weggevallen militaire verplichtingen, die ooit voortvloeiden uit de leenmanschap.de BORMAN, C., (1837-1922) Chronique de l’abbaye de Saint-Trond, deel 2 p. 29. Zo kreeg Lodewijk I, graaf van Loon in 1160 een groot harnas aangemeten, geschonken door Lodewijk VII, koning van Frankrijk, om hem te vergezellen op een kruistocht. 455 CALUWAERTS, G., o.c., p. 43. De Leenzaal van Kuringen vergaderde in de jaren 1584-1726 binnen de stadswallen van Hasselt, in het hoekhuis Den Helm, aan de Grote Markt en de Hoogstraat. 456 V.H., Stuk Stalen-heide verdwijnt voor E39, Het Laatste Nieuws dd. 05.08.1970, p. 14.457 Legendarisch omdat wij geen authentieke geschriften hebben kunnen inzien over Jan Stael of Jan Stoel.CONINX, I., Uit het oudste gichtenboek van Genk (1436), Heidebloemke jg. 46 nr. 3/1987, p. 92. De naam Stoleners was wel bekend in 1443 : Hennen Stoleners woonde destijds in het dorpscentrum in de Zavel.

55

Jan Mijers van Waterschey had 2 bonder bampt in gheen styemert (aan de Stiemerbeek) gelegen, ter waarde van 55 Hoornse gulden. Op 15 oktober 1505 droeg hij voor de schepenbank te Genk een bunder daarvan op aan Houb Leys van Winterslag, die jaarlijks een cijns van 5 penningen moest betalen aan Hannes Greeten van Winterslag. Voor lycop en hofrecht458 moesten 3 Hoornse gulden betaald worden en 1 blank als godspenning (geld voor de Armentafel). De betaling moest in twee termijnen gebeuren : een bedrag van 15 gulden op de volgende Kerstmis en nog eens hetzelfde bedrag het jaar daarop. Indien Houb Leys het bedrag niet zou kunnen afleggen, dan zou hij jaarlijks 13 vaten rogge moeten betalen per 15 gulden. Op 3 februari 1529 verklaarde Jan Mijers van Heppenzeel dat Houb Leys hem volledig betaald had459.

Windeken

De familienamen Windeken en Wendeken kwamen regelmatig voor in de schepenregisters van Genk uit de 16de eeuw. In 1519 riep gerechtsbode Jan Babels van Genk op de paelen van den lande diens zwager Leynen op om een oordeel te geven over een voorgenomen huwelijk van Jan Wijndeken en Beatrix van de pachthoeve460. Jan Windekens en Peter Thielens waren in 1591 kerkmeesters en haalden in dat jaar 4 mudden en 3 vat koren (99 vat of ongeveer 1.000 kg) op bij 35 pachters, verspreid over de buurschappen van de parochie Genk, bestaande uit : t Dorp, Wentersloi, Waterschey, Ghelieren, Terboickt, Sledderloi, Langerloi en Camerloi. Ook in Suetendaell en Wievelsmaer haalden zij de korenrenten op461. In 1592 was Lenart Wendekens burgemeester van de heerwagen Waterschei462.

In het gerenoveerde register van de Broederschap van de H. Gertrudis te Kuringen463, gedateerd op 6 augustus 1549 staat een vermelding van een pelgrim, genaamd Hijlwich van Wendeken uit Genk464, die naar de bedevaartplaats kwam in de periode tussen 1526 en 1545 :f° 59 Laureijns Hanen, alias van Hilst. Ende Heijlwich van Wendicken van gheynck sijn huijsvrouwe zeligher gedechten.

Reglementen voor Loonse laathoven

Prins-bisschop Joris (Georges) van Oostenrijk had op 14 maart 1548 in een ordonnantie, afgekondigd door de Leenzaal van Kuringen, de werking van de Loonse rechtsinstellingen geregeld. Prins-bisschop Gerard van Groesbeek vaardigde op 3 juli 1572 een nieuwe ordonnantie uit tot reformatie van het recht. Deze ordonnantie was van toepassing op de landelijke gerechtshoven van het graafschap Loon en het gehele prinsbisdom van Luik. In artikel 32 van de ordonnantie stond gestipuleerd dat de burgers het recht en de vrijheid hadden om een cour de tenans (laathof) op te richten. Zij moesten de maieur (of meier), de laatschepenen en de griffier voorstellen aan de schepenbank van de plaats, waar zij de eed aflegden. Het laathof van

458 REMANS, A., Gerechtelijke gevallen, Heidebloemke nr. 4/1968 p. 175. Elke lantcoop (verkoop van onroerend goed), ruil van eigendom of elk contract werd slechts geldig na de lycop (in het Latijn : Licopium, handgeld of onderpand), de gewoonte om de overeenkomst te bezegelen met een stevige dronk (drinkgeld).459 CONINX, I., Gichtenboek van Genk (1505-ca. 1550), Heidebloemke jg. 59 nr. 3/2000, p. 126.460 REMANS, A., Over huwelijkse voorwaarden te Genk omstreeks 1500, Het Oude Land van Loon, 1959, p. 64.461 REMANS, A., Een Liber Stipalis van Genk uit de 16e eeuw, Limburg jg. 39 nrs. 5-6/1960, p. 165.462 WISSELS, L., en REMANS, A., Uit de geschiedenis van Genk, Heidebloemke jg. 32 nrs. 3-4/1973, p. 14. 463 De heilige Gertrudis (626-659) was de dochter van hofmeier Pepijn van Landen. Zij werd aanbeden tegen muizen- en rattenplagen.464 VERWILGHEN, F., Kempische bedevaarders bij Ste. Gertrudis te Kuringen, Oude Land van Loon, jg. 2 nr. 7/1947, p. 105.

56

Waterschei behartigde ook de belangen van de pachthoeve van Stalen. Er zijn, zover bekend, geen registers teruggevonden.

In 1607 was advocaat Jan Gilkens van Hasselt meier van het latifundium van Waterscheij465

en was Frans de Fléron466 een van de laatschepenen. Op een dag vergezelde gerechtsbode Jan Keetsers van Genk de laatschepen Fléron om te gaan panden (beslag te leggen) bij de gewelddadige Willem Sijmkens467, alias de weper (sic)468, die toen pachter was op het Stalengoed. Beide ambtenaren werden door de pachter bedreigd met zijn geweer en de zonen dreven de gerechtsbode met hun hond naar de mestpoel. Gelukkig voor hem kon hij nog tijdig op zijn paard springen en de schepen volgen in diens vluchtrichting. Sijmkens had reeds eerder meier Gilkens uit Hasselt469, bedreigd met zijn snaphaen470.

Op 28 november 1613 werd voor de schepenbank van Genk een bemtken oft bongaert verkocht, gelegen tussen de molenbeek en de straat, en een hoiff met grachten en hoeffreysinghe daartegenover gelegen, die ressorteerde onder de jurisdictie van de banck van Waterscheij. De koper was Leonardt vander Hoeve jr. (Villici of Meijers), custer tot Genckt. De verkopers waren de leden van de familie Int Paenhuys : Jan en Symon Int Paenhuys, Maria Int Paenhuys (getrouwd met Laureys Inden Saevel), Johanna Int Paenhuys (x Gerardt Alethen). De verkoopprijs bedroeg 400 gulden471.

De schans van Waterschei

Op het einde van de 16de eeuw, de eerste gegevens dateren van 1580472, werden er gemeentelijke schansen opgericht in de Loonse dorpen om zich te beschermen tegen plunderende en ingekwartierde soldatentroepen of ordinaire roversbenden473. Ook te Genk werden omstreeks 1595, met toelating van de toenmalige prins-bisschop van Luik, Ernest van Beieren, in enkele buurschappen eenvoudige verschansingen uit zand en heidegrond opgericht. Schansen waren vrijplaatsen, rechthoekig van vorm en ongeveer een hectare groot, opgetrokken op gemene grond. Meestal lagen de schansen vlakbij een beek om in geval van nood te voorzien in de waterbevoorrading. Binnen de omwallingen van de vesting, meestal omgeven door een watergracht, kon de lokale bevolking zich verschansen in geval van onraad of oorlog474. De toegangspoort, voorzien van een ophaalbrug, werd bewaakt

465 WILLEMS, J.C. o.c. f° 94.466 PIPERS, P., Diepenbeek, p. 24. Frans Fléron was in 1579 momber van zijn huysfrauwen Johanna Stoeps van het Schoepshoeff in de vrijheerlijkheid Diepenbeek (R.A.Hasselt, Cijnsregister Diepenbeek 1564-1777).CALUWAERTS, G., o.c., p. 31. Frans Fléron woonde sinds 1584 in het huis Dye Goutbloem op de Grote Markt in Hasselt. Zijn echtgenote werd in 1634 als weduwe vermeld, toen zij bij haar zoon Gerard woonde te Hasselt in hetzelfde huis dat dan omgedoopt werd tot Die Corenblommme.467 VAN LENT., Bijdragen tot de Geschiedenis van het Onderwijs te Achel, Limburg jg. 11 nr. 3/1929, p. 68.In Achel was in 1666 ene Willem Sijmkens van Grote Brogel vroegmesse heer, custer ende schoolmeester deser kercke ende dorps achel. Mogelijk was hij verwant met onze Willem Sijmkens. Willem Sijmkens, priester-koster van Achel overleed eind 1676.468 Weper is een ons onbekend woord, vermoedelijk was hij een wever.469 Jan Gilkens, advocaat uit Hasselt, zetelde in 1594 als substituut-schout van de schepenbank van Genk470 Een snaphaen is een 17de eeuws geweer, uitgerust met een haan die op een vuursteen ketst en zo het buskruit doet ontvlammen.471 R.A.Hasselt, Gichten Genk, Heidebloemke jg. 29 nr. 1/1970.472 MERTENS, J., Al in 1580 een bolwerck (schans) in Eksel, Ons Heem jg. 44 nr. 4/1990 p. 120.473 DRIESSEN, M., De schansen in de Lage Landen, Ons Heem jg. 36 nr. 4/1982 p. 98.474 GERITS, J., Huislieden, schutterijen en schansen, Ons Heem jg. 31 nrs. 3-4/1977 p. 129.

57

door de schansgesellen475. De schans van Waterschei werd in de 17de eeuw voor het eerst vermeld. In 1633 vergoedde burgemeester Peter Goerden476 van Waterschei enkele werklieden die herstellingen hadden uitgevoerd aan onse schansbrugge, te weeten die as van die brugge (een wipbrug of ophaalbrug)477. Op de schans kon men hutten en stallen oprichten, overeenkomstig het schansreglement478.

De schans van Waterschei was slechts een halve hectare groot en lag verscholen int Broeck (moerassig gebied) nabij de bron van de Stiemerbeek. De schans werd in 1716 in de gichtregisters vermeld als : ... tot waterschije omtrent die quade schans479. Quade betekent hier kleine omdat haar oppervlakte nog geen halve hectare bedroeg, in vergelijking met andere schansen, die het dubbele bedroegen480. In 1846 bestond de schansplaats te Waterschei nog steeds481. De site werd op 7 oktober 1958 door het gemeentebestuur van Genk aan de André Dumont kolenmijn geschonken met een grondruil. Op 30 juli 1975 werd het terrein met de schans teruggekocht door het gemeentebestuur van Genk482. Op 8 augustus 1979 besliste het schepencollege om de schans te laten restaureren met de bedoeling om er een toeristische site van te maken483. Op 27 februari werd een btk-project484 goedgekeurd en kwam de Nationale Dienst voor Opgravingen de bodem inspecteren. In het voorjaar, op 7 mei 1980, begon de directie van de steenkoolmijn André Dumont met de sanering van het terrein en de opruiming van de stortplaats. Van 2 tot 11 juni 1980 werd de overwoekerde site van de oude schans opengegraven door het gemeentebestuur van Genk485 onder de deskundige leiding van wijlen architect Mathieu Driessen uit As486.

De gerenoveerde schans is een rechthoek met als afmetingen : 43 x 65 m en ligt thans op een terrein van 1 ha 9 a en 95 ca. De Waterscheischans ligt ongeveer twee kilometer in vogelvlucht verwijderd van de motruïne van Stalen.

Kervel en Kervenheim in Kleef

475 HENDRIX, A.J., De schans van het gehucht Linde onder Peer, ‘t Daghet in den Oosten jg. 20 p. 178. 476 REMANS, A., Genker families (17de eeuw), Heidebloemke jg. 13 nr. 3/1954, p. 71. Peter Goerden was destijds gediepeterde ende geswoeren man.477 REMANS, A., Schansen te Genk, Heidebloemke jg. 24 nr. 1/1964, p. 35.478 ROBYNS, O., Reglement van Hoxent uit 1778, ‘t Daghet in den Oosten jg.18 p. 163.479 REMANS, A., Schansen te Genk, Pen & Schop, juli 1970, nr. 1, p. 59. R.A.Hasselt, Gichten Genk, nr. 34 f° 227v.480 CARNOY, A., Dictionnaire étymologique, p. 303. Quat of kat (Catteven) is een kleine schans, een vestingwerk, dijk of ophoping van zand.481 X., Eeuwenoude schans van Waterschei wordt deskundig gerekonstrueerd, Het Belang van Limburg dd. 18.11.1980. De Waterscheischans is gelegen in de Schansbroekstraat, een zijstraat van de André Dumontlaan te Waterschei en is sinds 30 juli 1975 weer eigendom van het gemeentebestuur van Genk (voorheen kolenmijn NV André Dumont).482 AELBERTS, P., Oude schans werd verraden, Het Belang van Limburg, datum onbekend.483 Ibidem. Initiatief was gekomen op vraag van V. Schoefs, leraar aan de Vrije Gemengde Lagere School te Oud-Waterschei die een petitie had georganiseerd voor de restauratie van de schanssite.484 B.T.K. : Bijzonder Tijdelijke Kontrakten-project voor werklozen.485 WISSELS, L., Waterscheischans, Heidebloemke jg. 41 nrs. 5 en 6/1982, p. 229.486 DRIESSEN, M., De Waterscheischans, Ibidem, p. 249.GERITS, J., In memoriam architect Mathieu Driessen (1920-2002), Heemkunde Limburg nr. 4/2002, p. 14.

58

Vanaf de 17de eeuw, veranderden de leengoederen Waterschei, Nudorp en het Stalengoed herhaaldelijk van eigenaars. In 1617 kwam jonker Bernard van Kervel487 door de weduwe van Jan Stael in het bezit van het Staelengoed488. Kervel en Kervenheim lagen in de 17de eeuw in het hertogdom Kleef en is nu het grensgebied van de Duitse bondsstaat Nordrhein-Westfalen met Nederland. Hier ligt ook het bekende bedevaartsoord Kevelaer.Volgens Eric Staal489 kwam het geslacht van Kervenheim uit het Kleefse en heeft zich begin 14e eeuw in Oost-Gelderland gevestigd. De in Genk genoemde Bernard van Kervel stamde af van een Johan van Kervel alias Seijssinck490. Dit geslacht vocht aan de zijde van Philips II gedurende het begin van de Tachtigjarige Oorlog. Na de afscheiding leek het hen beter om heil te zoeken in de Spaanse Nederlanden. Vandaar dat het uitgestorven Belgische takje van de familie van Kervel en Kervenheim een residentie had in Waterschei.

Wesius

Op 20 januari 1637 releveerde jonker Renier Wesius (van Wezeren)491, na het overlijden van zijn vader Willem van Wezeren492, de domeinen Roye (Rode) en Nudorp493. Op 22 december 1650 cedeerde (afstaan) jonker Renier Weseren aan graaf Swartsenbergh zijn Hof te Windekens in Stalen bij Genk voor een rente van 370 gulden uit een rente van 800 gulden494.Renier van Wezeren495 moest op 20 mei 1666 wegens financiële moeilijkheden al zijn bezittingen tegen rente in obligatie geven aan zijn confrater, advocaat Peter Testelmans uit Luik en op 15 december 1668 aan Jan Jadoul, oud-burgemeester van Tongeren496.

Graaf von Swaertzenberch in Hasselt

487 STAAL, E., mededeling van 17.11.200. Dit geslacht van Kervenheim, komt uit het Kleefse en heeft zich begin 14e eeuw in Oost-Gelderland gevestigd. De in Genk genoemde Bernard van Kervel stamde af van een Johan van Kervel alias Seijssinck uit dit geslacht die vocht voor Philips II gedurende het begin van de Tachtigjarige Oorlog. Na de afscheiding leek het hem beter om zijn heil te zoeken in de Spaanse Nederlanden. Vandaar het Belgisch takje (uitgestorven) van de familie van Kervel/Kervenheim dat o.a. residentie heeft gehouden te Genk.488 CLAASSEN, A., De motte van Stalen te Genk-Waterschei, p. 13.489 STAAL, E., mededeling van 17.11.2006.490 In de Hollandse stad Hattem voerde Johan van Sijl in 1588 een civiel proces voor de schepenbank tegen Beerent van Kervel alias Seijssinck.491 BAILLIEN, H., l.c., p. 42. Renier van Weseren, genaamd Wesius (°Luik, 22 juli 1612 +07 februari 1669) was licenciaat in de rechten en advocaat aan het Geestelijk Hof te Luik. Hij trouwde in 1642 met Maximiliana van Bardouille. Mogelijk woonde hij te Sint-Lambrechts-Herk (Moos Herk).492 SEVERIJNS, P., en GOOLE, F., Limburgse families en hun wapen, p. 139. Willem van Wezeren releveerde in 1616 de heerlijkheid Rooi bij Tongeren Hij was eerst getrouwd met Anna van Manshoven en hertrouwde met Anna van Elderen. De huidige gemeente Wezeren ligt bij Landen (Vlaams-Brabant).493 R.A.Luik, Cour féodale, register 105 f° 134.494 R.A.Hasselt, Fonds leenzaal Kuringen, nr.858. Informatie verkregen op 17.2.2007 van Raymond Driessen.495 COPPENS, H., Inventaris …, o.c., p. 149. Renier van Wezeren, heer van Roye, betwistte in 1631 het eigendomsrecht van de Boterbampt te Overrepen voor de schepenbank aldaar. De zaak werd nadien in 1652 nog voor de Buitenbank van Bilzen gevoerd.496 R.A.Luik, Cour féodale, register 105 f° 357 en register 106 f° 202.

59

Op 2 maart 1644 verkocht de gemeente eene venne oft waterplaetse tot Waterscheye gelegen onder Genck aan pastoor Ardt Vandevenne497 en consoorten voor de prijs van 180 gulden. 2 oort cijns waren verschuldigd aan den graeve van Swaertzenberch bij den hoeff te Windeken498. Het was een quaedven - klein of onbeduidend ven - dat de naam Mosseleer droeg en gelegen was op den Stalenweg499.

Edouard graaf van Schwartzenbergh uit de stad Hasselt500 liet zijn zaken in Loon behartigen door advocaat Lambertus Dierna, een jurist die te Hasselt woonde501. Omstreeks 1649 werd het domein van Stalen aan de graaf van Schwartzenbergh502 overgedragen, die het nog datzelfde jaar op zijn beurt overdroeg aan Judith Dierna503. In de akten van de leenzaal van Kuringen werd geregistreerd op 22 oktober 1654 dat graaf Swartsenbergh cedeerde par forme d' engagure sa cense Stalen (het cijnshof Stalen) in Winterslag aan Lambert Dierna voor 3351 gulden 7 stuiver504.

Historicus Raymond Driessen vond in het rijksarchief te Hasselt in het fonds van de leenzaal van Kuringen de volgende informatie : Op 4 februari 1655 cedeerde Jean Charle comte de Swartsenbergh het domein Stalen aan Lambert Dierna voor 3351 gulden 7 stuiver, onder de voorwaarde : reservant à nous le pouvoir et faculté de retirer laditte cense quand bon nous semblerat, parmij payant, dito bedrag.

Destijds was er in Hasselt een graaf van Schwartzenbergh die Edouardus heette en die in 1649, toen hij regerend burgemeester was, in de Joedenstraat woonde aan de Havermarkt te Hasselt. Het Gravenhuys of het huis Schwartsenberch te Hasselt op de Havermarkt werd later in 1599 Oude Moente genoemd505. Lambert Dierna kreeg in 1658 de opdracht om het huis van de graaf in de Joedenstraat te verkopen. Het huis stond op het einde van de 17de eeuw (1691) nog altijd bekend als die alde moente (het oude munthuis)506.

497 Arnold Vandevenne was pastoor te Genk tot 1649.498 WILLEMS, J.C., Staet van vercoep gedaen deur die gementen van Genck, Genk, Pasen 1940, p. 18.499 REMANS, G., De gemeente Genk in aloude tijden, o.c., p. 190.500 CALUWAERTS, G., Hasselt intra muros, 1989, p. 363. In de jaren 1649-1650 was graaf Edouard van Schwartzenbergh, samen met Steven (de) Geloes uit het Waerdenhof, burgemeester te Hasselt. 501 X., De Hasseltse schepenen (1500-1795), Het Oude Land van Loon, p. 159.Lambert Dierna was getrouwd met Johanna Heytmers, de zuster van Peter Heytmers die schepen was te Hasselt.Hun zoon Johan Edmund Dierna (°1646 +1713) was sinds 1676 schepen van het hooggerechtshof van Vliermaal (dat te Hasselt was gevestigd). 502 MARUT, A., Het geslacht van Schwartzenberg in het Land van Loon, Vlaamse Stam jg. 48 nr. 1/2012, p. 40. Baron Edmondus von Schwartzenbergh (+ 29.01.1653), Freiherr zu Schwartzenbergh und Hohenlandsberg, was van 1622 tot 1653 de laatste van zijn geslacht die hoogdrossaard van het ambt Stokkem was. Deze adellijke telgen waren kasteelheren te Bierset en burgemeesters geweest in de stad Luik. CALUWAERTS, G., o.c. p. 75 en 179. Het is vermoedelijk niet baron Edmondus van Schwartzenbergh, drossaard van Stokkem, maar wel zijn naamgenoot graaf Edouardus van Schwartzenbergh van Hasselt.503 WISSELS, L., Verklaring van de Genker straatnamen, Genk nu nr. 4/1978 p. 8.http://www.heemkringkinrooi.net/genealogie/maaseik%20par/maaseik%20par.-00130.htmDe naam Yerna (Dierna) kwam in de 18de eeuw veel voor in de stad Maaseik.504 R.A.Hasselt, Leenzaal Kuringen, nr. 858. Informatie verkregen op 17.2.2007 van Raymond Driessen uit Peer505 CALUWAERTS, G., o.c., p. 193. Dit gravenhuis ligt nog altijd aan de zuidkant van de Havermarkt. 506 WOLFS, I., Beknopte geschiedenis van de Hasseltse muntslag, Hasselt, 1992, p. 19.R.A.Hasselt, Gichtenregister Hasselt, nr. 258, f° 202, jaar 1691.

60

De graaf van Schwartzenbergh pachtte grond in het grensgebied van Hasselt met Genk en Zonhoven. Omdat de parochiale Sint-Martinuskerk in 1632 afgebrand was, waren alle heiligenbeelden verloren gegaan. De Genkenaren mochten van de graaf op 16 mey 1646 op zijn grond een dikke eik gaan kappen om daaruit een houten beeld van hun patroonheilige Sint-Martinus te laten snijden507 : ‘... Is eene plaetse deur die gemeyntenaeren van genck vergunt van den graeve van Swartebergh om een eijcke daarvan te hacken, geleghen neffens dien hoeff van Boeckrack ende bij naest die Vogelhut wesende eenen pael van genck om dien St Marten te maecken in de kercken van Genck als wesende patroen, ende den heer seyne behoerlijcken groent cijns’508.

Op 18 mei 1646 verscheen voor de schepenbank van Genk de genaamde Diederick vanden Gessen, als momber (vertegenwoordiger) van graaf van Schwartzenbergh509 in een transactie betreffende eene venne oft waeterplaetse tussen Bockrock ende Sonhoeven, bijnaest die vogelshüt, regten den graght van Bockrock (een ven of waterplaats tussen Bokrijk en Zonhoven nabij de Vogelshut (een grenspaal), palend aan de gracht van Bokrijk. Joannes Vaes (1646-1676), schout te Genk, en schepen Christiaen Broucx waren bij de registratie aanwezig, samen met secretaris Laurentius Meijers.

Advocaat Lambertus Dierna

Lambertus Dierna werd op 19 mei 1616 geboren in Stokkem510. Hij werd licentiaat in de rechten en volgde zijn vader Jan Dierna511 op als schout van Stokkem512. Op 18 juli 1645 en opnieuw in 1652 legde Lambertus Dierna zijn commissiebrieven voor en werd aanvaard als schout van Stokkem, maar ook in de schepenbank van Dilsen volgde hij zijn vader op513. Hij vestigde zich in de stad Hasselt514, waar hij licentiaat in de rechten was515.

Hij werd driemaal verkozen tot burgemeester van Hasselt, een ambt dat jaarlijks gedeeld werd met twee magistraten.507 Dit levensgroot eikenhouten beeld staat op dit ogenblik nog steeds in de trouwzaal van het stadhuis te Genk.508 GEUSENS, A., Cijnsregister Genk. WILLEMS, J.C., Staet van vercoep gedaen deur die gementen van Genck, Genk, Pasen 1940, p. 19.509 COPPENS, H., Inventaris van het archief van de Leenzaal van Kuringen, Brussel, 1976, nr. 655, p. 80.In de annalen van de rijksbaronie Pietersheim wordt in dezelfde periode 1648-1653 de naam van Emond als graaf van Swartsenberg geciteerd omwille van een rechtsgeding met de baron van Merode van Pietersheim. Vermoedelijk is dit dan weer de drossaard van Stokkem. In ons geval is de bedoelde graaf van Schwartzenbergh hoogstwaarschijnlijk deze uit Hasselt 510 DRIESSEN, R., Jan Dierna, schout van Stokkem, deel 3, De Bakeman jg. 26 nr. 2/2005, p. 46.Jan Dierna was in Stokkem getrouwd met Cornelia Bouten en zij kregen zes kinderen.511 VERWILGHEN, A.F., Grafsteen der familie Dierna te Kuringen, Limburg jg. 32/1953, p. 17.Jan Dierna zou zowel schout van Stokkem, als lid van het oppergerecht van Loon en kanunnik in Chimay geweest zijn.512 DRIESSEN, R., Jan Dierna, schout van Stokkem, deel 2, De Bakeman, jg. 26 nr. 1/2005, p. 4.Jan Dierna was in 1609 al secretaris bij de schepenbank van Stokkem. In 1625 was hij schout van Stokkem en Dilsen.513 DRIESSEN, R., Ibidem, p. 5.R.A.Hasselt, Gichtregisters Stokkem, Schepenregister nr. 30 (1633-1664).514 REMANS, A., Reglement over het gemeentebeheer - Genk 1696, Heidebloemke jg. 23 nr. 4/1964 p. 172. DRIESSEN, R., Jan Dierna, schout van Stokkem, deel 5, De Bakeman, jg. 26 nr. 1/2006 nr. 4, p. 117. In 1688 woonde Lambertus Dierna nog steeds in Hasselt.515 REMANS, A., Reglement over het gemeentebeheer - Genk 1696, Heidebloemke jg. 23 nr. 4/1964 p. 172.

61

Van 1656 tot 1657 : Lambert Dierna en Antoon van Elsrack;Van 1665 tot 1666 : Lambert Dierna en Jan Renier Vrerix;Van 1684 tot 1685 : Lambert Dierna en Godfried Niklaas Sigers.

In 1658 werd Lambertus Dierna vermeld als schepen van het Oppergericht (het Hof van Vliermaal te Hasselt)516. Hij registreerde op 26 april 1658 in naam van advocaat Cornelis Fabri van Luik dat het huis van de graaf van Schwartzenbergh517 te Hasselt in de Joedenstraet mocht verkocht worden518. ‘Lambert Dierna, schepen van het Oppergericht, namens Cornelis Fabri, advocaat te Luik, draegt op het huys afgecoemen van grave van Schwartzenbergh in de Joedenstraat, reg. Robert Cox, ter eender, Frans Vijfeycken ter tweeder, voer en achter de straet, dewelk hy op gisteren 26 april 1658 uyt handen van Wolter Munters gepurgeert heeft ten behoeff van Guillaum Qoitbach, secretaris der schepenbank ...’519

De naam van Lambertus Dierna prijkt, naast deze van collega-burgemeester Robert Cox520 van Hasselt, op een olieverfschilderij uit 1666. Die stelt een kaart voor van het centraal gedeelte van het land van Loon, met de vernieuwde grensstenen van Hasselt en Zonhoven521.

In 1671 was Lambertus Dierna schout bij de schepenbank van de heerlijkheid Dilsen522 en schepen der hoge Justicie van Maaseik523.In 1676 was Lambertus Dierna eigenaar van het huis De Groote Nobel, in de Schrijnwerkersstraat te Hasselt524.

Judith Dierna, de begijn

Maria Judith Dierna525 releveerde in 1706 het domein Windekens oft Staelengoedt in naam van Edmundus, graaf van Swartzenbergh. In dat jaar volgde een lang proces voor de Leenzaal van Kuringen (1706-1717) over verzwegen renten, verschuldigd op het kasteel van Bierset

516 COPPENS, H., Inventaris van het archief van de Leenzaal van Kuringen, Brussel, 1976, nr. 1323, p. 197. Lambertus Dierna trad in 1667 op als commissaris van het Rijkskamergerecht te Spiers op verzoek van baron van Knipphausen van Vogelsanck. In 1688 brandde het gerechtshuis te Spiers af en de kamer werd overgebracht naar Wetzlar.517 VANDENBORN, G., Uit de geschiedenis van Herk, Stadsarchief Hasselt nr. Ha 221.Graaf van Schwarzenberg kocht in 1653 Schoonbeek en een vierde deel van Ten Hove (heerlijkheid Sint-Lambrechts-Herk).518 R.A.Hasselt, Gichtenregister Hasselt, nr. 250, f° 51.Guillaume Quoitbach was ook verbonden aan de Edele Leenzaal van Kuringen.519 R.A.Hasselt, Gichtenboek Hasselt, register nr. 250 f° 51.520 CALUWAERTS, G., Hasselt intra muros, 1989, p. 363. G.R. Cox was samen met Michiel van Hilst burgemeesters van Hasselt in de jaren 1666-’67, de jaren van de beeldenstorm. 521 VERBEEK, G., ARRAS, J. en JOOSTEN, B., Hasselt, Artisreeks Steden van België, p. 51.Stedelijk Emile Van Dorenmuseum Genk, kopie van het schilderij van een landkaart van de Hasseltse heide met het opschrift Quatuor limites quos posuerunt cons. Lambertus Dierna et Cox, voorzien van het chronogram (1666). Het originele schilderij bevindt zich te Hasselt in het stedelijk musuem Waerdenhof-Stellingwerf. Zie ook afbeelding in Heidebloemke jg. 53 nr. 4/1994, p. 151.522 DAAMEN, J., Dilsen, sociale evolutie, Thilesna 1062 jg. 11 nr. 2/1997, p. 4. Dierna was een bekende familie van juristen te Dilsen.523 COENEN, J., Nog over Ommerstein, Sipernau en Kessenich, Limburg jg. 28 nr. 11-12/1948, p. 200.524 CALUWAERTS, G., o.c., p. 237. Maria Dierna verkocht op 16.9.1743 het aanpalende huis geheten De Kleyne Nobel aan dr. Schenckels.525 DRIESSEN, R., Informatie van 17.2.2007. Judith Dierna was een dochter van Lambertus Dierna.

62

van de familie van Schwartzenbergh, waardoor zelfs beslag gelegd werd op het Staelengoedt526. Later werd het geding in 1718 voortgezet bij het Reichskammergericht van Wetzlar527(D).

Dierna en Veugen

Na de dood van haar echtgenoot werd Judith Dierna jouffrauw van het vermaert begijnhof te Hasselt, waar zij medeoverste was. Haar zuster Maria Margaretha Dierna, weduwe van Gerardus Wesius, stierf op 22 april 1711 in haar huis. Anna Maria Dierna, haar andere zuster, was priores der wittenonnen te Hasselt en stierf in 1733. Judith Dierna verbleef in 1740 te Maastricht, en volgens de geschriften van Juliaan Melchior528 overleed zij ook te Maastricht, toen zij daar toevallig op bezoek was, op 18 november 1741529.Peeter Hobbanx releveerde op 14 december 1741, als gelastigde voor jof. Marie Oda Dierna weduwe Veugen van Maestright na de dood van jof. Judith Dierna, begijntje, voor de schepenbank van Lummen een perceel broek onder Schuelen, genaamd die Langh Roten530.

Maria Oda Dierna was getrouwd geweest met Joannes Ludovicus Veugen, die in 1689 luitenant-drossaard was van het ambt Stokkem531. Hij was tijdens zijn leven notaris, sijndicus (advocaat) en procureur van de stad Maastricht geweest, waar hij in de Capucijnenstraat woonde. Mogelijk was hij ook dezelfde Ludovicus Veugen die in 1702 advocaat was te Luik. Hij was een agent van de stad Maaseik en ontving hiervoor jaarlijks een vergoeding van 50 gulden532. J.G. Veugen was in 1749 schout van Vlijtingen533.

Saele en de vele mythes rond Staelen

De intriges rond de naam Staelen intrigeren ons mateloos. Wij vonden geen concrete aanwijzingen dat de plaatsnaam Staelen in Waterschei afkomstig is van een persoon waarvan de naam met Stael of Staelen te maken zou kunnen hebben. Een nieuwe denkpiste ontwikkelde zich tijdens het lezen van De geschiedenis van het Maasland, een artikel van M. Gorissen en H. Hermans, dat in 1958 in het tijdschrift Het Oude Land van Loon werd gepubliceerd. Daarin is meermaals sprake van het toponiem de Sael of Ter Saelen, een stuk moerasgrond, gelegen als een sael (zadel) tussen Houthuizen en Heulentack in Dilsen534.

526 COPPENS, H., Inventaris van het archief van de Leenzaal van Kuringen, nr. 858, p. 102.Ferdinandus Conradus de la Haxhe, heer van Bierset, voerde namens zijn moeder Catharina de la Haxhe-Stevardt een proces tegen Gerard Wesius en nadien tegen Judith Dierna, als vertegenwoordigers van wijlen Edmundus graaf van Swartzenbergh. Appel werd ingesteld bij het Rijkskamergerecht in 1718.527 MOLEMANS, J., De politieke en rechterlijke instellingen van het graafschap Loon, Het Oude Land van Loon, jg. 52/1996 p. 57. Wetzlar ligt aan de rivier de Lahn.COPPENS, H., Inventaris van het archief van de Leenzaal van Kuringen, nr. 858, p. 102.528 Juliaan Melchior (1848-1920) was hoofdschoolopziener in de provincie Limburg en daarnaast heemkundig vorser. Hij zamelde archiefgegevens in over Hasselt en schreef de bestseller De Bokkerijders (1915).529 CALUWAERTS, G., o.c., p. 242. Deze sterfdatum is twijfelachtig omdat zij in december 1745 nog een proces voerde tegen de burgemeesters van Genk over het al dan niet moeten betalen van oorlogstaksen.De overlijdensdatum van Judith Dierna zou eerder 18.11.1747 kunnen zijn. 530 http://users.telenet.be/ria.lemmens/archief/Koersel%20Schulen%20SB%20Lummen%2090BIS.htmR.A.Hasselt, Gichten Lummen, Gichtregister nr. 90bis (1731-1759), folio 136.531 REMANS, A., Jachtrecht, Heidebloemke jg. 19 nr. 3/1960, p. 73. Luitenant-drossaard Veugen was in 1689 verwikkeld in een discussie met de dorpsmannen van de heerlijkheid Genk over het jachtrecht. Hij liet schout Melchior Vissers een algemeen jachtverbod uitroepen.532 BOONEN, M., Maaseik … Marlborough … Malbroek …, 1976.533 SIMENON, W., Geschiedenis der voormalige heerlijkheid Vlijtingen, Maastricht, 1901.

63

Deze laagte, door het volk ook gekend als Lodderkoel verdween doordat de Zuidwillemsvaart er in de 19de eeuw doorheen getrokken werd535. In gen Saele werd voor het eerst in 1376 vermeld. Dit gebied bedroeg toen 19 bunder536.

Op 26 juni 1744 verhief Verschuyl537, de zoon, 9 bonder genaempt ter Saelen voor de leenzaal van Kuringen538.

“Het convent van Sion te Maeseyck539 vertegenwoordigd door … versoeckt te releveren op den hoofd van Haubrecht Layen uyt Voorshoven540 ressorterend ende in opheffing onder het leen genaempt den Saele onder Houthuysen gelegen regenooten ter eender sijd B. Hendrik Verschuyl als dito becomen hebben van Thewis Hardtvuyst541 ende Leonardt Nelissen volgens octroye bij sijne Doorluchtige ende sijnen secreten raedt gheregistreert waeruyt als lesten helder gestorven is Lambrecht Dierna, schepen deser stadt Maesseyck ende dienvolgens is het selvige op den hoofde van dito Haubrecht verleent met halm, ban ende vrede542, hebbende de eedt van trouw gedaen”.

Zou het misschien kunnen dat Lambertus Dierna in de 17de eeuw de naam Saele (sele of zele) zou geïntroduceerd hebben voor het moerasgebied te Waterschei, waar het neerhof Windeken en de mottenburcht lagen ? Door een foute lezing van een handschrift kan de gestyleerde hoofdletter S verward zijn met de lettercombinatie St, waardoor het nieuwe woord Staele ontstond en zijn eigen leven ging leiden. In ieder geval kwam de naam Staelen in de 18de

eeuw al op de onderzochte briefwisseling voor.

Verbouwingen aan de motteburcht

Bij de opgravingen van 1970 werd er door Adriaan Claassen vastgesteld dat er aan de mottetoren een 17de eeuwse kelder met bakstenen was bijgebouwd543. Zou het kunnen dat Lambertus Dierna deze verbouwingen had laten doen ?

534 GORISSEN, M. en HERMANS, H., De geschiedenis van het Maasland, Dilsen, Het Oude Land van Loon, jg. 13/1958, p. 15. 535 Het graven van de Zuidwillemsvaart werd in 1822 aangevat onder de regering van Koning Willem I, waarbij men een bevaarbare waterloop wilde aanleggen van Maastricht naar ‘s Hertogenbosch.536 DE BORMAN, C., Livre des fiefs sous Jean d’Arckel, 1875, p. 175.537 SEVERIJNS, P., en GOOLE, F., Limburgse families en hun wapen, deel 1, p. 136.Philippus de Verschuyl was getrouwd met Jacoba de Villemont, heer van Rotem (1677-1760).Op 20 december 1718 werd de heer van Rotheim, Pierre-Philippe de Verschuyl van Vielmont-Maeseyck, aangeduid als drossaard ad interim te Stokkem.538 R.A.Hasselt, Leenregister Kuringen, f° 254 v°.Zie p. 31. bij GORISSEN en HERMANS.539 In de stad Maaseik was er een klooster van Sion, met nonnnen, die volgens de regel van Augustinus leefden.540 Voorshoven is een wijk van Neeroeteren.541 GORISSEN, M. en HERMANS, H., l.c., p. 31. Thewis Hardtvuyst, alias van Heilre, woonde in de hoeve het Heilderhof, te Rotem, langs de Heirbaan.542 Het oud Loons landgebod had deze symbolen voor de grondverkoop : de halm (een strohalm die het vruchtgebruik voorstelde), de ban (het wettelijk gebod), de vrede (de vrijwis, teken van vrij bezit). 543 CLAASSEN, A., De motte van Stalen te Genk-Waterschei, Het Oude Land van Loon, 1971, p. 50.

64

In een brief bracht secretaris Ferdinand Sigers van de Nobele aula van Curingen (leenzaal)544

verslag uit over een proces dat op 22 december 1745 gevoerd werd over het jachtrecht binnen de paelen van het leengoed Staelenhoff dat toen in handen was van Maria Judith Dierna. In de inleiding werd gezegd dat zij “exponente bij wettige tytel uyt hoefde der heeren graeven van Swarzenbergh, in vollen eigendom is besittende seker huys, hoff ende annexe goederen genaemt Windekens oft Staelen goedt, gelegen in het graefschap Loon bij Genck”545.

Het huys waarvan sprake is doorgaans een stenen gebouw. Een hoff is doorgaans een hoeve, die hier te lande uit leem en hout was opgetrokken, met een strooien dak..

Veeboeren uit Waterschei

In een document uit 1720 staat vermeld hoeveel huisdieren er in de verschillende heerwagens van Genk voorhanden waren546.

Waterschei totaal voor Genk2 paarden 54 paarden28 ossen 381 ossen33 koeien 503 koeien9 vaarzen 168 vaarzen24 stieren 249 stieren241 schapen 2 429 schapen62 bijenkorven 703 bijenkorven

In een Staet van Schaede uit 1747, het jaar van de slag bij Lafelt (Vlijtingen), staat vermeld dat een koe toen geschat werd op 100 gulden, een paard op 120 gulden547. Veeartsen waren er nog niet en de boeren waren op een gelukkig gesternte aangewezen, want besmettelijke dierenziekten veroorzaakten veel ellende in menig huisgezin. Dikwijls werd toevlucht gezocht bij kruidenmengers en soms kon men alleen nog maar bidden om gespaard te blijven van onheil. In het familieregisterken van Gerardus Lantmeters uit Winterslag stond te lezen dienaangaande548 : ‘Den 23 febr.1732 sijn de beesten van genck altemael overlesen ende peerden, die uyt het dorp, in den saevel, winterslach, waterscheij, ghelieren, op de bret, sledderloo, ter bockt, langerloo en camerloo aen het haertsteck op de hey door eenen minnebroeder van hasselt, om een sieckte, die de beesten op de tonghe eerst aencomt’549.

Een oud huurcontract voor een hoeve

In een huurcontract, opgesteld te Waterschei op 11 martij 1732, door de gemeynteschrijver Simon Janssens van Genk550, werden de lasten en de rechten van huurder en verhuurder van

544 COPPENS, H., o.c., p. 29. Ferdinand Sigers was secretaris van de Leenzaal van Kuringen van 1722 tot 1755.545 S.A.Genk, Historisch archief, kopie van processtukken over Stalen.546 WILLEMS, J.C., o.c., f° 35 recto.547 S.A.Genk, Historisch archief, Schadeclaim van Hendrick Mathijs, pachter te Bokrijk in juni 1747. 548 REMANS, A., Uit dagboeken Lantmeeters, Heidebloemke jg. 25 nr. 2/1965, p. 90.549 Ibidem. Mond-en klauwzeer bij het melkvee.550 S.A.Genk, Historisch archief, Archiefnr. 201.82, doos 3.Simon Janssens staat vermeld als scriba comm. ex genck in een akte van 14.8.1730. Hij was gemeentesecretaris van de heerlijkheiud Genk in de periode 1730-1746.

65

een boerderij beschreven551. Jan Geurden, zoon van weduwe Elisabeth Geurden-Schouterden verhuurde voor een taust (huurtermijn) van 6 jaar een ‘huijs met schuer en stallinge met allen den landerijen, bempden, soe hetselve gelegen is genaempt Hermansgoet (...) ende dat voor de somme van 28 gulden bb. (Brabantse gulden) jaerlijcks, boven alle uijtgaende lasten, schattingen, cijnsen oft andersints, wat op tselfste sal bevonden worden. Item is conditie dat den huerman in het laetste jaer oft in het afvaeren sal het lant onbesaeit laeten alsoo denselven het gevonden heeft, te weeten kemplant en pootlant. Item sal de huijsinge onderhalden van placken van den ondersten reijbant opwaerts. Item alle jaeren voor decken leveren 250 gewaegde walmen. Item sal hij huerman het hout op hetselve goet mogen houwen, houwstels gewijs (met een herstel of kapmes afhakken)’.

Pachter Dirick Schrijvers

Op 4 september 1739 liet de dorpsburgemeester Anthonis Bollen van Genk een advertentie intimeren (bekendmaking) in naam van de gemeente waarin men de wenne op Stalen pachthoff wilde aanmanen om mee te betalen in de gemeentelasten.. De Genkenaren argumenteerden dat de inwoners van Waterschei onder de heerlijkheid Genk ressorteerden omdat zij ook naar de parochiekerk in het dorp moesten komen. Op 9 oktober 1739 werd pachter Dirick (Theodericus) Schrijvers jr. van Staelen aangemaand via de gerechtsbode Jan Smeets, in opdracht van de burgemeesters van Genk, om te betalen : ‘ten eynde van binnen drij daegen te comen betaelen die openstaende schatten van hoff ende appenditien, alles op pene van parate executie’. Deze opdracht kwam van luitenant-drossaard Jan Baptist vande Waerde uit Stokkem. Toen de zes regerende burgemeesters op 27 juli 1740 om zeven uur ‘s morgens op visitatie gingen op den hof genaemt Windekens oft Staelen ten einde hem uit te panden, was de pachter afwezig. Dirick Schrijvers was een halfwenne, een pachter die de opbrengst voor de helft mocht houden. Jacob Vliegen, scriba communitatis (gemeentesecretaris) van Genk552, stelde van dit alles een proces-verbaal op.

De pachter stelde de eigenares in kennis en Judith Dierna liet op 28 juli 1740 vanuit Maastricht via haar raadsman mr. J. Janssen in een replique (wederwoord) weten : ‘en effet elle possède le bien nommé Stralen avec le droit de chasse et autres regeaux y annexés comme cens seigneuraux amortements se mouvant en plein fief de votre altesse comme comte de Looz en la salle de Curange. Mais qu’elle ne croit pas que ce bien qouique situé au voisinage de Genck, serait dépendant de cette communauté pour ne l’avoir jamais reconnu en rien. Pourtant elle demande que les supplians aient à montrer que ce fief soit situé sous le comprennement de leur district, après quoi elle déclare d’être prêté de ce conformer au mandement de l’an 1686 s’entend de payer les deux tiers des charges contractées par force majeure que les supplians vérifieront, et auxquelles les fiefs sont sujets à juste proportion et après une séparation d’icelles d’avec les autres ordinaires et personelles ...’553

Vertaling : ‘in feite bezit zij het goed voornoemd Stalen met het jachtrecht en andere regaliën hieraan verbonden, zoals herencijns, schuldaflossingen, zich voordoend in de hoedanigheid van een vol leen (groot leenverhef) van uwe hoogheid als graaf van Loon in de zaal van Kuringen. Maar dat zij niet gelooft dat het het goed weliswaar gelegen is in de buurt van Genk, zou afhangen van deze gemeente omdat ze deze nooit in iets moest erkennen. 551 REMANS, A., Huurcontract van boerderij (1732), Heidebloemke jg. 28 nr. 2/1969, p. 95.552 S.A.Genk, Historisch archief, Archiefnr. 201.82.Jacob Vliegen was gemeentesecretaris te Genk van 1739 tot 1744.553 REMANS, A., Over Stalen of Windeken te Waterschei, Heidebloemke jg.18/1959, p. 115.

66

Nochtans vraagt zij dat de verzoekers hebben aan te tonen dat het leen zou gelegen zijn onder de omschrijving van hun district, waarna zij verklaart vrijgesteld te zijn om zich in regel te stellen met het bevelschrift van het jaar 1686 te weten twee derden te betalen van de overeengekomen lasten door overmacht die de verzoekers na zullen zien, en waaraan de lenen onderworpen zijn in de juiste verhouding en na eenzelfde scheiding van de andere gewone (lasten) ....’

Toch werd op 6 september 1740 het vee van de hoeve openbaar en gerechtelijk verkocht aan de meestbiedende. Pachter Schrijvers kocht bijna alles terug voor een bedrag van 340 gulden. Hierin waren begrepen : 4 koeien, 2 vaarzen, 1 stier, 2 ossen en 40 schapen.

Hierna volgde een langdurig proces voor de Leenzaal van Kuringen tussen Dierna en de gemeente Genk554. De lieutenant Stadthelder, leenmannen, deurwaerders ende alle andere machthebbende ... van de leenzaal te Kuringen beschreef in 1745 de eigendommen van Judith Dierna in een lang betoog : ‘Van wegens joufferauw Maria Oda Judith Dierna, weduwe van wijlen den heer Joes (Joannes) Ludovicus Veugen555, in sijn leven sijndicus der stadt Maestricht, is ons in den Edelen Leensael van Curingen clachtelijck geexponeert, hoe dat sij exponente (uitvoerder) bij wettigen tijtel, uijt hoefde der heeren graeven van Swarsenbergh, in vollen eijgendom is besittende seker huijs hof ende annexe goederen genaemt Windekens oft Staelen goedt, wesende een aedelijck heergeweer, volle oft gruudt Leen, gelegen in het graefschap van Loon, bij Genck, moverende ende releverende van den Edelen Leensael van Curingen ende sulck met alle gerechtigheden, praerogativen, exemptien, libertijten en privilegien etc...’ Nog datzelfde jaar oordeelde de Edele Leenzaal van Kuringen dat: ‘ ... Judith Dierna uyt hoefde der heeren graeven van Swartenbergh in volle eygendom besit Windekens oft Staelen goedt, weesende een heergeweer556, volle oft gruudt leen gelegen in het graefschap Loon bij Genck, moeverende en releverende van den edelen Leensael van Curingen ende sulckx met alle gerechtigheden, praerogatieven, exemptien, libertyten ende privilegien met het recht van jacht, van vischerije, van imposten, van wachten, jae sedert alle immemoriale tyden ...’557

Op 22 september 1745 bevestigde pastoor Laurentius Remans van Genk (1699-1761) dat de heer van Staelengoet een monopolie op het jachtrecht verleend had aan generaal Tob, de toenmalige gouverneur van de stad Maastricht558. Dirick Schrijvers was in 1744 kennelijk betrapt bij het jagen binnen de paelen van Staelen en luitenant-drossaard vande Waerde559

554 REMANS, A., Heidebloemke 1958, p. 115.555 STASSE, A.J., Notarissen in Maastricht (1544-1797), De Maasgouw 29/1907.Jean Louis Veugen was notaris van 1706 tot 1740 te Maastricht.556 ULENS, R., Les seigneuries Liégeoises au Pays de Looz, Verzamelde Opstellen, Hasselt, 1932, p. 73. Heergeweer of hergewey is een onafhankelijk leengoed, waarop erfenisrecht berust. 557 REMANS, A., Stalen heeft een verleden, Bij ons te Waterschei, jg. 7 nr. 3/1964.WILLEMS, J.C., o.c., f° 90.558 WISSELS, L., Een tentoonstelling over het rijksarchief, l.c., p. 67.Nieuw Nederlands Biografisch Woordenboek, p. 202. De naam van de generaal is niet Tob, maar wel Hobbe baron van Aylva (°Wonseradeel in Friesland, 1696).Hij was tijdens de Oostenrijkse successieoorlog (1740-1748) aangesteld door de Staten-Generaal als gouverneur van de vestingstad Maastricht, die in 1748 in handen van de Fransen viel.559 HENDRICKX, M., Genealogie, De Maaseikenaar jg. 25 nr. 3/1994 dd.13.01.1793. Joannes Baptist vande Waerde (+Bocholt, 13.01.1793), Baron van Spittenborg (bij Breda) was van 1741 tot 1746 luitenant-drossaard te Stokkem. Eijmondt, Freiherr (baron) von Schwartzenbergh und Hohenlandsberg, heer van Sint-Lambrechts-Herk, was als laatste van zijn adellijk geslacht hoogdrossaard van het district en gouverneur van de stad Stokkem. Hij vervulde zijn ambt tijdens de woelige periode van de Dertigjarige

67

wilde hem hiervoor vervolgen. Judith Dierna beklaagde zich hierover bij de Leenzaal van Kuringen en secretaris Jan Sigers schreef naar de drossaard en de gemeente Genk dat zij zich ‘op pene van 50 mark fijn silver dienden te onthouden van alle molestaties560 en haeren guet paisibelick ende vreedsaemelijck te laeten gebruyken’561.

Dirick Schrijvers overleed in 1744 op Staelen in het caemerke562. Waarschijnlijk eindigde het geding nadat Judith Dierna een deel van haar schulden betaalde aan de gemeente Genk, die aantoonde dat zij in de periode van 1673 tot 1708 in totaal 83.251 florynen (gulden) aan tailles (oorlogsbelasting) betaald hadden563.

Schouwgeld

In het jaar 1748 werd een belastingquote van 213 gulden opgehaald in alle heerwagens van Genk voor evenveel vuurhaarden.‘Reçu de Monsieur Jamar deux cent et traize florins bbants, provenant de 213 focages ou places de feu de la co. autté de Guinck564, ce 17 avril 1748’ - H.S. Gerardi, sou Greffier565.Vertaling : ‘Ontvangen van mijnheer Jamar twee honderd dertien Brabantse gulden, voortkomende uit 213 haarden of vuurplaatsen van de gemeente Genk, de 17de april 1748’ getekend H. heer Gerardi, ondergriffier.

De burgemeesters van Genk rekenden als volgt :

Int dorp 13 guldenWaterscheij 21Gelieren 25Winterslagh 38Sledderlo 33Langerlo 28

Nochtans klopt de rekening niet, want de totale som zou moeten zijn : 158 gulden.Voor de buurschap Waterschei werden de volgende inwoners als belastingbetalers geregistreerd :

Waterscheij resoort genckLieste aengaende het schoùgelt

dirick Schrijvers 2 guldenpeter Peters 1hùbertùs Braken 1jan Geerden 2laùrens Berghmans 1

Oorlog en stierf op 29.1.1653.560 Molestaties betekent hier : geweldplegingen561 S.A.Genk, Staelengoet 1739-’45, Historisch archief. 562 REMANS, A., De korenmolen van Genk, Het Oude Land van Loon jg. 23/1968, p. 57.Dirick Schrijvers jr. (°Genk, 26.02.1665) was de zoon van molenaar, borgemeester en schansmeester Dirick Schrijvers sr. Hij was getrouwd met Maria Scholteten.563 S.A.Genk, Staelengoet 1739-’45, Historisch archief, samenvatting door Albert Remans.564 Afkorting van : communauté de Genk. 565 S.A.Genk, Historisch archief, archiefnr. 201.82, doos 4.

68

jan Nijs 1peter Geerden 1wolter Geerden 2reijnder Truijen 1servaes Winters 1peter Dingens 2peter Loeijens 2lenart Habets 2peter Habets 1lenart Lenaerts 1Totaal 21 gulden

Pachter Pieter Rievers

Vijf jaar na het overlijden van pachter Dirick Schrijvers behandelde de schepenbank te Genk op de zitting van 4 maart 1749 een betwisting tussen de nieuwe eigenaar van de pachthoeve van Stalen, zijnde advocaat Lambert d’Ierna van Luik en de nieuwe pachter Pieter Rievers (fonetisch dialect voor Reuvis). De nieuwe pachter wilde de werkelijke waarde van de hoeve kennen en vroeg daarom een expertise566. Schepenen Paul Louwys en Anthonis Jacobs van Genk kregen op 29 februari 1749 de opdracht van schout en schepenen om een visitatie (huiszoeking) uit te voeren in de wenninge van Staelen. In hun rapport schreven zij hun bevindingen neer, waarbij de pachthoeve uitvoerig werd geïnventariseerd567. Zij beschreven de wenninge (hoeve) met de verschillende kamers :

‘... voor het eerst gecoomen te sijn in de kamer aldaer hebben bevonden in de selve drij houte taffelen waer af eene der selve overtrocken was met linwaet ende een cleen houte kisken met sijnen sleutel daer op (...) ende coomende in het cleijn camerke daer neffens staende bevonden in ‘t selve een bedtsteede en voorders niet. Ende coomende in de keuken van het huys bevonden in den selve anders niet staen als eene schaperaye met dry trecklayen en leedig sijnde ende noch langhs de want eene kreukebanck (...) ende vandaer coomende in het cleyn camerken tegen de keuken over hebben bevonden in eene derselve staen twee bedtsteden ende noch in het andere een bedtsteede en voorders niet anders. Ende coomende op den solder boven de heerskamer bevonden op denselve liggen eenigh gesaeght hout soo plancken als schaelen (...) ende vandaer coomende in den koyestall (...) ende coomende in den schaepstall (...) voorder coomende in de scheure (...) ende van daer coomende in den kalverstall (...) voorders ons begevende hebbende naer den stimerwijer bevonden den dijck heel versleten en doorvaeren en nootsaeckelijck reparatie noodig te hebben ende van daer naer den huyswijer bevonden den dijck oock ontstuck ... ende coomende tusschen den swaertberg568 ende een stuk lant genaempt de moùl bevonden eenige vrekeleter569

(jeneverbesstruiken) afgekapt ende weghgevoert ende in den bosch coomende bevonden de eijcken ende copeijcken schadelijck afgesaecht ende het houtgewas staende achter het backhuys afgekapt ende ook weghgevoert.’566 GEUSENS, A., Voor de schepenbank, Heidebloemke jg. 61 nr. 1/2002, p. 5.R.A.Hasselt, Rolregister Genk, nr. 18.S.A.Genk, Historisch archief, bundel Stalen, 1739.567 WISSELS, L., Een tentoonstelling over het rijksarchief, l.c., p. 67.568 REMANS, A., Over bergen, Heidebloemke jg. 12/1952, p. 59. De Swartberg (grensheuvel) is een toponiem dat in het noorden van de gemeente lag (huidig Zwartberg). Deze plaatsen werden in verband gebracht met executieplaatsen, zoals een galgenheuvel. 569 BERGHS, J., De jeneverstruik of “flèketer”,Oorlogsuitgave Genk, Pasen 1940, p. 8.Jeneverbesstruiken of juniperis communis, in het Genker dialect genoemd : flèketèr.

69

Zowel de hoeve als het omliggende grondgebied werden in slechte staat bevonden570 en advocaat Dierna moest toen 9 gulden betalen aan registratierechten. Een afschrift van dat rapport kostte hem 15 stuivers571.

Dierna’s uit Maaseik

De Dierna’s die te Hasselt in de 17de eeuw in de Schrijnwerkersstraat gewoond hadden, waren verwant aan dezen die in de steden Luik en Maaseik resideerden. Zij hadden de huizen die zij te Hasselt bezaten Groot en Kleyn Maaseyck genoemd572. De mannen uit de Diernafamilie hadden rechten gestudeerd en zetelden in het jaar 1710 in de stedelijke schepenbank van Maaseik. Vader Dierna was voorzitter en zijn zoon (onbekende naam) was schepen, evenals Smeedt en Pergens. Smeets was schout en Bormans sr. was griffier573.

Maria Judith Dierna, de enige ongetrouwde dochter van de weereldlijcken priester574 Michael Dierna, woonde in 1762 te Maaseik op de Grote Markt. Maria Judith Dierna relevereerde op 18 januari 1762 de laathoeve, genaamd Heulentack, gelegen te Houtissen (Dilsen), maar op 20 februari 1768 verkocht zij dit laatgoed aan Johan Stassen, koopman te Hasselt575. De Heulentack in Dilsen was een lemen huis met strodak en 40 bunders grond toen Maria Dierna de hoeve verkocht aan Jan en Maria Helena Stassen-Van den Put uit Hasselt576. Zij verhuurden dit laatgoed aanvankelijk aan Dirk Smets, gehuwd met Joanna Op ’t Eijnde van Dilsen en op 14 maart 1779 verpachtten zij de Heulentack voor een termijn van 12 jaar aan Richard Lemmens van Dilsen (°Dilsen, 13.2.1752), die getrouwd was met Maria Agnes Grijs (+7.2.1798). Die pachtcedule werd opgesteld door notaris Leenders en op 20 juli 1779 geregistreerd voor de schepenbank van Dilsen op de Heulentack.De jaarlijkse pachtsom bedroeg destijds 120 gulden Brabantse munt. Bovendien moest de pachter de vruchten van de kastanjebomen integraal in Hasselt bij de eigenaars afleveren577.

Louis Dierna

Op 30 oktober 1792 releveerde Louis Dierna van Luik voor het laatst578 la cour de tenants lossaine de Staelen, dite cour de Wyndeggen met jacht-en visrecht voor de Salle de Curange (de Leenzaal van Kuringen).

Pachters van Stalen uit de 18de eeuw

Na de Boerenkrijg heerste er grote misnoegdheid in de Kempen. Vele jongelingen hadden zich aangesloten bij het verzet tegen de Franse bezetter. In de vroege morgen van 27 Pluviôse an VII

570 REMANS, A., Visitatie van “Stalenhoeve” in 1749, Heidebloemke jg. 20 nrs. 5 en 6/1961, p. 159.571 REMANS, A., Gerechtelijke gevallen, Heidebloemke jg. 27 nr. 4/1968, p. 173.572 CALUWAERTS, G., o.c., p. 242.573 BOONEN, M., Maaseik … Marlborough … Malbroek …, 1976.574 Een priester-ambtenaar van het bisdom, die geen lid is van de geestelijke orde.575 DAAMEN, J., Dilsen : sociale evolutie, De Heulentack, Thilesna jg. 10 nr. 4/1996, p. 8.576 R.A.Hasselt, Gichten Dilsen, register nr. 21 f° 184 v°.577 SEVERIJNS, P., Pachtcedules, De Rode Leeuw jg. 1961 nr. 3, p. 16A.578 Ibidem, jg. 11 nr. 2/1997, p. 4. Louis Dierna was in 1718 licenciaat in de rechten te Maaseik. de CORSWAREM, G.J., Mémoire historique sur les anciennes limites et circonscriptions de la province de Limbourg, Brussel, 1857, p. 247.

70

(15 februari 1799) werd op de Winterslagberg, aan de Hostaert te Ghenck een Franse gendarme uit Maastricht, Pierre Remy Varlet, vermoord door 2 Genker brigands : Theodoor Cops en Michiel Schreyvers. De moord speelde zich af tegen de achtergrond van de Boerenkrijg die op 5 december 1798 te Hasselt plaatsvond579. Jan Hendrik Wijgaerts, pastoor van Genk, die als refractair (buiten de wet geplaatste) priester ondergedoken leefde op de hoeve van Stalen, was van deze feiten toevallig ooggetuige geworden580.

De pachthoeve van Stalen kende daarna nog vele bewoners. De familie Reuvis (soms als Revis, Revers of Rievers geschreven), had sinds het laatste kwartaal van de 18de eeuw het erfpachtrecht op de hoeve van Stalen. Peter Revers, pachter op Staelen huurde vanaf 27 december 1773 ook de Holemansweyer van de gemeente Genk tegen 63 guldens581. Omstreeks 1800 pachtte deze Pieter Reuvis met zijn echtgenote Mechtildis Uitterhaegen de gronden van het Staelenhof. De pacht werd na 1830 overgedragen op hun jongste zoon Guillaume (Wilhelmus) Reuvis582 die later met Elisabeth Vanbeuren in het huwelijk trad583. Zij bewoonden daarna de pachthoeve niet meer, maar waren ingeschreven Bij Nieleses584 te Winterslag nr. 27.

Op de grens met As

In 1801 namen de consuls van Frankrijk het besluit om een topografische kaart te laten vervaardigen van de verworven gebieden op de linker Rijnoever. De opdracht werd gegeven aan de Ingénieurs Géographes onder leiding van luitenant-kolonel Jean Joseph Tranchot585. Op de Oostenrijkse Ferrariskaart uit 1777 stond Waterscheydt vermeld met zijn vijvers aan de Stiemerbeek, maar er was geen enkele verwijzing naar de benaming Stalen586.

Ten tijde van het keizerrijk van Napoleon (1804-1813) werd maire (burgemeester) Gerard Beurskens van As587 verzocht om met ingenieur Faye een plaatsbezoek te brengen aan de grens met Genk. Zij gingen naar Waterscheide, waar een vijver lag, waaruit twee beken in tegengestelde richting afvloeiden, de ene naar het oosten, de Oeter- of Bosbeek en de andere naar het westen naar Genk, de Stiemerbeek588.

579 HOUBREGS, R., Den Hoed, een holbewoner op de Boxberg, Heidebloemke jg. 66.Het verhaal van de volksfiguur Den Hoed gaat over een van de nazaten van Door Cops. 580 REMANS, A., Een rechtsgeding tegen Genker Brigands (1799-1807), Het Oude Land van Loon jg. 15/1960, p. 78, voetnoot 24. Zie ook : SCHREURS, J., o.c., f° 35 v° en volgende.581 Ibidem, f° 50 recto.WILLEMS, J.C., o.c., f° 118. In 1765 wordt de (grote) Holemanswijer nogmaals vermeldt, gelegen aan de slagmolen bij het (kleine) Hoelvenwijerke.WILLEMS, J.C., Staet van vercoep gedaen deur die gementen van Genck, Genk, Pasen 1940, p. 19.In juli 1644 verkocht de gemeente Genk den Hoelmansweyer int Gencker broeck aan Ghylis Hansen, alias Scholteten voor 170 Brabantse gulden.582 S.A.Genk, Register van de bevolking 1827, Willem Reuvis (°Genk, 18.05.1807 +Genk, 29.1.1869).583 S.A.Genk, Elisabeth Reuvis-Vanbeuren (°Genk, 18.5.1807 +Genk, 10.10.1868). Zij werd na haar huwelijk in het bevolkingsregister ingeschreven als Elisabeth Reuvis.HOUBREGS, R. en MARUT, A., Café Brans op de Hasseltweg, Heidebloemke jg. 58 nr. 3/1999, p. 120.584 S.A.Genk, Volkstelling 1846, boek IIA, p. 77.REMANS, A., Mensen, huizen, Winterslag 1850, Heidebloemke jg. 23 nr. 5-6/1964.585 JAPPE-ALBERTS, W., Geschiedenis van de beide Limburgen, 1972, p.20. 586 REMANS, A., Kaart van Genk, Heidebloemke jg. 28 nr. 3/1969, p. 181.587 MARUT, A., G.C. Beurskens een merkwaardige citoyen, maire te Genck, Heidebloemke Genk jg. 55 nr. 4/1996. Gerard Christoph Beurskens (°As, 27.3.1758 + As, 8.2.1825) was van 1801 tot 1805 maire (burgemeester) te As en van 1805 tot 1811 te Genk en te As.588 REMANS, A., Ephémeriden, Heidebloemke jg. 11 nr. 4/1952, p. 95.

71

Lotelingen uit Waterschei

Ongetrouwde jonge mannen in de leeftijd van ca. 20 jaar, meestal de oudste zonen, werden tijdens de Napoleontische oorlogen (1798-1813) verplicht om soldaat te worden in het Franse leger589. Negen jonckmans uit Waterschey keerden nooit weer, waaronder ook de zoon van Petrus Reuvis, de pachter van Stalen590. In de Gazet van Genck werd hierover in 1922 een herdenkingsartikel gepubliceerd591 : ‘Petrus Ruvis, soone Petrus Ruvis (Reuvis) en Mechtildis Uitterhaegen, gestorven te Maestricht in het hospitael;Hermanus Coninx, soone Petrus Coninx en Christina Braeken, sonder tijdinge waer hij gebleven is;Joannes Teuwen, soone van Joannes Teuwen en Cornelia Crijns, sonder tijdinge waer hij gebleven is;Willem Thielens, soone van Joannes Thielens en Helena Braeken, sonder tijdinge waer hij gebleven is. Volgens athentieken doodsbrief dood 22 aug. 1813 in den slag (later bijgevoegde nota);Joannes Reyskens, soone Hendrik Reyskens en Anna Bullen, gestorven te Roomen (Rome) in het hospitael;Joannes Hendrix, soone van Sebastiaen Hendrix en Anna Maria Geurden, sonder tijdinge waer hij gebleven is;Willem Coninx, soone van Petrus Coninx en Catharina Vanhengel, sonder tijdinge waer hij gebleven is;Cornelius Vandormael, soone van Jan Vandormael en Gertrudis Vanhengel, gestorven te Maestricht in het hospitael;Mathijs Colpin, soone van Mathijs Colpin en Marie Winters, sonder tijdinge waer hij gebleven is’.

Stalen Giel

In 1829 werd een meisje van 10 jaar verkracht in Bokrijk. De verdachte zou Stalen Giel zijn.In het stedelijk archief van Genk bevindt zich een brief van de procureur des Konings te Hasselt over deze zaak592.

Hasselt den 29 mei 1829Zekeren Stalen Giel genaamd Uiterhagen wonende op de Stalen Winning inden eene gemeente gehucht Winterslag is op dijnsdag laatstleden hier ter stede gebracht en wordt verdacht gehouden eener verkrachting jegens vrouw Elisabeth Jans oud slechts 10 jaren begaan te hebben. Hij was dien dag gekleed meet een blauwen kiel, ouden hoed, eene gestroepte pantalon en buis van zomerstof en daar het hoogst belangrijk is deze kleding vlekken te hebben, zoo geef ik mij de eer uwe te verzoeken de zelve onverwijld in beslag te nemen en mij de zelve met een proces verbaal van de inbeslagneming toezenden.Uwe zult opmerken of zich op de zelve geen bloed of andere vlekken bestuderen.Uwe zult ook aan gemelden persoon vragen om welke uur hij vertrokken is van de herberg 589 Op 20.7.1798 werd de conscriptiewet door het Directoire afgekondigd, waardoor alle ongetrouwde mannen, tussen de 20 en 25 jaar, in Frankrijk en de aangehechte departementen, zich moesten laten inschrijven op de tableau des conscrits bij de maire of adjoint. Het was de nieuwe wet van 5..9.1798 op de militaire dienst, die de opstand van de Vlaamse dienstplichtigen - de Boerenkrijg - in de Kempen teweegbracht. 590 SCHREURS, J., o.c., f° 34 verso.591 SCHREURS, J., Uit Napoleon’s tijd, Gazet van Genck dd. 26.11.1922.592 Stedelijk Archief Genk, Briefwisseling met de burgemeester van Genk, archiefnr. 587.101.

72

van Pieter Stevens onder Hasselt, om welke uur hij op de straete van Boeckrijk is aangekomen en waar hij dan luttelen tijd heeft doorgebragt en zijne antecedenten en het proces verbaal inlest tekent. Uwe zult ook alle andere maatregels aanwenden ten einde de dader van deze gruweldaad worde ontdekt, na het plegen van de zelve heeft hij de vlucht in het Bosch van Boeckrijk genomen. Boeren daar of andere persoenen zullen hem hebben zien vluchten en belangrijk zal het dan kunnen zijn. Uw zal deze trachten te ontdekken. De verdachtte Uiterhagen is op de straete van Boeckrijk geweest en misschien zal men aldaar iets opgemerkt hebben. Ik verhoop dat uwe niets zult verwaerloozen in deze instructien.Met een ware hoogachting,De prokureur des KoningsGetekend (moeilijk leesbaar handteken : C G Corllion (?) Ook gelieve den echtten naam van Stalen Giel aan te halen en mij inlichtingen van straffen en zijn vorig gedrag mede te deelen.

In het manuscript van de Genkse hoofdonderwijzer Joseph Schreurs593 staat onder het hoofdstuk Processen geschreven dat er in de jaren 1829 en 1830 vier processen-verbaal werden opgesteld door regerend burgemeester Willem Lantmeeters594. Het tweede proces-verbaal, opgesteld op 30 mei 1830 bevat het onderzoek naar de misdaad van verkrachting op Marie-Elisabeth Jans, 10 jaar, door Rievers Michiel, 26 jaar.

Maria Elisabeth Jans was de oudste dochter van Remi Jans en Gertrudis Vangeleen uit Hasselt595. Zij was te Hasselt geboren op 19 december 1819 in een gezin met negen kinderen.Zij overleed te Hasselt op 31 augustus 1844 in de ouderdom van slechts 24 jaar.De familie Reuvis (of ook Rievers genaamd), bezat sinds het laatste kwartaal van de 18de eeuw het erfpachtrecht op de oude hoeve van Stalen. Peter Revers, pachter op Staelen huurde vanaf 27 december 1773 ook de Holemansweyer van de gemeente Genk596 tegen 63 guldens597. Omstreeks 1800 pachtte Pieter Reuvis met zijn echtgenote Mechtildis Uitterhaegen de gronden van het Staelenhof598. De pacht werd na 1830 overgedragen op hun jongste zoon Guillaume

593 MARUT, A., De Kroniek van de Genkse Politie, Heidebloemke jg. 54 nr. 2/1995. Joseph Schreurs (°Genk, 27.7.1858 +Genk, 13.7.1927) was een zoon van Henricus Schreurs en Helena Lieben. Zijn broer Renier en hijzelf waren onderwijzers aan de gemeenteschool te Genk.594 MARUT, A., De Kroniek van de Genkse Politie, deel I, 1995.Guillaume of Willem Lantmeeters (°Genk, 30.11.1747) was sinds eind augustus 1814 verkozen tot meier van Genk. In 1820 kreeg hij de titel van schout en in 1825 veranderde zijn ambtstitel definitief in burgemeester.Hij bleef burgemeester tot 29 september 1831 en werd na de onafhankelijkheid afgelost door Gerard Remans.595 MARTENS, L. en M., Stamboom familie Jans.Remi Jans (°Hasselt, 16.1.1790) was als dagloner op 12.5.1816 te Hasselt getrouwd met Gerudis Vangeleen (°Looz, 3.8.1794).596 Deze Holemansvijver ligt in het erkende natuurreservaat De Maten te Genk.597 REMANS, A., Een rechtsgeding tegen Genker Brigands (1799-1807), Het Oude Land van Loon jg. 15/1960, p. 78, voetnoot 24. SCHREURS, J., Aanteekeningen over Genck, o.c., f° 50 r°.WILLEMS, J.C., Registrum memoriale et archivale parochiae Sti Martini de Genck, f° 118. In 1765 wordt de (grote) Holemanswijer nogmaals vermeldt, gelegen aan de slagmolen bij het (kleine) Hoelvenwijerke.WILLEMS, J.C., Staet van vercoep gedaen deur die gementen van Genck, Genk, Pasen 1940, p. 19.In juli 1644 verkocht de gemeente Genk den Hoelmansweyer int Gencker broeck aan Ghylis Hansen, alias Scholteten voor 170 Brabantse gulden.598 MARTENS, L. en M., Parenteel van Petrus Reuvers.Petrus Reuvers (°Zutendaal, 4.3.1759 +Waterschei, 4.3.1826) was te Genk getrouwd op 20.4.1788 met Anna Mechtildis Uytterhaegen (°Genk, 12.3.1762 +Waterschei, 7.4.1826). Zij hadden acht kinderen te Genk, Stalen.

73

(Wilhelmus) Reuvis599 die op 26 februari 1829 met Elisabeth Vanbeuren in het huwelijk trad600. Zij bewoonden daarna de pachthoeve van Stalen niet meer, maar waren ingeschreven Bij Nieleses601 te Winterslag nr. 27.

De verdachte was Michiel (Michaël) Reuvis, geboren op 16 maart 1804 te Genk op de Stalenhoeve, als de tweede jongste zoon van Pieter en Mechtildis Reuvis-Uytterhaegen.In de summiere volkstelling van Genk uit 1827 blijkt dat hij als Michaël Revis ingeschreven was te Waterschei, samen met zijn oudere zus Agnes en zijn jongste broer Wilhelmus.

Bij gebrek aan een volledig gerechtelijk dossier, kunnen we hieruit verder niets concluderen602.Mocht Michel Reuvis schuldig bevonden zijn aan deze misdaad, dan zou hij omstreeks 1831 berecht geweest kunnen zijn volgens het Frans Napoleontisch assisenprocessysteem voor een Belgische rechtbank, waarschijnlijk te Tongeren603. In dat geval zou hij een strenge straf - opsluiting of dwangarbeid - geriskeerd hebben604. Maar ook hier ontbreekt ons het dossier. Michel Reuvis trouwde later te Genk op 27 januari 1837 met Maria Elisabeth Vandormael en zij hadden nog vijf kinderen, waarvan twee zoontjes op zeer jonge leeftijd overleden605. Michiel Reuvis overleed te Genk op 26 augustus 1854 in zijn huis op de Gelierenweg 20.

Pachters te Stalen in de 19de eeuw

Omstreeks 1830 waren de pachters van de Stalenhoeve Herman Vanbeuren606 en Agnes Reuvis met hun drie kinderen en drie meiden, ingeschreven te Winterslag nr. 32. De landbouwers uit vorige eeuwen waren steeds weersafhankelijk geweest wat betreft de oogst van hun veldvruchten, en vrijwel weerloos wat betreft een aantal dierenziekten. In 1828 sloeg een besmettelijke schapenziekte toe te Genk en omstreken607.

‘In het jaer 1828 is het reijig608 te genck, as en niel onder de schaepen geweest waer van geenen mensch in gansch genck weet te spreecken soo oudt als hij is, waervan ii (2) stallen in genck

599 S.A.Genk, Register van de bevolking 1827, Willem Reuvis (°Waterschei, 18.05.1807 +Winterslag, 29.1.1869).600 S.A.Genk, Maria Elisabeth Reuvis-Vanbeuren (°Winterslag, 3.2.1805 +Genk, 10.10.1868). Zij werd na haar huwelijk in het bevolkingsregister ingeschreven als Elisabeth Reuvis.HOUBREGS, R. en MARUT, A., Café Brans op de Hasseltweg, Heidebloemke jg. 58 nr. 3/1999, p. 120.601 S.A.Genk, Volkstelling 1846, boek IIA, p. 77.REMANS, A., Mensen, huizen, Winterslag 1850, Heidebloemke jg. 23 nr. 5-6/1964.602 MARUT, A., Verkrachting van een minderjarig meisje te Bokrijk in 1829, Bokkesprongen 2014.603 Bij besluit van het Voorlopig Bewind dd. 24.2.1831 werd de zetel van de rechtbank van Maestricht tijdelijk overgebracht naar Tongeren, omdat de stad Maastricht na de Omwenteling door de Hollanders bezet bleef en niet langer de zetel kon blijven van een Belgische rechtbank. 604 Artt. 331-332 Titel II Section IV van de Code des Délits et des Peines (Code Pénal van 1810).605 S.A.Genk, Volkstelling 1846-1855, Boek I f° 145.606 REMANS, A., Mensen, huizen, Waterschei, 1850, Heidebloemke jg. 24 nr. 2/1964.S.A.Genk, Volkstelling 1846, boek II f° 83. Herman Vanbeuren (°11.09.1796), getrouwd Agnes Maria Reuvis (°06 februari 1799), in 1846 hadden zij 8 kinderen. 607 SCHREURS, J., o.c., f° 155 verso, Aenteekeningen register M. Lantmeeters.REMANS, A., Uit dagboeken Lantmeeters, Heidebloemke jg. 25 nr. 2/1965, p. 93. Het betreft de aantekeningen van Petrus Lantmeeters, landbouwer en woonachtig te Winterslag.608 REMANS, G., De gemeente Genk in aloude tijden, o.c., p. 185. Sinds oudsher mochten rudige schapen niet in de gemeente gehouden of binnengebracht worden. Vermoedelijk was dit de kopziekte bij schapen.GERAERTS, A., OLAERTS, J., en REMANS, J., Gènker woerdeleest. Het woord is afgeleid van het Genker dialectwoord rijere dat rillen (koortsig) betekent.REMANS, A., Uit dagboeken Lantmeeters, Heidebloemke jg. 25 nr. 2/1965, p. 93. Reijg zou een schapenziekte zijn, waarbij de dieren zweren vertonen met grove zworen (korsten).

74

alleen aengesteken sijn geweest en op die andere plaetsen is het mij onbekent waer het getal nog meerder sal sijn en dit alles is uijt den stal van Petrus Geerden voortgekomen van waterscheijdt’.

Naarmate de bewoning te Waterschei toenam, veranderde de nummering van de huizen en het adres van de Stalenhoeve regelmatig. Guillaume Schils609 van Munsterbilzen en zijn echtgenote, Catharina Lieben, verbleven er omstreeks 1846 tot 17 maart 1847 op het gewijzigde adres : Staelen, Waterscheide nr. 57. Benamingen in de Atlas der Buurtwegen

De buurtwegen die het oude Waterschei doorkruisten werden tussen 1842 en 1845 in kaart gebracht op de Atlas der buurtwegen610. Het gehele gebied draagt de benaming sectie A op detailplan nr. 11. De heerstraat (Herenstraat) was buurtweg nr. 19. De Staelenstraat was destijds de weg van As naar Hasselt of buurtweg nr. 15611. Van de Stalenstraat liep buurtweg nr. 38 tot aan de hoeven van Staelen. Dan waren er de omliggende wegen, zoals de Maesenweg (nr. 87), de Winkelveldweg of Waterscheiweg, van Stalen naar de Bret (nr. 88) en het verlengde van de Herenstraat in de richting van As werd de Opglabbekerstraat (nr. 17) genoemd.

In de namenlijst van de grondpachters die is bijgevoegd aan de buurtatlas treffen wij de namen aan van de toenmalige grondbezitters612 : de hoeve van Stalen (Staelen ferme, nr 110) is gelegen in een groot perceel (nr. 109) dat het toponiem Het Huys Veld heeft en ten noorden begrensd wordt door Stalenheide (Straele Heide, nrs. 104 tot en met 108) en ten zuiden van buurtweg nr. 38 (nrs. 116 en 117), waar ook een schuur (pâture, nr. 112) stond. Nog meer ten zuiden lag een weiland (pré, nr. 113). Aan de boorden van de Stiemerbeek (Waterscheibeek, ruisseau) lag een vijver (étang, nr. 115) en een moeras (marais, nr. 115). Alle percelen waren destijds eigendom van Derna, veuve Lambert, rentière à Liège (Dierna, weduwe Lambert, rentenierster te Luik). Een steegje (nr. 111) liep tussen de percelen van aan de hoeve naar het noorden toe.

Het mispad (huidige Mispadstraat) liep van Waterschei naar het dorp van Genk. Daar Waterschei geen afzonderlijke parochie was en nog geen kerk had613, waren de inwoners van Waterschei verplicht om de wekelijkse zondagsmis en hun jaarlijkse Pasen te houden in de Sint-Martinuskerk van het dorp van Genk. De kerkgangers liepen of reden per kar via dit mispad naar de kerk van Genk. In 1837 stonden in het parochieregister van Genk 492 getrouwden vermeld.

Te Waterschei woonden er 56 getrouwden, 4 weduwnaars, 4 weduwen en 57 kinderen. De afstand van Waterschei naar de kerk bedroeg te voet 1 uur614. Voor de dagelijkse devotie gingen zij aan het kapelletje bidden, dat toen waarschijnlijk langs de Heerstraat (Herenstraat) gelegen was.

609 S.A.Genk, Volkstelling 1846, boek II f° 83. Guillaume Schils (°Munsterbilzen, 1775) met zijn jongere vrouw (39 jaar in 1846).610 De Atlas der Buurtwegen werd ingesteld bij wet van 10 april 1841. Beëdigd landmeter Delvenne uit Saint-Georges verrichtte de opmetingen van het grondgebied van de gemeente Genk en sloot zijn werk af met een goedkeuring te Brussel op 1.1.1845, 64 folio’s in kaarten, 78 bladen in totaal. 611 MENNEN, V., Genker straatnaamgeving in de 20ste eeuw, Heidebloemke jg. 57 nr. 2/1998, p. 70.612 S.A.Genk, Atlas des Communications vicinales de la commune de Genck, 1845, f° 27.613 MARUT, A. en Co., Genker kroniek van de twintigste eeuw, 2000-’01, p. 5. Bij koninklijk besluit van 15.09.1910 werd Waterschei een afzonderlijke parochie met Jan Heeser als eerste pastoor.614 REMANS, A., Weer een Genker volkstelling, nu in 1837, Heidebloemke jg. 17 /1957, p. 122.

75

Atlas der Buurtwegen van 1845 detailplan nr. 11 Staelen

Bij wet van 10 april 1841 op de buurtwegen werd er bepaald dat voor alle Belgische gemeenten openbare registers moesten opgemaakt worden in de periode van 1843 tot 1845, bekendgeraakt als de Atlas der Buurtwegen. De bestaande wegen kregen soms een naam, maar altijd een nummer615. De kaarten werden opgesteld en getekend door erkende landmeters. De originele atlas van Genk uit 1845 ligt, weliswaar in een aangepaste versie, ter beschikking van de administratie in de kantoren van de technische diensten van de stad Genk. Wij namen inzage van het gedeelte van Waterschei, waar de oude Stalenhoeve lag, die in 1970 verdween bij de aanleg van de E-39 autosnelweg (huidige E-314) doorheen Genk.

De pachthoeve van Stalen

De oude hoeve van Staelen was vanaf de oude Heerenstraat (buurtweg nr. 19) toen bereikbaar via de Laatgoedstraat (buurtweg nr. 36) en die vlak voor de hoeve naar het noordwesten boog in de richting van de Staelenstraat (buurtweg nr. 15)616. Het links afbuigend stukje van de Laatgoedstraat werd in 1978 omgedoopt tot Vlodropstraat617 en komt uit op de huidige Emile Vandorenlaan618.Ten oosten van de hoeve lag er een wegje zonder naam of nummering, eerder een karrenspoor, dat in noordelijke richting verderliep naar de buurtweg 15, waar de huidige Heppenzeelstraat ligt.

Het gehele gebied heette in 1845 Straele Heide619 wat mogelijk een foutieve schrijfwijze is van Staele Heide omdat er meer foutjes in de tekst voorkomen620. Het gebied stond in de atlas geregistreerd als de eigendom van Derna, Veuve Lambert, Rentière à Liége. Een eeuw eerder verwierf een van haar voorvaders, advocaat Lambertus Dierna, jurist uit Hasselt621, in 1749 het leengoed Stalenhoff622 uit handen van graaf van Swartzenbergh. De familie verhuurde de pachthoeve, die in de volksmond Windeken of Staelengoed werd genoemd. De hoeve lag op een plaats genoemd Het Huys Veld, op 100 meter afstand ten noorden van de Stiemerbeek. Het oude toponiem huys verwijst naar een stenen woning, mogelijk de mottetoren.

We sommen eerst de genummerde kavels op in het gebied gelegen ten noorden van de Stiemer, ten oosten van de buurtweg nr. 15 (huidige Emile Van Dorenlaan) en ten zuiden van de buurtweg nr. 36 :

615 DRAYE, A., Onze buurtwegen juridisch bekeken, Koning Boudewijnstichting, uitgave 2002, p. 15.616 MARUT, A., De laatste bewoners van Stalen, Heidebloemke jg. 66 nr. 4/2007.617 WISSELS, L., Het goed van Stalen, Verklaring van de Genkse straatnamen, Genk Nu nr. 4/1978, p. 8.618 Ibidem. In 1960 werd de Cicilweg (1928) omgedoopt tot Emile Van Dorenlaan.619 Hier werd de plaatsnaam als Straele geschreven. Deze schrijfwijze troffen wij ook aan op een militaire stafkaart uit 1893. Meestal werd er Stalen of Staelen geschreven.620 Straelen is een gemeente in de huidige deelstaat Nordrhein-Westfalen (district Kleef), nabij Venlo.De oudste benaming van Straelen dateert uit 1065 en werd in het Latijn vernoemd als Strala.621 DRIESSEN, R., Jan Dierna, schout van Stokkem, deel 3, De Bakeman jg. 26 nr. 2/2005, p. 46.Lambertus Dierna was de oudste zoon (°Stokkem,19.5.1616) van Cornelia Bouten en Jan Dierna, die destijds schout was te Stokkem.622 MARUT, A., De mysterieuze geschiedenis van het feodale leengoed van Stalen en het laathof van Stalen, Genk, 2003.

76

115 : marais, Section A 773, Het Huys Veld. Deze drassige grond vormde de oever van de Stiemer, die in 1845 ter plaatse ook de Waterscheibeek werd genoemd. Tussen de kavels 115 en 114 bevond er zich een doorwaadbare plaats of een bruggetje over de Stiemer.

116 : bois taillé, Section A 776, Straele Heide.Een gesnoeid bos met vermoedelijk inheemse boomsoorten, zoals wilgen, elzen, berken of eiken.

117 : terre, Section A 784, Straele Heide.Een hectare akkergrond.

118 : bois taillé, Section A 783, Straele Heide.Een gesnoeid bos met vermoedelijk inheemse boomsoorten, zoals wilgen, elzen, berken of eiken.

119 : bruyère, Section A 808, Het Huys Veld.Onbewerkte heidegrond, vrij van bomen.

Wij geven vervolgens een beschrijving van het gebied dat ten zuiden van de hoeve gelegen was en ten zuiden aan de Stiemer paalde :

114 : étang, Section A 800, Het Huys Veld .Deze langwerpige vijver ontstond vermoedelijk door overstroming van een meander van de Stiemer, 200 meter stroomopwaarts gelegen, vanaf het bruggetje over de Stiemer.

113 : pré, Section A 798, Het Huys Veld.Klein weiland.

112 : pâture, Section A 796, Het Huys Veld.Voederweide. Op dit perceel is een gebouw aangeduid, dat vermoedelijk de hooischuur was.

Wij geven nu de beschrijving van het erf rond de hoeve van Stalen :

109 : terre, Section A 794, Het Huys Veld.Akkerland van 1,5 ha.

110 : bâtiment et place, Section A 795, Het Huys Veld.Hoeve met een gevellengte van 24 meter en mesthof.

De plaatsnaam Straelen in Opper-Gelre

In Opper-Gelre lag een plaatsje dat Straelen heette. In 1468 nam Johan van den Loe deel aan de slag bij Straelen in Opper-Gelre, waar Johan I van Kleef een grote nederlaag leed tegen Adolf van Egmond, hertog van Gelre623. In 1437 was Johan van den Loe benoemd geworden als ambtman (drossaard) en slotbewaarder op Sevenaer.

623 http://www.graafschap-middeleeuwen.nl/edelen/sevenaer-kleef.html

77

Dr. Karl Keller schreef in 1979 een boek over buurtschappen in Gelderland624. Daarin vermeldt hij de heerlijkheid Straelen (bij Venlo) die in de 17de eeuw uit acht pompennachbarschaften bestond. Dit waren gehuchten, die samengesteld waren rond de acht waterpompen. Hierop was een keurboek van toepassing uit 1619 : Gelrische Land-en Stadsrechten. Straelen wordt op 20 maart 1579 in de geschiedenis vermeld omdat de Spaansgezinde bevelhebber Maarten Schenk van Nydeggen (1549-1589), heer van Afferden en Blijenbeeck, de stad innam. Geheel Opper-Gelre zou de volgende honderd jaar Spaans gebied blijven. Straelen is sinds 1815 een Duitse grensgemeente bij Wachtendonk in de staat Nordrhein-Westfalen.

De pachters van Stalengoed

De Dierna’ s verkochten vermoedelijk in het midden van de 19de eeuw het Stalengoed, want van dan af treffen wij enkel sporadisch namen van verschillende eigenaars aan.

Van 1851 tot 1867 woonde Pieter Jan Remans625 als pachter op de hoeve te Waterscheide-Stalen nr. 1. Hij trouwde driemaal. Theodore Hamaekers626 was zijn dienstknecht.Paul Maenen, veldwachter te Genk627, schreef in zijn zakboekje dat op 9 januari 1887 te Stalen een uitverkoop had plaatsgevonden van dennenuitkapsel en klot ter somme van 82 fr 75 ten voordele van de heer Nossent, eigenaar van Staelen628. In 1887 was herbergier Cops629 uit het dorp van Genk gevolmachtigd zaakwaarnemer geweest van de weduwe Lohest-Gudon, rentenierster te Glain, die op dat ogenblik eigenares was van Stalen. Pieter Jan Theelen was beëdigd jachtwachter van de heer Leon Decaymex, eigenaar van het domein Stalen te Waterschei in de periode van 1891 tot 1894.

Volgens gegevens van het Kantoor der Registratie te Genk behoorde de helft van het domein Stalen vóór 1904 toe aan weduwe Marie Françoise Augustine Lohest-Lambert630. De overige helft was verdeeld onder haar vijf kinderen. Het domein, gelegen Sectie B 84h bestond uit een bos van 12,90 a. Door onverdeelbaarheid van de erfenis van Lohest-Lambert moest het domein

624 KELLER, K., Nachbarschaften im Gelderland, 1979, p. 128.625 REMANS, G., De gemeente Genk in aloude tijden, o.c., p. 185. Pieter Jan Remans (°Genk, 29.10.1818 +14.02.1867) x op 03.09.1851 met Anna Maria Hendrix (°21.01.1825 +07.07.1858);xx op 20.10.1859 met Maria Catharina Hendrix (°19.12.1816 +01.01.1864); xxx in 1860 met Maria Helena Conincx (°01.04.1843 +27.03.1867) van Winterslag. 626 S.A.Genk, Volkstelling 1857, f° 183. Theodore Hamaekers (°Zutendaal, 02.02.1815) was weduwnaar en woonde te Winterslag nr. 15 bij de familie Iven.627 MARUT, A., De kroniek van de Genker Politie, 1995, deel I. Veldwachter Paulus Maenen (°Genk, 06.09.1844), was een zoon van Laurens Maenen en Catharina Eertmans uit Winterslag.628 REMANS, A., Bij de booi Paul Maenen, Heidebloemke jg. 11 nr. 6/1951, p. 130.De familie Nossent uit Ans was aanverwant door huwelijk met de famile van Lhoest (of Lohest). Dieudonné Nossent was getrouwd met Marie Lhoest (1809-1833).In Hasselt woonde rechter Désiré Nossent (1850-1913), getrouwd met Marie Cauvin (°Hasselt, 17.4.1859 +Leuven, 29.10.1938).629 S.A.Genk, Volkstelling 1890-1900, Boek 1 f° 3.Volkstelling 1901-’10, Boek 1 f° 4. Vermoedelijk betreft dit Pieter Cops (° Genk, 06.03 1820 + Genk, 1904), getrouwd met Lucia Schreurs. Hun zoon Louis (Cops Witte) baatte later de herberg uit in het huis met de trepkes in de Hoogstraat nr. 9.630 http://gw2.geneanet.org/jpdl7?lang=en;pz=jean+paul+mathieu+marie+ghislain;nz=de+lame;ocz=0;p=marie+francoise+augustine;n=lambert Marie Françoise Augustine Lambert (°Bergen, 14.09.1877 +Rouvreux, 1957) was de weduwe van de geoloog Joseph Maximin Lohest van Luik (°Luik, 8.9.1857 +Luik, 6.12.1926).

78

Stalen in 1904 openbaar verkocht worden. Pastoor Hendrik Theunissen631 bemoeide zich met de zaak en vond dat enkel inwoners van Genk aanspraak zouden mogen maken bij de verkoop. Een gebied van 54 ha werd verkaveld in 90 stukken en op 1 augustus 1904 was de verkoop gerealiseerd632. De Belgische Boerenbond verkocht vervolgens de kavels onder zijn leden. De oudste zoon van de weduwe Lohest-Lambert, was hoogleraar Maximin Lohest sr. uit Luik633. Hij behield voor zichzelf een stuk grond van 20 ha heide, bos en vijvers van Stalen634. Vier vijvers ten noorden van de hoeve van Stalen hadden een oppervlakte van 2 ha 75 a en de vijver ten zuiden 75 a635. De boeren schonken uit dank aan de pastoor een bedrag van 2.400 frank om een kunstglasraam te laten plaatsen in het kruiskoor van de Sint-Martinuskerk. Het glasraam stelde een gebeurtenis voor uit het leven van Sint-Isidorus636 en de patroonheiligen van de mijnwerkers Sint-Barbara en Leonardus. Het opschrift luidde : ‘Viribus coadunatis latifundia de Staelen acquisierunt agricolae A° 1904 et hoc memoriale S° Patrono Isidoro erexerunt’637.

Guillaume Schils (1846-1847)

De eerste bewoners van Staelen treffen wij aan in het register van 1846 op het adres Waterscheide 57. Het huisnummer zou bij elke tienjaarlijkse volkstelling wijzigen.Op 17 maart 1847 vertrok Guillaume Schils638 met Catharina Lieben en zijn twee minderjarige dochters Elisabeth (11 jaar) en Marie Hélène (9 jaar) vanuit Staelen terug naar zijn vorige woonplaats te Bilzen. Hoe lang ze in Waterschei op de Staelenhoef gewoond hadden, is niet geweten. Wij kunnen uit de stadsarchieven niet afleiden of Stalen permanent bewoond was en wie de eigenaars waren.

Familie Remans-Hendrix (1858-1867)

Pieter Jan Remans staat als landbouwer te Stalen ingeschreven in het register van de volkstelling van de periode 1846-1855. Hij trouwde met Anne Marie Hendrix uit Waterschei639 en zij kregen drie kinderen640 :

Pieter Joannes jr. °Genk, 19 juli 1852Petrus Henricus °Genk, 11.12.1854631 WISSELS, L., De oude Genker dekenij, Heidebloemke jg. 37 nr. 4/1978 p. 133. Pastoor Hendrik Mathijs Theunissen (°Bree, 23.12.1859 +09.11.1929) was van 10 april 1900 tot 1905 pastoor van Genk. Hij werd door kapelaan Constant Willems opgevolgd, die later ook pastoor werd te Genk en het eerste heemkundige pionierswerk verrichtte over de geschiedenis van de parochie Sint-Martinus te Genk.632 VLIEBERGH, E., De Kempen in de 19de en in het begin der 20ste eeuw, 1908, p. 102.633 P.A.Hasselt, Correspondentie Stalen, Brief dd. 06.03.1972 aan de ontvanger van registratie te Genk.Bij akte van 30.08.1943 van het Luiks notariskantoor Heptie en Moreau de Melen werd dit voorbehouden stuk van Stalen gedeeld en werd ingenieur Maximin Jean Marie Antoine Lohest (°Luik, 20.10.1897) de enige bezitter. 634 VANHINSBERG, F., Waarom die Italianen ? Berchem,1996.WILLEMS, J.C., Geschiedenis van de parochie Genk, 1914, manuscript, f° 291.635 REMANS, A., Genk, opgemeten in 1802, Heidebloemke nr. 5/1966, p. 206.636 De heilige Isidorus is de patroonheilige van de boeren en landbouwers.637 REMANS, A., Heidebloemke jg. 20 nrs 5-6/1961, p. 139.Glasraam, geschonken door de vereniging van landbouwers van het laathof van Stalen in het jaar 1904 op de memorabele dag van hun patroonheilige Isidoor.638 S.A.Genk, Volkstelling 1846-55, Boek II f° 28. Guillaume Schils was geboren in Munsterbilzen en was in het jaar van de volkstelling 71 jaar oud. Catharina Lieben (39 jaar) was geboren in Genk. 639 Ibidem. Anne Marie Hendrix (°Genk, 21.1.1825).640 S.A.Genk, Volkstelling 1856-65, Boek 1 f° 183. In die periode was het adres gewijzigd in Waterscheide 1.

79

Lambert °Genk, 20.2.1856 +Genk, 27.12.1861

Zijn echtgenote overleed op 7 juli 1858 en op 3 september 1858, slechts twee maanden later, trad de weduwnaar opnieuw in het huwelijk met Maria Helena Coninx641. Op 16 april 1866 kregen ze nog een dochtertje, genaamd Maria Christina. Het kind zou snel wees worden, want haar vader overleed in het volgende jaar op 14 februari 1867 en haar moeder een maand later op 27 maart 1867. Maria Christina Remans zou zelf ook geen lang leven beschoren zijn. Zij werd niet eens tien jaar oud642.

Familie Willems-Vanheusden (1867-1880)

In het register van de volkstelling van Genk uit de periode 1880-1890 blijkt dat er ook een kroostrijk gezin woonde. Mogelijk hebben zij op Stalen gewoond in de periode 1867-1880, maar omdat het register van de volkstelling te Genk uit de periode 1870-80 ontbreekt, kunnen wij dit vermoeden niet bevestigen.De weduwe Elisabeth Willems-Vaes was er in ieder geval op 24 januari 1868 gestorven643.Haar zoon Herman was met zijn echtgenote Ida Vanheusden vanuit Zutendaal naar Stalen gekomen en hadden 11 kinderen644. Hun zoon Martin Willems kreeg de bijnaam Stoale Ting toen hij naar de Hasseltweg verhuisde en er een herberg opende645.

Familie Deckers-Vanrooy (1880-1886)

Antoon Deckers646 was vóór 1880 met zijn echtgenote Joanna Vanrooy647 vanuit Peer naar Waterschei gekomen en woonde op de hoeve van Stalen, destijds Waterschey 1.Zij hadden zes kinderen :

Jan Henricus °Wijchmaal, 27.2.1856Jan Mathijs °Houthalen, 20.12.1857Anna Catharina °Houthalen, 18.1.1860Pieter Laurens °Peer, 12.1.1863Maria Helena °Peer, 23.2.1870Pieter Jan °Peer, 29.10.1871

De jongste zoon Antoon Deckers junior werd op 8 maart 1880 te Stalen geboren.

Toen vader op 13 juli 1881 stierf648, bleef de weduwe met haar gezin tot in juni 1886 daar nog vijf jaar wonen. Op 4 juni 1886 verhuisde zij met haar kinderen naar As.

Familie Theelen-Meuwissen (1890-1910)

641 S.A.Genk, Volkstelling 1880-1900, Boek IB f° 208. Maria Helena Coninx (°Genk, 1.4.1843 +Genk, 27.3.1867).642 Ibidem. Maria Christina overleed te Genk op 28.1.1876.643 S.A.Genk, Volkstelling 1880-90, Boek IB f° 208. Elisabeth Vaes (°Zutendaal, 1.2.1800 +Genk, 24.1.1868).644 Ibidem. Hermanus Willems (°Zutendaal, 18.1.1838) was getrouwd met Ida Vanheusden (°Zutendaal, 1.8.1835).645 BOLLEN, K., Interview van 27.6.2006 met Kamiel Bollen. Martinus Willems was getrouwd met Elisabeth Brans (°Genk, 9.12.1870) en woonde aan de Hasseltweg (huidig steakrestaurant Cara).646 S.A.Genk, Volkstelling 1899-1900, Boek 1 f° 201. Antoon Deckers (°Eksel, 24.10.1823 +Genk, 13.7.1881).647 Ibidem. Joanna Vanrooy (°Budel-NL, 14.10.1832).648 Burgerlijke Stand stad Genk, Overlijdensregister 1913-1914, akte nr. 98/1914.

80

Pieter Johannes Theelen649 was in 1870 naar Genk gekomen en trouwde er in 1879 met Anne-Marie Meuwissen van Waterschei650. In de volkstelling van 1890 staat geregistreerd dat zij op 15 maart 1890 in Waterschei kwam wonen op het adres Waterschey 1651. Pieter Jan Meuwissen en Elisabeth Hendrix, de ouders van Anne Marie Meuwissen, woonden te Waterschei op het adres Waterscheide 23.

Pieter Johannes Theelen en Anne Marie Meuwissen kregen op Stalen drie kinderen :

Jan Mathijs °Genk, 3.11.1879Paulus °Genk, 12.4.1882Joannes Julianus °Genk, 27.12.1884

De jongste zoon Juul kende men als Staole Juul. De familie verhuisde in 1910 naar Genk-centrum, waar zij in een huis woonden op de Bret 5 (huidige Weg naar As). Later zou daarin de fietsenmaker Pieter Jan Vastmans eerst een fietsenwinkel en daarna een autogarage uitbaten. Pieter Jan Theelen overleed daar onder de Eerste Wereldoorlog in de winter van 1914. Zijn weduwe verhuisde naar het huis van Juul Theelen op de Mosselenweg 23 (later Mosselerlaan 28).

Familie Dufrasne-Del Pierre (1910-1914)

In het eerste deccennium van de 20ste eeuw was Genk de bakermat van Waalse mijningenieurs geworden. Na de geslaagde boringen door André Dumont in de heide van As, werden mijnconcessies aangevraagd en toegekend in Genk. Voor de mijnuitbating in Winterslag werd onder de naam Genck-Sutendael op 3 november 1906 een concessie verleend. Op 6 maart 1908 kwam ingenieur Alexandre Dufrasne naar Genk met zijn echtgenote652. Zij woonden in de Grootestraat 4, naast de molenaar Theunissen-Vaes (daarna Stationsstraat). Na 1910 vertrokken zij naar Stalen, waar Aldegonda Thevissen dienstmeid was653. Alexandre Dufrasne werd vanaf december 1912 de eerste directeur van de Société Anonyme Charbonnages de Winterslag654.Na de Eerste Wereldoorlog verhuisde hij naar een villa in de Winterslagstraat, de huidige woning van dr. Guy de Marneffe.

Familie Baerts-Dingens (1920-1923)

649 S.A.Genk, Volkstelling 1901-10, Boek 2 f° 1. Pieter Johannes Theelen (°Maaseik, 8.9.1849 +Genk, 18.12.1914) was op 21.1.1879 getrouwd met Anna Maria Meuwissen.)650 S.A.Genk, Volkstelling 1880-1890, Boek IB f° 230. Anna Maria Meuwissen (°Genk, 24.7.1856 +Genk, 3.11.1935) was de dochter van Paulus Meuwissen (1810-1882) en Anna Maria Lenaerts (1824-1898) uit Gelieren.651 S.A.Genk, Volkstelling 1899-1900, Boek 1 f° 201.652 S.A.Genk, Volkstelling 1901-10, Boek 1 f° 29. Alexandre Dufrasne (°La Bouverie, 8.8.1879) was op 21.12.1905 te Haine-Saint-Paul getrouwd met Isabelle Jeanne Josephine Louisa Del Pierre (°Fayt-lez-Seneffe, 21.4.1884).653 Ibidem. Maria Aldegonda Thevissen (°Opoeteren, 16.4.1893).654 VAN DOORSLAER, B., Koolputterserfgoed, Hasselt, 2002, p. 130. Voorheen heette de steenkoolmijn Sociéte Anonyme des Charbonnages de Ressaix, Leval, Péronnes, Ainte-Aldegonde et Genck. Op 28 juli 1914 werd de eerste klomp steenkool bovengehaald en de steenkoolmijn van Winterslag kwam tijdens de Eerste Wereldoorlog, onder Duitse bezetting, vanaf 1917 in productie.

81

Josée Pachen uit Waterschei655 is vrijwilliger bij de Heemkring Heidebloemke en stond ons met haar kennis van de Herenstraat bij om de volgende familiegegevens uit te pluizen. Zij gaf ons bovendien haar fotoalbum van de familie Baerts ter inzage.

Lambert Baerts was de derde zoon op rij van Antoon Baerts656, bijgenaamd Mozen Toon, en Gertrude Hendrix657,Waterschey 9. Lambert Baerts trouwde met zijn buurmeisje Catharina Dingens658 en zij woonden te Waterschei in de Voorste Straat. Catharina Dingens beviel op 4 december 1912 van een tweeling, een jongen en een meisje, die een tiental dagen na de geboorte reeds overleed. Zij hadden daarna nog vier kinderen :

Antoine659 °Genk, 23 mei 1914Martin660 °Genk, 9 september 1915Zulma661 °Genk, 25 mei 1918Elisabeth662 °Genk, 31 mei 1920

Lambert en zijn echtgenote verbleven van 1920 drie jaar op Stalen wonen, waardoor hij zijn bijnaam Stoale Bèr kreeg. Toen Catharina Baerts-Dingens midden november 1923 stierf kwam Melanie Baerts, de zuster van Lambert, inwonen om voor de kinderen te zorgen. Lambert Baerts bouwde daarna een huis in de Herenstraat (huidig adres Herenstraat 153).Stoale Bèr was kolenvervoerder en deed dit met paard en kar. Per dag bezorgde hij steenkool van de mijn van Waterschei aan huis bij gemiddeld vijf of zes families. Zijn dagelijkse halte was het café van zijn dochter Zulma.Op 1 februari 1969 verongelukte Lambert Baerts op de Stalenstraat toen hij werd aangereden door een auto tijdens het oversteken van de straat. Hij wilde zijn terminaal zieke zoon Antoine gaan bezoeken in de André Dumontkliniek in Waterschei. Vader en zoon werden op dezelfde dag begraven.

Mozes Toon

Over Antoon Baerts, de vader van Lambert - die men Mozes Toon noemde - willen we toch ook nog wat vertellen, alhoewel hij nooit op de Stalenhoef heeft gewoond. Mozes Toon was een bekend figuur in Oud-Waterschei omdat hij jarenlang voorzitter was van het kerkfabriek. Hij woonde met zijn gezin in de Voorste Straat (huidige Dijkstraat). Het wegje dat van de Herenstraat naar de Stalenstraat liep, stond toen bekend als Mozes Dijk. Antoon Baerts was een van de zes kinderen uit het gezin van Hendrik Baerts en Maria Poelmans uit Lummen, die zich omstreeks 1880 in Waterschei kwamen vestigen663.

655 Josée Pachen is de dochter van Arnold Pachen (1906-2000) en Anna Daems (1911-1993) en is de weduwe van Miel Bergmans, een kleinzoon van Mozen Toon. 656 S.A.Genk, Volkstelling 1901-10, Boek 2 f° 9. Antoon Baerts (°Meldert, 2.1.1853).657 Ibid. Maria Gertrudis Hendrix (°Genk, 10.9.1859). 658 S.A.Genk, Volkstelling 1930-46, Boek 16 f° 116. Maria Catharina Dingens (°Genk, 30.4.1884 +Hasselt, 13.11.1923), dochter van Martinus Dingens en Anna Elisabeth Coninx.659 S.A.Genk, Volkstelling 1910-20, Boek 3 f° 62. Antonius Joseph Baerts trouwde met Anna Severijns en zette de kolenhandel van zijn vader verder.660 Ibidem. Martinus Baerts trouwde met Maria Houben.661 Ibidem. Maria Catharina Zulma Baerts trouwde met Joseph Maggen en baatte jarenlang de volkscafé Bij Zulma uit in de Herenstraat.662 Ibidem. Maria Augusta Elisa trouwde met Joseph Heylen, die bediende was in het Sint-Jansziekenhuis. Hun zoon Paul Heylen was tot 2005 manager bij voetbalclub KRC Genk.

82

Antoon Baerts trouwde op 18 mei 1881 in Genk met Gertrude Hendrix664 en woonde aanvankelijk enkele jaren op de Hasseltweg 2 bij de weduwe Maria Helena Lenaerts-Geurden665, die hertrouwd was met Gerard Ruvers. Vanaf 1890 verhuisde Antoon Baerts met zijn echtgenote en zijn twee oudste kinderen opnieuw naar Waterschey nr. 9. Zij kregen daar nog zes kinderen :

Paulus °Genk, 14 maart 1882 getrouwd met Rosalie RemansJacobus Henri °Genk, 23 juli 1886 ongehuwd666

Josephus Jacobus °Genk, 19 juni 1890 +Genk, 25 september 1890Lambert Joseph °Genk, 9 augustus 1891 getrouwd met Catharina DingensMaria Melania °Genk, 7 december 1892 getrouwd met Jan BergmansMaria Elisabeth °Genk, 15 mei 1895 getrouwd met Gerard Vanhengel667

Albertina °Genk, 25 juni 1896 getrouwd met Corneel BaetenJan Mathijs °Genk, 26 oktober 1899 getrouwd met Virginie LenaertsMaria Elisabeth °Genk, 24 augustus 1901 getrouwd met Ernest Godderie

Nadat Gertrude Hendrix was overleden werd Antoon Baerts door zijn jongste dochter Elisabeth verzorgd668, terwijl ze zelf ook voor haar eigen veertien kinderen zorgde.

Familie Boels-Boven (1920-1925)

Josef Boels669 was van 1 december 1957 tot 30 november 1987 gemeentesecretaris te Genk. Hij stamt uit een familie van negen kinderen. Zijn vader Josephus Boels670 was in het begin van de twintigste eeuw een zelfstandige handelaar in granen, veevoeder en zaden in de Medaerstraat 56 te Vorst-Laakdal (Antwerpse Kempen). Hij trouwde er op 31 augustus 1907 met Louisa Boven671. Pastoor Jan Heeser van Waterschei672, die verwant was met de familie, overreedde vader Boels om naar Waterschei te komen om als zaakvoerder te werken in de Welvaart, een coöperatieve winkel (De Kring). Van 1920 tot einde 1925 woonde de familie Boels-Boven in de hoeve van Stalen, die eigendom was van mijningenieur Alexandre Lohest uit Luik673. Alexandre Lohest, was getrouwd met Chantal Jeanne Françoise Ghislaine Marie Minette de Tilesse en wonnde te Waterschei, Stalenweg nr. 123.

Familie Vande Reyd-Keusters (1926-1947)663 S.A.Genk, Volkstelling 1890-1900, Boek I f° 219. Antonius Baerts (°Meldert, 1853) was een zoon van Hendrik Baerts (°Lummen, 9.2.1823) en Maria Poelmans (°Lummen, 21.5.1829 +8.11.1885).664 S.A.Genk, Volkstelling 1901-1910, Boek 2 f° 9. Maria Gertrudis Hendrix (°Genk, 10.9.1859).665 S.A.Genk, Volkstelling 1890-1900, Boek 2 f° 424. Maria Helena Geurden (°Genk, 7.7.1857 +Genk, 21.3.1898) was eerst getrouwd met Hubert Lenaerts en hertrouwde met Gerard Hoseph Ruvers (°Houthalen, 1.7.1849 +Genk, 10.9.1893).666 Henri Baerts was een vrijgezel die op jonge leeftijd bij de Dochters van het Kruis aan de Catteberg woonde en op hun boerderij werkte.667 Schoenmaker Gerard Vanhengel was de grootvader van de huidige Brusselse minister Guy Vanhengel.668 Het was gebruikelijk dat de oudste dochters instond voor het huishouden en de opvoeding van de minderjarige kinderen indien een van de ouders overleed. De jongste dochter trouwde in en zorgde voor de overlevende ouder, die dan bij een van zijn kinderen bleef wonen en door hen werd verzorgd.669 Josephus Hendrikus Valentinus Boels (°Genk, 18.7.1924), doctor in de rechten.670 S.A.Genk, Bevolkingsregister 1947, Josephus Emilius Boels (°Vorst, 29.9.1881).671 Ibidem. Maria Catharina Alouisia Boven (°Vorst in de Kempen, 11.7.1882).672 Pastoor Petrus Joannes Heeser (°Tongerlo, 2.2.1872 +Genk, 1.5.1938).673 S.A.Genk, Bevolkingsregister 1947-65, boek 55. Alexandre Lucien Paul André François Lohest (°Luik, 12.09.1902 +1982).

83

In november 1925 kwam Jef Vande Reyd uit Meeuwen op Stalen wonen, dat destijds het adres Staelenweg 65 had gekregen. Deze Stoale Jef was landbouwer en was in Tessenderlo getrouwd met Joanna Keusters. Zij hadden drie kinderen toen ze in Stalen toekwamen en kregen nog eens zeven kinderen op de twintig jaar dat zij er woonden674. Op 13 december 1947 verhuisden ze naar As, Zevenhuizenstraat 40.

De Italiaanse familie Roncada

Eind maart 1939 kwam de Italiaanse familie Roncada in het tweede deel van de Stalenhoeve wonenenk, Staelenweg 65. De zoon Ernesto Roncada675 boerde er wat, hielden twee koeien, kippen en konijnen. Hij leurde met melk op de tuinwijken en leverde steenkool aan huis676.

Familie Lohest

De gebroeders Alexandre en Maximin Lohest jr.677 waren ingenieurs en hadden tot aan de onafhankelijkheid van Congo (1960) in de Belgische kolonie gewerkt. Beide broers bewoonden in de zomers van de jaren ‘60 elk een gedeelte van Stalenhoef, dat zij grondig renoveerden. Zij verhuurden een gedeelte van de boerderij aan pachters die de omliggende gronden moesten onderhouden. De gebroeders Lohest bezaten elk enkele kavels grond van het domein Stalen, die in het noorden begrensd werden door de Stalenstraat678, in het zuiden nog een vijf meter langs de oevers van de Stiemerbeek, in het oosten door de Heppenzeelstraat en in het westen door de Emiel Van Dorenlaan. Toen er op het einde van de jaren ‘60 sprake was van de aanleg van een autosnelweg doorheen Stalen, hebben zij zich hiertegen verzet. De onteigeningsprocedure van de gronden werd in 1970 door de Belgische Staat ingezet en bij notariële akte in 1973 bezegeld679. De kavel, waarop de oude pachthoeve van Stalen stond, werd onteigend680 en de hoeve werd afgebroken681. Tijdens de archeologische opgravingen, die in de zomer van 1970 op

674 S.A.Genk, Volkstelling 1930-46, Boek 16 f° 122. Josephus Vande Reyd (°Tessenderlo, 30.5.1897) was op 3.5.1919 met Joanna Keusters getrouwd (°Veerle, 28.9.1898).675 S.A.Genk, Volkstelling 1930-46, Boek 33 f°24.Ernesto Roncada (°Lumana, 21.10.1907), zoon van Francesco Roncada en Amabile Bistrot.Hij was getrouwd te Genk op 16.4.1932 met Amabile Roncada.676 VANHINSBERG F., Waarom die Italianen ?, 1996.677 Max Jean Maria Antoine Lohest (°Luik, 20.10.1897 +1981).678 Informatie van Josée Pachen dd. 23.5.2006. Fietsenmaker Jaak Nijs kocht van de familie Lohest een stuk grond langs de Stalenstraat en bouwde daar een fietsenwinkel (thans Babyartikelen Nijs, Stalenstraat 233-237). Ook Jaak Denier, zuivelhandelaar, kocht een stuk grond van hen. Antoon Baerts kocht vier bouwplaatsen, gelegen tussen de eigendommen van Nijs en Denier.679 S.A.Genk, Grondverkoop, Archiefnr. 506.12, dossiernr. ‘70/13.De percelen 84g en h, ten zuidoosten van de Stiemerbeek waren eigendom van Maximus Lohest.680 Ibidem. De hoeve lag op de percelen 795m en l, eigendom van de gebroeders Alexandre en Maximus Lohest.681 P.G., Middeleeuwse burchttoren te Genk-Waterschei blootgelegd, Stalengoed verdwijnt, Nieuwsblad dd. 28.07.1970.

84

het domein van Stalen, onder leiding van EH Adriaan Claassen plaatsvonden, werd een ruïne blootgelegd, die een vervallen mottetoren682 bleek te zijn683.

De ontdekker van de mens van Spy of de Neanderthaler

Maria Joseph Maximin Lohest sr. was de beroemde vader van Alexandre en Maximin Lohest jr. Hij was getrouwd met Marie Françoise Auguste Lambert uit Luik.

Maximin Lohest sr. was geologieassistent aan de universiteit van Luik. Samen met zijn vriend Marcel De Puydt, die archeoloog was, geraakte hij in de ban van de archeologische vondsten van dr. A. Rucquoy uit Namen, die in 1879 een groot aantal prehistorische fossielen had opgegraven in een grot van het Waalse dorpje Spy. In 1885 begonnen Lohest en De Puydt de grond in de opening van de grot systematisch af te graven. Met dynamiet ruimden zij het puin op en verschaften zich zo toegang tot de grot. In de eerste proefsleuf vonden zij al enkele fossielen. Een oude Waalse mijnwerker, die hen bijstond, vond in een tweede sleuf een stuk van een schedel, stenen werktuigen en fragmenten aardewerk. In 1886 vonden zij nog meer fossiele beenderen. Professor Julien Fraipont, hoogleraar paleontologie aan de universiteit van Luik, kwam ter plaatse om de vindplaats nauwkeurig in kaart te brengen. Zij stelden op 11 juli 1886 een proces verbaal op waarin zij omstandig beschreven waar en hoe zij de fossielen hadden aangetroffen. Later bleek dat de beenderen van menselijke oorsprong waren en geschat werden op 40 tot 50.000 jaar oud. De mens van Spy werd academisch de Neanderthaler gedoopt684.

Een Antwerpse advocaat pleitte voor Stalen

Advocaat Georges Serigiers (1859-1930) uit Antwerpen was de tweede echtgenoot van de romancière Neel Doff (1858-1942), bekend van haar personage Keetje Tippel685. Meester Serigiers verbleef tijdens de zomers regelmatig bij zijn echtgenote te Genk in de villa Chalet des Houx686. Toen hij in 1913 een klachtbrief schreef naar de bestuurders van de gemeente Genk, ging het over de bescherming van het toeristisch patrimonium dat Genk te bieden had. In zijn brief klaagde hij de plannen aan om in het zuiden van de gemeente een dynamietdepot in te richten.

Hij schreef : ‘ ...dat men naar het oosten bouwt en Staelen met zijn vijvers bewaart. Men zou Staelen kunnen onteigenen en als een van de longen van het gebied beschouwen, waar ook de

682 Chateau-à-motte (torenburcht, versterking op een verhoging aangelegd) of munitio, 9de eeuw.CLAASSEN, A., De vroege middeleeuwse burcht, Limburg, 1990. Soortgelijke torens vinden we nog in Limburg te Heppeneert, Horpmaal, Kessenich, Rutten en Romershoven.X., Horten, ‘t Daghet in den Oosten, jg. 15 nrs. 5 en 6/1899, p. 34.VANDENBORN, G., Uit de geschiedenis van Herk, Stadsarchief Hasselt nr. Ha 221. In Ten Hove, wijk van Sint-Lambrechts-Herk bestond er een motte met een omtrek van 128 m en 3,5 m hoog, omringd door een watergracht.683 P.A.Hasselt, Dossier Motruïne. Het perceel, dat 13 are groot is, werd bij beslissing van de Bestendige Deputatie van de provincie Limburg dd. 23.3.1972 gekocht van de eigenaar Maximus Jean Marie Antoine Lohest. De provincieraad van Limburg nam op 22.06.1972 kennis van de transactie, die doorging voor één symbolische frank.684 Neanderthaler, genoemd naar het dal van de Duitse rivier Neander, waar in 1856 al beenderresten werden ontdekt. Geologen schatten de leeftijd van de Neanderthaler tussen de 135.000 en 35.000 jaar geleden.685 BRIJS, S., Villa Keetje Tippel, Atlas, 2001.686 MARUT, A., Villa Chalet des Houx, Heidebloemke jg. 60 nr. 2/2001.

85

arbeiders (uit de nieuwe steenkoolnijverheid) ontspanning zouden kunnen vinden. Staelen zal het middelpunt vormen van de driehoek Winterslag, Zwartberg en Waterscheidt ...’687

Kunstenaars en toeristen bezochten Stalen

Vreemde kunstschilders uit Brussel bezochten Genk reeds in de tweede helft van de 19de

eeuw. In 1891 schreef historicus Henri Van Neuss, die deel uitmaakte van de Société Chorale et Littéraire les Mélophiles de Hasselt : ‘Genck artistique n’existait pas il y a cinquante ans. Ce n’est que vers 1848 à 1850 que quelques artistes de Bruxelles, de Schampeleer688, Roffiaen689 et d’autres690, ont commencé à y peindre, mais la colonie fut plus nombreuse à chaque renouvellement d’été ...’691 Vertaling : ‘Het kunstzinnige Genk bestond 50 jaar geleden niet. Het is pas omstreeks 1848-1850 dat enkele Brusselse kunstenaars, de Schampheleer, Roffiaen, en anderen, begonnen zijn met er te schilderen, maar de rij werd iedere volgende zomer langer ...’

Nadat de fenomenale landschapschilder Jef Coosemans692 van De School van Tervuren tussen 1876 en 1880 het landschap van het Kempense Genk bekendheid had gegeven in de Belgische kunstmiddens, kwamen meer en meer artiesten hier per trein naartoe, zoals o.a. Alfons De Clercq693 uit Antwerpen, Jef de Mey uit Sint-Niklaas-Waas694.

Edmond Verstraeten, een leerling van professor Jozef Coosemans (1828-1904) uit Antwerpen, had Stalen als verblijfplaats gekozen695. Regelmatig werd hij door zijn leermeester bezocht om er in de heide schilderslessen te krijgen696. Emile Van Doren die uit Brussel afkomstig was697, ontdekte Genk door collega-kunstschilders Isidore Meyers (1836-1917) uit Antwerpen en zijn vriend, de Dendermondenaar Franz Courtens (1854-1943). Omstreeks 1891 streek Emile Van Doren neer te Genk in een klein studentencafé aan de kerk, genaamd bij Marieës698. In 1898

687 GEUSENS, A., Brieven van Georges Serigiers, echtgenoot van Neel Doff, Heidebloemke jg. 60 nr. 3/2001, p. 100.688 PIRON, P., o.c. p. 426. De landschapsschilder Edmond De Schampheleer (°Brussel, 1824 +Sint-Joost-Ten-Node, 1899) verbleef in Barbizon en was beïnvloed door Théodore Fourmois.689 PIRON, P., o.c. p. 1149. De landschapschilder François Xavier Roffiaen (°Ieper, 1820 +Elsene, 1898) volgde de academie te Brussel (1839-1842) en schilderde vooral in de Kempen en het Maasland.690 HOUBEN, R., On(t)roerend goed tussen water, heide en bossen, september 2001. Theodore Fourmois (1814-1871) bezocht Genk in 1860. ‘Die illustere vremdeling, die maar weinig contact zocht met het gewone volk’. 691 VAN NEUSS, H., Boeckrack, Bulletin de la section scientifique et littéraire, deel 27, Hasselt, 1891, p. 105.692 PIRON, P., o.c. p. 236. Joseph Théodore Coosemans (° Brussel, 1828 + Schaarbeek, 1904) was na 1856 gemeentesecretaris in Tervuren. In 1887 leraar en vervolgens directeur aan het Hoger Instituut te Antwerpen. DE VILDER, H., en WYNANTS, M., De school van Tervuren, 2000, p. 101. Vanaf 1876 bracht Coosemans telkens een paar maanden door in de Kempen, vooral in de streek ten noorden van Genk.693 PIRON, P., o.c., Alfons De Clercq (° Weelde, 1868 + Antwerpen, 1945) was in 1894 in de leer gekomen bij Jef Coosemans.694 MINDERS, W., De Genker schilderschool, De Tijdspiegel jg. 17/1962, p. 92.695 LAMBRECHTS, L., Genck in de kunst, Het Vlaamsche Land jg. 3 nr. 29 dd. 15.10.1921, p. 5.696 REMANS, A., Genck in de kunst, Heidebloemke jg. 13 nr. 2/1953, p. 30. Edmond Verstraeten (°Waasmunster, 1870 +Sombeke, 1956) werd door Lambrecht Lambrechts de kleurige zanger van het Durmedal genoemd.697 DESSERS, J., Emile Van Doren, De Tijdspiegel jg. 1 nr. 8/1946, p. 3.698 Marie Ramaekers baatte sinds 18.11.1876 te Genk een herberg uit Statiestraat 26 in het ouderlijk huis van de schrijnwerkersfamilie Vleugels. Zij was de weduwe van schrijnwerker Josef Vleugels en hertrouwde op 28.7.1896 met Herman Neys, die later hulpveldwachter (Mengske) en politieagent werd te Genk.

86

stichtte Emile Van Doren met zijn kersverse echtgenote, Cidonie Raikem, een hotel in de Statiestraat dat de toepasselijke naam Hôtel des Artistes meekreeg.

Ook Armand Maclot (1877-1959) uit Antwerpen kwam in 1899 naar Genk. Hij gaf zijn eerste herinneringen weer als volgt699 : ‘In maart 1899 kwam ik te Genk aan met het bommeltreintje uit Hasselt. Van uit de statie zag ik al de “Molenweier” die heel bloot, met zijn dor riet, tussen zandduinen en heide lag. En dat heeft mij voor altijd aan Genk gebonden. (...) Er waren een paar hotels, maar die pasten niet bij onze magere studentenbeurs. Ik ging dan ook naar Marie aan de kerk, het tehuis van al de studenten van de landschapklas700. Een ouderwets café, met de keuken er neven. Achter het café een gezellig eetkamertje, dat vol hing met schetsen en schilderijtjes van de “mannen van de landschapsklas”. Daar werden pijpen gerookt en daar werd over kunst gediscussieerd dat de stukken er af vlogen. Dat waren de gelukkige jaren’.

In 1905 vestigde hij zich te Genk, waarna hij in 1911 trouwde en een villa bouwde in de Molenstraat. In het kielzog van de kunstschilders kwamen dichters701 en schrijvers, maar ook rijke burgers uit de hoofdstad om de mooie Kempen te bezoeken. De Hoeseltse schrijver-musicoloog Lambrecht Lambrechts (1865-1932) schreef in 1921 : ‘Honderden malen werden de vijvers van Staelen, die van Sledderloo en vooral die van Genck-Bokrijck op het doek gebracht. In de nabijheid dier waterplassen, die het volk “wijers” noemt, wemelt het in den zomer van kunstschilders uit Brussel en Luik’ 702.

De dichter Emile Verhaeren (1855-1916) vestigde zich in 1893 in Opglabbeek, waardoor hij ook de omliggende Kempense gemeenten kon bezoeken. Over Genk schreef hij : ‘Non loin d’ Opglabeek s’étendait jusqu’ à Genck la bruyère du Coup de tonerre. Elle était célèbre et redoutée. Mille chemins la silonnaient. Il fallait connaître jusque dans les replis de ses bois pour l’oser traverser. De hauts génevriers se postaient ci et là et faisaient le guet ...’703

Vertaling : ‘Niet ver van Opglabbeek strekte zich tot Genk de heide van Donderslag uit. Zij was beroemd én geducht. Duizend wegen doorkruisten haar. Men moest de bossen in al hun verborgenheden kennen om erdoor te durven lopen. De hoge jeneverbesstruiken posteerden zich hier en daar en hielden de wacht...’

In 1900 bezocht Arthur Cosyn704, journalist van de Touring Club de Belgique, Genk en geraakte daardoor zo geïmponeerd dat hij nog eens terugkwam in 1912. Hij schreef hierover een artikel in het Bulletin du Touring Club705 maar uitte zijn vrees voor de nakende industrialisering. Hij schreef dat de pittoreske gehuchten Winterslag en Waterschei hun vroeger karakter reeds verloren hadden en de mooie vallei, waarin die wijken genesteld waren, waardeloos waren geworden.

699 MACLOT, A., Herinneringen van een schilder, Genknummer, De Toerist (VTB), jg. 27 nr. 12/1948, p. 285.700 PIRON, P., o.c., Eén van de studenten was Alfons Declercq (° Weelde, 1868 + Antwerpen, 1945) uit Antwerpen, een andere was een zekere Jef uit het Land van Waas (sic. A. Maclot).701 GOOSSENS, J., Tussen hôtel des Artistes en de Schaapsdries, Heidebloemke jg. 61 nr. 2/2002. Onder anderen logeerde Prosper Van Langendonck al vóór de eerste wereldoorlog te Genk.702 LAMBRECHTS, L., Genck in de kunst, Het Vlaamsche Land jg. 3 nr. 29 dd. 15.10.1921, p. 5.703 COOPMANS, V., Verhaeren in Limburg, De Tijdspiegel, jg. 1 nr. 6/1946, p. 22.704 COSYN, M., La Campine, In een uitgave van de Guides Cosyn verscheen (omstreeks 1950 ?) een toeristische studie van de Antwerpse en Limburgse Kempen. 705 COSYN, A., Le Pays noir Campinois, Bulletin du Touring Club de Belgique, 1912, p. 545.

87

‘Enkel de onvergelijkbaar prachtige vijvers van Staelen, zo dierbaar aan de Kempische schilders, zijn intact gebleven, dankzij de inspanningen van de eigenaar Mr. Lohest en de bemoeiingen van de zopas opgerichte vereniging voor de bescherming van schilderachtige plaatsen in Limburg’706.De Lummense burgemeester Henri Briers707 schreef onder het pseudoniem Georges Virrès over de Kempen : ‘Les sapinières poussaient dans cette contrées aux bords des grands marais, qui étaient pareilt à de sombres criques. Des arbres noirs se miraien, dans leurs eaux ...’Vertaling : ‘De sparren groeien in deze streken aan de boorden van grote moerassen, die op donkere kreken gelijken. De zwarte bomen spiegelen zich, in hun waters ...’

In de nazomer van 1913 ondernam Henri Briers708 als reporter van de Touring Club de Belgique een treinreis naar Genk, speciaal om de vijvers van Stalen nogmaals te zien. Onder het pseudoniem D.D. De La Vallée709 schreef hij in het Frans een prozaïsch verhaal in het tijdschrift van dat jaar710. Hieruit citeren wij in vrije vertaling : ‘Toen ik enkele dagen geleden te Genck ontscheepte met de trein van 10 uur ‘s morgens, heb ik de moerassen van Staelen willen terugzien en alleen overdoen, langzaam genietend van de bekoring, een uitstap waarvan men altijd bij voorbaat de geneugten kan inschatten. Het weer nodigt uit tot een wandeling. De lucht was nochtans grijs, maar de zon, waarvan men de aanwezigheid voelde achter een gordijn van mist, verlichtte het landschap met een gezeefd licht, zeer zacht voor het oog. De lucht, pittig zonder koud te zijn, was uitstekend voor de wandeling. Ik heb mij met spoed op weg begeven, met stevige tred, de borst wijd open tegen de frisse bries die over de vlakten waait en tersluiks tussen de dennen glijdt.(...) Een laatste heuvel van grof zand, opent voor mij de weg naar een gouden streep. Het is de oase van Staelen, hoek van schaduw en van frisheid, met een weelderige flora, met een rijke fauna, zoals men die tegenkomt op deze dorre grond, overal waar een plasje vers water erin slaagt te blijven staan.

(...) De vogels vliegen uit in een geruis van vleugels, men hoort de dauwdruppels op de dode bladeren zoals men tijdens de broeiende dagen van de zomer het droge geknetter hoort van de brempeulen die openbarsten in de zon. De vergulden takken buigen zich over het pad. Een rustieke brug overschreidt een klaar beekje dat in het kreupelbos ontspringt, over het zand schuurt en het rimpelt en in het riet, daarna lachend verdwijnt tussen de stenen. Ziehier de hoeve van Staelen met de staakput, de bakoven op de grond naast het kleine afdak voor de houtreserve, de oude perelaar die nog steeds stevig staat, de eiken in een vijfhoek. Onder het dak van de hoeve, sluiten de geurende stallen aan, begrensd door een donker hok waarin de woeste hond razend blaft. Het pad is nu afgeboord met het koraal van de hulst. 706 REMANS, A., Wat vreemden schreven over Genk, Heidebloemke jg. 13 nr. 3/1954, p. 86.707 DROOGMANS, J., Georges Virrès, De Tijdspiegel 1946, p. 10. De aristocratische Henri Joseph Hubert Marie Briers de Lumey (°Scherpenberg, 11.08.1869 +Lummen, 21.09.1946), schreef in het Frans over de Kempen. Men noemde hem Le romancier de la Campine en schreef onder het pseudoniem Georges de Virrès.DEKONING, I., Het literaire landje Lummen & Lummen in de Letteren, 2008.Deze auteur beweert dat Henri Briers, alias Georges Virrès geboren werd te Nerem bij Tongeren.708 VANDERLINDEN, C. en VANDERAERDEN, A., Landschapswandeling langs de Lummense kastelen,1998.Henri Briers was advocaat aan de balie te Tongeren. Hij was vóór en na de eerste wereldoorlog burgemeester van Lummen. Hij was een heimatschrijver, lid van de Académie Française en van de Belgische Academie van Wijsqbegeerte en Letteren. Henri Briers was getrouwd met gravin Le Boucher d’Hétouville de Compiègne.709 DROOGMANS, J., Genk in de literatuur, De Tijdspiegel jg. 17/1962, p. 84. Georges Virrès schreef het artikel over Stalen : Les étangs de Staelen ... la perle de la contrée.710 DE LA VALLEE, D.D., Les étangs de Staelen, Revue du Touring Club de Belgique jg. 19/1913, p. 532.

88

Een ekster slaakt zijn schorre kreet terwijl hij zijn vleugels uitslaat, de vinken slaan hun drie noten kort en helder, de weg verbreedt onder de dennen en, in de bocht van de weg, daar zijn de vijvers ... De vijvers van Staelen ! ... Rechts, etaleert de eerste zijn slapende water beladen met grote bladeren van de waterlelie. Hoge zwarte dennen staan aan de boorden van een zijde en reflecteren hun sombere gordijnen in het water, met gekartelde kammen, waarop het wilde kleed van gedroogd riet zich losmaakt (...)

Zo gaat deze dichterlijke ziel nog enige poëtische volzinnen verder over de vijvers van het landgoed Stalen, die volgens de auteur, de meest fascinerende edelstenen zijn uit de natuurkroon, waarop Genk fier moet zijn. Dit lyrische stuk werd vlak vóór de eerste wereldoorlog geschreven, nog vóór de expansie van de Limburgse steenkoolnijverheid plaatsvond. De schrijver haalt in fine aan dat de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen deze site zou uitroepen tot een deel van de Nationale reserves.

Na de Grote Oorlog

J. Péters, ingenieur-directeur der buurtwegen en waterloopen van de Technische Dienst bij het provinciebestuur van Limburg, maakte in 1919 een revolutionair ontwerpplan over aan het gemeentebestuur van Genk aangaande de toekomstige wegeninfrastructuur. In de Hasseltse krant Ons Limburg verscheen een verslag over de plannen, die ook een impact zouden hebben op het domein Stalen711 : ‘Het Bestuur van Bruggen en Wegen is van verscheidene nieuwe banen de studie begonnen waarvan die van Genck naar Meeuwen, Wimismael naar Waterschei en die tusschen Genck en Asch de plaats insluiten die wij voor de nieuwe stad bestemmen. De nieuwe lanen zouden 32 m. breed zijn en van weerskanten eene voorbehouden strook van 8 m. hebben (...) Het landschap van Staelen zou in zijnen natuurlijken staat bewaard blijven en geen enkel nieuwe weg zou hetzelve doorkruisen. De toegang tot dit landschap zou verzekerd worden door eene wandellaan van 32 m. breedte uitgaande van de plaats, door het gemeentebestuur aangewezen voor de gebouwen van het middelbaar onderwijs langs een der kanten van het marktplein voorbehouden voor de gebouwen van het bestuur, de scholen of den gezondheidsdienst. Verder zou deze laan in de engte tusschen de heuvels van Staelen aangelegd worden tot aan eene dwarsloopende laan van dezelfde breedte, die Winterslag aan Waterschei zou verbinden. Een sportplein aangelegd in den hoek door deze twee lanen gevormd, zou de schoonheid van het landschap van Staelen volledigen en er eene plaats van uitspanning van de grootste aantrekkelijkheid vormen’.

In 1925 werden de vijvers van Stalen door de Koninklijke Commissie van Kunstgebouwen en Natuur tot geklasseerde monument van eerste klas uitgeroepen712. De pleidooien om het romantische Stalen te behouden als beschermd gebied, werkte als een magneet op kunstenaars van een nieuwe generatie, die haar schoonheid kwamen vastleggen voor het nageslacht. De populaire kunstschilder Ludovic Janssen713 had aan de academie te

711 X., De nieuwe stad Genck,deel 2, Ons Limburg, Hasselt, dd. 16.03.1919.712 S.A.Genk, Historisch archief, fiches Albert Remans. In 1925 werden door diezelfde commissie ook de duinen en de grote heide te Langerlo, evenals het land tussen de spoorlijn van Genk naar Bilzen en de weg van Diepenbeek naar Genk erkend als monumenten van eerste klas.COENEN, J., De geklasseerde Monumenten van Limburg, Limburg jg. 11 nr. 5/1929, p. 112.De SEYN, E., Dictionnaire historique et géographique des communes belges, deel II, Brussel, 1925, bijlage. 713 PIRON, P., o.c. deel 1, p. 738. Ludovic Janssen (°Maastricht, 1888 +Luik, 1954), impressionistisch schilder en aquarellist.

89

Luik gestudeerd bij directeur Evariste Carpentier714. In Luikse kunstkringen werd hij le peintre de la Campine genoemd. in de jaren 1922-’23 kwam Ludovic Janssen landschapstaferelen schilderen te Genk, vooral de vijvers en heide van Stalen715. Zijn werken Chemin de Staelen - Les bouleaux de Staelen en Staelen zijn de meest bekende716.

Nochtans zouden de wegenwerken in de jaren 1920-’30 het einde van het natuurgebied Stalen inluiden. In 1923 vond de aanleg van een weg plaats, over een lengte van 1,616 km tussen Winterslag en Waterschei, doorheen Stalen. Van 1928 tot 1931 werden de wegeniswerken aan de Cicilweg uitgevoerd717.

De Kempense familie Boels-Boven

Josef Boels718 was van 1 december 1957 tot 30 november 1987 gemeentesecretaris te Genk. Hij stamt uit een familie van negen kinderen. Zijn vader Josephus Boels719 was in het begin van de twintigste eeuw een zelfstandig handelaar in granen, veevoeder en zaden in de Medaerstraat 56 te Vorst-Laakdal (Antwerpse Kempen). Hij trouwde er op 31 augustus 1907 met Louisa Boven720. Pastoor Jan Heeser van Waterschei721, die een aanverwant was van de familie, overreedde vader Boels om naar Waterschei te komen om als zaakvoerder te werken in de Welvaart, een coöperatieve winkel (De Kring). Van 1920 tot 1926 woonde de familie Boels-Boven op het domein Stalen in de hoeve, die eigendom was van mijningenieur Alexandre Lohest722 uit Luik. In een bijbouw woonde er toen nog een andere Vlaamse familie.

Jos Boels jr.723 : ‘Toen mijn ouders in de jaren ’20 op de Stalenhoeve woonden, kwam kunstschilder Emile Van Doren724 daar in het ongerpte natuurgebied aan zijn schilderijen werken. Zijn half afgewerkte schilderijen werden in een aparte plaats : verboden terrein voor kinderen. Emile Van Doren had al eens aangeboden om huur te betalen in ruil voor het bewaren, of dat moeder een van de schilderijen mocht uitkiezen. Mijn ouders vonden echter dat deze behulpzaamheid niet diende gehonoreerd te worden.

Op zekere dag kwam Emile Van Doren, zoals steeds vergezeld van zijn hond, naar ons thuis om weer een onafgewerkt doek uit te kiezen, en er ergens in de omgeving aan verder te werken. Zoals altijd begon zijn hond met de onze te vechten. De schilder maande moeder aan haar hond bij te houden, waarop zij antwoordde dat het in eerste instantie aan hem was - de bezoeker - om zijn hond bij te houden. De onze lag overigens aan de ketting.

714 Ibidem, p. 180. Evariste Carpentier (°Kuurne, 1845 +Luik, 1922) was van 1897 tot 1920 leraar aan de kunstacademie van Luik. Van 1904 tot 1910 was hij er directeur van.715 REULENS, K., Ludovic Janssen (1888-1954) Schilder van de stille Kempen, 2011.716 PEETERS, R., Het Genk van vroeger, Heidebloemke jg. 51 nr. 3/1992, p. 81.717 MARUT, A., Genker Kroniek van de 20ste eeuw, Heidebloemke jg. 59 nr. 2/2000.718 Josephus Hendrikus Valentinus Boels (°Genk, 18.07.1924), doctor in de rechten.719 S.A.Genk, Bevolkingsregister 1947, Josephus Emilius Boels (°Vorst, 29.09.1881).720 Ibidem. Maria Catharina Alouisia Boven (°Vorst in de Kempen, 11.07.1882).721 Pastoor Petrus Joannes Heeser (°Tongerlo, 02.02.1872 +Genk, 01.05.1938).722 S.A.Genk, Bevolkingsregister 1947, boek 55. Alexandre Lucien Paul André François Lohest (°Luik, 12.09.1902), zoon van Maria Joseph Maxim Lohest en Marie Françoise Auguste Lambert. Alexandre Lohest, was getrouwd met Chantal Jeanne Françoise Ghislaine Marie Minette de Tilesse, ingeschreven te Genk, Stalenweg nr. 123. 723 MARUT, A., Interview van 14.01.2000 ten huize van Jos Boels.724 MARUT, A., De dames Raikem, Heidebloemke jg. 59 nr. 1/2000. Emile Van Doren (°Brussel, 14.04.1865 +Genk, 19.05.1949) was getrouwd met Cidonie Raikem (° Houthalen, 15.11.1862 +Genk, 21.12.1948).

90

De man was hierdoor kennelijk beledigd en nam al zijn schilderijen mee. Hierna is hij nooit meer teruggekomen. Ik heb Emile Van Doren later ooit zien schilderen aan een klein ven; het lag waar nu de inrit is naar het sportcentrum van Genk. Emile Van Doren verdroeg geen pottenkijkers in zijn buurt als hij aan ‘t schilderen was en joeg mij weg.

Toen er in de jaren ’20 sprake was van een verbindingsweg aan te leggen tussen het centrum van Genk en de in aanbouw zijnde steenkoolmijn van Zwartberg, stuitte dit op hevig protest van enkele landschapschilders, waaronder Emile Van Doren. Men wilde namelijk het tracé recht door het domein en zijn mooie vijvers laten lopen. De maatschappij ‘CICIL’725 die de weg wilde aanleggen, heeft onder druk een flinke bocht omheen het domein moeten maken. Aanvankelijk werd deze weg in de jaren ’30 “Cicilweg” genoemd naar deze immobiliënmaatschappij. Na de dood van de kunstschilder (1949) werd de weg “Emile Van Dorenlaan” genoemd. De familie Lohest was hierover verbolgen omdat de onteigening van een gedeelte van hun domein aan hun neus voorbijging. Als weerwraak lieten zij in ijltempo het bos kappen en de vijvers leeglopen om zo het gebied voor de kunstschilders waardeloos te maken. Er werd zelfs een premie uitgeloofd aan de houthakker die het eerste het hout zou komen weghalen. Emile Van Doren heeft van dit droevige gebeuren een schilderij gemaakt726.

Kunstenaars van eigen bodem

Jan Habex (1887-1954) was geboren in de herberg De Bascule te Waterschei. Als talentvolle belofte mocht hij op 15-jarige leeftijd teken-en schilderlessen volgen te Roermond. Daarna studeerde hij te Brussel aan de kunstacademie, waar hij ook trouwde en geruime tijd leefde. Door de economische crisis van de jaren ’30 was hij gedwongen naar zijn geboorteplaats terug te keren om een bediendenloopbaan op de kolenmijn te Waterschei te aanvaarden. In opdracht van de directie schilderde hij een reusachtig doek Steenkolenwoud in de oertijd727. Na zijn dood, toen het kunstonderwijs te Genk in 1956 voorgoed van start ging, voelden velen zich aangetrokken tot het landschapschilderen. Genk heeft zowel liefhebbers als geschoolde kunstenaars verwekt. Namen noemen zou ons hier te ver leiden, maar de klassieken zoals Willy Minders 1913-1977), Mathieu Neyens (1908-1979) en Etienne Fabry (1899-1967) mogen wij hier zeker niet vergeten. De motruïne, een niet geklasseerd noch beschermd monument

Na de aanleg van de E-39 autosnelweg (huidige E- 314 van Antwerpen naar Aken) werd opnieuw aandacht besteed aan de vondst van de motruïne te Stalen. Bij akte van 12 mei 1972 kocht het provinciebestuur van Limburg het perceel te Stalen, waarop de ruïne lag, van de eigenaar Maximin Lohest728. De grond, bestemd voor de conservatie en de ontsluiting van het middeleeuws monument, bedroeg een oppervlakte van 12a 90 ca en lag op de kadastrale sectie B nr. 84h. De prijs was slechts symbolisch en bedroeg toen 1 Bef. Op 12 februari 1976 keurde de Bestendige Deputatie van Limburg het restauratiedossier goed en kon aannemer Jozef Peetermans uit Kermt op 18 december 1978 beginnen met de grondwerken. Bij akte, verleden 725 BOGERS, L., De Cicilweg en Emiel Van Doren, Heidebloemke jg. 52 nr. 3/1993, p. 106.Afkorting van de Compagnie Immobilière Commerciale & Industrielle du Limbourg.726 DE GREEVE, J. en VANDELOO, P., en co. Kunstboek Maclot, Minders en Van Doren, Genk, 1982, p. 111. Aan het schilderij De gevelde boom, op een retrospectieve tentoonstelling, die doorging te Genk in de jaren ’50 in het gemeentehuis, hing een prijskaartje van 25.000 Bef.727 GEUSENS, A., en co. Kunstboek Jan Habex, Genk, 1984.728 Maximin Jean Marie Antoine Lohest-Miomandre (°Luik, 20.10.1897), burgerlijk mijningenieur.

91

op 9 augustus 1978 kocht het provinciebestuur van Limburg nog twee aanpalende percelen grond (Sie. 84g en 85v) aan van de Intercommunale Maatschappij van de E 39729. Op 1 mei 1981 werd de gerestaureerde mottetoren voor het publiek opengesteld en hierrond werd een bewegwijzerde wandelroute uitgestippeld730. De provinciale overheid werd de beschermer van dit nieuwe toeristische patrimonium731. De motuïne werd niet geklasseerd als monument en is derhalve ook niet gesubsidieerd732. Bij akte van 18 maart 1998 droeg het provinciebestuur van Limburg de archeologische site van de motruïne van Stalen over aan de gemeente Genk733. Bescherming en permanent onderhoud drongen zich op734. Sinds 2004 werd vzw Natuurpunt aangeduid door de gemeenteraad van de stad Genk om de Stiemerbeekvallei te herwaarderen. De Stiemerbeek is 16 km lang en loopt door een natuurgebied, waarin de schans en de motruïne opgenomen zijn735. Sinds 2007 is de Stiemerbeekvallei een door de Vlaamse overheid erkend natuurreservaat.Restauratie van de middeleeuwse site is nodig indien men deze niet verder ruïneren.

© Alex A.F. MarutGenk, 19 januari 2014

729 WISSELS, L., De motte van Stalen, Heidebloemke jg. 40 nr. 1/1981, p. 23.730 WISSELS, L., Wandelpaden te Genk, Heidebloemke jg. 40 nrs. 4 en 5/1981, p. 72.P.G., Publiek krijgt toegang tot motruïne en wandelpaden aan Staelengoed te Waterschei , Nieuwsblad dd. 16.04.1981. G.V., Mot-ruïne open te Genk, Het Laatste Nieuws dd. 08.05.1981. Een aantal prominenten waren aanwezig : bestendig afgevaardigde Hilde Houben-Bertrand, burgemeester Louis Gaethofs, schepenen Louisa Driessen-Arits en Stijn Vangeneugden, inspecteur Adriaan Claasen, de professoren J.G.N. Renaud (Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek), Jozef Mertens (K.U. Leuven), doctorandi W. Janssen en P.J. Tholen uit Nederland, ... 731 GEUSENS, A., Motteburcht van Stalen te Genk opengesteld op 1.5.1981 , Heidebloemke jg. 41 nrs. 5 en 6/1982, p. 265.732 S.A.Genk, Brief 1ste directie Provinciebestuur Limburg dd. 13.12.1978.733 P.A.Hasselt, Brief dd. 6 februari 1999, van het provinciebestuur aan het gemeentebestuur van Genk.734 NELIS, C., 14de eeuwse Motruïne dreigt te verkommeren, Het Belang van Limburg dd. 12 en 16.07.2002.735 X., Stiemerbeek in Genk : meer dan een beek in een stad, Natuurblad, november 2004, p. 36.

92

Bijlage 1 : lijst van de bekende gesworen of geijde mannen, dorpmeesters, borgemeesters van de heerwagen Waterschei (van de 17de tot aan het begin van de 19de eeuw)736.

1639 Aert Ars1648 Jan Martens1651 Wolter Gorden1656 Lenert Habets (x Mechtildis Swarts)1657 Antoon Smeets1658 Idem1659 Jan Martens1660 Idem1661 Peter Conincx, alias Schas1662 Art Aerts1674 Peter Conincx1675 Walter Huveners1690 Herman Geurden1691 Herman Martens1692 Peter Peeters1693 Jan Peeters1694 Gerit Jonckers1695 Theuwis Reyskens1696 Peter Geurden1697 Marten Lenaers1698 Herman Geurden1699 Herman Martens1700 Symen Coninx1701 Peter Martens1702 Matheus Ruijskens1703 Jan Habets1704 Wolter Geurden1705 Marten Lenaers1706 Jacob Peters1707 Symon Leners1708 Walter Geurden1709 Sijmon Coninx1718 Peter Peters1719 Lenaert Habets1720 Hendrik Loijen1721 Wolter Geurden1722 Hubertus Driesen1723 Simon Lenaerts1724 Peter Berghmans1725 Arnoldus Scholtessen1726 Peter Peters1727 Simon Coninx1728 Hendrik Loyen1729 Wolter Geurden1730 Lenaert Lenaers

736 WILLEMS, J.C., o.c., f° 53 en volgende.

93

1731 Matthijs Peeters1739 Pieter Dingens1744 Leonardus Habets1752 Peter Loijen 1753 Arnold Spaepen1754 Peter Lenaerts1755 Hubertus Habets1756 Jan Nijs1757 Peter Coninx1758 Peter Habets1759 Jan Habets1760 Marten Bollen1762 Jan Vandermaesen1763 Arnold Spaepen1764 Jan Nijs1765 Hubertus Habets1766 Peter Lenaerts1767 Jan Habex1768 Martinus Bollen1769 Andries Berghmans1770 Peter Loijen1771 Arnold Spaepen1772 Jan Vandermaesen1773 Joannes Nijs1774 Peter Lenaerts1775 Hubertus Habets1776 Marten Bollen1777 Lenaert Beerden1778 Joannes Habets1779 Arnold Spaepen1780 Jan Vandermaesen1781 Hubertus Kninckx1782 Peter Lenaerts1783 Petrus Loijen1784 Marten Bollen1785 Lenaert Beerden1786 Jan Habex1787 Leonardus Habex (x Elisabeth Vandormael)1788 Sebastiaan Hendrix1789 Hubertus Konings1790 Petrus Lenaerts1791 Peter Loyen1792 (Theo)dorus Bollen1793 Peter Geurden1794 Willem Conings1796 Sebastiaan Hendrix1797 Jan Coninx1798 Petrus Habex1799 Petrus Loyen1800 Theodorus Bollen

94

1801 Pieter Geerden 1802 Hendrik Reijskens

Bijlage 2 : lijst van de kerk- en armenmeesters uit de heerwagen Waterschei.737 Slechts weinig mannen uit Waterschei werden aangeduid of verkozen om een jaar lang te dienen als kerkmeester (voorzitter van de kerkfabriek of luminaris) of als armenmeester (vertegenwoordiger van de kerk bij de armentafel, openbare bijstand). Het waren meestal de mannen uit ‘t Dorp van Genk die hiervoor in aanmerking kwamen.

Kerkmeester :1722 Aerdt (Arnold) Scauterden

Armenmeesters :1605 Gheer Schepers, alias Wils1616 Geer. (Gheerard) Wils, alias Schepers1655 Willem Habets1668 Jan Hermans

Bijlage 3 : lijst van een aantal vermelde plaatsnamen

Amstenrade : NL, Amstelrade, bij HoensbroekAs : provincie Limburg, buurgemeente van GenkAwirs : provincie Luik, bij Horion-HozémontBastogne : provincie Luxemburg, BastenakenBatenburg : NL, provincie Gelderland, bij NijmegenBerloz : provincie Luik, bij WaremmeBeverst : provincie Limburg, bij Bilzen, buurgemeente van GenkBilrevelt : provincie Limburg, Bindervelt, bij NieuwerkerkenBokrijk : provinciaal domein van Limburg, te GenkBrandenburg : D, bij BerlijnBurg Reuland : provincie Luik Capelmere : provincie Limburg, gehucht van HasseltCharneux : provincie Luik, bij BatticeClermont : provincie Luik, bij VerviersDalenbroek : provincie Limburg, stad HamontDiepenbeek : provincie Limburg, buurgemeente van GenkDurbuy : provincie Luxemburg, bij BarvauxElderen : provincie Limburg, ‘s HerenelderenElsloo : NL, provincie Nederlands Limburg, bij Beek Eltz : D, Nordrhein-WestfalenEschweiler : D, Nordrhein-Westfalen, nabij AkenFontaine : provincie Henegouwen, Fontaine l’EvêqueGenk : provincie Limburg, ten oosten van HasseltGhelyren : provincie Limburg, Gelieren, gehucht van GenkGenoelselderen : provincie Limburg, bij ‘s HerenelderenGrevenbroek : provincie Limburg, gemeente HamontHamal : provincie Limburg, gemeente RuttenHaneffe : provincie Luik, bij Horion-Hozémont

737 RUBENS, R., Genk van dorp tot stad in tijd en wereld, manuscript, Genk, 1972.

95

Heffingen : grootherdogdom Luxemburg, bij MerschHeinsberg : D, Nordrhein-Westfalen, oostelijk van MaaseikHemricourt : provincie Luik, Remicourt, bij Waremme (Borgworm)Heppeneert : provincie Limburg, bij MaaseikHercke : provincie Limburg, Sint-Lambrechts-Herk (Moosherk) bij HasseltHerne : provincie Brabant, bij TollembeekHeure : provincie LuikHocht : provincie Limburg, abdij te LanakenHoltrop : D, Bergheim an der ErftHorion-Hozémont : provincie Luik op 15 km van LuikKerniel : provincie Limburg, bij BorgloonKerpen : D, bij KeulenKessenich : provincie Limburg, bij Stevensweert, NLKuringen : provincie Limburg, bij Hasselt Langerloe : provincie Limburg, gehucht Langerlo te GenkLa Rochette : groothertogdom Luxemburg, gemeente Fels (de rots) bij HeffingenLens : provincie Luik, Lens-Saint-Servais bij Hannuit Leut : provincie Limburg, bij MeeswijkLexhy : provincie Limburg, kasteel van Lexhy te Horion-HozémontLutsborgh : groothertogdom LuxemburgMaaseik : provincie Limburg, stad aan de MaasMaastricht : NL, Nederlands Limburg, MaasstadMeeswijk : provincie Limburg, bij LeutMersch : groothertogdom LuxemburgMettecoven : provincie Limburg, Mettekoven bij HeersMetz : F., ten zuiden van LuxemburgMonceau : provincie Namen, bij BellefontaineMulken : provincie Limburg, tussen Borgloon en TongerenNeeroeteren : provincie Limburg, bij MaaseikNiel : provincie Limburg, Niel-bij-Sint-TruidenNijvel : provincie Waals-Brabant,Pas-Saint-Martin : provincie Luik, afhankelijkheid van de gemeente Horion-Hozémont Pietersheim : provincie Limburg, bij LanakenPrinthagen : provincie Limburg, bij KortessemRemich : groothertogdom, Remich aan de MoezelRode : provincie Limburg, bij TongerenRomershoven : provincie Limburg, bij HoeseltRummen : provincie Vlaams-Brabant, bij GeetbetsRutten , provincie Limburg, bij LauwSchalkhoven : provincie Limburg, bij HoeseltSchwarzenberg : D, bij Zwickau (Tsjechische grensstreek)Sledderloo : provincie Limburg, Sledderlo gehucht van GenkSorinnes : provincie Namen, nabij DinantSpiers : D, Rheinland-PfalzStavelot : provincie Luik, abdijStein : NL, provincie Nederlands Limburg, bij BeekStevoort : provincie Limburg, deelgemeente van HasseltStokkem : provincie Limburg, stad Dilsen-StokkemSully : F, bij OrléansTerboekt : provincie Limburg, gehucht Terboekt van Genk

96

Terwagne : provincie Luik, Termogne bij HollogneTourinne : provincie Luik, bij Waleffes en Avennes, huidige fusiegemeente BraivesVeldwezelt : provincie Limburg, bij LanakenVlodrop : NL, provincie Nederlands Limburg Herkenbosch, bij Roermond Vogelzang : provincie Limburg, kasteel te Zolder (Heusden-Zolder)Vorendaele : NL, provincie Nederlands Limburg Voerendaal, tussen Heerlen en ValkenburgWassenberg : D, Nordrhein-Westfalen, nabij HeinsbergWeerde : NL, provincie Nederlands Limburg, WeertWezeren : provincie Brabant, bij WalshoutemWideu : provincie Limburg, gehucht en kasteel van Wideux bij Sint-Lambrechts-Herk (fusie met de stad Hasselt)Wijnansrade : NL, provincie Nederlands Limburg, bij HoensbroekZonhoven : provincie Limburg, tussen Hasselt en GenkZwartberg : provincie Limburg, gehucht van Genk

Bijlage 4 : lijst van de gekende leenmannen van Waterschei en Stalen

14de eeuw

18.05.1371 Libert Butoir III de Rulant Nudorp11.08.1375 Matheus Cleyne Jehan van Rode, 5 bunder land te Gheynke24.01.1381 Lybert Buttor III de Rulant, Nuwedorp19.10.1391 Ernu de Horion, Nudorp13.03.1400 Arnold van Hamal, 4 bunder moeras te Geynke

15de eeuw

24.08.1416 Libert Butour, Nudorp24.09.1420 Libert, voogd van Horion, Nuwedorp28.02.1469 Liebrecht van Horion, Waterscheijde en Nudorp1487 Voets, echtgenote van Goerdt Vander Moelen, pachter van Wijndecke

16de eeuw

01.10.1505 Henrich Librechts van Kuringen, Nudorp22.12.1514 Lysbeth, weduwe van Librechts, vruchtgebruik van Nudorp22.12.1514 Henrich Librechts jr., Waterscheijde en Nudorp1516 Jan II van Elter en Vogelsanck, Waterscheijde en Nudorp13.02.1518 Catharina von Palant, weduwe van Jan II van Elter, vruchtgebruik van Waterscheijde en Nudorp18.05.1521 Jan III van Elter en Vogelsanck, Waterscheijde en Nudorp20.12.1529 Arnold van Elter en Vogelsanck, Waterscheijde en Nudorp sous la paroiche de Gheinck29.06.1543 Georgien van Elter en Vogelsanck, Waterscheide en Nudorp21.03.1554 Gerard van Cortenbach, Waterscheid en Nieudorp27.06.1558 Raes van Printhagen, Waterscheijde en Nudorp12.04.1565 Françoise de Terwagne, weduwe Raes van Printhagen, vruchtgebruik van Waterscheijde en Nudorp15.12.1565 Catharina van Bronckhorst de Batenborch, weduwe van Georgien van Elter01.04.1569 Jan Houwen, beheerder

97

14.08.1598 Anna van Streytghen, beheerder, Waterscheyde

17de eeuw

01.12.1604 Tydo van Inhausen en Kniphausen, Waterscheij20.01.1637 Renier van Wezeren, Nudorp13.04.1643 Ferdinand van Inhausen en Kniphausen, Waterscheyt12.11.1689 Ferdinand van Inhausen en Kniphausen17.12.1689 Ferdinand van van Inhausen en Kniphausen, Waterscheyt01.02.1691 Carl Christian van Kniphausen en Lutzborgh24.09.1659 Jan Frederik van Elter, Waterscheid08.08.1699 Charlotte van Elter, beheerder03.05.1722 Charlotte van Elter, Waterschei10.12.1724 Antoinette von Eltz, Waterschei17.08.1729 Antoinette von Eltz, vruchtgebruik15.03.1741 familie von Eltz29.11.1741 Jan Willem Joseph de Souza y Pacheco van Vogelsanck, Waterscheid en Nudorp05.08.1746 Gilles Lambert de Villenfagne, Waterscheij11.06.1756 Jean Ignace de Villenfagne, Waterscheid1789 Louis Ignace Marie de Villenfagne

Bijlage 5 : lijst van de gekende leenmannen van de pachthoeve Windeken of Stalengoed :

16de eeuw

1505 Jan Stael ?

17de eeuw

1617 Bernard van Kervel1649 Eduard van Schwartzenbergh1649 Lambertus Dierna

18de eeuw

1706 Maria Oda Judith Dierna, Windekens oft Staelengoedt30.10.1792 Louis Dierna, Staelen, cour de Wyndeggen

98

Literatuurverwijzingen

Baerten, J., De kaart van het graafschap Loon ca. 1300, Limburg jg. 44 nrs. 9-10/1965. Baillien, H., Het kasteel Rooi en zijn bezitters, Het Oude Land van Loon jg. 4 nr. 2/1949. Baillien, H., Het leengoed Mulken, Het Oude Land van Loon jg. 3 nr. 3/1948.Bamps, C., Découvertes archéologiques, L’Ancien Pays de Looz jg. 1 nr. 4/1897.Betreft een getypte thesis met een historische schets over Genk.Bilderdyk, W., Geschiedenis des Vaderlands, Amsterdam, 1834. Boeren, P.C., Rodensia deel 1, Wanneer werden de Annales Rodenses geschreven ?, Maastricht-Vroenhoven, 1941.Boeren, P.C. en Panhuysen, G.W.A., Annales Rodenses (Rolduc), Assen, 1968.Bogers, L., De Cicilweg en Emiel Van Doren, Heidebloemke jg. 52 nr. 3/1993, p. 106.Bogers, L., Tienden te Langerlo (1795-1796), Heidebloemke jg. 55 nr. 6/1996.Bormans, S., Les seigneureries féodales du Pays de Liège, Bulletin de l’ Institut Archéologique de Liège, 10 delen.Bormans, S., Les seigneuries féodales et allodiales du Pays de Liège, Brussel, 1981.Bousson, Het kasteel van Binderveld, L’Ancien Pays de Looz jg. 2 nr. 1/1897.Bouveroux, P., De heerlijkheid Kessenich en Bronshorn, Verzamelde Opstellen, deel 17/1942.Brans, L., Lanaken-Pietersheim, Rekem, 1990. Brijs, S., Villa Keetje Tippel, Amsterdam-Antwerpen, 2001.Bussels, M., Over de plaatsbenaming Mot, Het Oude Land van Loon jg. 5 nr. 6/1950.Bussels, M., Lijkrede dr. Jan Jozef Lyna, De Tijdspiegel jg. 15 nr. 1/1960.Ceyssens, J., Ecoles et savants de Campine aux siècles passés, Verzamelde Opstellen deel VII/1931.Claassen, A., De burcht van Staelen, Heidebloemke jg. 29 nrs. 5-6/1970.Claassen, A., De motte van Stalen te Genk-Waterschei, 1982.Claassen, A., De vroege middeleeuwse burcht, Limburg, 1990.Claassen, A., Torenburchten, heerlijke torens, kerktorens, Limburg, jg. 54 nr. 1.Claassen, A., Het verschijnsel burcht, Heemkunde Limburg nr. 4/2002.Coenen, J., Limburgsche oorkonden, 4 delen, Maaseik, 1942.Coenen, J., De Oeter of Boschbeek, Het Oude Land van Loon, jg. 1 nr. 9/1946.Coenen, J., Het kasteel van Leut, Limburg, jg. 26 nr. 4/1946.Coninx, I., Gichtenboek van Genk (1505-1550), vervolgreeks, Heidebloemke. Coninx, I., Uit het oudste gichtenboek van Genk (1436), deel VI, , Heidebloemke jg. 46 nr. 4/1987. Coninx, I., Uit het oudste gichtenboek van Genk (1436) nr. 430, Heidebloemke jg. 48 nr. 4/1989.Coninx, I., Uit het oudste gichtenboek van Genk (1436), Heidebloemke jg. 46-48/1987-‘89.Coninx, I., Gichten Genk 1459-1504, Heidebloemke jgen. 57-59/1998-2000.Coppens, H., Inventaris van het archief van de Leenzaal van Kuringen, Brussel, 1976. Coopmans, V., Verhaeren in Limburg, De Tijdspiegel, jg. 1 nr. 6/1946.Cops, L., De heerlijkheid Vogelsanck, Heusden-Zolder, 1991.Cosyn, A., Le Pays noir Campinois, Bulletin du Touring Club de Belgique, 1912.Daamen, J., Dilsen : sociale evolutie, De Heulentack, Thilesna jg. 10 en 11/1996-‘97.Daniëls, P., Correspondance, L’Ancien Pays de Looz jg. 3 nr. 1/1898.Daniëls, P., Correspondance, L’Ancien Pays de Looz jg. 4 nrs. 4-5/1900. Daniëls, P., Oude munten uit Limburg, ‘t Daghet in den Oosten, jg. 1 nr. 1/1885.de Borman, C. en Poncelet, E., Oeuvres de Jacques de Hemricourt, 3 delen, Le Miroir des Nobles de Hesbaye, (Codex Diplomaticus),Brussel, 1925.

99

de Borman, C., Fiefs de Liège sous Jean d’Arckel, Brussel, 1875.de Borman, C., Le livre des fiefs du Comté de Looz sous Jean d’Archel, 1364-’78, Brussel. De Brabandere, F., Verklarend woordenboek van de familienamen in België en N.-Frankrijk, Brussel, 1993. de Corswarem, G.J., Mémoire Historique et Ethymologique sur les noms des anciens habitants, territoires, communes et hameaux de la province de Limbourg, Tongeren, 1863.de Corswarem, G.J., Mémoire historique sur les anciennes limites et circonscriptions de la province de Limbourg, Brussel, 1857.De Greeve, J., Vandeloo, P., en co. Kunstboek Maclot, Minders en Van Doren, Genk, 1982. De Greeve, K., Dorpsgeschiedenis van Genk, kandidatuursthesis K.U.Leuven, 1983-1984.de Hemricourt de Grunne, Histoire du château de Hamal, Het Oude Land van Loon jg. 1958. De La Vallée, D.D., Les étangs de Staelen, Revue du Touring Club de Belgique jg. 19/1913.de Louvrex, M.G., Receuil ....deel IV, p. 32.De Puydt, M., Bulletin Société Anthropologique de Bruxelles, deel 26, 1907.De Puydt, M., Hache-marteau de Genck, Bulletin Société Anthropologique de Bruxelles, deel 24, 1907.De Puydt, M., Sur quelques découvertes de silex taillés et observations au sujet des pièces présentées, trouvées à Genck, Eysden et Asch, Bulletin Société Anthropologique de Bruxelles, deel 19, 1900.De Seyn, E., Geschied-en aardrijkskundig woordenboek der Belgische gemeenten.Dessers, J., De beeldende kunsten van 1830 af, Limburg, boekuitgave 1953.De Vilder, H., en Wynants, M., De school van Tervuren, 2000.Dieltiëns, H.J., Prehistorische vondsten van de Opglabbekerzavel te Genk, Limburg 1972.Dieltiëns, H.J., Genk tijdens de prehistorie, Het Oude Land van Loon, 1968.Dingemans, P.A.W., Inventaris der archieven van de heerlijkheid Dalenbroek, Maastricht, 1975.Driessen, M., De brouwerij Driessen-Theunissen in Genk, Heidebloemke jg. 57/1998, 3 delen. Driessen, M., De schansen in de Lage Landen, Ons Heem jg. 36 nr. 4/1982.Driessen, M., De Waterscheischans, Heidebloemke jg. 41 nrs. 5 en 6/1982.Droogmans, J., Georges Virrès, De Tijdspiegel 1946.Droogmans, J., Genk in de literatuur, De Tijdspiegel jg. 17/1962.Duby, G., L’économie rurale et la vie des campagnes dans l’Occident médiéval deel II, p. 89.Enckels, R., Bijdrage tot de geschiedenis van de Heerlijkheid Binderveld, Het Oude Land van Loon jg. 23/1968.Fock, H., Entstehen und Entwicklung der Burg von Reuland, 1991. Gaier, C., Art et organisation militaires dans la principauté de Liège et dans le comté de Looz au Moyen Age, Brussel.Geerkens, G., Meeuwen 6 december 1648 St.-Nicolaes-dag, 1998.Geerkens, G., Geusens, A. en Marut, A., De nederlaag van de Kempense ‘huyslieden’ op 6 december 1648, Heidebloemke jg. 57 nr. 6/1998.Gehlen, A.F.L., De laetschappe van huize Vlodrop onder Gerardt Bordels (1655-1685), in : Van verminkingstraf tot Vrederechter, Maastricht, 2000.Geraets, E., Etude sur le sol de la province de Limbourg, Bulletin de la Section Littéraire de la Société des Mélophiles de Hasselt, volume 13/1864.Geraets, E., Ephémerides Hasseltoises, L’Ancien Pays de Looz jg. 6 nr. 1/1902.Geraerts, A., Olaerts, J., en Remans, J., Gènker woerdeleest.Gerits, J., Huislieden, schutterijen en schansen, Ons Heem jg. 31 nrs. 3-4/1977.

100

Geusens, A., De schutterij van Gelieren, brochure ter gelegenheid van het 425-jarig bestaan van de Koninklijke Schuttersgilde De Eendracht, Gelieren, 1978.Geusens, A., Motteburcht te Stalen opengesteld op 1.5.81, Heidebloemke jg. 41 nrs. 5 en 6/1982. Geusens, A., en co., Kunstboek Jan Habex, Genk, 1984.Geusens, A., Brieven van Georges Serigiers, echtgenoot van Neel Doff, Heidebloemke jg. 60 nr. 3/2001.Geusens, A., Voor de schepenbank, Heidebloemke jg. 61 nr. 1/2002.Geusens, A., De oude tijd te Genk : zweet, bloed en tranen, Heidebloemke jg. 62 nr. 1/2003. Geurts, J., Eugeen Leën, Gedenkboek Eugeen Leën, 1939.Gilissen, J.M., De geschiedenis van het Maasland, onuitgegeven studie, Lanklaar, 1987.Goole, F. en Potargent, P., Graf-en gedenkschriften uit de provincie Limburg, Tongeren, 1972.Gorissen, P., Rechte straten te Hasselt, Het Oude Land van Loon jg. 2 nr. 1/1947.Gorissen, P., Lijfrenten op het land van Loon in verband met erfopvolging (1354-1405), Album dr. M. Bussels, Hasselt.Grauwels, J., Het Loonse leenregister van Jan van Beieren (1390-1413), Het Oude Land van Loon jg. 36/1981.Grauwels, J., Kroniek van Hasselt (1078-1914), Hasselt, 1982.Grauwels., J., Het Loons leenregister van Arnold van Hornes (1379-1389), Het Oude Land van Loon jg. 33/1978 p. 53. Hansay, A., Documents inédits concernant la seigneurie de Vogelsanck, Verzamelde Opstellen, boek 14 nr. 4/1938. Hansay, A., La dame de Vogelzang et les Calvinistes en 1566-1567, Verzamelde Opstellen, Hasselt, 1932.Hansay, A., Les fiefs du comté de Looz sous Englebert de la Marck, Brussel, 1905.Hansay, A., Inventaire analytique des chartres de la Collegiale de St.-Jean à Liége, 2 delen.Hempel, H., Gotisches Elementarbuch, Leipzig, 1937.Hendrickx, M., en Claassen, A., Muntplaatsen en muntheren in beide Limburgen, Limburg, jg. 51 nr. 5/1972. Hendrix, A.J., De schans van het gehucht Linde onder Peer, ‘t Daghet in den Oosten jg. 20. Hiemeleers, J., Planten die uit de teelt verdwenen zijn, De Tijdspiegel jg. 9/1954.Houbregs, R. en Marut, A., Café Brans op de Hasseltweg, Heidebloemke jg. 58 nr. 3/1999.Houbregs, R., De slag van Zonhoven die onder Genk plaatsvond, 4 delen, Heidebloemke jg. 61/2002.Janssen de Limpens, K.J.T., Leen-en laathoven in de Maaslandse territoria vóór 1795, nr. 110, nr. 565.Janssen de Limpens, Rechtsbronnen van het Gelders Overkwartier van Roermond, Utrecht, 1965.Jappe-Alberts, W., Geschiedenis van de beide Limburgen, 1972. Kurth, G., Manuel d’histoire de Belgique, 2de editie, 1905, p. 20. Lambrechts, L., Genck in de kunst, Het Vlaamsche Land jg. 3 nr. 29/1921.Lyna, J., De cijnshoven in het graafschap Loon, deel 1, Limburg, jg. 10 nr. 3/1928.Lyna, J., Limburgs voorgeschiedenis, De Limburgse Kempen, 1936. Lyna, J., Gemeenten in het graafschap Loon, Verzamelde Opstellen 1938.Lyna, J., De middeleeuwsche maatschappij en het ontstaan van de dorpen, Limburg, 1946.Lyna, J., Vraagbaak, Het Oude Land van Loon jg. 3 nr. 1/1948.Maas, P.J., Geschiedenis van Neeroeteren, 2 delen, Roeselare, 1905.Mallinckrodt, H., Latijns -Nederlands woordenboek, Aula, Antwerpen, 1959

101

Marut, A., Genk in één millennium van oud Loons dorp naar nieuwe Limburgse stad, Korpsblad Politie Genk jg. 21 nr. 83/1999.Marut, A., De dames Raikem, Heidebloemke jg. 59 nr. 1/2000. Marut, A., De kroniek van de Genkse Politie, 1995, Genk, 2 delen. Marut, A., Feodale leen-en laathoven in de heerlijkheid Genk, Oostland, jg. 47 nr. 131/1997.Marut, A., G.C. Beurskens een merkwaardige citoyen, maire te Genck, Heidebloemke Genk jg. 55 nr. 4/1996.Marut, A., Genker Kroniek van de 20ste eeuw, Heidebloemke jg. 59 nr. 2/2000. Marut, A., Gerard Christoph Beurskens, burgemeester te Genk en As, Korpsblad Lokale Politie Genk-As-Opglabbeek-Zutendaal, jg. 24 nr. 92/2002.Marut, A., Met recht en rede, de schepenbank van Genk, 8 delen, Heidebloemke jaargangen. 57-58/1998-’99. Marut, A., Villa Chalet des Houx, Heidebloemke jg. 60 nr. 2/2001.Meeuwissen, E., Het museum van het Sint Jan Berchmans-gesticht, Kweekschool der Fraters, te Zonhoven, De Tijdspiegel jg. 1 nr. 2/1946.Melchior, J., De Bokkerijders, Hasselt, 1915, herdrukken van 1981 en 1997.Melis, H.C., Zonhoven, 1947.Mennen, V., Genker straatnaamgeving in de 20ste eeuw, Heidebloemke jg. 57 nr. 2/1998. Meuwissen, M., Eten in Genk , vroeger en nu, Heidebloemke jg.47 nr. 4/1988.Mertens, J., Oudheidkundig onderzoek van de Sint.-Martinuskerk te Genk, Limburg jg. 36/1957.Mertens, J., Geschiedenis van Houthalen, 1983.Mertens, J., De bevolking van Zonhoven tijdens de 19de eeuw, Zonhoven, 1986.Mertens, J., Al in 1580 een bolwerck (schans) in Eksel, Ons Heem jg. 44 nr. 4/1990.Minders, W., De Genker schilderschool, De Tijdspiegel jg. 17/1962.Molemans, J., De politieke en rechterlijke instellingen van het graafschap Loon (1031-1794), Het Oude Land van Loon, jg. 50 nr. 2/1996. Molemans, J., en Mertens, J., Zonhoven, Historisch-naamkundige studie, 1982.Moors, J., De oorkondentaal in Belgisch-Limburg, 1952.Paquay, A., Oordnamen, ‘t Daghet in den Oosten, 23ste jaargang nrs. 1en 2/1907.Paquay, J., De heerlijkheid Printhagen (Kortessem) deel I, Limburg, jg. 17/1935.Paquay, J., Limburgse heerlijkheden Schoonbeek en Croenendael bij Bilzen, Verzamelde Opstellen, jaargang 6, 1930.Paquay, J., La seigneurie de Hamal, Luik, 1932.Paquay, J., Bulletin de la Société d’Art et d’ Histoire du Diocèse de Liège, deel 23, 1931.Pipers, P., Diepenbeek, 1936. Piron, P., De Belgische Beeldende Kunstenaars uit de 19de en 20ste eeuw, Brussel, 1999.Raskin, L., Provincie Limburg in beeld, 1989.Remans, A., Bij de booi Paul Maenen, Heidebloemke jg. 11 nr. 6/1951.Remans, A., Ephémeriden, Heidebloemke jg. 11 nr. 4/1952.Remans, A., Genk, pauselijke parochie, Heidebloemke jg. 12 nr. 2/1952.Remans, A., Genck in de kunst, Heidebloemke jg. 13 nr. 2/1953.Remans, A., Wat vreemden schreven over Genk, Heidebloemke jg. 13 nr. 3/1954.Remans, A., Genker families (17de eeuw), Heidebloemke jg. 13 nr. 3/1954.Remans, A., Over leengoederen onder Genk, Heidebloemke jg. 13 nr. 3/21954.Remans, A., Gemeentegeschiedenis over Waterschei, Heidebloemke jg. 15 nr. 1/1955.Remans, A., Weer een Genker volkstelling, nu in 1837, Heidebloemke jg. 17 /1957.Remans, A., Families te Waterschei, Heidebloemke jg. 18/1958.Remans, A., Behoorde het domein Bokrijk onder Hasselt of onder Genk ? Heidebloemke jg. 27 nrs. 5-6/1958.

102

Remans, A., Over het oudst gekende register van Genk anno 1345, Heidebloemke jg. 17 nr. 3/1958.Remans, A., Over huwelijkse voorwaarden te Genk omstreeks 1500, Het Oude Land van Loon, 1959.Remans, A., Over Stalen of Windeken te Waterschei, Heidebloemke jg.18/1959.Remans, A., Schepenbank van Genk (1455), Heidebloemke jg. 18 nr. 4/1959.Remans, A., Een rechtsgeding tegen Genker Brigands (1799-1807), Het Oude Land van Loon jg. 15/1960.Remans, A., Een prehistorisch grafveld te Genk, Heidebloemke jg. 20 nr. 4/1961.Remans, A., Visitatie van “Stalenhoeve” in 1749, Heidebloemke jg. 20 nrs. 5 en 6/1961.Remans, A., Molengeschiedenis van Genk, Heidebloemke jg. 21 nr. 3/1962.Remans, A., Schattingslijsten van Genk, Heidebloemke jg. 22 nr. 2/1962.Remans, A., Genk in de prehistorie, Heidebloemke jg. 24 nr. 1/1964.Remans, A., Schansen te Genk, Heidebloemke jg. 24 nr. 1/1964.Remans, A., Stalen heeft een verleden, Bij ons te Waterschei, jg. 7 nr. 3/1964.Remans, A., Reglement over het gemeentebeheer, Genk 1696, Heidebloemke jg. 23 nr. 4/1964.Remans, A., Mensen, huizen, Winterslag 1850, Heidebloemke jg. 23 nr. 5-6/1964.Remans, A., Uit dagboeken Lantmeeters, Heidebloemke jg. 25 nr. 2/1965.Remans, A., Molengeschiedenis, Heidebloemke jg. 24, nrs. 5 en 6/1965.Remans, A., Genk, opgemeten in 1802, Heidebloemke nr. 5/1966.Remans, A., Geldnood in 1674, Heidebloemke jg. 26 nr. 4/1967.Remans, A., Abdij van Oriënten bezat goederen te Genk (1345), Heidebloemke jg. 27 nrs. 5- 6/1968.Remans, A., De korenmolen van Genk (1345-1773), Het Oude Land van Loon, jg. 23/1968.Remans, A., Gerechtelijke gevallen, Heidebloemke nr. 4/1968.Remans, A., Genk tijdens de prehistorie, Het Oude Land van Loon jg. 23/1968.Remans, A., Huurcontract van boerderij (1732), Heidebloemke jg. 28 nr. 2/1969.Remans, A., Kaart van Genk, Heidebloemke jg. 28 nr. 3/1969.Remans, A., Schansen te Genk, Pen & Schop, juli 1970.Remans, A., De veldslag van Zonhoven, Heidebloemke jg. 29 nrs. 5-6/1970.Remans, A., Oude vijvers onder Genk, Limburg.Remans, A., Stalen, Heidebloemke jg. 32 nrs. 3-4/1973.Remans, A., Uit oude Genker registers, Heidebloemke jg. 17 nr. 4/1958.Remans, G., De oude heerlijkheid Genk, Verzamelde Opstellen, Hasselt, 1936.Remans, G., De zelfstandigheid van de gemeente, Verzamelde Opstellen, Hasselt, 1936.Remans, G., De gemeente Genk in aloude tijden, Verzamelde Opstellen jg. 13, 1937.Remans, G., Heerwagen, buurschap, Het Oude Land van Loon jg. 4 nr. 5/1949.Robyns, O., Reglement van Hoxent uit 1778, ‘t Daghet in den Oosten jg.18.Rogiers, J., Zolder door de eeuwen heen (eeuwkalender), Heemkundige Kring Zolder.Rubens, R., Genk van dorp tot stad in tijd en wereld, 1972, manuscript.Schönfeld, Historische grammatica van het Nederlands, 1947.Schreurs, J., Aanteekeningen over Genck, 1925-’27, Stedelijk archief Genk, manuscript.Schreurs, J., Voorhistorische oudheden gevonden op het grondgebied der gemeente Genck, in manuscript.Severijns, P., en Goole, F., Limburgse families en hun wapen, 3 delen, jg. 1973 -’78 -’84. Siebmachers, J., Wappenbuch, 2 delen, 1989.Sivré, J.B., De vrijheerlijkheid en de vrijheden van Dalenbroek, Publications de la Société Historique et Archéologique dans le Duché de Limbourg, 26 delen, 1889, Maastricht.Smits, G., Repertorium der Limburgse gemeenten, Het Oude Land van Loon jg. 7/1952.

103

Stiennon, J., Un fragment inédit d’un obituaire de Saint-Servais de Maestricht, in : Miscellanea Trajectensia, Maastricht, 1962. Thys, Ch.M.T., Les seigneurs de s’ Heeren-Elderen, Bulletin de la Société Scientifique et Littéraire du Limbourg, 12 delen.Van Ackere, F., Waterschei, niet-gepubliceerde thesis, Zulte, 1981.Van Caster, E., en Op De Beeck, R., De grafkunst in Belgisch-Limburg, 1981.Vanderlinden, C. en Vanderaerden, A., Landschapswandeling langs de Lummense kastelen,1998.Van Doorslaer, B., Een bovengrondse toekomst voor een ondergronds verleden, Provincie Limburg, 2002.Van Hall, J.H.M.M., Inventaris van het archief van de schepenbank Vlodrop en Posterholt, Maastricht, 1980. Van Heukelom, J., Toponymie van Kanne, Verzamelde Opstellen, deel 13/1937.Van Heyst, M.G.M.A., Proeve ener genealogie van het Maastrichtse kooplieden -en magistraatsgeslacht Nootstock, in : Miscellanea Trajectensia.Vanmaele, E., Plaatsnaamkunde van Genk tot 1600, proefschrift K.U.Leuven, 1960.Vanmaele, E., Plaatsnaamkunde van Genk tot 1600, Heidebloemke jg. 21 nr. 4/1962.Van Neuss, H., Actes et documents anciens concernant Hasselt, Bulletin de la Société Chorale et Littéraire, Les Mélophiles de Hasselt, nrs. 35-37/1899. Van Overstraeten, J., Gids voor Benelux, Wallonië en het Groothertogdom, V.A.B. 1958.Van Overstraeten, J., Gids voor Vlaanderen, V.A.B. 1965.Van Rompaey, J., De heerlijkheid als heem van onze voorouders, Ons Heem jg. 29 nr. 4/1975. Vanhoyland, De Vos, Kanne, Parel der Jekervallei, toeristische brochure. Van Loon, J., Chronyk van Maestricht.Verbeek, G., Arras, J. en Joosten, B., Hasselt, Artisreeks Steden van België.Verbois, R., Geschiedenis van Rekem en zijn graafschap, Rekem, 1972.Vliebergh, E., De Kempen in de 19de en in het begin der 20ste eeuw, 1908.Vossen, J., La seigneurie de Grevenbroek à Achel, 2 delen, L’Ancien Pays de Looz, jg. 1/1896. Willems, J.C., Registrum memoriale et archivale parochiae Sti. Martini de Genck (Geschiedkundige aanteekeningen over de Gemeente en Parochie Genck), 1897-1914, Stedelijk archief Genk, manuscript.Willems, J.C., Handgekopieerd klein exemplaar van zijn officieel manuscript, 1914.Willems, J.C., Genk , Vlaamse Toeristen Bond, 1928. Willems, J.C., Staet van vercoep gedaen deur die gementen van Genck, Genk, Pasen 1940.Wissels, L., Beken te Genk, Heidebloemke jg. 41 nrs. 1-2/1982. Wissels, L., De motte van Stalen, Heidebloemke jg. 40 nr. 1/1981.Wissels, L., De oude Genker dekenij, Heidebloemke jg. 37 nr. 4/1978.Wissels, L., Een tentoonstelling over het rijksarchief, Heidebloemke jg. 39 nrs. 5 en 6/1980.Wissels, L., en Remans, A., Uit de geschiedenis van Genk, Heidebloemke jg. 32 nrs. 3 en 4/1973. Wissels, L., Verklaring van de Genker straatnamen, 1978.Wissels, L., Wandelpaden te Genk, Heidebloemke jg. 40 nrs. 4 en 5/1981.Wissels, L., Waterscheischans, Heidebloemke jg. 41 nrs. 5 en 6/1982.Wolfs, I., Beknopte geschiedenis van de Hasseltse muntslag, Hasselt, 1992.X., Burchten & versterkingen in de Euregio Maas-Rijn, 2002.X., De tijd, Heidebloemke jg. 1956.X., Fouilles à Waterscheijd, Bulletin de l’Institut Archéologique, deel 35 /1905, Luik.X., Horten, ‘t Daghet in den Oosten, jg. 15 nrs. 5 en 6/1899.

104

Zaidmann, M., Commune de Genck, centre industriel (charbonnages), Antwerpen, 1938.

© Alex A.F. MarutGenk, 20 januari 2013

105