GÖNEN MESLEKİ EĞİTİM MERKEZİ 2020 MAYIS UZAKTAN …gonenmem.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/10/10/269812/...GÖNEN MESLEKİ EĞİTİM MERKEZİ 2020 MAYIS UZAKTAN EĞİTİM DERS NOTLARI

GÖNEN MESLEKİ EĞİTİM MERKEZİ 2020 MAYIS UZAKTAN EĞİTİM DERS NOTLARI

Alan/Dal Adı : Elektrik-Elektronik Teknolojisi Alanı Ders Adı : Pano Tasarım ve Montajı Dersin Sınıf Düzeyi : 11 Modül/Kazanım Adı : PLC Montajı Konu : Plc Cihazlarına Giriş ve Çıkış Elamanlarını Bağlama - Plc li Kontrol Sistemlerinin Montajı Konu Tarihi Aralığı : 1 Mayıs-30 Mayıs 2020 Ders Öğretmenleri : Tunca ÖZDEMİR

ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1

AMAÇ

Uygun ortam sağlandığında kurulacak sisteme uygun PLC cihazını ve giriş çıkış

elemanlarını seçebilecek, bağlantısını yapabileceksiniz.

ARAġTIRMA

Piyasada en çok kullanılan PLC‟leri araştırınız.

PLC‟ ye en çok hangi alanda ihtiyaç duyuluyor? Araştırınız.

1. YAPILACAK ĠġE UYGUN PLC SEÇMEK

1.1. PLC Tanımı ve Türleri

Sistem bilgilerinin direkt olarak insan tarafından verildiği sistemlere “konvansiyonel

sistemler” denir. Eğer bilgiler bir program yoluyla verilmiş ise bu durumda oluşturulan

sisteme “otomasyon sistemi” denir. Herhangi bir sistemi daha önceden belirlenmiş bir

duruma getirme işlemine “kontrol” denir. Duruma getirme veya durumu değiştirme, insan

müdahalesi olmadan bir program tarafından yapılırsa yapılan işleme “otomatik kontrol”

denir. Buna göre “otomasyon”, insan müdahalesi olmadan herhangi bir hareketin oluşmasına

ve bu hareketin istenildiği gibi gerçekleşmesine verilen isimdir.

PLC cihazları, kumanda tekniğinde gerekli olan tüm cihazları (zamanlayıcılar,

sayıcılar, hafıza birimleri vb.) bünyesinde bulundurabilen, gerek programlama konsolları

gerekse bilgisayarlar üzerinden program yapılabilen ve yapılan programla kontrol etmek

istediğimiz otomasyon sistemini otomatik olarak kontrol eden, sayısal sistem esasına göre

çalışan cihazlardır.

Şekil 1‟deki blok diyagramda gösterildiği gibi PLC, sensörlerden aldığı bilgiyi

kendine göre işleyen ve iş elemanlarına göre aktaran bir mikroişlemci sistemidir. Sensörlere

örnek olarak; herhangi bir metali algılayan endüktif sensör, PLC girişine uygun gerilim

vermede kullanılan buton ve anahtarlar verilebilir. İş elemanları için PLC çıkışından alınan

gerilimi kullanan kontaktörler, bir cismi itme veya çekmede kullanılan pnomatik silindirleri

süren elektro-valflar ve lambalar uygun örnektirler.

PLC sistemi Analog-Digital giriş/çıkış bağlantılarıyla birçok makine ve sistemi

kontrol eder. Bu amaçla sayısal işlemleri, zamanlama, sayıcı, veri işleme, karşılaştırma,

sıralama, kendi bünyesinde 8-16 bit data transferi ile programlama desteği sağlamış giriĢ

bilgilerini kullanarak, çıkış ünitelerine atayan giriş-çıkış, bellek, CPU ve programlayıcı

bölümlerinden oluşan entegre sistemdir. Cihaz içerisinde ayrıca çok sayıda dahili (yardımcı-

saklayıcı) röleler, zaman röleleri bulunmaktadır (Şekil 1.1).

3

ġekil 1.1: PLC genel blok Ģeması

PLC cihazının birçok türü mevcuttur. Bu çeşitliliğin sebebi, yapacağımız işin

farklılığındandır. Her iş için uygun PLC seçmemiz gerekir. Değişik firmalar tarafından

üretilmiş birçok değişik özellikte PLC‟ler bulunmaktadır. Her firma, değişik özellikte

ürettiği PLC‟lere değişik kod numaraları vermiştir. Piyasadaki PLC‟ler bu isme göre anılır.

Aşağıda bazı firmaların ürettiği değişik PLC‟lerin resimleri verilmiştir (Resim 1.1), (Resim

1.2), (Resim 1.3), ( Resim 1.4).

SIMATIC S7-200 SIMATIC S7-300 SIMATIC S7-400

Resim 1.1: PLC çeĢitleri

CPM1A CQM1H C200 Alfa-CS1


4

Micro controller Compact PLC(FX serisi) Modular PLC


Twido serisi PLC’ler:


1.2. PLC’nin Kullanım Amacı ve Alanları

PLC, icat edilmeden önce kontrol sistemleri röle ile yapılmaktaydı. Röleli kontrol,

aşağıda açıklanan çeşitli kusurlara sahiptir:

Kontak kusuru

Kontak aşınması

Birçok röleyi eklemenin ve kablolamanın zor olması

Kontrol edilen işin içeriğini değiştirmenin çok karışık ve zor olması

Bu kusurlarından dolayı PLC cihazının önemi artmıştır. Ayrıca PLC cihazını uzaktan

kontrol imkânı mevcuttur. Yani internet üzerinden PLC cihazlı kontrol sistemini kumanda

etmek mümkündür. Ayrı yerlerde fabrikası bulunan tesisin kontrol sisteminin haberleşmesini

PLC cihazı ile yapmak mümkündür. Bu yüzden günümüzde otomasyon kontrol sistemlerinde

PLC kullanımı hızla artmaktadır.

PLC‟nin kullanım alanlarından başlıcaları şunlardır:

Fabrikalarda otomasyon

Asansör tesisatları

Otomatik paketleme

Enerji dağıtım sistemleri

Taşıma bandı sistemleri

Doldurma sistemleri

Otomobil endüstri sistemleri

Balya presleri

Alçı ve harç makineleri

Vakum tesisleri

5

Merkezi / yardımcı yağlama sistemleri

Ağaç işleme makineleri

Kapı kumanda sistemleri

Hidrolik kaldırıcılar

Gıda endüstrisi

Laboratuar cihazları

Modem uygulamaları

Elektrik tesisatları

Stok sistemleri

Demir çelik fabrikaları vb.

1.3. PLC Ġle Röle Sistemleri Arasındaki Farklar ve Avantajları

PLC; elektronik röle, zaman rölesi, sayıcı ve iç bağlantıları ile birlikte entegre bir

sistemden meydana gelmiştir.

Röle sisteminde, kumanda elemanları paralel olarak ve aynı zamanda bir çalışma şekli

ortaya koyabilirler. PLC‟de ise çalışma sırası program sırasına göredir (çevrimli, dönüşümlü

çalışma).

Röle sisteminde kullanılan kontak sayısı sınırlıdır. Oysa PLC‟de kullanılan

elemanların kontak sayıları istenilen (sonsuz) sayıda olabilir.

Bir entegre sistemde sistemin çalışma şekli değiştirilmek istendiğinde röleli sistemde

çeşitli montaj değişiklikleri ve yeni masraflar gerekmektedir. Oysa PLC‟de böyle yeni

montaj değişikliklerine ve masraflara gerek yoktur.

PLC ile devre tasarımları röleli sistemlere göre daha kolay, çabuk ve daha az masraflı

yapılabilmektedir. Bunun yanı sıra arıza, bakım, devre takibi daha kolay ve hızlıdır. Röle sisteminde bir endüstriyel kumanda işlemini gerçekleştirebilmek için birçok

devre elemanını satın almak gerekir (zaman röleleri, sayıcılar gibi). PLC ile yapılan

sistemlerde ise birçok devre elemanı, cihaz bünyesinde hazır olarak bulunduğundan ayrıca

elemanlar satın alınmasına gerek yoktur.

Röle sistemi ile yapılan kumanda ve kontrol sistemleri devre elemanlarının hacimleri

nedeniyle çok yer kaplar. PLC ile yapılan sistemlerde hacim yönü ile büyük bir avantaj ve

küçülme söz konusudur.

Röle sistemi ile yapılan kumanda ve kontrol sistemlerinde çok karışık ara kumanda

bağlantıları bulunmaktadır. Bu nedenle arıza bulmak güçtür. PLC ile yapılan kontrol

sistemlerinde ise ara kumanda bağlantıları çok azdır. Çünkü gerekli bağlantılar PLC

içerisinde PLC tarafından yapılmaktadır.

PLC‟ler röle sistemlerine göre daha güvenlidir, düşük güç tüketimi sağlar ve uzaktan

kontrol imkânı hızlı ve daha az karmaşıktır.

6

1.4. PLC Parçalarının Yapısı ve Fonksiyonları

PLC, genel olarak aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi 5 ana bölüme ayrılmıştır (Şekil 1.2):

Central Prosessing Unit(CPU): Merkezi işlem birimi

The Input/Output(I/O) Section: Giriş/çıkış bölümü

The Programming Device: Programlama makinesi

ġekil 1.2: PLC’nin genel yapısını gösteren Ģema

1.4.1. Merkezi ĠĢlem Birimi MĠB(CPU)

Merkezi işlem birimleri, PLC sisteminin beyni olarak düşünülebilir. Bu birimler,

kumanda edilen sisteme ait yazılımın (sadece mantık yazılımının) saklandığı ve bu yazılımın

işlendiği kartlardır. Merkezi işlemci haricinde program hafızası ve programlama cihazı

bağlantısı için bir interface (arayüz) içerir. Ayrıca bazı modellerde başka PLC grupları ile

beraber çalışabilmeleri için özel interfaceler de bulunur. İstenen fonksiyonu uygun şekilde

yerine getirebilmesi için CPU'nun işlem hızı, hafıza kapasitesi ve çok özel özelliklerinin

üretimin minimum gereklerini sağlaması şarttır.

1.4.2. Hafıza(Bellek Elemanları)

PLC‟de yazılmış programları değişik biçimlerde saklayan, koruyan hafıza birimleri

mevcuttur. Bu hafıza birimleri RAM, ROM, EPROM, EEPROM hafızası gibi hafızalardır.

RAM hafıza hem yazılıp hem okunabilen geçici hafıza birimidir. PLC‟de giriş/çıkış birimleri

ile ilgili bilgilerin saklandığı belleklerdir. ROM hafıza, sadece okunabilen kalıcı hafızalardır.

7

PLC‟de komut bilgileri ve sabitler ROM‟lara yüklenir. EPROM hafıza silinebilir ve

programlanabilir hafıza türüdür. PLC cihazlarında yazılmış olan programlar önce EPROM

hafızada saklanır, buradan CPU‟ya gönderilir. EEPROM hafıza elektriksel olarak silinip

yazılabilen EPROM hafızalardır. PLC‟de programlama cihazı veya bilgisayar ile yapılan

program bu hafızada saklanır. Bu hafızaya “program hafızası” denir.

1.4.3. Programlama Makinesi

Programlama makinesi (operatör paneli), PLC programlamaya uygun yapısı olan,

çoğu bilgisayar formunda özel cihazdır. Operatör panelleri, genellikle bilgisayarın olmadığı

yerlerde tercih edilir.

1.4.4. Güç Katı

PLC içerisindeki elektronik devrelerin çalışması için gerekli olan gerilimi istenilen

seviyede temin eden bir güç ünitesi mevcuttur. Şebeke gerilimi 110/220 V AA veya 24 V

DA olan tipler mevcuttur. Bu güç ünitesi PLC içindeki kartların beslemelerini (giriş/çıkış

kartları hariç) sağlamakla yükümlüdür.

1.4.5. GiriĢ/ÇıkıĢ Bölümü

PLC'nin giriş bilgileri, kontrol edilen ortamdan veya makineden gelir. Gelen bu

bilgiler içinde PLC var ya da yok şeklinde değerlendirilmeye tabi tutulan sinyaller sistemin

dijital girişlerini oluşturur. Dijital girişler, PLC „ye çeşitli saha ölçüm cihazlarından gelir. Bu

cihazlar, fark etmeleri gereken olay gerçekleştiğinde PLC'nin ilgili giriş bitimini 0 sinyal

seviyesinden 1 sinyal seviyesine çıkarırlar. Böylece sistemin sahada olan hadiselerden

haberdar olmasını sağlar. Dolayısıyla sistem içindeki fiziksel değişimleri PLC'nin

anlayabileceği 0-1 sinyallerine dönüştürürler. PLC'nin girişine gelen sinyaller; basınç

şalterlerinden ,sınır şalterlerinden , yaklaşım şalterlerinden veya herhangi bir röle,kontaktör

ya da otomatın yardımcı kontağından gelebilir.

Bir PLC‟nin beyni CPU ise giriş/çıkış bölümleri de PLC‟nin gözü, kulağı ve dilidir.

I/O birimleri, giriş birimi (rölesi) ile çıkış biriminden (rölesi) oluşur. Giriş rölesi, sensörler

tarafından verilen komutları içindeki elektronik röleler vasıtasıyla CPU‟ya gönderir.

1.4.6. GeniĢleme Birimleri

PLC‟ler için tasarlanmış özel modüller isminden de anlaşılacağı üzere PLC‟nin

vazifesi olmayan daha çok kişisel bilgisayarların görevi olan bilgi saklama uygulamalarında

kullanılır. Bu saklanacak bilgilerin CPU içerisinde sabit olarak yer alması gereksiz ve çoğu

zaman imkânsızdır. Bu yüzden PLC sistemi içine dahil edilen bir kart ile bilgi alınması,

alınan bu bilgilerin işlenmesi ve büyük oranlarda (CPU içerisinde saklanamayacak boyutta)

saklanması sağlanır.bBu tür işlemlerin gerçekleştirilebilmesi için özel modül içerisinde

birtakım yazılımlar yapılması gerekir. CPU bu kartlara bilgileri internal bus hattı üzerinden

çeşitli komutlarla gönderir. Dos ortamı komutlarını çalıştırabilir ve örnek olarak database

8

içerisinde bilgi saklayabilir. PLC ye takılabilen bu tip kart modeli PC'ler ayrıca floppy drive

üzerinden bilgilerin backup olarak yedeklenmesini de sağlarlar.

1.4.7. Kartların Takıldığı Raflar (Rack’s)

PLC kartlarının takıldığı raflar (rack), PLC sınıflarına göre farklılıklar göstermektedir.

PLC grubu içinde S5-90 ve S5-95 direkt olarak raylı montaj olup herhangi bir rafa monte

edilmemektedir. S5-100 kartları submodüle olarak tabir edilen elemanlar üzerine monte

edilmektedir. Bu elemanlar üzerinde bulunan bus hattı ile haberleşme sağlanmaktadır.

Ayrıca modüler yapıda olan bu elemanlar, montaj kolaylığı sağlamaktadır. Submodüler ray

üzerine takılırlar. S5-100 tipi PLC'ye ait kartlar da submodüller üzerine vidalanmak suretiyle

monte edilir. S5-115 sistemlerinde submodüllerin görevlerini subrackler yerine getirir.

Subrackler ray sistemine uyumlu olmayıp vida montajı ile sabitlenirler. Bu elemanların

ihtiyaca göre değişik tipleri bulunmaktadır. Bazı modellere sadece giriş/çıkış kartları

takılabildiği gibi bazılarına da çeşitli özel modüller takılabilmektedir. S5-115 sistemi

subracklerin de ayrıca bazı yüksek akım çekebilen kartların soğutulabilmesi için fan ünitesi

montajı da yapılabilmektedir. S5-135 ve S5-155 sistemlerinde kartların takıldığı raflar, daha

özellikli olup PLC‟de kullanılan kartların beslemelerini sağlayan güç kaynağı da

barındırmaktadır. Ayrıca bu güç kaynağı içinde soğutucu fanlar bulunmaktadır.

1.5. PLC Seçiminde Dikkat Edilecek Hususlar

PLC‟nin güç ünitesi, PLC içindeki kartların güç sarfiyatına göre maksimum çıkış akımı temin edebileceğimiz bir gerilim değerinde olmalıdır.

Giriş/çıkış birimi sayısı, sistemimizin ihtiyacını uzun vadede de

karşılayabilmelidir. Basit bir sistem için(örneğin bir elektrikli kapının

otomasyonu, bir sulama sisteminin otomasyonu, bir yüzme havuzu vb.) 24

I/O(giriş/çıkış birimi) yeterlidir.

CPU cinsi sistemimizin büyüklüğüne ve ihtiyacına bağlı seçilmelidir. Bunun

için piyasada her üretici firmanın küçük, orta ve büyük sistemlere göre PLC‟leri

mevcuttur.

Ek giriş/çıkış birimi eklenme özelliği uzun vadeli seçimler için önemlidir. Eğer

sistemimiz sürekli büyüyorsa ek giriş/çıkış birimi eklemeye müsait PLC

seçmemiz gerekir.

PLC‟nin kurulumu, kablolaması ve programlaması basit olmalıdır.

PLC üzerinde çalışma durumunu rahatlıkla takip edebilmeliyiz.

Zamana yönelik uygulamalara izin vermelidir (örneğin havuzun gece 22‟de

çalışmasının kesilmesini istiyorsak bu saatte otomatik olarak çalışmayı

durduran bir ünite).

Ayarlama özelliği kolay olmalıdır.

Bakım ve arıza teşhisi kolay yapılabilmelidir.

Uzaktan erişime imkân tanımalıdır.

Yaptığımız programın doğru çalışıp çalışmadığını test etmek kolay olmalıdır.

9

UYGULAMA FAALĠYETĠ

ĠĢlem Basamakları Öneriler Takacağımız PLC kartının özelliğine göre Uygun rack (raf) seçimini yapınız. uygun raf seçimi yapınız. Bunun için araştırıcı

olunuz.

Güç ünitesi(power supply) seçimini Çalıştıracağımız işelemanlarına uygun güç

yapınız. ünitesi seçimi yapınız. İş güvenliğine dikkat

ediniz.

Her PLC üretici, firma kendi geliştirdiği CPU‟yu kullanır. Bu yüzden birbirlerine göre

CPU seçimini yapınız. üstünlükleri vardır. Firmaların katalog

bilgileri incelenerek istediğimiz özelliğe

uygun PLC seçimi yapınız.

Araştırmacıolunuz. Giriş/çıkışbirimi sayısısistemin

Kullanılacak giriş/çıkış (I/O) büyüklüğüyle ilgilidir. Bu yüzden sistemimize

uygun giriş/çıkış birimi sayısına uygun

birimlerini belirleyiniz. PLC‟yi firma kataloglarından seçiniz. Planlı

ve organize olunuz.

Operatör paneli seçimi yapınız. Kullanılacak operatör paneli

gereksinimlerimize uygun seçilmelidir.

Haberleşme ünitesi seçimi yapılırken PLC‟nin

Haberleşme ünitesi seçimini yapınız. haberleşme portlarının amacımıza hizmet edip

etmediğine dikkat ediniz. Zamanı iyi

kullanınız.

10

KONTROL LĠSTESĠ

Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız beceriler için

Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) işareti koyarak kendinizi

değerlendiriniz.

Değerlendirme Ölçeği Evet Hayır

1. Uygun rack seçimini yapabildiniz mi?

2. Güç ünitesi (Power supply) seçebildiniz mi? 3. CPU seçimini yapabildiniz mi?

4. Kullanılacak giriş ve çıkış modüllerini belirleyebildiniz mi?

5. Operatör paneli seçimini yapabildiniz mi?

6. Haberleşme ünitesi (interface) seçimini yapabildiniz mi?

DEĞERLENDĠRME

Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.

Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız

“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.

11

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME

Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler

doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.

1. ( ) PLC, sensörlerden aldığı bilgiyi kendine göre işleyen ve iş elemanlarına göre

aktaran bir mikroişlemci sistemidir.

2. ( ) İnternet üzerinden PLC cihazlı kontrol sistemini kumanda etmek mümkündür.

3. ( ) PLC otomotiv endüstrisinde kullanılabilir.

4. ( ) Röle sisteminde kullanılan kontak sayısı sınırsızdır. Oysa PLC‟de kullanılan

elemanların kontak sayıları sınırlıdır.

5. ( ) İstenen fonksiyonu uygun şekilde yerine getirebilmesi için CPU'nun işlem hızı,

hafıza kapasitesi ve spesifik özelliklerinin üretimin minimum gereklerini sağlaması

şarttır.

6. ( ) PLC‟lerin şebeke gerilimi 110/220 V AA veya 24 V DA olan tipleri mevcuttur.

7. ( ) PLC cihazlarında yazılmış olan programlar önce EPROM hafızada saklanır.

8. ( ) PLC‟nin güç ünitesi, sadece CPU‟nun enerjisini sağlar.

DEĞERLENDĠRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap

verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.

Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.

12


AMAÇ

Uygun ortam sağlandığında PLC‟li kumanda ve kontrol sistemleri için gerekli giriş/

çıkış elemanlarını seçip TSE İç Tesisleri Yönetmeliği, iş güvenliği standardı ve bağlantı

tekniğine uygun olarak montajını yapabileceksiniz.

ARAġTIRMA

PLC ile bağlantılı giriş ve çıkış elemanlarını araştırınız.

2. PLC CĠHAZINA GĠRĠġ VE ÇIKIġ

ELEMANLARINI BAĞLAMA

2.1. PLC Besleme Bağlantısı

PLC çalışma gerilimleri ne kadar iş elemanı kontrol edeceğine bağlı olarak değişir.

CPU‟su da buna göre özellik kazanır. Bütün PLC‟lerin çalışma mantığı aynıdır. Fakat CPU

ve yazılım farklılıklarından ötürü komutlar ve ifadeler farklı olur.

Aşağıda PLC‟nin besleme bağlantısı anlatılacaktır (Şekil 2.1). Okulunuzda farklı bir

marka PLC varsa buna benzer bir uygulamayı bu PLC için de mantık yürüterek

yapabilirsiniz.

Aşağıdaki şekillerde S7-200 PLC‟nin DA ve AA modelleri için enerji bağlantıları

gösterilmiştir. Herhangi bir elektrikli cihazı söker veya yerine takarken enerji bağlantısının

kapalı olduğundan emin olmamız gerekir. PLC‟leri de söker veya yerine takarken gerekli

emniyet koşullarına uymamız ve enerjinin bağlı olmadığından emin olmamız gerekir.

DA bağlantısı AA bağlantısı

ġekil 2.1: PLC’nin besleme bağlantısı

13

2.2. PLC GiriĢ Elemanları ve PLC’ye Bağlantıları

Algılayıcılar, fiziksel ortam ile endüstriyel amaçlı elektrik/elektronik cihazları

birbirine bağlayan bir köprü görevi görürler. Bu cihazlar endüstriyel proses sürecinde kontrol

koruma ve görüntüleme gibi çok geniş bir kullanım alanına sahiptirler.

Endüstride en sık kullanılan algılayıcılar için ölçülen büyüklükler ve çıkış

büyüklüklerine ait bilgiler aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Tablo 2.1: Endüstride kullanılan algılayıcıların ölçtüğü ve çıkıĢına yansıttığı büyüklükler

2.2.1. Temaslı Algılayıcı

Temaslı algılayıcılar bildiğimiz kumanda kontrol elemanlarıdır.

2.2.1.1. Kontaktörler

Kontaktörler, büyük akımlarda çalışan iş elemanlarının kumandasını yapan

elektromekanik şalterlerdir (Resim 2.1).

PLC ile kontaktör kumandası yapmak için:

PLC çıkış geriliminin kontaktör çalışma gerilimiyle aynı olması veya

aynı değilse kontaktörü rölenin kontakları üzerinden kontrol etmemiz gerekir.

Bunun için röle kontak akımının kontaktörün bobin akımıyla aynı olması

gerekir.

Piyasada 4 KW gücünden 450 KW gücüne kadar çeşitli güçte kontaktör bulunur.

Anma akımları 6 A ile 2500 A arasında değişir. Çalışma gerilimleri AA veya DA olabilir.

Bütün kontaktörleri PLC cihazı ile kontrol etmek mümkündür. Fakat PLC çıkış gerilimi

sadece AA‟da kontaktör gerilimini karşılar. Yani sadece çıkış gerilimi AA olan PLC‟lerle

kontaktörleri doğrudan kontrol edebiliriz.

14

Resim 2.1: Endüstride kullanılan kontaktör çeĢitleri

2.2.1.2. ġalterler – Anahtarlar

Tesislerde elektrik üretim noktalarının (trafo ve jeneratör) çıkışına ve elektrik dağıtım

sistemindeki enerji tüketim noktalarının girişine kurulan kompakt şalterler, birtakım ek

donanımlar ilave edilerek otomasyon sistemine entegre edilir. Son yıllarda özellikle

otomasyon sistemine kolayca entegre edilebilecek şekilde üretilen kompakt şalterler, son

derece güvenli ve her türlü ihtiyaca cevap verecek niteliktedirler ( Resim 2.2). Birbirinin aynı

birkaç kesme ünitesinden oluşurlar. Kısa devre durumunda bunların iç tasarımı, özellikle de

döner kontak hareketi, son derece hızlı kontak tepmesine ve bunun sonucu olarak da kısa

devre akımının sınırlanmasına yol açar.

15

Resim 2.2: Bir Ģalterin iç yapısı

2.2.1.3. Kalıcı Tip ġalterler

Kalıcı tip şalterlere en iyi örnek paket (pako) şalterlerdir. Paket şalter, birbirinin aynı

olan, birden fazla kontak yuvalarının bir mil üzerinde arka arkaya sıralanmasından meydana

gelen ve bir eksen etrafında dönebilen şalterlerdir (Resim 2.3). Küçük güçlü motorlara

kontaktör ve rölelerle kumanda etmektedirler.

Resim 2.3: Pako (paket) Ģalter 2.2.1.4. Butonlar

Butonlar, kumanda ve otomasyon sistemlerinde devrenin çalışmasını başlatmak ve

durdurmak amacı ile kullanılan devre elemanlarıdır. Yapıları ve çalışma şekilleri açısından

iki çeşittir:

Bir yollu butonlar

Start (başlatma) butonu: Normalde açık olan kontağı, butona basılınca

kapanır. Buton üzerindeki basınç kalktığında yay aracılığı ile tekrar

açılarak normal konumuna döner.

Stop (durdurma) butonu: Normalde kapalı olan kontağı, butona basılınca

açılır. Buton üzerindeki basınç kalktığında yay aracılığı ile tekrar

kapanarak normal konumuna döner.

Ġki yollu butonlar (jog butonu)

Hem start hem de stop butonu gören butondur (Resim 2.4).

16

Resim 2.4: ÇeĢitli buton resimleri

2.2.1.5. Mekanik Sınır Anahtarları

Hareketli sistemlerde bir hareketin durdurulup başka bir hareketin başlatılmasında

kullanılan ve sistemin hareketli elemanı tarafından çalıştırılan kumanda elemanına “sınır

anahtarı” denir (Resim 2.5 ). Mekanik tip sınır anahtarları, pimli ve makaralı olmak üzere

ikiye ayrılır.

Resim 2.5: Mekanik sınır anahtarları

2.2.2. Temassız Algılayıcı

2.2.2.1. Manyetik Temassız Algılayıcılar

Manyetik temassız algılayıcılar, yaklaşım anahtarı olarak da ifade edilirler. Pnomatik

silindirlerin piston kolunun konum algılaması ve döner silindirlerin dönem açısının

algılanması gibi işlemler için kullanılırlar.

Manyetik algılayıcılar; 3 uçlu olup bunlardan ikisi besleme uçları, üçüncü uç ise sinyal

ucudur (Resim 2.6).

17

Resim 2.6: Manyetik temassız algılayıcının a) resmi ve b) sembolü

2.2.2.2. Endüktif Temassız Algılayıcılar

Endüktif temassız algılayıcılar ile sadece iletken olan malzemeler algılanabilir. Metal

çeşidine göre algılama mesafesi değişir (Resim 2.7).

Resim 2.7: Endüktif temassız algılayıcının a) resmi ve b) sembolü

2.2.2.3. Kapasitif Temassız Algılayıcılar

Kapasitif temassız algılayıcılar birçok nesneye tepki gösterdikleri için endüktif

temassız algılayıcılara göre daha yaygın olarak kullanılmaktadır. Kapasitif sensörler tüm

metalleri algıladığı gibi metal olmayan cam, plastik, kâğıt, tahta, yağ, su gibi maddelere karşı

da duyarlıdırlar (Resim 2.8).

Resim 2.8: Kapasitif temassız algılayıcının a) resmi ve b) sembolü

18

2.2.2.4. Optik Temassız Algılayıcılar

Optik sensörler, kumanda kontrol uygulamalarında ışık yolu ile çeşitli malzemelerin

büyük mesafelerde de algılanmalarında kullanılır. Genel olarak alıcı ve verici olmak üzere

iki bölümden oluşur. Bunun dışında fiber-optik temassız algılayıcı olarak da

yapılmaktadırlar. Fiber-optik sensörler özellikle uydu teknolojisinde çok sık kullanılmaktadır

(Resim 2.9).

a) Optik sensör b) Fiber-optik sensör c) Sembolü

Resim 2.9: Optik temassız algılayıcılar

2.2.2.5. Ultrasonik Temassız Algılayıcılar

Optik sensörler ne kadar hatasız algılayıcı gibi görünse de dezavantajları vardır.

Bunlardan bazıları uzun mesafelerde algılama zorluğu çekmeleri, koyu renkli cisimleri

algılamada güçlük çekmeleridir. Optik sensörler, bu yüzden genellikle hareketli cisimleri

algılamakta kullanılmaktadır. Bu açığı kapatmak için lazer sensörler bulunmuşsa da lazer

sensörün de fiyatının yüksekliği ayrı bir dezavantaj oluşturmuştur. Bu sakıncalardan dolayı

ultrasonik sensörler kullanılmaya başlanmıştır. Ultrasonik temassız algılayıcılar

piezoelektrik malzemeden oluşurlar (Resim 2.10).

Resim 2.10

2.2.2.6. Pnomatik Temassız Algılayıcılar

Basınçlı hava ile çalışanlarına “pnomatik temassız algılayıcı” denir. Diğer ismi de

“pnomatik duyarga”dır. Bu duyargalarda nemsiz, iyi filtre edilmiş, yağsız hava

kullanılmalıdır. Alıcı verici tip duyarga, kesilebilir jet duyarga, refleks duyarga, geri basınç

duyargası gibi çeşitleri vardır (Resim 2.11). 19

Pnomatik sensörler daha çok robotlarda karşımıza çıkmaktadır. Aşağıda çeşitli

pnomatik temassız algılayıcılar görülmektedir.

Resim 2.11. ÇeĢitli pnomatik temassız algılayıcı

2.2.2.7. Temassız Algılayıcıları Elektrik Kontrol Devrelerine Bağlarken

Dikkat Edilmesi Gerekli Hususlar

Bütün temassız algılayıcılar hem doğru akımda hem de alternatif akımda

çalışabilir.

Çalışma gerilimine dikkat etmemiz gerekir.

Üzerinde yazılı değerlere bakarak çalışma şartlarını bilmemiz gerekir.

Algılayıcıların sinyal çıkışından (3. uçtan) alınan sinyal doğrudan selenoid valf

bobinine bağlanmamalıdır. Çünkü algılayıcının sinyal çıkış akım kapasitesi valf

bobinlerini besleyecek seviyede değildir.

2.2.2.8. Temassız Algılayıcıların Seçiminde Kullanılan Kriterler

Algılayıcının algıladığı cisimleri iyi bilmemiz gerekir.

Algılama mesafesini bilmemiz gerekir.

Çalışma geriliminin kullanılan gerilimle aynı seçilmesine özen gösterilmelidir.

Ebadı kullanım yerine uygun seçilmelidir.

Maliyeti, genel maliyete göre makul seviyede olmalıdır.

2.2.2.9. Temaslı ve Temassız Algılayıcılar ile Uygulamalar

Aşağıda konuyu daha iyi kavrayabilmeniz için PLC ile ilgili değişik uygulama

örnekleri verilmiştirBu örnekleri önce kendi başınıza yapmaya çalışınız. Anlamadığınız

yerlerde önce arkadaşınıza yine anlayamadıysanız öğretmeninize sorunuz

(Resim 2.12) de örnek resmi görülen PLC‟lerde yazılım programlarını iki şekilde

yapmak mümkündür. Bunlar Statement List Editor (STL - komut listesi) ve Ladder

(merdiven) komutlarıdır.

20

PLC komut yazılımlarında kumanda devresi, devrelere ayrılarak numaralandırılmıştır.

Ancak klasik kumanda devrelerinde kumanda devresi bir bütün olarak çizilebilir. Aynı

yöntem S7 200 CPU PLC‟lerde uygulanamaz. Bu PLC‟lerde şekli ayrı devreler hâlinde

çizme zorunluluğu vardır. Örneğin; devre 1, devre 2, devre 3... gibi.

Devreler, programların yapısallığını sağlarlar. Her ayrı akım devresini ayrı bir devreye

yerleştirirseniz, uzun programları izlemek kolay olur.

ġekil 2.2: PLC giriĢ/çıkıĢ ünitesinin bağlantı Ģekli

PLC uygulamaları yaparken dikkat edilmesi gereken önemli noktalardan birisi, giriş

elemanlarının hepsinin ya açık ya da kapalı kontakla gösterilme zorunluluğudur (Şekil 2.2,

Şekil 2.3). Bu durum PLC‟nin markasına göre değişir, fakat genellikle bütün giriş elemanları

açık kontakla gösterilir. Bu modüldeki uygulamalarda kullanılan S7 200 PLC‟lerin de giriş

elemanları(sensörler) normalde açık kontakla gösterilir. Bunun sebebi PLC‟lerde program

yazarken zaten kontağın konumunu ifade etmemizdir. PLC bilgileri lojik olarak işlediği için

kapalı olarak ifade ettiğimiz kontağı lojik 1, açık olarak ifade ettiğimiz kontağı lojik 0 olarak

kabul eder. Aşağıdaki örnekler dikkatlice yapılırsa bu durum daha iyi anlaşılacaktır.

21

Resim 2.12: S7 200 CPU 212 PLC önden görünüĢü

ġekil 2.3: S7 200 CPU 212 PLC bağlantısı

S7 200 PLC cihazlarının programlaması PLC ye özel programlarla yapılır. PLC programının kullanımı şöyledir:

Yeni bir program oluĢturmak

Dosya (File) menüsünden Yeni (New) seçeneğini seçin ya da araç çubuğu

üzerindeki New Project (yeni proje) ikonuna tıklayın ve listeden CPU

tipini seçiniz.

Tamam butonunu tıklatınız.

Bir projeyi kaydetmek:

Dosya menüsünden Farklı Kaydet‟i seçin ya da araç çubuğu üzerindeki

Save Project (projeyi kaydet) sembolünü tıklayınız.

Projeyi saklamak istediğiniz dizini çift tıklayarak seçiniz.

Dosya adı (File Name) kısmındaki *.* işareti yerine proje ismini

yazınız. Tamam (OK) butonunu tıklayınız.

Devre baĢlığı oluĢturmak:

Devre(Network) yazan yeri çift tıklayınız.

Devre başlığı metnini giriniz(en fazla 127 karakter)

Tamam(OK) butonunu tıklayınız.

22

CPU’yu çalıĢma konumuna getirmek:

PLC üzerindeki CPU svicini TERM konumuna getiriniz.

CPU(PLC) menüsünden RUN ya da STOP‟u seçiniz veya araç

çubuğunda ilgili sembolü tıklayınız.

Projeyi CPU’ya yüklemek:

CPU modunu STOP‟a getiriniz.

Yüklenecek projeyi açınız.

Proje menüsünden Yükle‟yi (Download) seçiniz ya da araç çubuğu

üzerinden ilgili sembolü tıklayınız.

Yüklemek istediğiniz proje bileşenlerinin yanındaki kutuları işaretleyiniz.

Yüklemeyi başlatmak için tamam butonunu tıklayınız.

Uygulama 1: Bir Butonla Bir Yükün ÇalıĢtırılması

Şekil 2.4‟te Bir Butonla Bir Yükün Çalıştırılması‟na ait devre şeması verilmiştir.

Araç Gereçler

1 adet PLC 1

adet lamba

ĠĢlem Basamakları

Devreyi PLC programı yardımıyla tasarlayınız.

23

ġekil 2.4: Bir butonla yükün çalıĢtırılmasına ait PLC bağlantısı

24

Programı derlemek(doğruluğunu kontrol etmek) için araç çubuğu

üzerindeki ilgili sembolü tıklayınız veya CPU (PLC)>Derle (Compile)

menüsünü seçiniz. PLC üzerindeki CPU svicini TERM konumuna getiriniz.

Dosya(File) menüsünden Yükle‟yi (Download) seçiniz ya da araç çubuğu

üzerinden ilgili ikonu tıklayınız.

Programı çalıştırmak için CPU (PLC) menüsünden RUN seçiniz veya

araç çubuğu üzerinden ilgili butonu tıklayınız.

Devrenin çalışmasını gözleyiniz. Programı durdurmak için CPU (PLC) menüsünden STOP seçiniz veya

araç çubuğundan ilgili butona tıklayınız.

Programı PLC‟ye yükleyiniz ve

çalıştırınız. Q0.0 çıkışına lamba bağlayınız. PLC programını çalıştırınız. Devrenin çalışmasını gözleyiniz.

Uygulama 2: Bir Motorun Sürekli ÇalıĢtırılmasının Programlanması

Şekil 2.5‟te Üç fazlı asenkron motorun sürekli çalışmasına ait yazılım ve PLC

bağlantısı görülmektedir.

Araç Gereçler

1 adet PLC

1 adet kontaktör

1 adet 3 fazlı asenkron motor

ĠĢlem Basamakları

Devreyi PLC programı yardımıyla tasarlayınız.

25

ġekil 2.5: Üç fazlı asenkron motorun sürekli çalıĢmasına ait yazılım ve PLC bağlantısı

26

Programı derlemek (doğruluğunu kontrol etmek) için araç çubuğu

üzerindeki ilgili sembolü tıklayınız veya CPU(PLC)>Derle (Compile)

menüsünü seçiniz. PLC üzerindeki CPU svicini TERM konumuna getiriniz.

Dosya(File) menüsünden Yükle‟yi (Download) seçiniz ya da araç çubuğu

üzerinden ilgili ikonu tıklayınız.

Programı çalıştırmak için CPU(PLC) menüsünden RUN seçiniz veya araç

çubuğu üzerinden ilgili butonu tıklayınız.

Devrenin çalışmasını gözleyiniz. Programı durdurmak için CPU (PLC) menüsünden STOP seçiniz veya

araç çubuğundan ilgili butona tıklayınız.

Devredeki Q0.0 çıkışını q0.1 olarak değiştiriniz.

Programı PLC‟ye yükleyiniz ve çalıştırınız. PLC çıkışındaki değişikliği gözleyiniz.

Q0.0 çıkışına kontaktör bağlayınız.

Kontaktörün güç kontaklarına motor bağlayarak PLC programını

çalıştırınız.

Devrenin çalışmasını gözleyiniz.

2.2.2.10. Termistörler (NTC-PTC)

Termistörler otomasyon sistemlerinde çok sık kullanılırlar. Termistörlerin iki çeşidi

bulunmaktadır:

NTC (Negatif Isı Kat Sayılı Termistör): Isındıkça direnci azalan termistör

çeşididir.

Sembolü

PTC (Pozitif Isı Kat Sayılı Termistör): Isındıkça direnci artan termistör

çeşididir.

Sembolü

2.2.2.11. Basınç Algılayıcılar

Basınç algılayıcılarla iç basınç, darbe, balistik ölçümler, patlama, içten yanmalı

motorlar, şok ve patlama dalgalar, yüksek şiddetli ses ve diğer akustik ve hidrolik prosesler

gibi 0,001 psi'den 100 psi'ye kadar dinamik basınç ölçümleri yapılabilir. Piyasada değişik

amaçlar için kullanılan basınç algılayıcılar mevcuttur (Resim 2.13). Kullanım alanlarından

başlıcaları:

Endüstriyel pompa basıncı izlenmesi

Hidrolik ve pnomatik basınç hattı izlenmesi

27

Akış kaynaklı titreşimler

Darbeler, dalgalanmalar, su darbesi, kavitasyon

Akustik

Yüksek şiddetli ses

Uçuş testleri

Türbülans

Valf dinamiği

Resim 2.13: ÇeĢitli basınç algılayıcılar

2.3. PLC ÇıkıĢ Elemanları ve Bağlantı Özellikleri

2.3.1. ÇıkıĢ Kontrollü Lambalar

Direkt çıkışa bağlanan lambalardır. Yani iş elemanı olarak lambanın kendisi kullanılır.

Seçilen lambanın çalışma gerilimiyle PLC çıkış gerilimi aynı olmalıdır. Bir de lambanın

üzerinden geçireceği akım değeri çıkış değerinden büyük olmalıdır. Bu gibi durumlarda

lamba, kontaktör üzerinden sürülür.

2.3.2. Küçük Motorlar

Küçük motorlara PLC‟lerle doğrudan yol verilebilir. Özellikle endüstride büyük

kullanım alanı bulunan üç fazlı asenkron motorlar, PLC ile rahatlıkla kontrol edilerek değişik

uygulamalar yapılabilir. Bunun dışında servo motorlar, step motorlar sürücü devreleri

üzerinden ve üniversal motorlar, fırçasız DA motorları vb. PLC ile kontrol

edilebilmektedirler.

2.3.3. Selenoid’ler

Pnomatik güç birimi ile elektrik birimi arasında koordinasyon oluşturan sistemlere

“selenoid” denir. PLC ile elektropnomatik sistemlerin kumandasını yapabilmek için PLC‟lerin çıkışlarına selenoid valf bağlanır. Selenoid valf yukarıda tanımlanan

koordinasyonu çıkışlarına elektropnomatik silindirler bağlayarak sağlayan elemanlardır.

Elektropnomatik sistemlerin PLC ile kumandasında kullanılan selenoid valflerin

yapısına göre değişik ardışık kumanda yöntemleri kullanılmaktadır. Kullanılan valf yapısına

göre kumanda yöntemleri:

28

Tek bobin uyarılı yay geri dönüşlü valflerin kullanılması hâlinde PLC ile

kumanda.

Çift bobin uyarılı impuls valflerin kullanılması hâlinde PLC ile kumanda.

2.4. GiriĢ ve ÇıkıĢların Adreslenmeleri ve Ġfade EdiliĢleri

Yukarıda verilen uygulama örneklerini yaptıysanız S7 200 PLC‟lerin giriş/çıkışlarının

adreslenmeleri ve ifade edilişleri hakkında fikir sahibi olmuşsunuzdur. Bu PLC için

anlatılanlar, çalışma mantığı aynı olan diğer PLC‟lere de uyarlanabilir. Bunun için bol bol

uygulama yapmanız gerekir.

Aşağıda S7 200 PLC‟lerin belli başlı komutları ve ne ifade ettikleri anlatılmıştır. Bu

bilgiler, program yaparken işinize yarayacaktır.

LD Komutu:

Hat açma ve hatta açık kontak bağlama işlemini yerine getiren komuttur. Format: LD n

Operantlar: n I,Q,M,SM,S,T,C,V (bit)

I 0.0 STL Gösterimi: LD I 0.0 LADDER gösterimi:

LDN Komutu: Hat açma ve hatta kapalı kontak bağlama işlemini yerine getiren komuttur. Format: LDN n Operantlar: n I,Q,M,SM,S,T,C,V

AND Komutu: Açık kontakları seri bağlama işlemini yapan komuttur.

Format: A n

Operantlar: n(bit) I,Q,M,SM,S,T,C,V

AND DEĞĠL Komutu: Kapalı kontakları seri bağlama işlemini yerine getiren komuttur.

Format: AN n

Operantlar: n(bit) I,Q,M,SM,S,T,C,V

29

OR Komutu: Açık kontakları paralel bağlama işlemini yerine getiren komuttur.

Format: O n

OR DEĞĠL Komutu: Açık kontak ile kapalı kontağı paralel bağlama işlemini yerine getiren komuttur.

Format: ON n

SET Komutu: Belirli bir adresten başlayan belirli sayıda biti 1(set) yapar. Set edilebilecek nokta

sayısı 1-255 arasındadır (CPU 210 hariç).

RESET Komutu:

Belirli bir adresten başlayan belirli sayıda biti 0 (reset) yapar. Reset edilebilecek nokta

sayısı 1-255 arasındadır (CPU 210 hariç).

Örnek: LD I0.0

SET ve RESET komutları PLC teknolojisinde mühürleme yerini tutar. Bir “set” çıkışı veya hafıza biti “R” komutu gelinceye kadar sürekli “set” kalır.

30

Eğer hem set bobini hem de reset bobini aynı anda “1” ise sonra gelen işlemin önceliği

vardır.

S ve R‟nin altındaki rakam kaç adet çıkış bobininin set veya reset edileceğini ifade

eder. Örneğin bu rakamlar 3 olsaydı Q0.0, Q0.1, Q0.2 çıkış röleleri aynı anda set veya reset

edilecekti.

Elektropnomatik sistemlerin PLC ile kumandasında genellikle kullanılan komutlar

“SET” ve “RESET” komutlarıdır.

END Komutu: Kullanıcı programını bitirmek için kullanılan komuttur.

Yardımcı Röle Yardımcı röleler harici çıkış kontağı olmayan, yani yük bağlanamayan ancak

programın amaca uygun olarak çalışabilmesi için zorunlu hâllerdeki durumlarda kullanılır.

Kullanılma amacı programın daha kolay tasarlanmasıdır. S7 200 PLC‟lerde yardımcı röleler “M” harfiyle gösterilir.

Zaman röleleri

Zaman röleleri üretilen PLC‟lerin markalarına ve serilerine göre değişik özellikler

taşımaktadır. S7 200 CPU 212 serisinde iki ayrı türde zaman rölesi bulunmaktadır.

TON: Çekmede gecikmeli zaman rölesi yani düz zaman rölesidir. S7 200 CPU

212 PLC cihazı T32 ile T63 kısaltmalarına sahip 32 zaman rölesi içerir.

31

TONR: Çekmede gecikmeli kalıcı tip zaman rölesidir. Bu tip zaman rölesinin

daha önce açıklanandan pek farkı yoktur. Diğerinden farkı, zaman rölesi girişi (IN) “0” yapılsa bile zaman sıfırlanmaz; yani değerini korur, giriş (IN) yeniden “1” yapılırsa sayma işlemi kaldığı yerden devam eder.

Sayıcılar

Girişine verilen “1” ve “0” ın belirli sayısından sonra çıkışını “1” yapan elemanlardır. Sayma işlemi yukarıda olduğu gibi aşağıda olabilir.

Endüstride, otomasyon sistemlerinde sayıcılara genellikle optik, endüktif ve kapasitif

sensörler kumanda ederler.

Sayıcılar, S7 200 CPU 212....224 serilerinde C ile gösterilir.

32

CTU: Yukarı sayıcı (counter up)

I3.0 C55 Sembol:

CU CTU

I3.1 R

3 PV

CTD: Aşağı sayıcı(counter down)

I1.0 C40 Sembol:

CD CTD

I1.1 LD

4 PV

CTUD: Yukarı aşağı sayıcı

I4.0 C20 Sembol:

CU CTUD

I4.1 CD

I4.2 R

3 PV

I3.0 sensörünün lojik olarak her “1”

oluşunda yukarı sayıcı “0”dan başlayarak

sürekli ilerler. PV‟ye hangi değer

verilmiş ise o değere geldiğinde çıkışını

“1” yapar. Çıkış kontağı başka bir devrede kullanılarak o devrenin

çalışması ya da durması sağlanmış olur.

Herhangi bir anda resete (I 3.1) basılırsa

hem sayma işlemi hem de sayıcı çıkışı

“0” olur. PV değerinin maksimum değeri

32767‟dir.

Aşağı sayıcının sayma işlemini

yapabilmesi için LD girişine çok kısa

süreli pals (1) uygulanır. I1.1 sensörü

kapatıldığı an CD girişinin her “1”

yapılışında yani I1.0 sensörünün her

kapatılışında, PV‟ye verilen değerden

başlayarak geriye 0‟a doğru saymaya

başlar. Sayıcı “0” a geldiği an çıkışı

“1” yapar. PV değeri en fazla 32767

olabilir.

Bu sayıcı, istenildiğinde yukarı istenildiğinde aşağı sayma

yapabilmektedir. CU girişi “1” ve

“0” yapılarak yukarı sayma, CD

girişi “1” ve “0” yapılarak da aşağı

sayma yaptırılabilir. Sayma işlemi,

ister yukarı isterse aşağı olsun sayıcı

PV değerine geldiğinde sayıcı çıkışı

konum değiştirir. R girişine “1”

verildiğinde sayıcı çıkışı sıfırlanır.

PV değeri en fazla 32767 olabilir.

33


ĠĢlem Basamakları Öneriler Önce yapacağınız sistemi tasarlayınız.

Sistemin gerektirdiği girişve çıkış Tasarladığınız sisteme uygun giriş ve çıkış

elemanlarını tespit ediniz. Bu işlemleri elemanlarını tespit ediniz. yaparken en önemli özellik iş disiplinine sahip

olmaktır. Tasarladığınız projeye uygun olarak PLC Projeye göre kullanılacak girişve programını yazınız. Bu programa uygun giriş

çıkış elemanlarını uygun adreslerine ve çıkış eleman bağlantılarını PLC

bağlayınız. cihazındaki adreslerine bağlayınız. Bunu

yaparken dikkatli olunuz.

Bunu yaparken en çok dikkat etmeniz gereken Girişve çıkışelemanlarının sahadan şey, bağlantı uçlarını doğru bağlamaktır.

gelen kablo hatlarını PLC‟ye Bağlantı uçlarını yaparken dikkatli olunuz.

bağlantısı için gerekli ara bağlantıyı Çalışkan olunuz. İnsan haklarına,

yapınız. demokrasinin ilkelerine ve mesleğiniz ile ilgili

etik değerlere saygılı olunuz.

KONTROL LĠSTESĠ



değerlendiriniz.

Değerlendirme Ölçeği Evet Hayır 1. Sistemin gerektirdiği giriş ve çıkış elemanlarını tespit edebildiniz

mi? 2. Projeye göre kullanılacak giriş/çıkış elemanlarını uygun adreslerine

bağlayabildiniz mi? 3. Giriş/çıkış elemanlarının sahadan gelen kablo hatlarını PLC

ye bağlantısı için gerekli ara bağlantıyı yapabildiniz mi?

DEĞERLENDĠRME




34




1. ( ) Algılayıcıya giden kablolar üç ile sınırlanmalıdır.

2. ( ) PLC çıkış gerilimi, kontaktör çalışma gerilimiyle aynı değilse kontaktörü rölenin

kontakları üzerinden kontrol etmemiz gerekir.

3. ( ) Hareketli sistemlerde bir hareketin durdurulup başka bir hareketin başlatılmasında

kullanılan ve sistemin hareketli elemanı tarafından çalıştırılan kumanda elemanına

“pako Ģalter” denir.

4. ( ) Hem start hem de stop butonu görevi gören butona “jog butonu” denir.

5. ( ) Endüktif temassız algılayıcılar ile sadece yalıtkan olan malzemeler algılanabilir.

6. ( ) Ultrasonik temassız algılayıcılar, piezoelektrik malzemeden oluşurlar.

7. ( ) Temassız algılayıcılar sadece alternatif akımda çalışabilir.

8. ( ) Isındıkça direnci azalan termistöre “PTC” denir.

9. ( ) Pnomatik güç birimi ile elektrik birimi arasında koordinasyon oluşturan sistemlere

“selenoid” denir.

10. ( ) Hat açma ve hatta açık kontak bağlama işlemini yerine getiren komut “LD”

komutudur.

DEĞERLENDĠRME




35


AMAÇ

Uygun ortam sağlandığında PLC‟li kumanda ve kontrol sistemlerini normlara uygun

çizebileceksiniz ve normlara uygun olarak PLC montajını yapabileceksiniz.

ARAġTIRMA

PLC‟lerle ilgili örnek çizilmiş projeleri araştırıp inceleyiniz.

3. PLC’LĠ KONTROL DEVRELERĠNĠN

ÇĠZĠMĠ

İlk iki öğrenme faaliyetinden aldığınız bilgilere dayanarak bir PLC montajını

rahatlıkla yapabilecek düzeye gelmiş olmanız lazımdır. Yalnız bu uygulamaları yapmak bir

teknik eleman için yeterli olmamaktadır. Bir de yapmış olduğunuz uygulamaları bütün

teknik elemanların anlayacağı bir dille çizim olarak ifade etmeniz gerekir. Bu çizimleri

yapabilmeniz için öncelikle teknik resim norm ve kurallarını iyi bilmeniz gerekir. Aşağıda

iki başlık hâlinde inceleyeceğimiz PLC çizim yöntemlerini öğreneceksiniz.

3.1. GiriĢ Elemanlarının Besleme ve PLC Bağlantılarının Çizimi

Giriş elemanlarını çizerken dikkat etmemiz gereken noktalar vardır. Bunlar şöyle

sıralanabilir:

Çizimi yapılacak giriş elemanı, çizeceğimiz sayfanın yapısına uygun

yerleştirilmelidir.

Yatayda paralel çizgiler üstten başlanarak aşağı doğru sırayla çizilmelidir. Düşey paralel çizgiler sağdan başlanarak sola doğru çizilmelidir.

3.2. ÇıkıĢ Elemanlarının Besleme ve PLC Bağlantılarının Çizimi

Çıkış elemanlarını çizerken dikkat etmemiz gereken noktalar da giriş elemanlarını

çizerken dikkat etmemiz gereken noktalarla aynıdır.

36

Aşağıda çıkış elemanlarının sembolleri görülmektedir (Tablo 3.1).

Sembol Anlamı

Lamba

1 fazlı alternatif akım motoru

Kontaktör bobini

Röle bobini

Sayıcı röle

Kapama gecikmeli röle

Selenoid valf

Tekli selenoid ve el kumanda

Tekli selenoid yay geri getirmeli

Doğru akım motoru

3 fazlı alternatif akım motoru

Düşmede gecikmeli röle bobini

Çekmede gecikmeli röle

Açma gecikmeli röle

Tekli selenoid kumanda

İki taraflı selenoid kumanda

Ön selenoid ve el kumanda

Tablo 3.1: ÇıkıĢ eleman sembolleri 37

3.3. PLC Montajı

3.3.1. Bağlantı ġeması ve Katalog Bilgileri

Aşağıda S7 200 CPU 212 PLC cihazının bağlantı şemaları ve buna ait katalog bilgileri

verilmiştir (Şekil 3.2). Atölyenizdeki imkânlara göre bu bağlantılardan uygun olanlarını

devrelerinizde yapabilirsiniz.

ġekil 3.1: AC24 V, 8 sensör ile 6 yükün kontrolü

S7 200 CPU 212 PLC cihazının katalog bilgileri:

Giriş sayısı: 8(I)... (0.0-0.7) Çıkış sayısı: 6(Q)... (0.0-0.5)

Zamanlayıcı sayısı:64(C)... (0-63) (Aşağı-yukarı)

Program kapasitesi: 2048 word

Yardımcı röle sayıcı: 128 (M)... (0.0‟dan 15.7‟ye kadar)

Dijital giriş/çıkış sayısı: (I0.0‟dan I0.7‟ye kadar) (Q0.0‟dan Q0.5‟e kadar)

Ek modül eklenemez.

38

ġekil 3.2: DC 24 V, 8 sensör ile 6 yükün kontrolü

Yukarıdaki bağlantılar, giriş elemanları (sensörler) ve çıkış elemanları (yükler) tek

kaynaktan beslenecekse aşağıdaki bağlantılar, giriş elemanları (sensörler) ve çıkış elemanları

(yükler) değişik gerilim kaynaklarından beslenecekse yapılır (Şekil 3.3, Şekil 3.4).

ġekil 3.3: AC24 V, 8 sensör ile AC 6 yükün kontrolü

39

ġekil 3.4: DC24 V, 8 sensör ile DC 6 yükün kontrolü

3.3.2. Montajı

Aşağıda bu modüldeki uygulamalarda kullandığımız S7 200 CPU 212 PLC cihazının

montajıyla ilgili bağlantı resimleri verilmiştir( Resim 3.1, Resim 3.2, Resim 3.3 Resim 3.4).

Siz de yapacağınız PLC montajlarında, montajını yapacağınız PLC markası hangisi olursa

olsun bu örneklere göre uygulamalar gerçekleştirebilirsiniz. Bu uygulamaların miktarı, şekli,

ölçüsü, ağırlığı tamamen okulunuzdaki atölye imkânlarıyla gerçekleşecektir. Bu yüzden

yapacağınız uygulamalarda kafanıza takılan soruları kaynakçada belirtilen dokümanlardan

ve internetten ayrıca öğretmeninizden faydalanarak cevaplayabilirsiniz. Unutmayın ki

araştırmadan hiçbir başarı gerçekleşmez.

40

Resim 3.1: ÇalıĢan S7 200 PLC

Resim 3.2: Örnek bir giriĢ bağlantısı

41

Resim 3.3: PLC uygulama panoları

Resim 3.4: PLC pano görünüĢü

42


ĠĢlem Basamakları Öneriler

Kuracağınız sistemin gerektirdiği Bu sistemde belirlediğiniz elemanlarınasıl

yerleştireceğinizi kafanızda tasarlayınız. giriş ve çıkış elemanlarını ve

Algılayıcı çeşitleri arasındaki farkları iyi sayılarını tespit ediniz.

belirleyiniz. Dikkatli olunuz.

Kullanacağınız PLC cihazıüzerindeki girişve

Elemanların bağlanacağıgiriş/çıkış çıkış adreslerini belirleyiniz. Elemanların

çalışma gerilimlerine dikkat ediniz. Montaj adreslerini tespit ediniz. becerisi kazanmak için iş disiplinine sahip

olunuz, çalışkan olunuz.

Kurduğunuz sistemin bağlantı Çiziminizi anlatılan kurallara uygun olarak

şemasını teknik ve meslek resim yapınız. Temizlik çok önemlidir, buna dikkat

normlarına göre çiziniz. ediniz.

PLC‟nin panoya montajını yapınız. Montaj kurallarına dikkat ediniz.

KONTROL LĠSTESĠ



değerlendiriniz.

Değerlendirme Ölçeği Evet Hayır 1. Sistemin gerektirdiği giriş ve çıkış elemanlarını ve sayılarını tespit

edebildiniz mi? 2. Elemanların bağlanacağı giriş ve çıkış adreslerini tespit edebildiniz

mi? 3. Sistemin bağlantı şemasını teknik ve meslek resim normlarına göre

çizebildiniz mi?

4. PLC montajını yapabildiniz mi?

DEĞERLENDĠRME




43


Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.

1) Aşağıda istenilen sembolleri çiziniz. A) Kapama gecikmeli röle B) Çekmede gecikmeli röle

C) Tekli selenoid kumanda D) 3 fazlı alternatif akım motoru

E) Tekli selenoid yay geri getirmeli 2) Aşağıdaki semboller hangi elemanlara aittir?

A) B) C) D) E)

Aşağıdaki soruda istenenleri yapınız.

3) İki ayrı yerden(uzaktan kumanda) iki yöne çalışan bir üç fazlı asenkron

motorun kumandasının A) Programını yazınız. B) Bu sistemin bağlantı şemasını teknik ve meslek resim normlarına göre çiziniz.

DEĞERLENDĠRME



Cevaplarınızın tümü doğru ise “Modül Değerlendirme”ye geçiniz.

44

MODÜL DEĞERLENDĠRME



1. ( ) PLC‟lerle kontrol edilen kurulu bir sisteme giriş-çıkış elemanı eklemek veya

çıkarmak mümkündür.

2. ( ) PLC‟ler elektrik tesisatlarında kullanılabilir.

3. ( ) PLC‟nin CPU seçiminde CPU'nun işlem hızı, hafıza kapasitesi ve spesifik

özelliklerinin üretimin minimum gereklerini sağlayıp sağlamadığı gibi şartlara dikkat

edilir.

4. ( ) EEPROM hafıza, silinebilir ve programlanabilir hafıza türüdür.

5. ( ) PLC‟nin güç ünitesi, PLC içindeki kartların güç sarfiyatına göre maksimum çıkış

akımı temin edebileceğimiz bir gerilim değerinde olmalıdır.

6. ( ) PLC ile kontaktör kumandası yapmak için PLC çıkış geriliminin kontaktör çalışma

gerilimiyle farklı olması gerekir.

7. ( ) Optik sensörler, kumanda kontrol uygulamalarında ışık yolu ile çeşitli

malzemelerin büyük mesafelerde de algılanmalarında kullanılır.

8. ( ) Açık kontakların seri bağlama işlemini yapan komut OR komutudur.

9. ( ) Yardımcı röleler, harici çıkış kontağı olmayan, yani yük bağlanamayan ancak

programın amaca uygun olarak çalışabilmesi için zorunlu hâllerdeki durumlarda

kullanılan birimlerdir.

10. ( ) Selenoid valf, PLC‟nin giriş elemanı olabilir.

DEĞERLENDĠRME



Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize başvurunuz.

45

CEVAP ANAHTARLARI

ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1’ĠN CEVAP ANAHTARI

1 Doğru

2 Doğru

3 Doğru

4 YanlıĢ

5 Doğru

6 Doğru

7 Doğru

8 YanlıĢ

ÖĞRENME FAALĠYETĠ-2’NĠN CEVAP ANAHTARI

1 YanlıĢ

2 Doğru

3 YanlıĢ

4 Doğru

5 YanlıĢ

6 Doğru

7 YanlıĢ

8 YanlıĢ

9 Doğru

10 Doğru

46

ÖĞRENME FAALĠYETĠ-3 CEVAP ANAHTARI

C-1- A) Kapama gecikmeli röle

A) Çekmede gecikmeli röle

B) Tekli selenoid kumanda

C) 3 fazlı alternatif akım motoru

D) Tekli selenoid yay geri getirmeli

C-2-

A) Tekli selenoid ve el kumanda

B) Selenoid valf

C) Sayıcı röle

D) Doğru akım motoru

E) Düşmede gecikmeli röle bobini

47

C-3- İki ayrı yerden(uzaktan kumanda) iki yöne çalışan bir üç fazlı asenkron motorun kumandasının:

A) Programı:

Komut listesi(STL) programı

NETWORK 1 NETWORK 2

LD I0.0 LD I0.2

O I0.1 O I0.3

O Q0.0 O Q0.1

AN I0.4 AN I0.4

AN I0.5 AN I0.5

AN I0.6 AN I0.6

AN Q0.1 AN Q0.0

= Q0.0 = Q0.1

48

B)Bu sistemin bağlantı şemasını teknik ve meslek resim normlarına göre çizimi:

MODÜL DEĞERLENDĠRME CEVAP ANAHTARI

1 Doğru

2 Doğru

3 Doğru

4 YanlıĢ

5 Doğru

6 YanlıĢ

7 Doğru

8 YanlıĢ

9 Doğru

10 YanlıĢ

GÖNEN MESLEKİ EĞİTİM MERKEZİ 2020 MAYIS UZAKTAN EĞİTİM DERS NOTLARI

Alan/Dal Adı : Elektrik-Elektronik Teknolojisi Alanı Ders Adı : Pano Tasarım ve Montajı Dersin Sınıf Düzeyi : 11 Modül/Kazanım Adı : Pano Testleri Konu : Cihaz Ayarlarını Yapma-İzalasyon Testi- Pano Çalışma Testi Konu Tarihi Aralığı : 1 Mayıs-30 Mayıs 2020 Ders Öğretmenleri : Tunca ÖZDEMİR


AMAÇ

Bu faaliyet sonunda uygun materyal ve atölye ortamı sağlandığında TSE

standartlarına, İç Tesisat Yönetmeliğine ve Fen Adamları Yönetmeliğine uygun olarak,

elektrik panolarında kullanılan cihazları ve röleleri tanıyacak, ayarlarını hatasız olarak

yapabileceksiniz.

ARAġTIRMA

Bölgenizdeki elektrik panosu imalat ve montajı yapılan işletmelere giderek

elektrik panolarında kullanılan röle ve cihazları araştırınız, kullanım alanları ve

özellikleri hakkında bilgi alınız.

Röle çeşitleri hakkında kitaplardan, internetten, kataloglardan vb. kaynaklardan

bilgi toplayınız.

Topladığınız bilgi ve dokümanları rapor haline getiriniz.

Hazırladığınız raporu arkadaşlarınızla tartışınız.

1. CĠHAZ AYARLARI

Elektrik-elektronik sistemlerinde kullanılan kumanda ve ölçü aletlerinin, sistemin

sağlıklı olarak çalışmasında ve herhangi bir tehlike anında sistemi ve çevreyi koruması için

seçimlerinin ve sistem ayarlarının doğru yapılması ve düzenli olarak kontrol edilerek

işlevlerinin sürekliliğinin sağlanması gerekir.

1.1. Termik Röle Ayarı

Kumanda sistemlerinde kullanılan termik aşırı akım rölelerinin açma karakteristiği

gecikmelidir ve sigortanınkine benzer. Küçük hata akımlarında uzun bir sürede büyük hata

akımlarında ise çok kısa bir sürede devreyi açarak koruma sağlarlar.

Termik röleler yalnız başlarına kullanılmaz. Devre akımının kontrol edildiği kontaktör

ve sigorta sistemi ile birlikte kullanılır.

ġekil 1.1: Termik rölenin devreye bağlanması

Şekil 1.1‟de görüldüğü gibi termik röle, ana akım yoluna seri bağlanır. Tüketicinin

çekmiş olduğu akım sürekli kontrol edilir.

Biraz da termik rölenin yapısından bahsedelim. Termik röle elektrik akımının ısı etkisi

ile çalışır. Bu amaçla röle içerisinde ısıya duyarlı bimetal çubuk kullanılır.

Bimetal çubuk; ısı karşısında uzama kat sayıları farklı olan iki madeni şeridin perçin

veya kaplama yoluyla birbirlerinden ayrılmayacak şekilde üst üste tespit edilmesiyle

oluşturulur. Madeni şeritlerin uzama kat sayıları farklı olduğu için, ısı karşısında metal

çubuk eğilir. Bu eğilmeden yararlanarak bir kontağın açılması (kapanması) sağlanır. Çubuk

soğuduğunda başlangıç konumuna geri gelir ve yeniden çalışmaya hazır olur. Bu durumu

basitçe aşağıdaki şekilde izah edelim. (Resim 1.1)

Resim 1. 1: Sanayide kullanılan bir termik röle

4

1.1.1. Önemi

Termik aşırı akım röleleri, aşırı yük bölgelerinde belirli bir gecikme ile çalışarak yük

akımını keser; sigortalar ise bir devrenin korunmasında ayarlama olanağı olmayan ve yalnız

bir akım değerine göre ayarlanmış olan bir röle gibi çalışır. Sigorta koruma görevini belirli

bir akım değeri için (6 A, 10 A, 16 A gibi) yerine getirir. Termik rölenin koruma görevi

belirli bir ayar bölgesi içinde ihtiyaca uygun bir şekilde ayarlanan akım değerine bağlıdır.

Termik röle ayar akımı korunacak olan cihazın işletme akımına kolayca ayarlanabilir.

Sigortaların nominal akım kademeleri birbirlerinden aralıklı olduğundan korunacak cihazın

işletme akımına kaba bir şekilde ayarı ancak mümkün olabilir.

Elektrik motorlarının ilk hareketi sırasında, frenleme anlarında veya izin verilen aşırı

yük durumlarından doğacak kısa süreli aşırı akım çekilmesi gibi durumlar haricinde izin

verilen sınır akımları aşıldığı anda ana akım yolu kesilerek sistemin enerjisiz kalması

sağlanmalıdır. Bu kontrol termik röle ile sağlanabilir.

Fakat termik aşırı akım röleleri aşırı akıma karşı görev yapar, kısa devreye karşı

koruma yapmak için yeterince çabuk devreyi açamaz. Bu nedenle termik röle ve koruduğu

devre ayrıca kısa devreye karşı korunmalıdır. Sigortalar kısa devrelerde süratli bir şekilde

görev yapabilir. Nominal akımın 15 katından daha büyük akım kısa devre akımlarının

çekilmesi durumunda röle sargıları ve termik eleman zarar görebilir. Devre, kısa devre

akımlarına daha çabuk cevap veren sigorta ve manyetik açıcılar ile korunarak termik

rölelerin de zarar görmesi engellenmiş olur. Burada dikkat etmeniz gereken husus şudur;

sigortanın devreyi açma akım değeri, rölenin zarar görebileceği akım değerinden daha düşük

bir değerde seçmelisiniz.

1.1.2. Termik Röle Ayarlama Sınırları

Termik rölelerin açma karakteristikleri çekilen akım şiddetine bağlıdır. Korunacak

olan motorlar veya diğer tüketiciler aşırı akımın değerine bağlı olarak daha uzun veya daha

kısa sürede devreden çıkarılabilirler.

Şekil 1.2‟ deki grafik bir termik rölenin hangi akım değerinde devreyi ne kadar sürede

açacağını göstermektedir.

Tablo 1.1‟ de yapımcı bir firmaya ait çeşitli motor güçlerine göre termik röle ayarlama

sınırlarını ve devrede kullanılacak sigorta özelliklerini ve akım değerlerini göstermektedir.

5

ġekil 1.2: Termik rölenin akım-zaman karakteristiği

Sizde Tablo 1.1‟ den yararlanarak motorunuzun gücüne ve akımına uygun termik

röleyi seçerek akım ayarını yapabilir ve devrede kullanılacak sigorta değerini de

belirleyebilirsiniz.

Bimetal çubuğun uzunluğuna ve şekil değiştirmesine bağlı olarak termik rölenin açma

değeri, belirli sınırlar içerisinde değiştirilebilir.

Termik röleyi ayarlama işleminin nasıl yapıldığını maddeler halinde ve sayısal

örneklerle açıklanacak olursa;

Ayarlama işlemi röle üzerindeki ayar düğmesi veya ayar kolu ile yapılır.

Röle, ayarlanan değere göre açma kumandası verir.

Her rölenin bir ayar bölgesi (alanı) vardır.

Örneğin 10 - 20 A gibi. Örnekteki bu röleyi 10 A ile 20 A arasında devreden çekilecek

nominal akım değerine ayarlayabilirsiniz.

Röle ayar akımı(IE) değerine ayarlanır. Açma akımı(IA) değerinde ise devreyi

açacaktır. Yalnız burada IE ve IA akım değerlerini birbirine karıştırmamaya

dikkat ediniz.

İmalatçı firmalar tarafından hazırlanan röle kataloglarında, her röle tipine ait açma karakteristikleri ve ayar bölgeleri belirlenmiştir. Burada dikkat etmeniz gereken kural şudur:

IA açma akımı, rölenin IE ayar akımının kat sayısı ile çarpımı kadardır (IA=k IE).

IE ayar akımı, genel olarak korunacak cihazın ( örneğin motorun ) nominal akımına

eşit olarak seçilir. Fakat bazı hallerde bu akım, cihazın izin verilen yük akımı olabileceği gibi

kalkış akımının izin verdiği hallerde işletme akımına eşit alınabilir.

6

Anma Gücü

Anma

Ġletken

Termik Röle Ayarlama

Sigorta Değerleri

Akımı

Kesiti

Sınırları

BuĢonlu

BuĢonlu

NH

Normal Gecikmeli Bıçaklı

KW Hp A mm A A A A

0,06 1/12 0,22 2,5 0,19-0,29 0,8 - -

0,09 1/8 0,32 2,5 0,27-0,4 1,25 - -

0,12 1/6 0,44 2,5 0,37-0,55 2 2 -

0,18 1/4 0,61 2,5 0,50-0,75 2 2 -

0,25 1/3 0,78 2,5 0,67-1 2-4 2 -

0,37 1/2 1,12 2,5 0,9-1,3 4-6 4 -

0,55 3/4 1,47 2,5 1,2-1,8 4-6 4-6 -

0,75 1 1,95 2,5 1,6-2,4 4-10 4-6 6

1,1 1,5 2,85 2,5 2,2-3,3 10 6 6

1,5 2 3,8 2,5 3-4,5 10-20 10 10

2,2 3 5,4 2,5 4-6 16-20 10-16 10-16

3 4 7,1 2,5 5,3-8 16-21 16 16

4 5,5 8,8 2,5 7,3-9 20 16 16

5,5 7,5 11,7 4 8-12 25-35 20-25 20-25

7,5 10 15,6 6 11-16 35 25 25

11 15 22 10 12-24 50-63 35-50 35-50

15 20 29 10 20-32 63 50 50

18,5 25 37,5 16 24-45 - - 63-80

22 30 43,5 16 24-45 - - 63-80

30 40 58 25 32-63 - - 80-100

37 50 70 50 50-90 - - 100-160

45 60 85 50 70-110 - - 125-160

55 75 104 50 70-110 - - 160

75 100 140 120 120-155 - - 200-250

90 125 168 120 140-170 - - 224-250

110 150 205 120 150-300 - - 250-315

132 180 245 120 150-300 - - 315

160 220 290 185 150-300 - - 355-400

200 270 360 185 200-400 - - 425-500

250 340 450 300 315-630 - - 500-630

315 430 570 300 315-630 - - 630 Tablo 1. 1: ÇeĢitli motor güçlerine göre kullanılacak termik röle ve sigortaların seçimi

Resim 1. 2: Termik röle

7

1.2. Zaman Rölesi Ayarı

Bobini enerjilendikten veya bobininin enerjisi kesildikten belirli bir süre sonra,

kontakları durum (konum) değiştiren rölelere, zaman rölesi adı verilir. Diğer bir tanımlama

ile zaman rölesi bir mekanizmayı, bir devreyi ya da bir makineyi ayarlanan bir süre boyunca

ya da bir süre sonunda, devreye sokan veya devreden çıkartan otomatik kumanda devre

elemanıdır (Resim 1. 3).

Genellikle kontaktörlere kumanda eden zaman rölelerinde gecikmeli ve ani açılıp

kapanan kontaklar vardır. Bu kontaklar normalde açık kontak ve normalde kapalı kontak

olmak üzere iki çeşittir. Zaman rölesinin bobini enerjilendiğinde, bu kontaklar gecikmeli

olarak açılır ve gecikmeli olarak kapanır. Bobinin enerjisi kesildiğinde, kapanmış olan

kontaklar ani olarak açılır, açılmış olan kontaklar ise ani olarak kapanır. Ayrıca zaman

röleleri üç kontaklı veya dört kontaklı olarak yapılır.

Resim 1. 3: Zaman röleleri

1.2.1. Önemi

Zaman röleleri kontaktörlerin ve kontaktör kombinasyonlarının kumanda, yol verme,

koruma ve ayar devrelerinde zamana bağlı kumanda işlemlerinde kullanılır. Kumanda için

gerekli süreler kolaylıkla ayarlanabilir.

Endüstriyel otomasyonda çok geniş kullanım alanları olan zaman röleleri, otomasyon

düzeneklerinin çalışması için son derece önemli bir devre elemanıdır.

1.2.2. Yıldız Üçgen Yol vermede Yıldız ÇalıĢma Süresinin Önemi

Büyük güçlü motorlarda yıldız–üçgen yol verme devrelerinde kullanılan zaman

röleleri, bobini enerjilendiğinde yıldız bağlantıyı sağlar. Ayarlanan süre sonunda ise

8

kontakları konum değiştirerek motoru yıldız bağlantıdan üçgen bağlantıya geçirir. (Şekil 1. Bu tip zaman rölelerinde yıldızdan üçgene geçişi sırasında fazlar arası kısa devreyi

önlemek için çok kısa bir süre (0,035 – 0,1 sn arası) motora enerji uygulanmaz.

ġekil 1. 3: Asenkron motorların yıldız/üçgen çalıĢtırılması kumanda ve güç devresi (Amerikan

ve Türk standartlarına göre)

Yıldız bağlı olarak start verilen motor sargıları şebeke geriliminin 1/ 3‟ü kadar(% bir değerle çalışmaya başlar. Ancak yıldız start verilen motorun dönme momenti, direkt

yol alma momentinin 1/3‟üne düşer. Yani yol alma akımı % 66,6 azalır.

Örneğin; motor akımı 10 A yol alma akımı 40 A olan bir motora yıldız/üçgen yol

verildiğinde yol alma akımı 40

3 =13.3 ampere düşecektir.

Yıldız bağlı olarak start verilen motorun devir sayısı, yaklaşık nominal devir

sayısının % 93‟üne ulaştığında sargılar üçgen konuma gelecek şekilde zaman

rölesinin süresini ayarlamalısınız. Üçgen çalışmaya geçen motora nominal

gerilimi uygulanmış olur. Bu nedenle yıldız çalışmadan üçgen çalışmaya geçiş

süresi çok önemlidir.

Yıldız çalışmadan üçgen çalışmaya geçilirken devir sayısının yaklaşık nominal

devir sayısına ulaşıncaya kadar yıldız çalışma devam ettirilmelidir.

Yıldız çalışmadan üçgen çalışmaya geçiş beklemesiz ve kısa sürede

gerçekleştirilmelidir.

9

Yıldız üçgen yol vermede en ideal süre 10 sn. dolayındadır.

Eğer yıldız üçgen yol vermede, yük momenti motorun yıldız bağlantıdaki

momentine eşit veya küçükse yol verme işlemi hatasız olarak gerçekleşecektir.

Not: Toplam yük momentinin yıldız bağlı motor momentine eşit (veya küçük) olup

olmadığını kontrol ediniz. Böyle bir durumda yıldız üçgen yol vermek için yıldız çalışmayı

yüksüz olarak yapmalısınız.

Asenkron motorlarda yıldız çalışmadan üçgen çalışmaya geçişteki süre doğru

ayarlanamazsa aşağıdaki sakıncalar ortaya çıkacaktır:

Eğer motor nominal devrinin % 93‟üne ulaşmadan yıldız çalışmadan üçgene

geçilirse yol alma akımı hemen hemen sınırlandırılmamış olacaktır.

Motor gerekli devir sayısına ulaştığı halde üçgen çalışmaya geçilmemişse bu

durumda motor yaklaşık olarak 1/3 değerinde bir moment ile yükü karşılama

durumunda, motor aşırı yükte kalacaktır.

1.3. Koruma Röleleri Ayarı

Sistemlerde en önemli hususlardan biri sistemin kusursuz olarak çalışması ve

oluşabilecek tehlikelerden zarar görmemesinin sağlanmasıdır. Bu amaçla sistemde koruma

röleleri kullanılır. Bir teknik eleman olarak bu röleleri çok iyi tanımalı, röleler hakkında bilgi

ve beceri sahibi olmalısınız.

1.3.1. Önemi

Elektrik sistemlerinde birçok sakıncalı durum (kısa devre, faz kesilmesi, motorların

herhangi bir nedenle sargılarının yanması, şebeke geriliminin yükselmesi veya düşmesi vb.)

oluşabilir. Bu sakıncalı durumlar sistemdeki araçlara veya çevreye zarar verebilir. Böyle

durumların oluşmasına engel olmak için veya oluştuğunda sistemi korumak için koruma

röleleri kullanılır. Böylece küçük maliyetler ile büyük zararların önüne geçilebilir. Aksi

halde bir motorun yanması veya tesisatta yangın çıkması gibi durumların telafisi daha zor

olabilir.

1.3.2. DüĢük ve Yüksek Gerilimin Alıcıya Etkisi

Şebeke geriliminin herhangi bir nedenle yükselmesi veya düşmesi alıcıların aşırı akım

çekmesine sebep olabilir. Şebekelerde oluşabilecek gerilim düzensizliklerine karşı alıcıların

korunması gerekir. Gerilim değişmelerine karşı termik rölemiz ve termistör gibi devre

koruma elemanları da görev yapabilir. Ancak korumanın daha kısa sürede yapılabilmesi ve

arızanın ihbarı açısından gerilim koruma röleleri kullanılarak alıcılar güvence altına

alınmalıdır.

10

1.3.3. Akım-Gerilim Ayarının Yapılması

ġekil 1. 4: Yüksek gerilim kontrol rölesi ve devre bağlantısı

Yukarıdaki şekilde ( Şekil 1. 4 )cihaz üzerindeki ayar düğmesinden gerilim üst sınırını

(380 V-450 V arasında) istediğiniz bir değere ayarlayabilirsiniz. Herhangi bir nedenle şebeke

gerilimi bu sınırı aştığında röle kontakları konum değiştirerek devre enerjisini keser. Gerilim

seviyesi normale döndüğünde röle eski konumuna geri döner.

ġekil 1. 5: DüĢük gerilim kontrol rölesi ve devreye bağlanması

Yukarıdaki röle ani açmalı bir düşük gerilim rölesidir. Düşük gerilimden zarar

görebilecek tüm tüketici ve motor devrelerinde kullanılabilir. Cihaz üzerindeki ayar

düğmesinden gerilim alt sınırını istediğiniz bir değere ayarlayabilirsiniz. Herhangi bir

nedenle şebeke gerilimi bu sınıra düştüğünde röle kontakları konum değiştirerek devre

enerjisini keser. Gerilim seviyesi normale döndüğünde röle resetlenerek eski konumuna geri

döner (Şekil 1. 5).

11

1.4. Reaktif Güç Kontrol Rölesi Ayarı

Standartlara uygun olarak üretilen reaktif güç kontrol röleleri, sistem akımını dijital

olarak algılayarak tesisin güç faktörünü hassas bir şekilde ölçer. Hesaplanan güç faktörünün

istenilen değerler dışında olduğu durumda devreye kondansatör alır veya çıkarır.

Kondansatör kontaktörlerine cihaz içindeki röleler yardımıyla yol verilir. Bu röleler geçici

akım rejimlerine ve açma kapama darbe akımlarına karşı dayanıklı olup kontak uçlarında

kullanılan filtrelerle ark minimuma indirilmiştir ( Resim 1.4 ).

Röleler aşağıdaki özelliklere sahip olmalıdır;

Ön panel kullanımı, çok fonksiyonlu tuşlardan oluşmalıdır.

Fonksiyonlar set tuşu ile seçilmeli. Seçilen fonksiyon üzerindeki değiştirmeler

yukarı ve aşağı tuşları kullanılarak yapılabilmelidir.

Elektrik enerjisi kesildiği takdirde kompanzasyon devre dışı kalmalıdır.

Reaktif güç kontrol rölesi en az 5 ile 10 kademeli olmalıdır.

Reaktif güç ayarını yapabilmek için C/k oranı hesaplanmalıdır (C:1.

kademedeki kondansatör gücü, k ; Akım trafosu dönüştürme oranıdır).

Rölenin ön panelinde kademe sayısı kadar LED diyot bulunmaktadır. Işık veren LED

sayısı kadar devrede kondansatör grubu bulunduğu anlaşılmaktadır.

1.4.1. C/k Ayarı

C/k ayarı ile kompanze edilmemiş bölgenin (yani kondansatörlerin devreye alınmaya

başladığı ve kondansatör devreden çıkarma değeri arasında kalan bölge) genişliği

ayarlanmaktadır. Bu nedenle C/k ayarını çok iyi yapmanız gerekmektedir. C/k ayarını hassas

bir şekilde yapamazsanız ya röleniz iyi bir kompanzasyonu yapamayarak sistemin gereksiz

yere fazla akım çekmesine ya da gereksiz yere devreye kondansatör sokup çıkartarak

salınımlara sebep olabilirsiniz.

C/k ayarının yapılması;

C/k değerini 0,05 ile 1,2 arasında ayarlayabilirsiniz. C/k ifadesinde,

C değeri birinci kademedeki kondansatörün kVAr cinsinden gücünü,

değeri sistemde kullandığınız akım trafosunun dönüştürme oranını ifade etmektedir.

12

Resim 1. 4: DeğiĢik reaktif güç kontrol röleleri

ÖRNEK: Sistemin birinci kademesindeki kondansatörün gücü 10 kVAr olsun, akım

trafosunun dönüştürme oranı ise 100/5 olsun. Buradan C değerinin 10, k değerinin 100/5=20 ise

C/k=10/20=0,5 olarak bulabiliriz.

Eğer bu devre için röle üzerindeki ilgili ayar düğmesinden C/k değerini 0,5 değerine

ayarladığınızda herhangi bir salınım tehlikesi olmadan en uygun kompanzasyonu yapmış

olursunuz. C/k değerini aşağıdaki Tablo 1. 2‟den de rahatlıkla bulabilirsiniz.

Aşağıda piyasada kullanılan bir reaktif güç kontrol rölesinin önemli kısımları

görülmektedir. ( Resim 1. 5 )

Resim 1. 5: Reaktif güç kontrol rölesinin kısımları

13

C/k AYARI ĠLE Cos DEĞERĠNĠN SEÇĠM TABLOSU AKIM SİSTEMDEKİ 1.KADEMEDEKİ KONDANSATÖRÜN GÜCÜ(kVAr)

TRAFOSU

5 10 12,5 15 20 25 30 40 50 60 10

0

30/5 0,83

50/5 0,50 1

75/5 0,33 0,67 0,83 1

100/5 0,25 0,50 0,63 0,75 1

150/5 0,17 0,33 0,42 0,50 0,67 0,83 1

200/5 0,13 0,25 0,31 0,38 0,50 0,63 0,75 1

300/5 0,08 0,17 0,21 0,25 0,33 0,42 0,50 0,67 0,83 1

400/5 0,06 0,13 0,16 0,19 0,25 0,31 0,38 0,50 0,63 0,75

600/5 0,08 0,10 0,13 0,17 0,21 0,25 0,33 0,42 0,50 0,8

3

800/5 0,06 0,08 0,09 0,13 0,16 0,19 0,25 0,31 0,38 0,6

3

1000/5 0,05 0,06 0,08 0,10 0,13 0,15 0,20 0,25 0,30 0,3

3

1500/5 0,05 0,07 0,08 0,10 0,13 0,17 0,20 0,3

3

2000/5 0,05 0,06 0,08 0,10 0,13 0,15 0,2

5

3000/5 0,05 0,07 0,08 0,10 0,1

7

4000/5 0,05 0,06 0,08 0,1

3 Tablo 1. 2: C/k ayarı için kullanacağınız tablo

1.4.2. Cos Ayarı

Alternatif akım devrelerinde, devrenin endüktif (veya kapasitif) yüklü olmasından

dolayı devre akımı ve gerilimi arasında bir faz farkı oluştuğunu, bu farkın açı ile

gösterildiğini ve bu açının kosinüs değerine de sistemin güç kat sayısı veya Cos denildiğini biliyorsunuz. Eğer hatırlayamadıysanız ilgili konuları araştırmalı, bilgi sahibi

olmalısınız.

Sisteminizin güç kat sayısını hangi değerde tutmak istiyorsanız, rölenizin üzerindeki

Cos ayar düğmesi ile bu işlemi rahatlıkla yapabilirsiniz. En uygun güç kat sayısı değeri, C/k ayarı ile seçtiğiniz veya bulduğunuz değerin tam orta noktasına karşılık gelen Cos

değeridir. Piyasada bulunan reaktif güç kontrol röleleri Cos ayarını 0,80 ile 1,00 arasında

kesintisiz olarak yapabilmektedir.

14

1.5. Kompakt ġalter Ayarı

1.5.1. Önemi

Panolarda genellikle büyük akım değerleri için üzengili (kollu) ya da kompakt

şalterler kullanılır. Elektrik güvenliği ve enerjinin açılıp kapatılması için kullanılacağı

devrenin başına konur, devre akımını bir hareketle ani olarak keserler. Bu şalterler tablo

arkasına monte edilir.

Kompakt otomatik şalterler; motorların, kabloların ve enerji dağıtım tablolarının

korunmasında kullanılan elemanlardır. Motor veya diğer cihazlarda aşırı zorlamadan

meydana gelen zararlar, aşırı akım rölesiyle akım-zaman eğrisine bağlı olarak bir hasara

sebebiyet vermeden devreyi açar.

Resim1. 6: Kompakt Ģalter

1.5.2. Akım Gerilim Ayarının Yapılması

Devrede kullanılacak olan şalterleri seçerken, şalterin nerede ve hangi amaçla

kullanılacağı, uygulanacak olan gerilim, çekilecek olan akım, koruma tedbirleri göz önünde

bulundurulması gereken kriterlerdir.

Akım 40

50

63

80

100

125

160

200

250

400

630

800

12

(A)

50

Termik

53

32

40

50

63

80

100

125

160

200

315

500

400

0

Ayar

40

50

63

80 100

125

160

200

250

400

630

800

12

Sahası

50

Tablo 1. 3: ġebekeden çekilecek nominal akım değerlerine göre kompakt Ģalterin akım sınırları

Yukarıdaki tabloda (Tablo 1. 3 ) bir firma tarafından verilmiş, çekilen akıma göre

kullanılacak kompakt şalterin minimum ve maksimum akım değerleri görmektesiniz. Bu

tabloya bakarak sistemde kullanacağınız kompakt şalteri seçebilir ve akım ayar sahasını

yapabilirsiniz.

15


Elektrik panolarında kullanılan cihazları ve röleleri tanıyarak ayarlarını yapınız.


Reaktif güç kontrol Bu işlem için atölye ve meslek dersleri kitaplarında

rölelerinin özelliklerini

gerekli bilgileri bulabilirsiniz. araştırınız.

Bir kompanzasyon panosu Reaktif güç kontrol rölesinin markasınıbelirleyin. temin ederek, panoda Üretici firmadan katalog temin etmeye çalışınız.

kullanılan reaktif güç Röle üzerindeki bölümlerin hangi amaçla

kontrol rölesinin kullanıldıkları hakkında araştırma yaparak bilgi sahibi

özelliklerini araştırınız olmaya çalışınız. İlgili konuyu tekrar ediniz. C/k ayarının önemi hakkında bilgi edininiz.

Röle üzerinde C/k ayar düğmesini bulunuz.

Sisteminizdeki birinci kademedeki kondansatör

Reaktif güç kontrol gücünü araştırın ve değeri not alınız.

Sisteminizdeki akım trafosunun yerini bulun ve rölesinin C/k ayarını

trafonun dönüştürme oranını not alınız. yapınız.

İlgili konuda anlatıldığıgibi C/k değerini bulun.

Bulduğunuz değerlere göre reaktif güç kontrol

rölenizin ayarını yapınız.

Yapacağınız işlem basamaklarıve uygulamalar

hakkında öğretmeninizden yardım alınız. İlgili konuyu tekrar ediniz.

Cos ayarının önemi hakkında bilgi edininiz.

Röle üzerinde Cos ayar düğmesini bulunuz.

Reaktif güç kontrol Bir önceki işlem basamağında bulduğunuz C/k

değerinden yararlanarak sisteminiz için en uygun Cos rölesinin Cosayarını

değerini tespit ediniz. yapınız.

Bulduğunuz değerlere göre reaktif güç kontrol

rölenizin Cos ayarını yapınız.

Yapacağınız işlem basamaklarıve uygulamalar

hakkında öğretmeninizden yardım alınız.

16

KONTROL LĠSTESĠ


Evet, kazanamadıklarınız için Hayır kutucuklarına ( X ) işareti koyarak kontrol ediniz.

Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır

1. Aşırı akım rölesinin ayarını yapabildiniz mi?

2. Kompakt şalterin ayarını yapabildiniz mi?

3. Reaktif güç kontrol rölesi ayarlarını yapabildiniz mi?

4. Zaman rölesi ayarını yapabildiniz mi?

5. Koruyucu rölelerin ayarını yapabildiniz mi?

DEĞERLENDĠRME




17


Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız.

Termik röle ana akım yoluna …….. bağlanır.

Termik röle elektrik akımının …………. ile çalışır.

Bobini enerjilendikten veya bobininin enerjisi kesildikten belirli bir süre

sonra,kontakları durum(konum) değiştiren rölelere, ………………………… adı

verilir.

…………………… olarak start verilen motor sargıları şebeke geriliminin 1/ 3‟ü

kadar (% 58) bir değerle çalışmaya başlar.

Yıldız-Üçgen yol vermede en ideal süre ……… sn. dolayındadır. Sistemlerde en önemli hususlardan biri sistemin kusursuz olarak çalışması ve

oluşabilecek tehlikelerden zarar görmemesinin sağlanmasıdır. Bu amaçla

sistemde…………………. röleleri kullanılır. ………………………. ile kompanze edilmemiş bölgenin ( yani kondansatörlerin

devreye alınmaya başladığı ve kondansatör devreden çıkarma değeri arasında kalan

bölge) genişliği ayarlanmaktadır. Alternatif akım devrelerinde, devrenin endüktif (veya kapasitif ) yüklü olmasından

dolayı devre akımı ve gerilimi arasında oluşan faz farkına

sistemin………………………... denir.

AĢağıdaki cümlelerin baĢında boĢ bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler

doğru ise D, yanlıĢ ise Y yazınız. 9. ( ) Kumanda sistemlerinde kullanılan termik aşırı akım rölelerinin açma karakteristiği

gecikmelidir.

10. ( ) Termik röle elektrik akımının manyetik etkisi ile çalışır. Bu amaçla röle içerisinde

manyetik malzemeden yapılmış bimetal çubuk kullanılır.

11. ( ) Termik aşırı akım röleleri aşırı yük bölgelerinde belirli bir gecikme ile çalışarak

yük akımını keser, sigortalar ise bir devrenin korunmasında ayarlama olanağı olmayan

ve yalnız bir akım değerine göre ayarlanmış olan bir röle gibi çalışır.

12. ( ) Büyük güçlü motorlarda yıldız üçgen yol verme devrelerinde kullanılan zaman


kontakları konum değiştirerek, motoru yıldız bağlantıdan üçgen bağlantıya geçirir.

13. ( ) Yıldız çalışmadan üçgen çalışmaya geçilirken devir sayısının yaklaşık nominal

14.


( ) Yıldız, üçgen yol vermede en ideal süre 10 dk. dolayındadır.

15. ( ) Şebeke geriliminin herhangi bir nedenle yükselmesi veya düşmesi alıcıları

etkilemez.

18

16. ( ) Reaktif güç ayarını yapabilmek için C/k oranı hesaplanmalıdır. (C:1. kademedeki

kondansatör gücü, k; Akım trafosu dönüştürme oranıdır.)


Termik röle elektrik akımının ısı etkisi ile çalışır. Bu amaçla röle içerisinde ısıya

duyarlı olan eleman aşağıdakilerden hangisidir?

Platin Köprü Bimetal çubuk

Gümüş kontak

Yıldız bağlı olarak start verilen üç fazlı asenkron motor sargıları şebeke geriliminin

yüzde kaçı kadar az bir değerle çalışmaya başlar?

% 48 % 58

% 68 % 78

Şebeke geriliminin herhangi bir nedenle yükselmesi alıcılarda nasıl bir etki oluşturur?

Aşırı akım çekerler. Aşırı ısınırlar. Çalışmazlar.

Hiçbir şey olmaz.

Aşağıdaki seçeneklerden hangisi reaktif güç kontrol rölesi seçiminde dikkate

alınmayabilir?

A)Ön panel kullanımı çok fonksiyonlu tuşlardan oluşmalıdır. B)Fonksiyonlar set tuşu ile seçilmeli. Seçilen fonksiyon üzerindeki değiştirmeler

yukarı ve aşağı tuşları kullanılarak yapılabilmelidir.

C)Elektrik enerjisi kesildiği takdirde kompanzasyon devre dışı kalmamalıdır.

D)Reaktif güç kontrol rölesi en az 5 ile 10 kademeli olmalıdır.

DEĞERLENDĠRME




19


AMAÇ



panoların yalıtkanlık ve izolasyon testlerini yapabileceksiniz. Bu ölçümler için kullanılan

ölçü aletlerini tanıyarak kullanılmasını öğreneceksiniz.

ARAġTIRMA


panoların izolasyon testlerinin nasıl yapıldığı hakkında bilgi alınız.

Yalıtkanlık direncinin önemini, standart değerlerini ve ölçüm yöntemleri

hakkında araştırma yapınız.

Çeşitli firmaların bu konularda üretmiş oldukları ürünleri internetten

kataloglardan araştırarak bilgi toplayınız.



2. ĠZOLASYON TESTĠ

Normal çalışma koşullarında gerilimli olan bölümler ile normalde gerilim altında

olmayan kısımların tam izolasyonunun sağlanması gerekir. Her ne olursa olsun enerji

taşımayan bölümlere dokunmada canlıların zarar görmelerini önlemek için standartlarda

belirtilen izolasyon testlerini yapmalı, bütün güvenlik önlemlerini almalısınız.

2.1. Yalıtkanlık Direncinin Ölçülmesi

Bir elektrik devresinde enerji devresi ile çevre arasında tam yalıtımın sağlanması

gerekir. Burada kullanılacak akımı tecrit edici maddelerin izin verilen kaçak akım sınırını

aşmamaları gerekir.

2.1.1. Tanımı

Bir yalıtkanın elektrik akımına karşı göstermiş olduğu dirence yalıtkanlık direnci

denir. Elektrik enerjisi ile çalışan araçlarda araç gövdesi ile elektrik kaynağı arasında

güvenliği sağlayacak bazı önlemler alınmalıdır. Elektrik devresi çevreye zarar verecek

tehlikeleri oluşturmamalıdır. 20

Enerji devresi ile güvenliği sağlayan yalıtkan maddelerin kaçak akımları önleyici

özellikte olması gerekir.

Yalıtkanlık direnci ölçümünde aşağıdaki hususları dikkate almalısınız.

Elektrik tesislerinde izin verilen kaçak akım değeri 1 mA‟dir. Bunu

unutmayınız.

Yalıtkanlık direncinin ölçülmesinde ölçüm için kullanılan gerilim en az 1000 V

kullanmalısınız. Yalıtkanlık ölçümü ne kadar yüksek gerilimle yapılırsa

alınacak güvenlik tertibatları da o kadar iyi olur.

Ölçme için doğru akım kaynağı kullanmalısınız.

Yalıtkanlık direnci ölçümünü çevre koşullarında yapmalısınız.

2.1.2. Önemi

Yalıtkanlığın azalması veya bozulması, çalışma devresinin kesilmesi veya çevredeki

insan ve diğer canlılar için tehlikeler oluşturabilir. Elektrik makinelerinin gövdeleri herhangi

bir temasa karşı tehlike oluşturmamalıdır.

Pratik olarak yalıtkanlık direnci aşağıdaki formülden bulunabilir:

Yalıtkanlık Direnci = Çalışma Gerilimi 1000 .

Yukarıdaki formüle göre yalıtkanlık direncinin 1 fazlı devrelerde (220 V) 220000 ’dan; 3 fazlı devrelerde (380 V) 380000 ‟ dan küçük olmaması gerekir.

2.2. Meger ve Kullanımı

Megerler yalıtkanlık direnci ölçümünde kullanılan ölçü aletleridir. Meger, genel

olarak doğru akım üreten bir genaratördür. Genel olarak 100, 250, 500, 625, 1000, 1250,

2500, 500 volt DC gerilim üretebilirler.

2.2.1. Yapısı

Tanımından da anladığınız gibi megerler DC gerilim üretebilen kaynaklardır. Megerin

gerilim üreten kısmından ayrı olarak ölçü aleti kısmı bulunur. Megerde üretilen gerilim ile

ölçü aleti ve ölçülecek direnç bölümü beslenir. Aynen bir manyetoya benzemektedir.

Megerlerde gerilim üretmek için kullanılan kol, el ile çevrilebildiği gibi elektrik motoru ile

çevrilen tipleri de bulunmaktadır ( Resim 2. 2 ).

Genel olarak aletin ölçme kısmında akım bobini ve gerilim bobini görevini yapan iki

bobin bulunur.

21

Resim 2. 1: Piyasada kullanılan bir meger (dijital)

Megerler yardımı ile istenirse çok uzun mesafelerin yalıtkanlık dirençlerini

ölçebilirsiniz. Yukarıdaki megerin problarının çok uzun olmasının sebebi budur. (Resim 2.

1)Uzun mesafelerin yalıtkanlık dirençlerini avometre veya ohmmetre yardımı ile ölçmek

mümkün değildir.

Resim 2. 2: Piyasada kullanılan baĢka bir meger (anolog)

2.2.2. ÇeĢitleri

Sanayide kullanılan megerler anolog ve dijital olarak iki çeşittir. Ancak anolog ölçü

aletleri yerlerini dijital ölçü aletlerine bırakmaktadır. Genel olarak her iki çeşit meger ile

ölçüm yapmak hemen hemen aynıdır.

22

2.2.3. ÇalıĢması

Aletin dış bağlantı uçları açıkken megerin manyeto kolu çevrilirse üretilen

akım, devrede olan gerilim bobini üzerinden geçer. Çünkü akım bobininin

uçları açıktır. Gerilim bobininin meydana getirdiği manyetik alan ölçü

aletindeki bobin grubunu alan dışına iteceğinden, ölçü aleti değer olarak değer

gösterir. Bu değer en büyük direnç demektir.

Aletin uçlarını kısa devre ederek manyeto kolunu çevirirseniz, yüksek dirençli

gerilim bobininden akım geçmez. Üretilen akım, akım bobininden geçerek

devresini tamamlar. Akım bobininde üretilen manyetik alan ölçü aletinin bobin

grubunu alan içine doğru çeker. Bu çekme hareketi göstergeye sıfır olarak

yansır. Yani ölçülen direnç değeri 0 ‟dur diyebiliriz.

Aletin uçlarına direncini ölçebileceğimiz bir şey bağlanırsa manyeto kolunu

çevirdiğimizde aletin hem akım hem de gerilim bobininden geçen akımın

oluşturacağı manyetik alanların zıt yönlü olduklarını öğrenmiştiniz. Bobinlerde

meydana gelen zıt momentli manyetik alanların dengelendiği oranda bir fark

alan oluşarak, ölçü aletinin göstergesine bir değer olarak yansır. Bu değer,

ölçmek istediğimiz direnç değerinden başka bir şey değildir.

2.3. Megerle Yalıtkanlık Direncinin Ölçülmesi

Meğer ile bir tesisin yalıtkanlık direncinin nasıl ölçülebileceğini örnekler ile

açıklayalım (Şekil 2.1).

Bir tesisatın toprağa karşı yalıtkanlık direncinin ölçülmesi:

Tesisatın enerjisini kesiniz.

Lambalar dâhil tüm alıcıların devrede kalmasını sağlayınız.

Megerin bir ucunu toprağa, diğer ucunu akımsız tesisatın iletkenlerinden birine

bağlayınız.

ġekil 2. 1: Megerle bir tesisatın yalıtkanlık direncinin ölçülmesi

23

Ölçü aletinin açma kapama (on-of) düğmesi var ise düğmesini açınız.

Manyeto kolunu çevirerek göstergeden değeri okuyunuz.

Okuduğunuz değer tesisatınızın toprağa karşı yalıtkanlık direncidir.

2.3.1. Cihazlar ile Pano Gövdesi Arası Yalıtkanlık Direncini Ölçmek

Not: Bu testi yaparken panonun enerjisiz olmasına dikkat ediniz. Bu ölçme işlemini

enerji altında kesinlikle yapmayınız ( Resim 2. 3).

Resim 2.3: Cihazlar ile pano gövdesinin yalıtkanlık kontrolü

Panonuzda kullandığınız kontaktör, röle, şalter ve ölçü aletleri gibi cihazlar ile pano

gövdesinin hiçbir şekilde elektriksel bir bağlantılarının olmaması gerekir. Bu cihazların pano

gövdesinden yalıtımına özen gösteriniz. Bu, izolasyon tesisatın sağlıklı çalışması için çok

önemlidir. İzolasyon ölçümlerinizin sağlıklı olabilmesi için pano topraklamasının

standartlara uygun olarak yapılmış olması gerekir. Panodaki tüm cihazların pano gövdesi ile

yalıtkanlık testini mutlaka yapmalısınız. Cihazlarınızın iletken kısımları ve pano gövdesi

arası ölçülen direnç değerinin standartların altında çıkması bir problemin işaretidir. Hatanın

kaynağını iyi araştırarak problemi ortadan kaldırmalısınız.

Bu ölçümleri yaparken cihaz topraklamaları ve pano gövdesinin ölçümleri sizi

şaşırtmasın. Herhangi bir hata durumunda aşağıdaki maddeleri gözden geçiriniz.

Cihaz bağlantılarını kontrol ediniz. Bağlantı yerlerinden pano gövdesine

kaçaklar olabilir.

24

Cihazların üzerlerinde yazan yalıtkanlık dirençlerinin kontrollerini yapınız.

Cihazları panodan yalıtan izolatörleri, bağlantı vidalarını kontrol ediniz. Kırılan,

çatlayan veya üzerlerinde yabancı maddeler bulunan yalıtıcı elemanlar problem

oluşturabilir.

Pano üzerindeki şalter, kontaktör, röle ve ölçü aletlerini kontrol ediniz. Hata

kırılan, çatlayan veya bozulan bu aletlerden kaynaklanabilir.

Panonuzun fiziki kontrolünü yapınız. Hata; fiziki yapısı bozulan, ezilen, hasar

gören panodan kaynaklanabilir.

2.3.2. Faz Ġletkenleri ile Gövde Arası Yalıtkanlık Direncini Ölçmek


enerji altında kesinlikle yapmayınız (Resim 2. 4).

Resim 2. 4: Faz iletkenleri ve pano gövdesi arası yalıtkanlık testi

Devrede enerji taşıyan iletkenler ile pano gövdesinin hiçbir şekilde elektriksel bir

bağlantılarının olmaması gerekir. Bu test tesisatın sağlıklı çalışması için çok önemlidir.

Ölçümlerinizin sağlıklı olabilmesi için pano topraklamasının standartlara uygun olarak

yapılmış olması gerekir. Panodaki tüm iletkenlerin pano gövdesi ile yalıtkanlık testini

mutlaka yapmalısınız. Pano iletkenleri ve pano gövdesi arası ölçülen direnç değerinin

standartların altında çıkması bir problemin işaretidir. Hatanın kaynağını iyi araştırarak

problemi ortadan kaldırmalısınız. Herhangi bir hata durumunda aşağıdaki maddeleri gözden

geçiriniz.

İletken eklerini kontrol ediniz. Ek yerlerinden gövdeye kaçaklar olabilir.

25

Üzerinde yalıtkan olan iletkenlerin yalıtkanlık kontrollerini yapınız.

Bara ve iletkenleri panodan yalıtan mesnet izolatörlerini kontrol ediniz. Kırılan,

çatlayan veya üzerlerinde yabancı maddeler bulunan yalıtıcı elemanlar problem

oluşturabilirler.

Pano üzerindeki şalter, kontaktör, röle ve ölçü aletlerini kontrol ediniz. Hata;

kırılan, çatlayan veya bozulan bu aletlerden kaynaklanabilir.

Panonuzun fiziki kontrolünü yapınız. Hata; fiziki yapısı bozulan, ezilen, hasar

gören panodan kaynaklanabilir.

2.3.3. Kablolar Arası Yalıtkanlık Direncini Ölçmek


enerji altında kesinlikle yapmayınız ( Şekil 2.2 ).

ġekil 2. 2: Meger ile iletkenler arası yalıtkanlık direncinin ölçülmesi

Aşağıdaki işlem basamaklarını uygulayarak meger yardımı ile tesisatınızın kontrolünü

yapınız.

Tesisatınızın enerjisini kesiniz.

Tüm alıcıları devreden çıkarınız.

Ampulleri gevşetiniz.

Her linyenin sigortasını açınız.

Birinci ölçmede anlatıldığı gibi iletkenlerin birbirlerine ve toprağa karşı

yalıtkanlık dirençlerini meger yardımı ile ölçünüz.

2.4. Ġzolasyon Test Sonuçlarının Değerlendirilmesi

Meğer ile yapılan hatlar arası, hat toprak, bara – pano vb. arası yapılan ölçümler

sonucu elde edilen direnç değerlerini bir yere not alınır. Bu değerlerin yüksek çıkması

tesisatın izolasyonu için iyidir.

26

Yalıtkanlık direncinin uygulanan gerilim x 1000 Ω değerinden küçük çıkmaması

gerekir. Aksi halde tesisatın izolasyonu sağlıklı değildir. Mutlaka sakıncalı durumların tespit

edilerek gerekli tamir ve bakım işleminin yapılarak izolasyon ölçüm işlemlerinin

tekrarlanması gerekir.

İzolasyon direnci standartların altında olan bir tesise enerji verilmesi sistemi ve

çalışanları tehlikeye atacağından, gerekli arıza çalışmaları yapılmadan sisteme asla enerji

verilmemelidir.

2.5. Bara Testi

2.5.1. Bara Akımının Ölçülmesi

Yüksek değerdeki akım ve gerilimleri direkt ölçü aletleri ölçmek bazı sakıncaları

ortaya çıkarmaktadır. Büyük değerdeki akım ve gerilimler transformatörler üzerinden

ölçülerek çıkabilecek birçok tehlike ortadan kaldırılmış olur. Bu amaçla akım ölçme

işleminde kullanılan transformatörlere akım trafoları, gerilim ölçme işleminde kullanılan

transformatörlere gerilim trafosu denir. Aşağıdaki şekilde akım trafosu ve gerilim trafosunun

devreye bağlantı şemalarını göreceksiniz ( Şekil 2. 3 ), ( Resim 2.5 ).

ġekil 2. 3: Akım ve gerilim trafosunun devreye bağlantısı ve ölçme iĢleminin yapılması

Resim 2. 5: Baralara bağlı akım trafoları

27

2.5.1.1. Akım Ölçme

Elektrik akım şiddeti ampermetre ile ölçülür ( Resim 2.6 ). Ampermetreyi oluşturan

bobin kalın kesitli telden ve az sipirli sarılır. Bu nedenle ampermetrelerin iç dirençleri çok

küçüktür. Ampermetreler akımını ölçeceği devreye seri bağlanır.

Ampermetre ile akım ölçme:

Ampermetreler elektrik akım şiddetini direkt ölçen ölçü aletleridir. Ancak

yüksek akım geçen baraların akım şiddetlerini ölçmek için ampermetreler

baralara akım trafoları üzerinden bağlanarak ölçüm yapılır. Ampermetrenin

göstermiş olduğu değer, trafonun dönüştürme oranı ile çarpılarak gerçek bara

akımı bulunmuş olur.

Resim 2. 6: Akım ölçme iĢleminde kullanılan anolog ve dijital pano tipi ampermetreler

Pens Ampermetre ile akım ölçme:

Resim 2. 7: Pens ampermetre

Ampermetreler devreye seri bağlandığı için akım yolunu bir noktadan ayırarak ölçü

aleti devreye bağlanabilmektedir. Bu işlem hem zaman almakta hem de devre akımının bir

süreliğine de olsa kesilmesi gerekmektedir. Bu durumu ortadan kaldırmak amacı ile pens 28

ampermetreler geliştirilmiştir ( Resim 2.7 ). Pens ampermetre yardımı ile akım yolunu ve

devre akımını kesmeden ölçü aletinin yaylı bir anahtar ile açılabilen kolu içerisine akımı

ölçülecek bara veya iletkeni almak kâfi gelmektedir. Resim 2. 8 de çok rahatlıkla enerji

altındaki bir pano içerisinde bara akımının ölçülmesi görülmektedir.

Resim 2. 8: Alçak gerilim panolarında bara akımlarının pens ampermetre ile ölçülmesi 2.5.1.2. Standart Bara Akım Değerleri

Tablo 2.1 de sistemde kullanılan transformatör gücüne bağlı olarak baralardan

geçebilecek akım değerleri görülmektedir.

Transformatörün 50

100

160

250

400

630

800

1000

1250

gücü(kVA)

Bara anma akımı 80

160

250

400

630

1000

1250

1600

2000

(Amper)

Tablo 2. 1: Transformatör gücüne bağlı olarak baralardan geçebilecek anma akım değerleri

Yukarıdaki tablodan yararlanarak panonuzdan çekilebilecek maksimum akımı

bulabilir, bu akım değerini Tablo 2. 2‟ye bakarak baranızın ölçüleri ile karşılaştırabilirsiniz.

29

BAKIR BARALARDA DEVAMLI YÜKLEME AKIMLARI

Boyutlar Kesit Ağırlık DEVAMLI YÜKLEME AKIMI(A) 50 Hz.AC. BOYALI BARA ADEDİ ÇIPLAK BARA ADEDİ

(mm) (mm2) Kg/m

I II III IV I II III IV

12x2 24 0,21 125 250 - - 110 200 - -

15x2 30 0,27 155 270 - - 140 240 - -

15x3 45 0,40 185 330 - - 170 300 - -

20x2 40 0,36 205 350 - - 185 315 - -

20x3 60 0,54 245 425 - - 220 380 - -

20x5 100 0,89 325 550 - - 290 495 - -

25x3 75 0,67 300 510 - - 270 460 - -

25x5 125 1,12 385 670 - - 350 600 - -

30x3 90 0,80 350 600 - - 315 540 - -

30x5 150 1,34 450 780 - - 400 700 - -

40x3 120 1,07 460 780 - - 420 710 - -

40x5 200 1,78 600 1000 - - 520 900 - -

40x10 400 3,56 835 1500 2060 2800 750 1350 1850 2500

50x5 250 2,23 600 1200 1750 2300 630 1100 1500 2100

50x10 500 4,45 1025 1800 2450 3330 920 1620 2200 3000

60x5 300 2,67 825 1400 1980 2650 750 1300 2800 2400

60x10 600 5,34 1200 2100 2800 3800 1100 1860 2500 3400

80x5 400 3,56 1060 1800 2450 3300 950 1650 2200 2900

80x10 800 7,12 1540 2600 2450 4600 1400 2300 2100 4200

100x5 500 4,45 1310 2200 2950 3800 1100 2000 2600 3400

100x10 1000 8,90 1880 3100 4000 5400 1700 2700 3600 4800

120x10 1200 10,68 2200 3500 4600 6100 2000 3200 4200 5500

160x10 1600 14,24 2880 4400 5800 7800 2600 3900 5200 7000

Tablo 2. 2: 45 ºC ortam sıcaklığında dikdörtgen kesitli bakır baralarda müsaade edilen akım

taĢıma kapasiteleri

30

2.5.2. Bara Direncinin Ölçülmesi

2.5.2.1. Ohmmetreler

Doğrudan doğruya

işlemlerinde genel olarak

ölçümlerinde de megerler

kısaca bilgi verilecektir

direnç ölçen ölçü aletlerine ohmmetre

küçük değerli dirençlerde avometreler,

daha çok kullanıldığı için bu bölümde

denir. Direnç ölçme

büyük değerli direnç

ohmmetreler hakkında

Yapısı

Ohmmetreler yapı itibarı ile akım ölçen ölçü aletleridir. Alet akım yerine direkt direnç

değerini Ohm( ), kilo ohm(k ) veya mega ohm(M ) olarak gösterir.

Bazı ölçü aletleri x1, x10, x100, x1k, x10k, x100k gibi kademelerden oluşabilir. Kadranda ölçülen değer kademe değeri ile çarpılarak gerçek direnç değeri bulunur.

R= Aletin gösterdiği değer x kademe değeri

Örneğin; x100 kademesinde ölçü aletinin ibresi 5,5 değerini gösterdiğini farz

edelim, Gerçek direnç değeri R= 5,5 x 100 = 550 ‟dur.

ÇeĢitleri

Piyasada kullanılan ohmmetreler genel olarak 5 çeşittir.

Seri tip ohmmetreler, Paralel tip ohmmetreler,

Veston tip ohmmetreler,

Tomson tipi ohmmetreler,

Çapraz bobinli ohmmetreler

Direnç Ölçme

Direnç ölçüm işleminde temel nokta, direnci ölçülecek aracın veya devrenin enerjisiz

olmasıdır. Enerji altında iken ohmmetre veya avometre ile direkt direnç ölçülmez. Ama

enerjili bir devrede direnç ölçmek zorunda kalırsanız ampermetre-voltmetre yöntemini

kullanmalı ve aletlerin gösterdiği değerlerden (R=U/I) devre direncini bulabilirsiniz ( Şekil

2. 4 ),( Şekil 2. 5 ).

31

ġekil 2. 4: Ohmmetre ile direnç ölçme

Sıfır Ayarı: Genellikle anolog ölçü aletlerinde karşılaşılan bu ayarı her kademe

için yapmanız gerekir. Aksi halde yanlış ölçüm yapmış olursunuz. Kısaca bu

ayarı anlatalım. Anolog ölçü aletlerinde aletin kadran bölümüne bakacak

olursak sol başta sonsuz işareti, sağ başta ise sıfır rakamı görülmektedir.

Ölçü aletinin probları birbirine değdirildiğinde ibrenin sıfır değerini göstermesi

gerekir. Eğer bu durumda ibre sıfır değerinin üzerinde değil de sağında veya solunda duruyor

ise aletin üzerinde bulunan sıfır ayar vidası yardımı ile ibrenin sıfır değerini göstermesi

sağlanır. Bu işleme sıfır ayarı denir.

Not: Kademeli ölçü aletlerinde her kademe için ayrı ayrı sıfır ayarı yapılacağını

unutmayınız.

ġekil 2. 5: Seri ve paralel tip ohmmetrenin prensip Ģeması ve bu ohmmetreler ile direnç

ölçülmesi

32

2.5.2.2. Devrede Ölçüm Yapan Ohmmetreler

ÇalıĢması

Ohm metrenin yapısı açıklanırken bahsedildiği gibi bütün ohmmetrelerin genel olarak

bir iç dirençleri ve pil bataryaları bulunur. Direnci ölçülecek eleman ohmmetre uçlarına

bağlandığında ohmmetrenin üretmiş olduğu gerilim iç direncinden ve direnci ölçülecek

elemandan geçerek devresini tamamlar. Devreden geçecek akım miktarına bağlı olarak

ohmmetre içerisinde manyetik alan meydana gelir. Devreden geçen akım, ölçülmek istenen

direnç ile direkt orantılıdır.

Ohmmetre Kontrolü ve Kullanılması

Ohmmetrelerin sağlamlık kontrolünü kısaca aşağıda anlatıldığı gibi yapabilirsiniz.

Ohm metrenin iki ucunu ( problarını ) kısa devre ederseniz, ölçü dijital ohmmetre ise

sıfır değerini göstermeli, anolog ohmmetre ise ibresi sıfır değerinin üzerinde durmalıdır (

Şekil 2. 6 ).

ġekil 2. 6: Ohmmetrenin uçları kısa devre edilirse ohmmetre sıfırı göstermelidir.

Ohmmetrenin uçları birbirine değdirilmeden boşta bırakılırsa alet sonsuz değerini

göstermelidir. (Şekil 2.7)

ġekil 2. 7: Ohm metrenin uçları boĢta bırakılırsa aletin ibresi sonsuz değerini göstermelidir.

Ohmmetre uçlarını değerini bildiğiniz bir direncin uçlarına değdirirseniz, ölçü

aletinizin ibresi bu değeri göstermelidir ( Şekil 2.8 ).

ġekil 2. 8: Ohmmetre uçlarına değerini bildiğiniz bir direnci değdirdiğinizde aletin skala

taksimatında bu değeri görmelisiniz.

33

Yukarıda anlatılan 3 uygulama ölçü aletinizin sağlam ve doğru ölçme yapabileceğini

göstermektedir. Aksi halde ölçü aletinizde bir problem olduğu tamir veya ayarlarının kontrol

edilmesi gerektiği ortaya çıkar.

2.5.2.3. Bara BirleĢme Yüzeyleri Dirençlerinin Ölçülmesi

Baralar birleşme yüzeylerinde zamanla korozyon nedeni ile direnç gösterebilir.

Buralarda oluşan direnç değerlerinin, standart değerleri aşması gerekir. Belirli periyotlarda

bara birleşme yüzeylerinin dirençlerinin ölçülerek kontrol edilmesi gerekir.

2.5.2.4. Standart Bara Direnç Değerleri

Standart bara direnç değerleri IEC 60439‟da belirlenmiştir.

2.5.3. Bara Isınma Testi

2.5. 3. 1. Bara Sıcaklığının Ölçülmesi

Akım taşıyan iletkenler, üzerlerinden geçirdikleri akım miktarına bağlı olarak ısınır.

Isı miktarı tehlikeli boyutlara ulaştığında sistem üzerinde olumsuz etkiler oluşturur. Plastik,

kauçuk, naylon gibi maddeler ısıdan çabuk etkilenerek yalıtkan özelliklerini kaybedebilir. Bu

nedenle bara sıcaklıklarının sürekli kontrol edilerek aşırı ısı oluşması durumunda gerekli

önlemleri almamız gerekir.

Direkt

Bara sıcaklığının ölçülmesi işleminde sistemin enerjisi kesilmeden ölçümün yapılması

gerekir. Çalışan sisteme ısı ölçme amacıyla yaklaşmak bazı sakıncaları ortaya çıkarabilir. Bu

nedenle direkt bara sıcaklığının ölçülmesi başvurulan bir yöntem değildir.

Endirekt

Aşırı ısının sebebi ya bir arıza ya da aşırı akım çekilmesidir. Bu nedenle çalışır

durumdaki baraların ısılarının sürekli ölçülmesi gerekir. Bu ölçümleri yapabilmek için

endirekt ısı ölçücü termometre kullanılır. Bu termometreler yardımıyla hiçbir tehlike ile

karşılaşmadan akım taşıyan iletkenlerin oluşturmuş oldukları ısı miktarları rahatlıkla

ölçülebilmektedir.

Resim 2. 9‟da endüstride kullanılmakta olan endirekt ısı ölçümünde kullanılmakta

olan termometreleri göreceksiniz.

34

Resim 2. 9: Bara sıcaklıklarını endirekt ölçebilen termometreler

Bu termometreler yardımı ile çalışır durumdaki panolardaki bara ısılarını panoya

belirli bir uzaklıktan ölçebilirsiniz.

2.5.3.2. Standart Bara Sıcaklık Değerleri

Aşağıdaki tabloda baralar üzerindeki izin verilen maksimum ve minimum sıcaklık

değerleri verilmektedir ( Tablo 2.3 ). Bu değerlerin aşılması bir problemden kaynaklanacağı

için gerekli önlemleri almanız gerekmektedir.

Ortam sıcaklığı (20°C) .

En çok 40°C

24 saat içinde ortalama 35°C

En az -5°C

Tablo 2. 3: Standart bara sıcaklık değerleri

35


Panoların yalıtkanlık ve izolasyon testlerini yapmak ve bu ölçümler için

kullanılan ölçü aletlerini tanımak.


Bu işlem için atölye ve meslek dersleri kitaplarında gerekli bilgileri bulabilirsiniz.

Yalıtkanlık testi için uygulanacak test gerilimini

belirleyiniz.

Bir elektrik panosunun Panonun geriliminin kesik olduğundan emin olunuz.

Gerekli güvenlik önlemlerini alınız.

yalıtkanlık testini yapınız. Kullandığınız ölçü aletlerinin doğru ölçüm

yaptığından emin olunuz.

Ölçü aletlerinin ayarlarınıyapınız.

Ölçüm sonuçlarınıarkadaşlarınızın ölçümleri ile

karşılaştırınız. Megerin gerekli ayarlarınıyapınız. Hat iletkenlerinin toprağa karşıyalıtkanlık direncini

ölçünüz.

İletkenler ile pano arasında yalıtkanlık direnci

ölçümünü yapınız.

Bir elektrik hattının, Faz iletkenleri ile makine gövdeleri arasında

meger kullanarak yalıtkanlık direnci ölçümlerini yapınız.

yalıtkanlık testini yapınız. İletkenler arasıyalıtkanlık dirençleri ölçümlerini

yapınız.

Ölçme sonunda elde ettiğiniz değerleri standart direnç

değerleri ile karşılaştırınız.


karşılaştırınız. Ampermetre ile akım ölçme konusunu tekrar ediniz. Devreden geçen akıma uygun pens ampermetre temin

ediniz.

Bir elektrik panosu temin Ölçü aletlerinin gerekli ayarlarınıyapınız.

ediniz, panodaki bara Elektrik akımına çarpılma tehlikesini unutmadan ölçü

akımlarının pens aletinin kancasını ölçüm yapacağınız baraya geçiriniz.

ampermetre kullanarak Akım değerini skala taksimatından okuyunuz.

ölçümlerini yapınız. Ölçtüğünüz akım değerlerini standart akım değerleri

ile karşılaştırınız.


karşılaştırınız.

36

KONTROL LĠSTESĠ


Evet, kazanamadıklarınız için Hayır kutucuklarına ( X ) işareti koyarak kontrol

ediniz.


1. Cihazlar ile pano gövdesi arası yalıtkanlık direncini ölçebildinizmi?

2. Faz iletkenleri ile gövde arası yalıtkanlık direncini ölçebildiniz

3. Kablolar arası yalıtkanlık direncini ölçebildiniz mi?

4. Bara akım testini yapabildiniz mi?

5. Ölçülen değerlerin standartlara uygunluğunu kontrol edebildiniz

DEĞERLENDĠRME


Kendinizi yeterli görmüyorsanız, öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız

“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme” ye geçiniz.

37



Biryalıtkanınelektrikakımınakarşıgöstermişolduğudirence ………………………… denir.

Elektrik tesislerinde izin verilen kaçak akım değeri ……………….. dir. Çalışma gerilimi 380 Volt olan bir tesiste ölçülen yalıtkanlık direnci en az

…………………..Ohm olmalıdır.

………………… yalıtkanlık direnci ölçümünde kullanılan ölçü aletleridir. Yüksek değerdeki akım ve gerilimlerin ölçülmesi işleminde ölçü aletleri

devreye……………………………… üzerinden bağlanır.

Ampermetreyi oluşturan bobin kalın kesitli telden ve az sipirli sarılır.Bu nedenle

ampermetrelerin iç dirençleri çok ………………

……………………. yardımı ile akım yolunu ve devre akımını kesmeden ölçü aletinin

yaylı bir anahtar ile açılabilen kolu içerisine, akımı ölçülecek bara veya iletkeni

almak kâfi gelmektedir.



8. ( )Yalıtkanlık direnci, yalıtkan maddenin içinden veya yüzeyinden olabilecek kaçak

akımlara karşı yalıtkanın göstereceği dirençtir.

9. ( ) Bir iletkenin geçirebileceği maksimum akım meger yardımı ile bulunabilir.

10. ( ) Çalışır durumdaki bir tesisin yalıtkanlık direncini ölçmek için tesisin enerjisini

kesmeye gerek yoktur.

11. ( ) Cihazlarınızın iletken kısımları ve pano gövdesi arası ölçülen direnç değerinin

standartların altında çıkması bir problemin işaretidir.

12. ( ) Elektrik akım şiddeti ohmmetreler ile ölçülür.

13. ( ) X100 kademesinde ölçü aletinin ibresi 5,5 değerini gösteriyor ise gerçek direnç

14.

değeri R= 5,5 x 100 = 550‟dur.

( ) Ohmmetrenin probları birbirine değdirildiğinde ibrenin sıfır değerini göstermesi

15.

gerekir.

( ) İletkenler üzerinde oluşan ısı miktarı geçirdikleri akım miktarı ile ters orantılıdır.

16. ( ) Mesnet izolatörleri baraları panonun iletken kısımlarından yalıtmak amacı ile

kullanılır.

38


Bir elektrik tesisinin izolasyon testi yapılırken aşağıdaki ölçümlerden hangisi

yapılmaz?

Hat iletkenleri arası ölçüm Hat iletkenleri ile ek yerleri arası

Hat iletkenleri ile toprak arası Hat iletkenleri ile pano gövdesi arası

Aşağıdaki ölçü aletlerinden hangisi direnç ölçme işleminde kullanılmaz?

A)Ohmmetre

B)Meğer C)Reaktif güç kontrol rölesi

D)Avometre

Çalışma gerilimi 220 Volt olan elektrik devresinin yalıtkanlık direnç değeri en az kaç

ohm olmalıdır?

2200

22000

220000

2200000

Pens ampermetrelerin kullanılmasının avantajı aşağıdakilerden hangi seçenektir?

Devre akımını kesmeden devre akımını ölçebilir. Çok yüksek akım ölçme işlemlerinde kullanılabilir. Hem akım hem de gerilim ölçümünde kullanılabilir.

Hem akım hem de yalıtkanlık direncinin ölçümünde kullanılabilir.

DEĞERLENDĠRME




39


AMAÇ



elektrik panolarının fonksiyon ve çalışma testlerini hatasız yapabileceksiniz.

ARAġTIRMA


elektrik panolarının testleri hakkında bilgi alınız.

Çeşitli firmaların bu konulardaki faaliyetlerini internetten, kataloglardan

araştırarak bilgi toplayınız.



3. PANO ÇALIġMA TESTĠ

3.1. Pano Fonksiyon Testi

3.1.1. Panoya Test Geriliminin Verilmesi

İmalatı biten pano, montajdan önce anma gerilimi uygulanarak fonksiyon testine tabi

tutulur. Bir nevi pano, deneme aşamasında kullanılmış olur. Böylece montajdan önce varsa

aksaklıklar ortaya çıkarılarak giderilir.

İzolasyon kontrolü sırasında gerilim altında çalışma ve çevre güvenliği ile ilgili

önlemler alınmalıdır. İzolasyon testi, kalibre edilmiş (ayarları yapılmış) ölçü aletleri ile ana

devre ve ana devre ile bağlantısı olan veya olmayan yardımcı devreler aşağıdaki tablodaki

nominal gerilim seviyesine uygun bir değere göre gerçekleştirilir.

Test gerilimini minimum 1 sn. uygulamalısınız.

Test devresinde bulunan cihazların test esnasında kapalı olmasına dikkat ediniz.

Devreye daha önce izolasyon test gerilimi uygulanmışsa, uygulanması gereken izolasyon test

geriliminin %85‟ini uygulamalısınız. ( Tablo 3. 1) , ( Tablo 3. 2 )

Not: İzolasyon kontrolünün uygun olması halinde test formu testi yapan eleman

tarafından doldurularak imzalanır.

40

Nominal Gerilim U1 (V) Test Gerilimi

% 85 Değeri (V) % 100 Değeri (V)

0<U160 850 1000 60 < U1 300 1700 2000

300 < U1 690 2125 2500

800 < U1 100 2975 3500

Tablo 3. 1: Ana devre ve ana devre ile bağlantısı olan devrelere uygulanacak izolasyon test

gerilimleri

Nominal Gerilim U1 (V) Test Gerilimi

% 85 Değeri (V) % 100 Değeri (V)

0< U1 12 212 250 12< U1 60 425 500

60<U1 0.85(2U1+1000) 2U1+1000

Tablo 3. 2: Ana devre ile bağlantısı olmayan devrelere uygulanacak izolasyon test gerilimleri

3.1.2. Elemanların ÇalıĢmasının Kontrolü

Panoda kullanılan kontaktör, röle, sigorta ve şalterlerin test gerilimi uygulanarak

çalışması sağlanır. Böylece arızalı elemanlar tespit edilerek tamirleri yapılır veya yenisi ile

değiştirilir.Test çalışması sırasında elemanların çalışma sınırlarının kontrolünü de

gerçekleştirmiş oluruz.

3.1.3. Avometreler

Avometreler ile birkaç elektriksel büyüklük (akım-gerilim-direnç-kapasite vb.)

ölçebiliriz. Bu araçlar ile hangi büyüklüğü ölçmek istiyorsanız, aleti bu ölçme konumu için

hazırlamalısınız. Avometreler portatif yapıda olup bağlantı uçları, bir veya çok bölümlü

komütatör anahtarı ve durum anahtarından oluşmaktadır. Kullanılışındaki pratikliği ve

ekonomik oluşları nedeniyle bu tip aygıtlar elektrik ve elektronik ile uğraşan elemanların

vazgeçilmez ölçü aleti olmasına sebep olmuştur.

Avometreler dijital ve anolog olmak üzere iki çeşittir ( Resim 3.1 ).

41

Resim 3. 1: Anolog ve Digital avometreler

Avometreleri kullanabilmeniz için üzerlerindeki kısım ve işaretlerin ne işe

yaradıklarını bilmeniz gerekir.

Avometrelerde ölçüm işlemi için kullanılan ve genellikle siyah ve kırmızı renkli

iki kabloya prob denmektedir.

Avometrelerde her ölçüm için tek kadran kullanılır, bu kadranda her ölçüm için

değişik taksimatlandırma yapılmıştır.

Anolog avometreler üzerinde ohmmetre konusunda bahsettiğimiz sıfır ayar

vidası bulunur. Vidayı sağa-sola çevirerek ibrenin sıfır ayarını yapabilirsiniz.

Alet üzerinde bulunan seçici komütatör veya butonlar ile avometrenizi

ampermetre, voltmetre veya ohmmetre olarak kullanılmasını sağlayabilirsiniz.

3.1.3.1. Akım Ölçme

Avometreler ile aletin ölçebileceği ölçme alanı içerisinde doğru ve alternatif akımları

ölçebilirsiniz.

Avometre kullanılarak gerilim ölçme işlemi için aşağıdaki işlem sırası takip edilir.

42

Avometrenizi ölçeceğiniz akımın türüne (DC veya AC) ayarlayanız ve

komütatörü en yüksek kademeye alınız.

Problarını uygun yuvalara takınız.

Akım ölçmek istediğiniz devreye avometrenizi aşağıdaki şekildeki gibi seri

bağlayınız (Şekil 3. 1). Ampermetre ile akım ölçme işlemini hatırlayınız.

Gerekirse ilgili konuyu tekrar ediniz.

ġekil 3. 1: Avometrenin devreye seri bağlanarak devrenin akım Ģiddetinin ölçülmesi

DC ölçümlerinde aletinizin ibresi ters sapabilir. Böyle bir durumla

karşılaşırsanız probların yerlerini değiştiriniz. AC ölçümlerinde böyle bir sorun

ile karşılaşmazsınız.

Okuma işlemini kadranınızdaki akım taksimatı üzerinden okumaya dikkat

ediniz. Aksi halde hatalı ölçüm yapmış olursunuz.

İbredeki sapma çok az ise (ölçülen değeri okumakta zorlanıyorsanız) daha

düşük kademelerde ölçüm yaparak daha hassas değerler ölçebilirsiniz.

3.1.3.2. Gerilim Ölçme

Avometreler ile aletin ölçebileceği ölçme alanı içerisinde doğru ve alternatif

gerilimleri ölçebilirsiniz.

Avometre kullanılarak gerilim ölçme işlemi için aşağıdaki işlem sırası takip edilir.

Avometrenizi ölçeceğiniz gerilimin türüne ( DC veya AC ) ayarlayanız ve

komütatörü en yüksek kademeye alınız.

Problarını uygun yuvalara takınız.

Gerilim ölçmek istediğiniz devreye avometrenizi aşağıdaki şekildeki gibi

paralel bağlayınız ( Şekil 3. 2 ). DC ölçümlerinde aletinizin ibresi ters sapabilir. Böyle bir durumla

karşılaşırsanız probların yerlerini değiştiriniz. AC ölçümlerinde böyle bir sorun

ile karşılaşmazsınız.

43

ġekil 3. 2: Avometrenin gerilim ölçme amacı ile devreye paralel bağlanması

Okuma işlemini kadranınızdaki gerilim taksimatı üzerinden okumaya dikkat


İbredeki sapma çok az ise (ölçülen değeri okumakta zorlanıyorsanız) daha

düşük kademelerde ölçüm yaparak daha hassas değerler ölçebilirsiniz.

3.1.3.3. Direnç Ölçme

Avometre kullanılarak direnç ölçme işlemi için aşağıdaki işlem sırası takip edilir.

Ölçülecek direncin tahmini değerine göre ölçü aletinizi direnç ölçme

konumlarından (x1, x10, x100, x1k, x10k, x100k) en uygun kademeye alınız.

Avometrenizin probları direnç ölçmek için uygun yuvalara takınız.

Bu kademe için sıfır ayarını yapınız.

Direnç ölçmek istediğiniz elemanın enerjisiz olmasına dikkat ediniz. Çünkü

avometre ile direnç ölçme işleminde devreye enerji uygulanmaz. Probları aşağıdaki şekildeki gibi ölçmek istediğiniz elemanın uçlarına değdiriniz

Okuma işlemini kadranınızdaki ohm taksimatı üzerinden okumaya dikkat


Okuduğunuz değeri kademe değeri ile çarparak direnç değerini bulunuz. Bu

işlemin nasıl yapıldığını ohmmetre konusunda örnekler ile açıklamıştık.

ġekil 3.3: Avometre ile direnç ölçme 44

3.1.4. Faz Kalemleri

3.1.4.1. Yapısı

Faz kalemleri kontrol kalemlerine benzerler. Hiçbir bağlantı yapılmaksızın devrede

gerilimin varlığı ve değeri ölçülebilir( Resim 3. 2 ).

3.1.4.2. ÇeĢitleri

Faz kalemleri dijital ve analog olarak iki gruba ayrılabilirler. Dijital faz kalemlerinde

ölçülmek istenen değer, aletin göstergesinde rakam olarak okunabilir. Anolog aletlerde ise

ölçülen değer kademelere ayrılan bölümlerde içi dolu olarak görülür. Her kademenin belirli

bir değeri vardır. Örneğin 25 Volt gibi. Kademenin içi dolu ise 25 x 3 = 75 Volt olarak değer

ölçülmüş olur.

3.1.4.3. Gerilim Ölçme

Faz kalemi, küçük boyutlu bir voltmetredir. İki çıkışı olan bu cihaz üzerindeki ışıklı

sinyallerle faz kaleminin çıkışlarının uçları arasındaki gerilimi ölçer. Bu kalemler bakım ve

test ekipleri tarafından kullanılmaktadır (Resim 3. 2).Tesisatın bakımı yapılmadan önce hatta

gerilim olup olmadığının kontrolü için kullanılırlar.

Resim 3. 2: Faz kalemi

45

3.1.5. Güç Analizörleri

3.1.5.1. Yapısı

Bir sistemde harcanan enerjinin bileşenlerini ölçme işleminde kullanılan ölçü

aletlerine, güç analizörleri denir. Değişik zaman ve şartlarda ölçülen değerlerden 10 tanesi

aynı anda ölçü aleti üzerinde görülerek gerekli karşılaştırma ve işlemler yapılabilmektedir.

Ayrıca güç analizörleri, çok fazlı sistemlerde her faz için ayrı ayrı akım gerilim ve güç

değerlerini ölçerek sonuçları ekranında gösterebilir.

Akım gerilim veya güç değerleri izin verilen sınırlar dışına çıktığında ikaz vererek

yetkilileri uyarma özellikleri vardır.

3.1.5.2. ÇeĢitleri

Güç analizörleri dahili ve harici tip olarak iki gruba ayrılabilir. Dahili tipler panolara

monte edilerek kullanılabilir. Harici tipler avometrelere benzer. Taşınabilir özelliklerinden

dolayı değişik yer ve noktalarda ölçüm yapılmasına imkan verir.

3.1.5.3. Kullanımı

Güç analizörleri, bir osiloskobun ve bir multimetrenin en kullanışlı özelliklerini ihtiva

eden kullanıcı dostu bir güç kalitesi analiz cihazıdır (Resim 3. 3).

Resim 3. 3: Güç analizörü( solda taĢınabilir, sağda pano tipi)

Güç analizörleri, şebekedeki elektrik parametrelerinin kontrolü, ölçümü ve izlenimi

için kullanılan ölçü aletleridir. Güç analizörleri üç, iki ve tek fazlı sistem için uygulanabilir.

Güç analizörü sistemde harcanan enerjiyi ölçer. Ölçülen değerler aletin displeyinde

görülebilir. Ekranda daha önce ölçülmüş değerleri de görerek karşılaştırma yapılabilir.

46

Herhangi bir olağan duruma karşı önlem alınabilir. Güç analizörlerindeki seri port sayesinde

ölçtüğünüz değerleri bilgisayardan takip edebilirsiniz. Sonuçları kaydedebilirsiniz.

Güç analizörlerinde her faza ait aktif, reaktif ve görünür güç değerleri ölçülebilir. Arzu

edilirse 3 faz toplam güç değerleri de görülebilir. Bu değerlere bakılarak gerekli önlemleri

alarak sistemimizin dengeli güç çekmesini sağlayabiliriz.

Güç analizörleri ile aşağıdaki işlemleri yapabiliriz.

Akım veya gerilim harmonikleri

Minimum ve maksimum değerlerin ölçülmesi

Minimum ve maksimum değerleri tekrar ayarlanması

Akım çevirme oranlarının bulunması

3.2. Pano Mekanik Fonksiyon Testi

Teknolojinin ilerleme hızına paralel olarak elektrik panoları da yol almış durumdadır.

Önceki yollarda siparişe göre istenen boyutlarda ve kaynaklama yöntemine göre yapılan

panolar artık modüler hale gelmiş durumdadır. Çok çeşitli hale gelmiş pano parçaları ve

aksesuarları vidalarla birleştirilerek istenen boyut ve özelliklerde panolar yapılabilmektedir.

Kaynak tekniğinden mümkün olduğunca kaçılıp, panoyu oluşturan parçalar ve aksesuarlar

seri olarak üretilmektedir. Bu pano donanımları montajda kolaylık sağlaması açısından en

ideal şekilde tasarlanmaktadır.

3.2.1. Pano Kapaklarının Kontrolü

Günümüzün modern elektrik panolarını oluşturan ana parçalar; gövde profilleri, kapı,

yan paneller, çatı parçası, taban parçası, montaj plakaları, iç montaj rayları ve çeşitli bağlantı

aksesuarlarıdır.

Gövde Profilleri: Günümüz modern elektrik panolarında pano gövdesi veya

iskeleti montaj için özel olarak tasarlanmış profillerin vidalarla birbirine

bağlanması ile oluşuyor. Pano gövdesinin ayakta durması bu özel profillerin

düşük kesitte yüksek dayanıklılık göstermesiyle sağlanmaktır. Büküm

noktalarının setliği ve gereken noktalarda yapılan kaynaklamalar bu

dayanıklılığı arttırıcı etki yapıyor. Profillerde önemli bir nokta da montaj

operatörünün kolay ve emniyetli bir şekilde çalışmasını sağlayabilmektir. Bu

yüzden profillerdeki köşeler yuvarlatılarak örneğin operatörün elini kesmemesi

sağlanır. İç yanlarda bulunan delik sıraları ise montajda esneklik ve panonun

bölmelere ayrılabilmesini sağlar.

Kapı: Kapı panonun en önemli fonksiyonel parçalarından biridir. Kapının

yerine iyi oturması ve kolay takılıp çıkarılması beklenir. Kapının 130-180 º

arasında açılabilmesi ve sol yada sağ tarafa menteşelenebilmesi iyi bir kapının

özellikleri arasındadır.

47

Kapı panonun yalıtımı açısından da çok önemlidir. Bu yüzden kilitleme sistemi iyi

olmalıdır. Alttan bırakılacak 25 mm‟lik boşluk rahat kapanmasını sağlar.

Kapılar bazen cam olabilir. Her birinin değişik işlevi olan bölmelere ayrılmış panolar

parça parça kapılı olabilir. Böylece panonun işlevsel kullanımı sağlanır.

Panolarda butonlar, çeşitli indikatörler, ölçme cihazları vb. cihazların kapıya monte

edilmesi gerekir. Kapının dış tarafındaki bu tür elemanlar çevre etkilerine ve yetkisiz

kişilerin müdahalesine karşı korumak amacıyla çerçeve içine alınır.

Kişilerin güvenliğini sağlamak amacıyla bazı panolarda emniyet kilitleri kapıya

yerleştirilir. Böylece ana şalter devrede olduğunda pano kapısı açılmaz. Kapının sabit bir

şekilde açık durmasını sağlayan aksesuar da operatörün rahat ve güvenli bir şekilde

çalışabilmesini mümkün kılar. Ağır ve büyük pano kapılarının kolay bir şekilde

kapatılabilmesi için kapıya tekerlek takılabilir. Kablo kelepçeleri de kapıyla iç kısım

arasındaki kablo bağlantılarının, kapının açılıp-kapanması sırasında zarar görmesini önleyen

bir aksesuardır.

Yan Paneller: Montajın kolay olması yan paneller için de gereken bir koşuldur.

Yan panellerde de birçok aksesuar kullanılabilir. Örneğin pano taşınırken

kilitlemek ve sağlamlığı arttırmak için yan panellere de kilit takılabilir. Kapıya

takılan display panelleri buton, indikatör vb. cihazlar yanlara da takılabilir.

Çatı: Modern elektrik panolarında yan paneller gibi çatı da istenirse çok etkin

olarak kullanılabilmektedir. Örneğin güç dağıtımı ve kablo girişleri için

panonun üst kısmında da bir bölüm oluşturmak veya çatıdan kablo giriş çıkışları

yapmak mümkün olmaktadır.

Taban: Tabanda kullanılan süpürgelikler birçok kolaylık sağlar. Zemini bozuk

yerlerde tam oturmayan panolar süpürgeliklerle ayarlanabilir, istenirse zemine

sabitlenebilir. Süpürgelik kablo girişini de daha düzenli hale getirir. Yan yana

iki pano arasında alttan bir kablo yolu bu şekilde kurulabilir. Petekli olan

süpürgelikler ve zeminden yukarı kaldırılabilen süpürgelikler bir fana ihtiyaç

duyulmadan havalandırmayı sağlayabilir. Panoların taşınması sırasında halatlar süpürgelikteki kancalara takılarak panonun dengeli bir şekilde kaldırılması ve

taşınması sağlanabilir. Tekerlekli süpürgeliklerle pano rahatça taşınabilir.

Montaj Plakaları: Montaj plakaları pano içine konacak çeşitli elektriksel

cihazların üzerine monte edildiği plakalardır. Koruma ve şalt cihazları bu

plakaların üzerine monte edilebilir. Plakalar pano içine dikey veya yatay

istenilen boyutlarda yan duvarlara veya arka arkaya monte edilebilir. Bunlar

için de dayanıklılık ve büküm noktalarının sertliği önemli bir kriterdir.

3.2.2. Panonun Fiziksel Dayanımının Kontrolü

Panonun mekanik kısmı: Panonun mekanik kısmı deyince akla ilk gelen dış

muhafazayı oluşturan malzeme saç olmaktadır. Bu muhafazanın çeşitli arızalara

karşı çevresindeki canlılarla içindeki ve çevresindeki cihazları korumak,

elektriği dış ortamdan yalıtmak gibi ana bir görevi olmasına rağmen panonun

48

estetik görünümü açısından da ayrı bir önemi vardır. Çoğu zaman bir elektrik

panosu hakkındaki ilk yorumlar dış muhafazaya bakılarak yapılabilir. Bu açıdan

bakıldığında muhafazanın boyası, düzgünlüğü önemli bir kriter olabilir. Estetik

kaygıyı bir yana bırakırsak malzeme ve boyanın kaliteli olması ve imalat ve

boyama sırasında ileri teknoloji kullanılması panonun çeşitli mekanik darbelere,

kısa devre akımlarına ve korozyona karşı daha dayanıklı olmasını sağlar.

Elektrik panolarının büyük bir çoğunluğunda muhafaza malzemesi olarak sac

kullanılmaktadır. Ancak sac haricinde plastik veya cam gibi diğer yalıtkan maddelerde

yalıtım için kullanılabilmektedir. Bunlar daha çok OG panolarında kullanılmaktadır. Bunun

haricinde gıda, tekstil, kimya ve kağıt sektörleri gibi hijyen ve korozyonun çok önemli

olduğu yerlerde ise paslanmaz çelik panolar öneriliyor. Aşırı sıcaklık, yüksek basınç, yüksek

nem ve mekanik kuvvetler standart panoların bu tür ortamlarda kullanılmasına imkân

vermiyor.

Elektrik panolarının büyük bir bölümünde kullanılan malzeme olan sacın kırılgan

olmaması, iyi bükülebilmesi, kolay işlenebilmesi ancak sert ve mukavim olması panonun

daha kaliteli olmasını sağlıyor.

Boyanın Önemi: Elektrik panolarında kullanılan sacın yalıtım özelliklerini

uzun sürelerde koruyabilmesi için boyanması gerekir. Boyanın birinci görevi

sacı korozyona karşı kuvvetlendirerek yalıtımının zamanla bozulmamasını

sağlamaktır. Bunun yanında panonun estetik açıdan daha güzel ve çevresi ile

uyumlu olmasına da yardımcı olur.

Doğal kurutmalı yöntemde pano açıkta fırça yardımı ile elle boyanır ve açık alanda

kurumaya terk edilir. Bu uygulama artık yalnızca çok küçük ölçekli panocular tarafından

yapılmaktadır.

Fırın boya yönteminde sac önce fosfat kaplanır. Daha sonra tabanca ile boyanır ve

fırında kurutulur. Bu yöntem ülkemizde birçok panocu tarafından uygulanmaktadır. Bu

işlemi siz de rahatlıkla uygulayabilirsiniz.

3.3. Test Raporlarının Hazırlanması

3.3.1. Test Raporu Değerlendirme Kriterleri

Kullanıma hazır hale getirilen pano sırası ile aşağıdaki işlemlere tabi tutulur. (Tablo 3. 3) Her testin sağ yanındaki boşluğa elde edilen test sonuçları X işareti ile işaretlenir.

49

PANO KONTROL ve ONAY LĠSTESĠ Tip Test Onayı Müşteri: Kısmi Tip Test Onayı

Proje :

Üretici Firma Onayı

SIR SIRA

A KONTROL İŞLEMİ NO KONTROL İŞLEMİ NO

1.0 KĠMLĠK TANIMLAMA 4.2 MONTAJ VE ĠġARETLEME Pano sayısı geçerli dokümanlara Raf yüksekliği kapı oymaları

uygun

Tip ve pano isim etiketi değerleri tam Şalter ve ihbar lambaları

Pano boyutları dokümanlara uygun Ölçü aletleri

Cihazların etiketlenmesi tip etiketleri Ana bara, iniş barası ve tali baralar

ve teknik değerleri geçerli

dokümanlara göre doğru Cihaz yerleşimindeki düzgünlük ve N PE PEN baraları

ulaşılabilirlik iyi

Cihaz skalaları ve çerçeveleri uyumlu Yardımcı ve kumanda devresi baraları

Pano içerisindeki kontrol etiketinin Çıkış fişi ve kumanda kablosu fişi

ilgili yerleri işaretlenmiş

Varsa mimik diyagram planlara 5.1 DĠREKT TEMASA KARġI KORUMA uygun

2.0 MEKANĠK FONKSĠYON Gövde ve iç kapaklar yerleşim planına uygun

Kilitleme esasları, devreye giriş, çıkış Müdahale cihaz devresi direkt temasa

karşı koruma Çekmece mekanizması, kapı kuplajı Müdahale edilecek cihazların direkt

temasa karşı korunması dışında koruma

hunisi içindeki gerilimli parçaların

örtülmesi

Kilitleme sürgüsü, dışarı çıkarma 5.2 KORUYUCU ĠLETKEN ENDĠREKT kilitlemesi (varsa) TEMASA KARġI KORUMA

Cihazların tespiti uygun Cihaz taşıyıcı saçları, kapak ve cihaz

gövdelerinin pano gövdesi üzerinden

sürekli koruma iletkeni ile irtibatı

sağlanmış mı? Kapı, kapak ve şalter uygun Üzerinde cihaz bulunan kapıların ayrı bir

iletken ile topraklaması var mı?

Rekor ve kapaklar takılı PE bağlantı değeri doğru

3.1 ELEKTRĠK KABLOLAMA Dışarıdan gelen ve dışarı giden PE

FONKSĠYONU bağlantıları için bağlantı yerleri yeterli

Ana devre veya kısa devre korumasız

5.3

kablolar ayrı ayrı veya aralarına IP KORUMASI

takoz konularak bağlanmış

Spiral ve kablo kılıfları kablo IP koruması geçerli dokümanlara uygun

kanalında son buluyor.

Keskin veya hareketli parçalara En düşük IP 30 koruma var

sürtünme veya temas yok

Hareketli kısımlara geçişler spiral ile 5.4 DĠREKT YÜZEYSEL ATLAMA VE yapılmış AYIRMA MESAFESĠ

Çekmece kablajında korumalı Aktiflerin direkt atlama mesafesi

geçişler mevcut (varsa) 50

Ana baraya direkt temas eden kablo Aktif ve aktif olmayan kısımların

yok yüklenerek deforme olabilen yerlerindeki

mesafeler Aşırı dolu kanal yok, kanal açılımı Minimum atlama mesafeleri

doğru

Kapı ve hareketli parçalara olan 6.0 FONKSĠYON TESTĠ mesafeler uygun

3.2 KABLO BAĞLANTILARI “Test” ve “İşletme” pozisyonu kontrolü(varsa)

Kablo bağlantısında yanlışlıkla El, motor uzaktan devreye atlama v.s.

izolasyon malzemesi sıkıştırılmamış Kablo bağlantıları uzun bırakılmış, “I” ve “O” kumanda elemanları

izole sıyırma yok kilitlemeler Aynı yükseklikte sıkma dışında bir Koruyucu ve açıcı sistemler

klemenste iki kablo bağlantısı yok Klemens ile kablo kesitleri ve Şalter fonksiyon göstergeleri

numaralandırılması doğru

Kablo başlığı ve kesitleri doğru Dış sisteme giden ihbarlar

Fleksi kablolarda izoleli yüksük takılı Ölçü aletleri ve sayaçlar

Eksik cihaz sürekli iletken ve rezerv Akım ve gerilim trafosu devreleri

kabloları düzgün ve okunabilir

şekilde işaretlenmiş

Cihaz kablo bağlantıları sağlam ve 7.0 DĠĞERLERĠ düzgün yapılmış

Kablo başlığı sıkımı doğru, çatlak Fonksiyon testinde kontrolü yapılamayan

veya çizik yok tüm iletkenlerin bağlantı kontrolü yapıldı Değişik renk kablo kullanımına Pano içi temizliği yapılmış

uyulmuş

Cıvata kontralaması yapılmış 8.0 YALITIM GERĠLĠMĠ TESTĠ Doğru akımlı cihazların polaritesi -Ana devre L1/L2, L1/L3,L2/L3

doğru ……………V…………….dak FZ tipi sigortalarda faz girişi alt

-Ana devre/Aktif olmayan bölüm

kontaktan yapılmış

4.1 YERLEġĠM DÜZENĠ ……………….V…………….dak

Sigorta Bi-metal koruma şalteri, şalt

cihazları, kablo kesiti ve cinsi doğru Yardımcı devre 1/Aktif olmayan bölüm

İhbar lambası buton ve kablo renkleri

doğru ………………V…………….dak

Kodlama sistemi numaralandırması

uygun Yardımcı devre 2/ Aktif olmayan bölüm

……………….V…………….dak

Not:Yalıtım değerine bağlı olarak zarar

görebilecek cihaz bağlantılarının

sökülmesi veya köprülenmesi gerekir

ONAYLAYAN

Tablo 3. 3: Test Raporu Değerlendirme Kriterleri

51

3.3.2. Örnek Test Raporu

Testi biten pano için aşağıdaki form doldurulur. Yetkili tarafından kaşelenir ve

imzalanır ( Tablo 3. 4 ) , ( Tablo 3. 5 )

Pano Test Raporu

Elektro Sistem ve Pano Yapıcı Partnerin Ticari Ünvanı :………………………………………………

………………………………………………

Panonun Kullanım Yeri :……………………………………………..

Projeyi Hazırlayan :……………………………………………..

Pano Seri Numarası :…………………………………………….

Pano Boyutları YxGxD (mm) :…………………………………………….

Pano Test Çalışması :…………………………………………….

U0 (V)Genel Giriş değerleri :…………………………………………….

I0 (A) Genel Giriş değerleri :…………………………………………….

Tahmini Kısa Devre Akımı(kA):…………………………………………….

FİRMA ADI: ADRESİ : Onay

Tablo 3. 4: Pano Test Raporu

60439-1 Standardına Göre Yapılan Testler

Yapılan Testler Sonuç

Kabloların Kontrolü :……………………………………………

Dahili Cihazların Kontrolü :……………………………………………

Cihazların Elektriksel Testi :……………………………………………

Pano Yalıtım(Dielektrik) Testi:……………………………………………

Korunum Ayarları :……………………………………………

Korunum Devrelerinin

Devamlılığının Kontrolü :……………………………………………

FİRMA ADI:

ADRESİ: Onay

Tablo 3. 5: 60439-1 Standardına Göre Yapılan Testler

52


Elektrik panolarının fonksiyon ve çalışma testlerini yapınız.


Panoya standart test gerilimi uygulayarak

Bir elektrik panosu temin fonksiyon testi yapınız.

Panoda kullanılan elemanların çalışma ediniz, bu panoyu fonksiyon

testine tabi tutunuz. kontrollerini yapınız.

Elde ettiğiniz sonuçlarıarkadaşlarınız ile

karşılaştırınız.

Panonun gövde profillerini kontrol ediniz. Panonun kapılarınıkontrol ediniz.

Bir elektrik panosu temin Panonun yan panellerini kontrol ediniz.

Panonun çatısınıkontrol ediniz. ediniz, panonun mekanik

Panonun tabanınıkontrol ediniz. fonksiyon testlerini yapınız.

Panonun montaj plakalarınıkontrol ediniz.

Panonun boyasınıkontrol ediniz.

Elde ettiğiniz sonuçlarıarkadaşlarınız ile tartışınız. Panonun kimliğini tanımlayınız. Panonuzun mekanik fonksiyonlarınıyapınız.

Pano içerisine döşenen kabloların kontrollerini

Pano imalatçısıbir kuruluştan yapınız.

Bağlantınoktalarının kontrollerini yapınız. panolar için düzenlenen test

Panonun yerleşim düzenini kontrol ediniz. raporlarını temin ederek, bir

Pano araçlarının montajlarınıkontrol ediniz. elektrik panosuna bu testleri

Panonuzda alınan güvenlik önlemlerini kontrol uygulayınız. ediniz.

Panonuzdaki gerilim atlama mesafelerini kontrol

ediniz.

Sonuçlarınızıarkadaşlarınız ile tartışınız.

53

KONTROL LĠSTESĠ

Bu faaliyet kapsamında aĢağıda listelenen davranıĢlardan kazandığınız beceriler için Evet,

kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) iĢareti koyarak kendinizi değerlendiriniz.


1. Panoya test gerilimi verebildiniz mi?

2. Ölçü aletlerinin çalışmasını kontrol edebildiniz mi?

3. Kumanda devresinin çalışmasını kontrol edebildiniz mi?

4. Mekanik fonksiyon testi yapabildiniz mi?

5. Pano fonksiyon testi yapabildiniz mi?

6. Hata varsa giderebildiniz mi?

7. Test raporlarını hazırlayabildiniz mi?

DEĞERLENDĠRME




54



1. İmalatı biten pano montajdan önce …………………….. uygulanarak fonksiyon

testine tabi tutulur. 2. ……….……….. ile birkaç elektriksel büyüklük (akım-gerilim-direnç-kapasite vb.)

ölçebiliriz. 3. Avometrelerde ölçüm işlemi için kullanılan ve genellikle siyah ve kırmızı renkli iki

kabloya …………….. denir. 4. Avometre ile ………… ölçme işleminde devreye enerji uygulanmaz. 5. Gerilim ölçmek istediğiniz devreye ölçü aletini……………….. bağlayınız.

6. Panolarda ölçme cihazları vb. cihazların ……………………. monte edilmesi gerekir. 7. Elektrik panolarında kullanılan sacın yalıtım özelliklerini uzun süre koruyabilmesi için

…………………….. gerekir. 8. Testi biten pano kullanıma sunulmadan önce …………………………. doldurulur.



9. ( ) Pano izolasyon testleri en az 1000 Volt gerilim uygulanarak yapılmalıdır.

10. ( ) Pano izolasyon testi DC gerilim uygulanarak yapılır.

11. ( ) Avometreler sadece doğru akım ölçme işlemlerinde kullanılabilir.

12. ( ) Avometre ile direnç ölçme işleminde devreye gerilim uygulanmaz.

13. ( ) DC ölçümlerinde avometrenin ibresi ters sapabilir. Böyle bir durumla

karşılaşırsanız ölçü aletinizin problarının yerlerini değiştiriniz.

14. ( ) Faz kalemi, küçük boyutlu bir kontrol kalemidir.

15. ( ) Pano kapılarının 130-180 º arasında açılabilmesi ve sol ya da sağ tarafa

menteşelenebilmesi iyi bir kapının özellikleri arasındadır.

16. ( ) Spiral ve kablo kılıfları kablo kanalı içerisinde son bulmalıdır.

Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 17. Panolara daha önce izolasyon testi uygulanmışsa, bundan sonraki testlerde

uygulanması gereken izolasyon test gerilimi daha önce uygulanan gerilimin en az

yüzde kaçı olmalıdır?

A)%100 B)% 95C)%85D)%75

55

18. Şebekedeki elektrik enerjisinin parametrelerinin kontrolü, ölçümü, kaydı ve izlenimi

için kullanılan ölçü aletleri aşağıdakilerden hangisidir?

A) Reaktif güç kontrol röleleri B) Güç analizörleri

C) Faz kalemleri D) Avometreler

19. Aşağıdaki seçeneklerden hangisi avometre ile direnç ölçme işleminde uygulanması

gereken bir işlem basamağı değildir? A) Ölçülecek direncin tahmini değerine göre ölçü aletinizi direnç ölçme

konumlarından (x1, x10, x100, x1k, x10k, x100k) en uygun kademeye alınız.

B) Avometrenizin probları direnç ölçmek için uygun yuvalara takınız.

C) Bu kademe için sıfır ayarını yapınız. D) Direnç ölçmek istediğiniz elemana anma geriliminin üzerinde bir gerilim

uygulamaya dikkat ediniz. 20. Güç Analizörleri yardımı ile aşağıdaki ölçüm işlemlerinden hangisi yapılmaz?

A) Minimum ve maksimum değerler B) Minimum ve maksimum değerlerin ayarlanması

C) Sistemin izolasyon direnci

D) Akım ve gerilim harmonikleri

DEĞERLENDĠRME



Cevaplarınızın tümü doğru ise “Modül Değerlendirme” ye geçiniz.

56

MODÜL DEĞERLENDĠRME

1. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız. 2. Termik röle ana akım yoluna ………….. bağlanır. 3. Termik röle elektrik akımının …………….. ile çalışır. 4. Bobini enerjilendikten veya bobininin enerjisi kesildikten belirli bir süre

sonra,kontakları durum (konum) değiştiren rölelere,……………………… adı verilir.

5. ………………….. olarak start verilen motor sargıları şebeke geriliminin 1/ 3‟ü

kadar(% 58) bir değerle çalışmaya başlar. 6. Yıldız-Üçgen yol vermede en ideal süre ……..sn. dolayındadır.

7. Sistemlerde en önemli hususlardan biri sistemin kusursuz olarak çalışması ve

oluşabilecek tehlikelerden zarar görmemesinin sağlanmasıdır.Bu amaçla sistemde …………………… röleleri kullanılır.

8. ……………………….. ile kompanze edilmemiş bölgenin (yani kondansatörlerin

devreye alınmaya başladığı ve kondansatör devreden çıkarma değeri arasında kalan

bölge) genişliği ayarlanmaktadır. 9. Alternatif akım devrelerinde, devrenin endüktif (veya kapasitif) yüklü olmasından

dolayı devre akımı ve gerilimi arasında oluşan faz farkına

sistemin………………………... denir. 10. Biryalıtkanınelektrikakımınakarşıgöstermişolduğudirence

…………………………denir. 11. Elektrik tesislerinde izin verilen kaçak akım değeri ………………….dir. 12. Çalışma gerilimi 380 Volt olan bir tesiste ölçülen yalıtkanlık direnci en az

………………….. ohm olmalıdır. 13. ……………………yalıtkanlık direnci ölçümünde kullanılan ölçü aletleridir. 14. Yüksek değerdeki akım ve gerilimlerin ölçülmesi işleminde ölçü aletleri

devreye……………………………… üzerinden bağlanırlar. 15. Ampermetreyi oluşturan bobin kalın kesitli telden ve az sipirli sarılır.Bu nedenle

ampermetrelerin iç dirençleri çok ……………….‟tır. 16. …………………….. yardımı ile akım yolunu ve devre akımını kesmeden ölçü

aletinin yaylı bir anahtar ile açılabilen kolu içerisine akımı ölçülecek bara veya

iletkeni almak kâfi gelmektedir. 17. İmalatı biten pano montajdan önce …………………….. uygulanarak fonksiyon

testine tabi tutulur.

57

18. ……………………. ile birkaç elektriksel büyüklük (akım-gerilim-direnç-kapasite vb.)

ölçebiliriz. 19. Avometrelerde ölçüm işlemi için kullanılan ve genellikle siyah ve kırmızı renkli iki

kabloya …………….. denir 20. Avometre ile ………… ölçme işleminde devreye enerji uygulanmaz. 21. Gerilim ölçmek istediğiniz devreye ölçü aletini……………….. bağlayınız.

22. Panolarda ölçme cihazları vb cihazların ……………………. monte edilmesi gerekir.

23. Elektrik panolarında kullanılan sacın yalıtım özelliklerini uzun sürelerde

koruyabilmesi için …………………….. gerekir.



24. ( ) Kumanda sistemlerinde kullanılan termik aşırı akım rölelerinin açma karakteristiği

gecikmelidir.

25. ( ) Termik röle elektrik akımının manyetik etkisi ile çalışır.Bu amaçla röle içerisinde

manyetik malzemeden yapılmış bimetal çubuk kullanılır.

26. ( ) Termik aşırı akım röleleri aşırı yük bölgelerinde belirli bir gecikme ile çalışarak

yük akımını keser, sigortalar ise bir devrenin korunmasında ayarlama olanağı olmayan

ve yalnız bir akım değerine göre ayarlanmış olan bir röle gibi çalışır.

27. ( ) Büyük güçlü motorlarda yıldız – üçgen yol verme devrelerinde kullanılan zaman


kontakları konum değiştirerek, motoru yıldız bağlantıdan üçgen bağlantıya geçirir.

28. ( ) Yıldız çalışmadan üçgen çalışmaya geçilirken devir sayısının yaklaşık nominal

29.


( ) Yıldız-Üçgen yol vermede en ideal süre 10 dk. dolayındadır.

30. ( ) Şebeke geriliminin herhangi bir nedenle yükselmesi veya düşmesi alıcıları

31.

etkilemez.

( ) Reaktif güç ayarını yapabilmek için C/k oranı hesaplanmalıdır. (C 1. kademedeki

32.

kondansatör gücü, k Akım trafosu dönüştürme oranıdır.

( ) Yalıtkanlık direnci, yalıtkan maddenin içinden veya yüzeyinden olabilecek kaçak

akımlara karşı yalıtkanın göstereceği dirençtir.

33. ( ) Bir iletkenin geçirebileceği maksimum akım meger yardımı ile bulunabilir.

34. ( ) Çalışır durumdaki bir tesisin yalıtkanlık direncini ölçmek için tesisin enerjisini

kesmeye gerek yoktur.

35. ( ) Cihazlarınızın iletken kısımları ve pano gövdesi arası ölçülen direnç değerinin

standartların altında çıkması bir problemin işaretidir.

36. ( ) Elektrik akım şiddeti ohmmetreler ile ölçülür.

37. ( ) X100 kademesinde ölçü aletinin ibresi 5,5 değerini gösteriyor ise gerçek direnç

değeri R= 5,5 x 100 = 550 ‟dur.

58

38. ( ) Ohmmetrenin probları birbirine değdirildiğinde ibrenin sıfır değerini göstermesi

39.

gerekir.

( ) İletkenler üzerinde oluşan ısı miktarı geçirdikleri akım miktarı ile ters orantılıdır.

40. ( ) Mesnet izolatörleri baraları panonun iletken kısımlarından yalıtmak amacı ile

kullanılır.

41. ( )Pano izolasyon testleri en az 1000 Volt gerilim uygulanarak yapılmalıdır.

42. ( ) Pano izolasyon testi DC gerilim uygulanarak yapılır.

43. ( ) Avometreler sadece doğru akım ölçme işlemlerinde kullanılabilir.

44. ( ) Avometre ile direnç ölçme işleminde devreye gerilim uygulanmaz.

45. ( ) DC ölçümlerinde avometrenin ibresi ters sapabilir.Böyle bir durumla

karşılaşırsanız ölçü aletinizin problarının yerlerini değiştiriniz.

46. ( ) Faz kalemi, küçük boyutlu bir kontrol kalemidir.

47. ( ) Pano kapılarının 130-180 º arasında açılabilmesi ve sol yada sağ tarafa

menteşelenebilmesi iyi bir kapının özellikleri arasındadır.

DEĞERLENDĠRME

Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek

kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız

sorularla ilgili konuları faaliyete dönerek tekrar inceleyiniz.

59

CEVAP ANAHTARLARI

ÖĞRENME FAALĠYETĠ-1’ĠN CEVAP ANAHTARI

1 Seri

2 Isı etkisi

3 Zaman rölesi

4 Yıldız bağlı

5 10

6 Koruma

7 C/k AYARI

8 Güç kat sayısı

9 Doğru

10 YanlıĢ

11 Doğru

12 Doğru

13 Doğru

14 YanlıĢ

15 YanlıĢ

16 Doğru

17 C

18 B

19 A

20 C

60

ÖĞRENME FAALĠYETĠ-2’NĠN CEVAP ANAHTARI

1 Yalıtkanlık direnci

2 1 mili amper

3 380.000

4 Megerler

5 Ölçü transformatörleri

6 Küçüktür

7 Pensampermetre

8 Doğru

9 YanlıĢ

10 YanlıĢ

11 Doğru

12 YanlıĢ

13 Doğru

14 Doğru

15 YanlıĢ

16 Doğru

17 B

18 C

19 C

20 A

61

ÖĞRENME FAALĠYETĠ-3’ÜN CEVAP ANAHTARI

1 Anma gerilimi

2 Avometreler

3 Prob

4 Direnç

5 Paralel

6 Kapıya

7 Boyanması

8 Test formu

9 Doğru

10 Doğru

11 YanlıĢ

12 Doğru

13 Doğru

14 YanlıĢ

15 Doğru

16 Doğru

17 C

18 B

19 D

20 C

62

MODÜL DEĞERLENDĠRME CEVAP ANAHTARI

1 Seri

2 Isı etkisi

3 Zaman rölesi

4 Yıldız bağlı

5 10

6 Koruma

7 C/k AYARI

8 Güç kat sayısı

9 Yalıtkanlık direnci

10 1 mili amper

11 380.000

12 Megerler

13 Ölçü transformatörleri

14 Küçüktür

15 Pensampermetre

16 Anma gerilimi

17 Avometreler

18 Prob

19 Direnç

20 Paralel

21 Kapıya

22 Boyanması

23 Doğru

24 YanlıĢ

25 Doğru

26 Doğru

27 Doğru

28 YanlıĢ

29 YanlıĢ

30 Doğru

31 Doğru

32 YanlıĢ

33 YanlıĢ

34 Doğru

35 YanlıĢ

36 Doğru

37 Doğru

38 YanlıĢ

39 Doğru

40 Doğru

41 Doğru

42 YanlıĢ

43 Doğru

44 Doğru

45 YanlıĢ

46 Doğru

Documents

GÖNEN MESLEKİ EĞİTİM MERKEZİ 2020 MAYIS UZAKTAN …gonenmem.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/10/10/269812/...GÖNEN MESLEKİ EĞİTİM MERKEZİ 2020 MAYIS UZAKTAN EĞİTİM DERS NOTLARI