gniezno pierwsza stolica

PAŃSTWO PIASTÓW

ŻMUDZINI

OBODRZYCE

WIELECI

PAŃSTWORURYKOWICZÓW

KRAKÓW

Odra

WisłaGNIEZNO

ZIEMIA GNIEŹNIEŃSKADOMENA PIASTÓW

PAŃSTWO PIASTOWSKIEX - XI w.

CZASOWE NABYTKITERYTORIALNE PIASTÓW

Łaba

PRUSOWIE

KRÓLESTWO ARPADÓW

KRÓLESTWOPRZEMYŚLIDÓW

CESARSTWO NIEMIECKIE

Na przełomie IX i X w. na ziemiach polskich

wykrystalizowały się dwa ośrodki, wokół których

następowały procesy państwowotwórcze, tzn. jednoczenie

plemion w zwarte ponadregionalne struktury polityczno-

społeczne. Pierwszy z nich znajdował się w Małopolsce

na obszarach wokół Krakowa, zamieszkiwanych przez

plemię Wiślan, gdzie miał panować „silny książę siedzący

na Wiśle” [Legenda Panońska]. Ośrodek ten nie odegrał

jednak większej roli, gdyż znalazł się w X w. w granicach

państwa czeskiego.

Drugim obszarem państwowotwórczym była ziemia

gnieźnieńska, rozciągająca się mniej więcej pomiędzy

dzisiejszym Gnieznem a Poznaniem, zlokalizowana

w rozległej krainie historyczno-geograficznej zwanej

Wielkopolską. Zamieszkiwana była ówcześnie przez

pogańskie plemiona, określane współcześnie terminem

„Polanie”, choć ich pierwotna nazwa nie jest znana. Ziemia

gnieźnieńska znajdowała się z dala od ówczesnych

ekspandujących państw Europy środkowej – cesarstwa

Ottonów na zachodzie, państwa czeskiego na południu

i państwa ruskiego na wschodzie. Dzięki temu powstały

tutaj warunki do rozwoju wczesnego organizmu

państwowego pod władzą pierwszej historycznej dynastii –

Piastów. W końcu X w. zwany był on „Państwem

Gnieźnieńskim” a po roku 1000 – państwem polskim

(POLSKA/POLONIA). Na obszarze ziemi gnieźnieńskiej

w Wielkopolsce, stanowiącej jądro tworzącego się państwa

Piastów, powstało zgrupowanie głównych, stołecznych

grodów wczesnopiastowskich: Gniezno, Poznań, Ostrów

Lednicki, Giecz, Grzybowo, które wyznaczały teren

o największej koncentracji sił militarnych, różnych dóbr

oraz znaczącym potencjale demograficznym. Spośród nich

Gniezno odgrywało rolę szczególną jako religijno-ideowe

centrum państwa.

Na obszarze ziemi

gnieźnieńskiej

w Wielkopolsce, stanowiącej

jądro tworzącego się

państwa Piastów, powstało

zgrupowanie głównych,

stołecznych grodów

wczesnopiastowskich:

Gniezno, Poznań, Ostrów

Lednicki, Giecz, Grzybowo.

„

Płytka gliniana

z motywem orła, XII-XIII

wiek. Terakotowa płytka

romańska z rzadkim

przykładem dekoracji

reliefowej, odkryta

na terenie zamku

piastowskiego na Górze

Lecha w Gnieźnie.

Denar Bolesława

Chrobrego z napisem:

GNEZDUN CIVITAS, X-XI wiek.

Moneta o znaczeniu głównie

manifestacyjnym dowodzi

znaczenia Gniezna,

w którym znajdowała się

m.in. mennica władcy.

Państwo Piastów na tle Europy

Środkowej, X-XI wiek.

„PAŃSTWO GNIEŹNIEŃSKIE” – POCZĄTKI POLSKI

Polska około roku 1000 GNIEZNO PIERWSZA STOLICA

Wystawa powstała z inicjatywy

Piotra Gruszczyńskiego – Senatora RP

Prezydent Miasta Gniezna

Jacek Kowalski

PATRONAT HONOROWY > MECENASI >

Starosta Gnieźnieński

Dariusz Pilak

Gniezno potocznie określa się mianem pierwszej stolicy

Polski. Wynika to nie tylko z faktu zaliczania go do grupy

kilku najważniejszych wczesnośredniowiecznych grodów

centralnych państwa Piastów, ale także ze względu

na ówczesne postrzeganie go jako gniazda, z którego

mieli wywodzić się nie tylko Polanie (legendarny

protoplasta – Lech) ale także dynastia Piastów.

Badania archeologiczne potwierdziły, że na Górze Lecha

w Gnieźnie znajdował się ponadregionalny ośrodek kultu

pogańskiego – być może miejsce intronizacji pogańskich

książąt. Pozostałością tego miejsca jest kamienny nasyp

odkryty przez archeologów, na którym być może stał

kamienny tron.

W latach 40. X w. na Górze Lecha powstał potężny zespół

grodowy, należący do kilku głównych stołecznych grodów,

wyznaczających jądro państwa Piastów, zwanego

w końcu X w. „Państwem Gnieźnieńskim”. Szczytową formę

osiągnął on w 1 połowie XI w., składając się

z czterech oddzielnych członów i zajmując powierzchnię

około 4,5 hektara. Wszystkie człony grodu były otoczone

przez wysokie na 10 metrów wały drewniano-ziemne

w konstrukcji przekładkowej, z podtrzymującymi hakami

w podwalinie.

Znaczenie Gniezna nie umniejszyło się po chrzcie Polski

w 966 r., zarządzonym przez Mieszka I. Ranga Gniezna

znacznie wzrosła, gdy w 997 r. władca polski Bolesław

Chrobry złożył w miejscowym kościele relikwie

zamordowanego przez Prusów biskupa św. Wojciecha.

W roku 1000 obecny tutaj z pielgrzymką cesarz Otton III

osobiście ogłosił podniesienie Gniezna do rangi pierwszego

arcybiskupstwa w Polsce. Katedra na pierwszym

podgrodziu stała się sanktuarium św. Wojciecha

o międzynarodowej sławie. Pozycję Gniezna za rządów

Bolesława Chrobrego ilustrują bite przez tego władcę

srebrne denary z napisem GNEZDUN CIVITAS.

Po najeździe czeskiego księcia Brzetysława II w 1038 r.

i upadku tzw. pierwszej monarchii w Polsce przeniesiono

główny ośrodek władzy do Krakowa, jednak Gniezno – obok

Poznania – zachowało przynajmniej do początków XIII w.

swoje ponadregionalne znaczenie.

Badania archeologiczne

potwierdziły, że na Górze Lecha w Gnieźnie

znajdował się ponadregionalny ośrodek

kultu pogańskiego – być może miejsce

intronizacji pogańskich książąt.

„

NA GÓRZE: Rekonstrukcja pierwotnego

ukształtowania Góry Lecha

(„święta góra”) w Gnieźnie wraz

z funkcjonującym w partii szczytowej

ponadregionalnym ośrodkiem kultu

pogańskiego, 1 połowa X wieku.

Fragment naczynia

glinianego z motywami

antropomorficznymi, X wiek.

POWYŻEJ: Fragment nasypu kamiennego

w szczytowej partii Góry Lecha –

archeologiczna pozostałość

ponadregionalnego ośrodka kultu

pogańskiego, być może dawne miejsce

intronizacji książąt pogańskich.

Nóże wolutowe z żelaza z Bonikowa, pow. Kościan i z Bnina,

pow. Kórnik, VIII-IX wiek. Ten typ noży łączy się z pogańskimi

czynnościami kultowymi (rytualnym ubojem zwierząt).

GNIEZNO – PIERWSZA STOLICA POLSKI





Jacek Kowalski



Dariusz Pilak

Niewątpliwie powstanie państwa polskiego zawdzięczamy

talentom książąt wywodzących się z nowej dynastii –

Piastów. Dynastia ta pochodzi z terenu Wielkopolski, jednak

nie można ustalić jej konkretnego gniazda rodowego

(wskazuje się m.in. Giecz, Lednicę czy Kalisz).

W tym kontekście należy zauważyć, że według legendy

z początku XII w., zawartej z najstarszej polskiej kronice,

zwanej „Kroniką Polską” Galla Anonima, dynastię miał

założyć ubogi Piast – oracz, syn Chościska, mieszkaniec

gnieźnieńskiego podgrodzia. Objął on władzę po obaleniu

dotychczasowego „złego” księcia z dynastii Popielidów.

Po nim mieli sprawować rządy: Siemowit, Leszek

i Siemomysł. Syn tego ostatniego księcia – Mieszko I – jest

już postacią w pełni historyczną, zaliczany wraz ze swoim

synem – Bolesławem I Chrobrym – do właściwych twórców

państwa polskiego.

Książę Mieszko I (960-992) skonsolidował plemiona wokół

centrum wielkopolskiego a następnie rozpoczął proces

rozwoju terytorialnego państwa przyłączając Mazowsze,

Kujawy, Pomorze, Śląsk i na końcu Małopolskę. Poprzez

swoją wiekopomną decyzję o chrzcie Polski w 966 r.

wprowadził nasz kraj do chrześcijańskiej Europy.

Bolesław I (992-1025), to jedna z najwybitniejszych

osobowości przełomu X i XI w., którego potomni nazwali

Chrobrym lub Wielkim. Za jego rządów Polska wyrosła

na pierwszorzędnego partnera politycznego w tej części

Europy. Prowadził skutecznie wojny z Cesarstwem

Niemieckim i Rusią, broniąc niezależności swego państwa.

Poprzez swoje mądre decyzje udało mu się utworzyć

niezależne arcybiskupstwo w Gnieźnie w 1000 r.,

co pozwoliło mu sięgnąć po koronę królewską w 1025 r.,

dzięki czemu umocnił suwerenność swego państwa.

Za jego życia przyjęła się nazwa POLSKA/POLONIA

na oznaczenie naszego kraju, która funkcjonuje

po dziś dzień.

Stołeczny gród w Gnieźnie w szczytowym

okresie rozwoju, 1 połowa XI wieku. Zespół

grodowy składał się z członu książęcego, gdzie

zlokalizowana była siedziba władcy oraz z trzech

podgrodzi, z katedrą na pierwszym podgrodziu.

Bogato zdobiony krążek

z poroża z Gniezna, XI-XII wiek;

być może służył do gier.

Witold Pruszkowski, „Ofiarowanie korony Piastowi”, własność

Muzeum Narodowego w Warszawie. Legendarny motyw

powołania ubogiego Piasta na władcę Polan.

Według legendy z początku XII w., zawartej

w „Kronice Polskiej” Galla Anonima, dynastię miał założyć

ubogi Piast – oracz, syn Chościska, mieszkaniec

gnieźnieńskiego podgrodzia

„

GNIEZNO GNIAZDEM RODOWYM DYNASTII PIASTÓW





Jacek Kowalski



Dariusz Pilak

Administrację rozrastającego się państwa sprawowali

urzędnicy księcia, rezydujący w potężnych warowniach

czyli grodach, które stanowiły centra władzy wykonawczej,

gospodarczej, sądowej i wojskowej a także życia religijnego

i kulturalnego. Spośród grodów wyróżniały się swoją rangą

tzw. grody centralne, w których najczęściej przebywał

książę i gdzie najpełniej manifestowała się jego pozycja

suwerennego władcy. Grody te charakteryzowały się dużą

powierzchnią, wieloczłonowością a przede wszystkim

wyjątkowo rozbudowanymi umocnieniami obronnymi,

zwłaszcza wałami drewniano-ziemnymi, osiągającymi

w przypadku Gniezna szerokość przekraczającą 20 metrów

a wysokość powyżej 10 metrów. Ich konstrukcja, będąca

dowodem wielkich umiejętności inżynieryjnych

oraz organizacyjnych, stała się symbolem potęgi

nowego państwa.

Korpus wału wznoszono z drewna układanego w konstrukcji

rusztowej lub przekładkowej w ten sposób, aby ściany

zewnętrzne wznosiły się ku górze ukośnie. Wały

wzmacniano szerokimi odsadzkami, w grodzie poznańskim

była nią szeroka ława kamienna. Specjalnością piastowskich

budowniczych była tzw. konstrukcja hakowa, zapobiegająca

rozjeżdżaniu się stosów drewna. O umiejętnościach

inżynieryjnych ówczesnych mieszkańców świadczą także

odkryte przez archeologów drewniane mosty, prowadzące

do grodów na wyspach (Ostrów Lednicki, Poznań, Giecz).

Inną wyróżnialną cechą tych grodów jest obecność

kamiennej architektury murowanej, zarówno świeckiej

jak również sakralnej, będącej znakiem rodzącej się

wczesnofeudalnej władzy oraz powiązanego z nią Kościoła.

W Wielkopolsce grody centralne znajdowały się w Gnieźnie,

Poznaniu, na Ostrowie Lednickim i w Gieczu.

Spośród grodów wyróżniały się swoją rangą tzw. grody

centralne, w których najczęściej przebywał książę i gdzie

najpełniej manifestowała się jego pozycja suwerennego władcy.

„Fragment rekonstrukcji wału I podgrodzia gnieźnieńskiego z

oryginalnego drewna, pochodzącego z wykopalisk

pod kierunkiem prof. Kazimierza Żurowskiego.

Wał, zbudowany w typowej konstrukcji

przekładkowej z użyciem haków

w podwalinie, został wydatowany

dendrochronologicznie

na lata 40. X wieku.

NA DOLE: Fragment dolnej partii

wału z hakami oraz konstrukcji przekładkowej

wału w Gnieźnie w trakcie badań archeologicznych.

Rekonstrukcja budowy

wału grodu w Gnieźnie.

GNIEŹNIEŃSKIE WAŁY GRODOWE





Jacek Kowalski



Dariusz Pilak

Obok aparatu urzędniczego podstawowym narzędziem

władzy w państwie pierwszych Piastów były siły zbrojne.

Oprócz obrony kraju przed wrogimi najazdami i udziału

w wyprawach wojennych, pełniły także rolę instytucji

utrzymującej porządek wewnętrzny oraz zabezpieczającej

rządy panującego poprzez tłumienie ewentualnych buntów

i ujarzmianie nieposłusznych możnowładców

dysponujących często własnymi uzbrojonymi oddziałami.

Najważniejszą formacją wojskową w państwie pierwszych

Piastów była drużyna książęca. Pierwsze informacje

dotyczące jej istnienia zawiera relacja żydowskiego

podróżnika po krajach słowiańskich, Ibrahima ibn Jakuba,

spisana w drugiej połowie X w. Członkowie drużyny

rekrutowali się z ludności wolnej od, innych niż służba

wojskowa, posług wobec władcy. W jej szeregi wstępowali

też najemnicy wikińscy, cenieni w ówczesnej Europie

jako znakomici wojownicy. Drużynnicy pozostawali

na utrzymaniu księcia, dostarczającego odpowiednie

uzbrojenie oraz zapewniającego zarówno im jak i ich

rodzinom, dobrą sytuację materialną. Pod względem

uzbrojenia ówczesne siły zbrojne dzieliły się

na ciężkozbrojną jazdę (tzw. pancernych) wyposażonych

w pancerze i hełmy, jazdę lekkozbrojną i piechotę, złożoną

z tarczowników (jedyne ich uzbrojenie ochronne stanowiła

drewniana tarcza) i łuczników. Zarówno jazda jak

i tarczownicy walczyli przy pomocy włóczni. Popularną

bronią we wszystkich rodzajach wojsk był topór, stosowany

powszechniej niż znacznie kosztowniejszy miecz. Oprócz

walki używano go także w charakterze narzędzia do prac

polowych w trakcie przemarszu wojsk (budowa przepraw,

mostów, umocnień obronnych). W razie zagrożenia państwa

władca powoływał pospolite ruszenie, czyli wszystkich

zdolnych do noszenia broni mężczyzn, w zależności

od sytuacji majątkowej służących pieszo lub konno.

Zapiski w "Kronice Polskiej" Galla Anonima pozwalają

ustalić liczebność drużyny w czasach Bolesława Chrobrego

oraz miejsca jej rozlokowania w pobliżu konkretnych

grodów: w Gieczu – 300 pancernych i 2000 tarczowników,

we Włocławku – 800 pancernych i 2000 tarczowników,

w Poznaniu – 1300 pancernych i 4000 tarczowników.

Największa liczba zbrojnych stacjonowała w okolicach

Gniezna – 1500 pancernych i 5000 tarczowników.

Pod względem uzbrojenia ówczesne siły

zbrojne dzieliły się na ciężkozbrojną jazdę

(tzw. pancernych) wyposażonych

w pancerze i hełmy, jazdę lekkozbrojną

i piechotę, złożoną z tarczowników (jedyne

ich uzbrojenie ochronne stanowiła

drewniana tarcza) i łuczników.

„

SIŁY ZBROJNE PIASTÓW

Hełm typu normańskiego, z nosalem

z Ostrowa Lednickiego, z jednego płata

blachy żelaznej, X-XI wiek.

Tarczownik i pancerny z czasów

Bolesława Chrobrego.

Nakładka głowicy miecza z kości

słoniowej, zdobiona motywem

plecionki wzorowanej na motywach

sztuki normańskiej,

z Gniezna, X-XI wiek. Sierp w okładzinie z poroża,

tzw. koser, zdobiony rytym motywem

długonogiego ptaka, z Gniezna,

X-XI wiek. Ten typ sierpów był

na wyposażeniu wojów konnych, służąc

do ścinania paszy dla konia.





Jacek Kowalski



Dariusz Pilak

Przy najważniejszych grodach powstawały skupiska

ludności, potrzebnej do bezpośredniej obsługi grodu

i dworu księcia a więc rzemieślnicy i kupcy oraz wojowie.

Zamieszkiwane przez nich skupiska chat zaczęto z czasem

otaczać wałami obronnymi, tworząc w ten sposób

umocnione podgrodzia, stanowiące niejednokrotnie rodzaj

protomiast. Wewnątrz podgrodzi znajdowała się gęsta

zabudowa drewniana o funkcjach mieszkalnych i

gospodarczych a wewnętrzne drogi moszczone były

drewnem lub kamieniami. Zdecydowanie przeważały tutaj

budynki naziemne, zbudowane z bierwion drewnianych,

najczęściej łączonych na zrąb. Budynki te początkowo

posiadały powierzchnię kilku metrów kwadratowych

o niepodzielonych wnętrzach, gdzie pośrodku znajdowało

się proste palenisko z kamieni polnych. Wokół niego

koncentrowało się życie domowników.

W narożniku chaty niekiedy zlokalizowane były małe

piece z glinianą kopułką, służące do wypieku chleba

(podpłomyków). Często w chacie znajdował się też pionowy

warsztat tkacki do wyrobu tkanin, obciążony glinianymi

ciężarkami. W jednej części chaty umieszczano łoża

lub proste legowiska, gdzie mieszkańcy spali.

Na podgrodziu pojawiły się także budynki użyteczności

publicznej – przede wszystkim łaźnie, świadczące

o higienie naszych przodków, wspomniane w

odniesieniu do Słowian już u Ibrahima ibn Jakuba w X w.

Wczesnośredniowieczne łaźnie odkryto w Gnieźnie –

na III podgrodziu oraz na osadzie na wyspie na dawnym

Jeziorze Świętym (na zachód od Góry Lecha).

Na podgrodziach koncentrowała się działalność

wielu kupców i wytwórców, których rękodzieła były

przedmiotem wymiany handlowej z ludnością

przybywającą na targi. Targowiska wyznaczane były

często nieopodal podgrodzi, stając się z czasem

miejscem, gdzie w okresie od XIII w. lokowano miasta

o regularnej już zabudowie.

Po przyjęciu chrztu w grodach i na podgrodziach

pojawiła się architektura sakralna; zarówno drewniana

jak i kamienna.

Wewnątrz podgrodzi

znajdowała się gęsta

zabudowa drewniana

o funkcjach

mieszkalnych

i gospodarczych

a wewnętrzne drogi

moszczone były

drewnem lub

kamieniami.

„

NA GNIEŹNIEŃSKIM PODGRODZIU

Nożyce żelazne

tzw. omegakształtne,

Gniezno, XI-XII wiek.

But skórzany, gród

w Gnieźnie, XI-XII wiek.

Szeroka okładzina

z poroża z Gniezna,

bogato zdobiona rytym

ornamentem roślinnym,

z XI-XII wieku.

NA GÓRZE: Rekonstrukcja

chaty w konstrukcji zrębowej,

X-XI wiek.

POWYŻEJ: Fotografia

wykopalisk na gnieźnieńskim

III podgrodziu pod kierunkiem

prof. Józefa Kostrzewskiego

(lata 1936-1938).

Na pierwszym planie

widoczne podwaliny łaźni

z brukiem z kamieni,

rozgrzewanych ogniem

a następnie polewanych wodą

dla wytworzenia pary wodnej.

W głębi drewniana zabudowa

i ulice moszczone drewnem.





Jacek Kowalski



Dariusz Pilak

Wydarzeniem przełomowym było przyjęcie chrztu przez

Mieszka I w roku 966 i rozpoczęcie procesu chrystianizacji

ludności ziem polskich. Decyzja ta była przemyślana

i wynikała z chęci uniezależnienia się od Kościoła

w Niemczech, stosującego ekspansywną metodę narzucania

nowej wiary wraz z podległością polityczną. Z tego

względu Piastowie zwrócili się do czeskich Przemyślidów

o pośrednictwo w staraniach o przyjęcie chrześcijaństwa.

Elementem tych układów było przybycie do Polski w 965 r.

Dąbrówki, córki czeskiego księcia Bolesława Srogiego

i poślubienie przez nią polskiego władcy – Mieszka I.

Chrystianizacja Polski była ogromnym skokiem

cywilizacyjnym, bowiem wprowadzała nasz kraj do rodziny

państw europejskich, wyrosłych na tradycjach kultury

antycznej, w tym na bogatej spuściźnie literackiej, kulturze

prawnej i artystycznej. Ważnym wydarzeniem w tym

wczesnym okresie dziejów Kościoła polskiego było

przybycie pierwszego biskupa Jordana w 968 r., który swoją

siedzibę biskupią miał w grodzie poznańskim. Od czasów

Mieszka I datują się kontakty z papiestwem, czego

przejawem jest dokument „Dagome iudex”, w którym

Mieszko I oddał swoje państwo bezpośrednio

pod opiekę papieża.

Przejawem chrystianizacji Polski było pojawienie

się architektury sakralnej, zarówno kamiennej jak

i drewnianej – zarówno samodzielnych budowli jak też

kaplic sprzężonych ze świeckimi pałacami. Obiekty sakralne

charakteryzowały się dużą różnorodnością wielkości

i planu: od niewielkich rotund czy jednonawowych

kościółków drewnianych po monumentalne bazyliki

katedralne (Poznań, Gniezno, Kraków, zapewne Wrocław).

Innym przejawem kultury chrześcijańskiej było zastąpienie

ciałopalenia zmarłych obrządkiem szkieletowym.

Reprezentanci dynastii i elit społeczeństwa posiadali

przywilej pochowania w centralnych miejscach

kamiennych kościołów.

Chrystianizacja Polski była

ogromnym skokiem cywilizacyjnym,

bowiem wprowadzała nasz kraj

do rodziny państw europejskich,

wyrosłych na tradycjach

kultury antycznej.

„

CHRZEST I CHRYSTIANIZACJA POLSKI

Stauroteka z pozłacanego brązu z Ostrowa Lednickiego,

X-XI wiek. Stauroteka jest typem relikwiarza

przeznaczonym specjalnie do przechowywania

i eksponowania relikwii

Drzewa Krzyża

Świętego.

Kielich i patena z blachy

srebrnej, z Kruszwicy, XII wiek.

Zestaw małych, podróżnych

naczyń liturgicznych,

wykorzystanych jako

wyposażenie grobowe

nieznanego duchownego.

Ikonka-zawieszka ze steatytu,

z wyobrażeniem popiersia Chrystusa – Emanuela,

z Bełżca, pow. Tomaszów Lubelski, XII-XIII wiek.

Bardzo rzadki typ osobistej ozdoby-symbolu wiary,

typowego dla ludności wschodniego obrządku.

Rekonstrukcja gnieźnieńskiej rotundy na I podgrodziu

w oparciu o wyniki badań archeologicznych, 2. połowa

X wieku. Widoczny jest m.in. aneks południowo-zachodni,

w którym prawdopodobnie znajdowało się pierwsze

miejsce depozycji relikwii św. Wojciecha

po ich wykupieniu przez Bolesława

Chrobrego od Prusów w 997 roku.





Jacek Kowalski



Dariusz Pilak

Kościół w Polsce szybko rozwijał się pod opieką polskich

władców, skoro u schyłku X w. Polska sama rozpoczęła

działalność misyjną na zewnątrz. W 997 r. wyruszyła pod

opieką Bolesława Chrobrego misja ewangelizacyjna

do pogańskich Prusów pod kierunkiem wygnanego z Pragi

świątobliwego biskupa Wojciecha z rodu Sławnikowiców,

postaci dobrze znanej w Europie. Męczeńska śmierć tego

gorliwego krzewiciela religii chrześcijańskiej w dniu

23 kwietnia 997 r. odbiła się głośnym echem w całej

Europie. Wykupione od Prusów relikwie zmarłego

Męczennika Bolesław Chrobry złożył w kościele w grodzie

gnieźnieńskim. Do tego właśnie miejsca – grobu św.

Wojciecha – pielgrzymował w 1000 r. sam cesarz Otton III,

który ogłosił decyzję papieża Sylwestra II o kanonizacji

Wojciecha Sławnikowica oraz powołaniu w Gnieźnie

pierwszego arcybiskupstwa w Polsce z trzema podległymi

mu biskupstwami.

Grób Męczennika stał się kamieniem węgielnym polskiej

prowincji kościelnej i miejscem, do którego prowadził ruch

pielgrzymkowy o zasięgu międzynarodowym. Św. Wojciech

stał się pierwszym polskim świętym i jednocześnie

patronem państwa i Kościoła w Polsce. W okresie

wczesnego średniowiecza św. Wojciech był także patronem

wysiłków chrystianizacyjnych, podejmowanych przez

władców i Kościół polski na pogańskich jeszcze terenach

Pomorza Zachodniego i Prus.

Grób Męczennika stał się kamieniem węgielnym

polskiej prowincji kościelnej i miejscem, do którego

prowadził ruch pielgrzymkowy o zasięgu międzynarodowym.

Św. Wojciech stał się pierwszym polskim świętym

i jednocześnie patronem państwa i Kościoła w Polsce.

„

GNIEZNO – MIASTO ŚWIĘTEGO WOJCIECHA

Próba rekonstrukcji najstarszej,

przedromańskiej bazyliki archikatedralnej

w Gnieźnie na I podgrodziu w oparciu

o wyniki badań archeologicznych, 1 połowa

XI wieku. Pośrodku nawy głównej znajduje się

konfesja św. Wojciecha, stanowiąca

ideowy zwornik świątyni.

Kwatera XVIII na Drzwiach Gnieźnieńskich: złożenie relikwii

św. Wojciecha w katedrze gnieźnieńskiej w obecności Bolesława

Chrobrego i arcybiskupa gnieźnieńskiego, 2 połowa XII wieku.





Jacek Kowalski



Dariusz Pilak

Najważniejszym wydarzeniem polityczno-kościelnym

młodego państwa polskiego o dalekosiężnych skutkach,

które miało miejsce za panowania księcia Bolesława

Chrobrego (992-1025), była wizyta cesarza niemieckiego

Ottona III w Gnieźnie w roku 1000 – Zjazd Gnieźnieński,

będący okazją do szerszego zaistnienia Polski

w świadomości elit Europy zachodniej. Cesarz przybył

tutaj z pielgrzymką do grobu znanego sobie osobiście

głośnego męczennika i misjonarza – biskupa praskiego

Wojciecha, zamordowanego przez Prusów w 997 r.,

aby ogłosić jego wyniesienie do chwały ołtarzy.

Na odbytym z tej okazji synodzie ustanowiono

arcybiskupstwo w Gnieźnie wraz z podporządkowanymi

jemu biskupstwami w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu.

Zjazd Gnieźnieński miał także wymiar polityczny, co zostało

podkreślone wręczeniem przez cesarza polskiemu księciu

Bolesławowi Chrobremu kopii włóczni św. Maurycego

(przechowywanej obecnie w skarbcu katedry na Wawelu)

i uwieńczenie jego skroni diademem. Było to widomym

znakiem pozyskania polskiego władcy do realizowanej

przez Ottona III uniwersalistycznej koncepcji odbudowy

cesarstwa rzymskiego (RENOVATIO IMPERII ROMANORUM).

Być może darem cesarza była także agatowa czara, czyli

tzw. Kielich Św. Wojciecha, zachowany w skarbcu katedry

gnieźnieńskiej.

Wprawdzie Otton III wkrótce zmarł (1002), jednak trwałym

skutkiem Zjazdu Gnieźnieńskiego była niezależna polska

prowincja kościelna oraz dążenie władców polskich

do uzyskania korony królewskiej, uwieńczone sukcesem

w 1025 r. poprzez koronację Bolesława Chrobrego. Od tego

czasu utrwaliła się także w Europie nazwa naszego państwa:

POLSKA/POLONIA. Warto dodać, że Zjazd Gnieźnieński był

w jakimś sensie partycypacją mającego obecnie miejsce

zjednoczenia krajów naszego kontynentu w ramach

istniejącej Unii Europejskiej.

Trwałym skutkiem Zjazdu Gnieźnieńskiego

była niezależna polska prowincja kościelna oraz

dążenie władców polskich do uzyskania korony królewskiej.

„

PRZEŁOM 1000 ROKU – ZJAZD GNIEŹNIEŃSKI

Denar Bolesława Chrobrego z napisem:

PRINCEPS POLONIAE. Moneta o znaczeniu głównie

manifestacyjnym, być może wybita z okazji

Zjazdu Gnieźnieńskiego w 1000 roku,

zawiera jeden z najwcześniejszych

przykładów użycia słowa „POLONIA”

na oznaczenie naszego państwa.

Ewangeliarz

cesarza Ottona III

z miniaturami przedstawiającymi

tronującego cesarza i personifikacje

czterech prowincji cesarstwa: Sclavinię (Słowiańszczyznę),

Germanię (Niemcy), Galię (Francję) i Romę (Italię), składające dary

Ottonowi. Miniatura ilustruje śmiałe plany młodego władcy, dotyczące politycznego zjednoczenia

zachodniego świata, do których, w nieco zmienionej formie, nawiązuje dziś Wspólnota Europejska.

Bolesław Chrobry

wprowadza Ottona III

do gnieźnieńskiej

rotundy, w której

złożono ciało

św. Wojciecha.

Kopia włóczni

św. Maurycego,

uważanej za symbol

władzy cesarskiej,

wręczona przez cesarza

Ottona III Bolesławowi

Chrobremu podczas

Zjazdu Gnieźnieńskiego

w 1000 roku. Żelazny

grot włóczni, częściowo

pokryty złoconą blachą,

pełnił rolę relikwiarza,

zawierającego gwóźdź

z Krzyża Chrystusa,

podtrzymywany przez

pasemka srebrnego

drucika.





Jacek Kowalski



Dariusz Pilak

TEREN UTRACONY W 1 poł. XI w.

Pielgrzymujący w 1000 r. cesarz niemiecki

Otton III ogłosił przy grobie św. Wojciecha

powołanie niezależnej polskiej prowincji

kościelnej z siedzibą arcybiskupstwa w Gnieźnie.

„

ARCHIDIECEZJA

GNIEŹNIEŃSKA

DIECEZJAPOZNAŃSKA

DIECEZJAWROCŁAWSKA

DIECEZJA

KOŁOBRZESKA

METROPOLIA MOGUNCKA

METROPOLIA HAMBURSKO - BREMEŃSKA

METROPOLIAMAGDEBURSKA

KOŁOBRZEG

POZNAŃ

WROCŁAW

GNIEZNO

KRAKÓW

†

††

†

†

DIECEZJA

KRAKOWSKA

Pielgrzymujący w 1000 r. cesarz niemiecki Otton III ogłosił

przy grobie św. Wojciecha powołanie niezależnej polskiej

prowincji kościelnej z siedzibą arcybiskupstwa w Gnieźnie.

Pierwszym arcybiskupem gnieźnieńskim został przyrodni

brat św. Wojciecha – bł. Radzim Gaudenty. Metropolii

w Gnieźnie podlegały trzy biskupstwa-sufraganie:

w Kołobrzegu pod kierunkiem biskupa Reinberna,

we Wrocławiu pod kierunkiem biskupa Jana i w Krakowie

pod kierunkiem biskupa Poppona. Biskupstwo w Poznaniu

pod władzą biskupa Ungera, miało pozostać przez jakiś czas

niezależne. Niestety wkrótce biskupstwo kołobrzeskie

upadło pod naporem pogańskich Pomorzan.

Z nielicznych zapisek znamy imiona bezpośrednich

następców Gaudentego na gnieźnieńskiej stolicy

arcybiskupiej: Hipolita i Bossutę Stefana. Ten pierwszy

prawdopodobnie koronował Bolesława Chrobrego w 1025 r.

na króla w gnieźnieńskiej katedrze. Rzekomo w czasach

pierwszej monarchii (1 połowa XI w.) miało powstać

w Polsce jeszcze jedno arcybiskupstwo, ale wiadomości

tej nie sposób zweryfikować.

Poważne zawirowania polityczne w końcu lat 30. XI w.,

w tym reakcja pogańska oraz najazd księcia czeskiego

Brzetysława w 1038 r. i uwiezienie relikwii św. Wojciecha,

nie były w stanie powstrzymać rozwoju Kościoła i państwa.

Struktury kościelne i państwowe odbudował Kazimierz

Odnowiciel a restytucję przypieczętowało przywrócenie

za rządów Bolesława Śmiałego arcybiskupstwa w Gnieźnie

w 1075 r. z podległymi biskupstwami w Krakowie,

Wrocławiu, Poznaniu i Płocku.

Kościół w Polsce

w 1000 roku.

Przedromański grobowiec

z płyt kamiennych, odkryty

w 2010 roku przy katedrze

gnieźnieńskiej, datowany

na 1 połowę XI wieku.

Być może zawiera szczątki

jednego z pierwszych

gnieźnieńskich arcybiskupów,

następców Gaudentego

(może Hipolita?).

Przedromański grobowiec

z płyt kamiennych

w formie tumby (skrzyni),

zachowany w podziemiach

katedry gnieźnieńskiej,

z 1 połowy XI wieku.

Prawdopodobne miejsce

pochówku pierwszego

arcybiskupa, bł. Radzyma

Gaudentego.

Fragment kościanego rdzenia

krzywaśni pastorału, z grobu

w katedrze gnieźnieńskiej, XI wiek.

Zabytek pierwotnie był obity blachą

złotą lub pozłacaną. Pastorał był

jedną z oznak władzy biskupiej.

Pektorał (enkolpion)

reliefowo-inkrustowany

z brązu z wyobrażeniem

ukrzyżowanego Chrystusa,

z ziemi halickiej, XII-XIII wiek.

Pektorał, zawieszany na szyi,

mógł zawierać wewnątrz

cząstkę relikwii.

GNIEZNO PIERWSZYM ARCYBISKUPSTWEM W POLSCE





Jacek Kowalski



Dariusz Pilak

Ofiarowanie chorego

św. Wojciecha Bogu

przez rodziców

Jeleń uciekający przed wilkiem

– dusza uchodząca przed złem

(szatanem) do świętości

Lwia głowa – symbol Słowa

Bożego, skierowanego

do św. Wojciecha we śnie

Trzej robotnicy pracujący przy

winobraniu – symbol pracy

św. Wojciecha w winnicy Pańskiej

Łucznik przeszywający strzałą

wiewiórkę – symbol głosiciela Słowa

Bożego, przenikającego niewiernych

Centaur z wyrastającą spiralną łodygą

– uosobienie grzechu pierworodnego

zgładzonego przez chrzest

Inwestytura

św. Wojciecha na biskupa

Pragi przez Ottona II

Oddanie św. Wojciecha

do szkoły w Magdeburgu

Modlitwa nocna

św. Wojciecha

Św. Wojciech wypędza

szatana z opętanego

Chrystus ukazuje się

śpiącemu św. Wojciechowi

Św. Wojciech poucza księcia

czeskiego Bolesława II

Cud z dzbanem w klasztorze

na Awentynie w Rzymie

Orion z psem polujący na zająca

– symbol misjonarza łowiącego dusze

Ptak fantastyczny jedzący

winogrona – symbol

przyszłych łask Bożych, jakich

dostąpi św. Wojciech

Ptak fantastyczny jedzący

winogrona – symbol

przyszłych łask Bożych, jakich

dostąpi św. Wojciech

Małpa jedząca winogrona

– szatan, próbujący zasiać

rozpacz i zwątpienie w sercu

młodego św. Wojciecha

Lew – symbol mocy Boskiej,

objawiającej się poprzez

egzorcyzm, dokonywany

przez św. Wojciecha

Wilk ścigający jelenia – symbol zła

(ziemskiego i nadprzyrodzonego)

czyli szatana, prześladowcy

dusz ludzkich

Kogut – symbol przyszłego

misjonarza, budzącego

nawróconych przez siebie

pogan do życia w Chrystusie

Smok, czyhający na ptaki: kruka i koguta,

bezpieczne na boskim drzewie Peridexion

– symbol szatana czyhającego na dusze,

bezpieczne w boskim azylu (klasztorze)

Kruk jedzący winogrona – kolejny

etap dojrzewania duchowego

św. Wojciecha; Święty „dojrzał”

do roli pasterza diecezji

Kruk jedzący winogrona – pierwszy

etap dojrzewania duchowego

św. Wojciecha – wstąpienie na

drogę życia konsekrowanego

Fantastyczny czworonóg z ludzką

głową – symbol barbarzyństwa

i pogaństwa, czyhających na

św. Wojciecha w Prusach

Kozioł górski wspinający się

do góry – symbol osiągnięcia

przez Świętego godności biskupiej

i wyżyn duchowości

Narodziny św. Wojciecha

Lew – symbol mocy

Boskiej, dodającej męstwa

św. Wojciechowi w chwili

słabości i umacniającej

go w wierze

Paw jedzący winogrona

– symbol zwycięskiego

Kościoła i Chrystusa, z

pomocą którego św. Wojciech

dokonał egzorcyzmu

Wykupienie przez

Bolesława Chrobrego ciała

św. Wojciecha z rąk Prusów

Wystawienie ciała

św. Wojciecha, orzeł

na straży relikwii

Św. Wojciech wygłasza

kazanie do wrogo

nastawionych Prusów

Św. Wojciech przybywa

z misją chrześcijańską

do Prus

Smok – symbol mocy

piekielnych pokonanych

w duchowej walce

Ptak jedzący winogrona

– symbol zbawionej

duszy Męczennika

Ptak jedzący winogrona

– symbol zbawionej

duszy Męczennika

Garbaty smok – siły

piekielne szykujące się,

aby zgładzić Świętego

Tygrys – symbol sił Zła,

czających się, aby zaatakować

św. Wojciecha

Lew pożerający człowieka

– symbol przyszłej męczeńskiej

śmierci Świętego

Ostatnia msza

św. Wojciecha

Pogrzeb św. Wojciecha

w katedrze gnieźnieńskiej

Przeniesienie ciała

św. Wojciecha do Gniezna

Prusowie mordują

św. Wojciecha

Św. Wojciech chrzci

nawróconego Prusa

Potwór o gadzim ogonie

– symbol szatana, z którym

walczył św. Wojciech,

przypominający widzom,

że ta walka trwa

Herkules walczący z ptakami

stymfalijskimi – symbol walki

o uwolnienie ziemi pruskiej

od pogaństwa

Czworonóg gryzący się

w brzuch i ptak jedzący winogrona

– bezsilny, pokonany diabeł

i zbawiona dusza Świętego

Biegnący ptak drapieżny

– symbol grzesznej natury

pogan, buntującej się przeciw

nauce św. Wojciecha

Smok – symbol siły nieczystej,

burzącej się przeciw

chrystianizacji Prus przez

św. Wojciecha

Małpa jedząca winogrona

– symbol intruzów w Kościele;

pozornie nawróconych pogan

trwających przy bałwochwalstwie

Centaur – symbol pogaństwa,

barbarzyństwa i grzechu,

zwyciężonego przez duchową

ofiarę św. Wojciecha

Wąż oplatający lwa depczącego

smoka – symbole Zła: grzechu,

Antychrysta i szatana, pokonanego

przez św. Wojciecha

Czworonóg (pies?) kąsający się

w grzbiet – symbol zła (pogaństwa)

bezsilnego mimo pozornego

sukcesu – zabójstwa misjonarza

poległego za wiarę, a więc

nie bezsensownie

Robotnik, ścinający winogrona

w winnicy – symbol św. Wojciecha, który

po kilkuletnim pobycie w klasztorze,

powraca uprawiać „winnicę Pańską”

i wyrusza jako misjonarz do Prus

Centaur z rogiem i maczugą

– symbol bezrozumnych

barbarzyńców, zabójców

misjonarza, który niósł

„światło” wiary

Harpia, człekopodobne

stworzenie, zabijające ludzi

– symbol pogańskich zabójców

Świętego, którzy zamknęli sobie

drogę do zbawieniay

Gryf, okrutny strażnik skarbów

– symbol piekielnych sił i ich

pogańskich sług, strzegących

dusz współplemieńców przed

misjonarzem

Herkules walczący z hydrą

lernejską – symbol Świętego,

wkraczającego do Prus,

by „walczyć” o dusze pogan

• ETAP I. Artysta wycina z plastra rozwałkowanego wosku postać. Posługuje się wcześniej przygotowanym szkicem wykonanym na pergaminie.

• ETAP II. Po naklejeniu wyciętego konturu

na woskową tabliczkę, rzeźbiarz modeluje

szczegóły za pomocą rylca.

• ETAP III. Gotowy model zostaje pokryty cienką

warstwą delikatnej glinki, która wypełnia wszystkie

szczegóły płaskorzeźby. Po wyschnięciu pierwszej

warstwy, nakłada się glinę zmieszaną z gnojem, końskim

włosiem lub paździerzami. Dodatki te spalą się podczas

wypalania formy, a przez powstałe w ten sposób

kanaliki uchodzić będą gazy w trakcie procesu odlewania.

• ETAP IV. Formę z gliny wypala się w prowizorycznym piecu zbudowanym z luźno ułożonych kamieni. Jednocześnie z rozgrzanej formy wycieka roztopiony wosk, tworząc pustą przestrzeń do wlania brązu.

• ETAP V. Do zakopanej w dole formy wlewa się roztopiony

w tyglu płynny metal. Ziemia zabezpiecza formę przed rozsadzeniem przez gazy.

• ETAP VI. Po wystygnięciu brązu z rozbitej formy wyjmuje się misterny odlew. kkkk

Odtworzenie procesu powstawania Drzwi Gnieźnieńskich.

Fundacja Drzwi Gnieźnieńskich, która nastąpiła za czasów

rządów Mieszka III Starego, to w wymiarze artystycznym

szczytowy punkt w dziejach średniowiecznego kultu

św. Wojciecha. To jednocześnie niezwykły pomnik

świadomości religijnej w Polsce u schyłku XII w. Nowością

w skali europejskiej było poświęcenie głównego programu

obrazowego, zawartego w 18 kwaterach, postaci

konkretnego świętego a nie scenom czy postaciom

biblijnym. W ten sposób św. Wojciech urasta do rangi

„drugiego Chrystusa”, składającego życie w ofierze

za wiarę, stając się kamieniem węgielnym Kościoła

w Polsce. Na lewym skrzydle ukazano główne momenty

z jego życia od narodzin do pobytu w klasztorze rzymskim

na Awentynie. Natomiast prawe skrzydło poświęcone

zostało misji św. Wojciecha w Prusach, jego męczeństwu,

wykupowi relikwii i złożeniu ich przez Bolesława

Chrobrego w katedrze w Gnieźnie. Należy zaznaczyć,

że uzupełnieniem treściowym poszczególnych kwater

są elementy dekoracji biegnącej wzdłuż boków obu

skrzydeł Drzwi czyli w tzw. bordiurze.

DRZWI GNIEŹNIEŃSKIE





Jacek Kowalski



Dariusz Pilak

Pierwsza królewska

koronacja odbyła się w 1025

roku, najprawdopodobniej

w gnieźnieńskiej katedrze,

a namaszczenia Bolesława

Chrobrego na pierwszego

króla Polski dokonał

arcybiskup gnieźnieński.

„

Dzięki powołaniu w 1000 roku polskiej prowincji kościelnej

z samodzielną, podległą tylko papieżowi metropolią

w Gnieźnie, powstały warunki do koronacji władcy

polskiego na króla, gdyż obrzęd taki mógł dokonać tylko

arcybiskup. Jednak dopiero śmierć cesarza niemieckiego

Henryka II w 1024 r. otworzyła księciu Bolesławowi

Chrobremu drogę do upragnionej korony. Pierwsza

królewska koronacja odbyła się więc w 1025 r.

najprawdopodobniej w gnieźnieńskiej katedrze

a namaszczenia Bolesława Chrobrego na pierwszego króla

Polski dokonał arcybiskup gnieźnieński, zapewne Hipolit

(zmarły dwa lata później). W tym samym roku, po śmierci

Chrobrego, zwierzchnik polskiego Kościoła uwieńczył

koroną królewską syna i następcę Bolesława, Mieszka II.

Pasmo sukcesów politycznych dynastii piastowskiej

przerwał kryzys lat 30. XI wieku, zakończony spustoszeniem

centralnych grodów królewskich przez wojska Brzetysława

czeskiego. Konsekracja odbudowanej, staraniem Bolesława

Szczodrego, katedry gnieźnieńskiej w roku 1064 stanowiła

zapowiedź przywrócenia stolicy arcybiskupiej w jej dawnej

siedzibie. Nastąpiło ono faktycznie w roku 1075,

poprzedzając zaledwie o rok, trzecią w dziejach Polski

koronację królewską Bolesława Szczodrego. Uroczystość

ponownie odbyła się w murach katedry metropolitalnej

w Gnieźnie. W ten sposób władca podkreślał tradycyjną

rolę gnieźnieńskiej świątyni jako miejsca dynastycznych

ceremonii.

Mimo upływu ponad dwustu lat, w ciągu których żaden

z polskich władców nie uzyskał tytułu królewskiego,

tradycja gnieźnieńskich koronacji przetrwała wśród

piastowskich książąt i elit państwowych Polski

dzielnicowej. Stąd też zarówno książę wielkopolski

Przemysł II w roku 1295, jak i czeski monarcha Wacław II

z dynastii Przemyślidów w 1300 r., przyjęli koronę

królewską z rąk arcybiskupa gnieźnieńskiego

w gnieźnieńskiej katedrze archidiecezjalnej. Wspomniane

wydarzenia dowodzą, że w świadomości monarchów,

jak i możnych przełomu XIII i XIV w. pozostawała

ona bazyliką koronacyjną królów polskich.

GNIEZNO MIEJSCEM KORONACJI KRÓLÓW POLSKI

Pierścień złoty z szafirem, z grobu w katedrze

gnieźnieńskiej, XII wiek. Prezentowany zabytek

należy do okazałych, rzadkich romańskich

pierścieni, pełniących – obok pastorału –

funkcję oznaki władzy biskupiej.

Fragment archiwolty (łuku portalu) pochodzący zapewne z głównego wejścia

do katedry gnieźnieńskiej, XII/XIII w. Wykonany z piaskowca, nosi ślady

polichromowania, zdobiony jest zwielokrotnionym reliefowym motywem lilii.

W portalu tym zawieszone były słynne Drzwi Gnieźnieńskie z brązu.

Wizja plastyczna koronacji

Bolesława Chrobrego w katedrze

gnieźnieńskiej w 1025 roku.

Reliefowa scena koronacji Dawida

przez Joaba w Rabba na czaszy

kielicha tzw. królewskiego, około

1190 rok. Srebrny kielich liturgiczny,

będący pierwotnie prawdopodobnie

na wyposażeniu katedry

gnieźnieńskiej, zaliczany jest

do najbardziej okazałych kielichów

romańskich, wyposażonych w

rozbudowane programy

ikonograficzne.





Jacek Kowalski



Dariusz Pilak

Kancl. �askiego

Kole

giaty

Tumska

Tras

a Zja

zdu G

nie�n

ie�sk

iego

Płytka gliniana z motywem gryfa,

XII-XIII wiek. Terakotowa płytka

romańska z rzadkim przykładem

dekoracji reliefowej, odkryta

na terenie zamku piastowskiego

na Górze Lecha w Gnieźnie.

Kościół pw. św. Jerzego, określany w źródłach pisanych

„in arce” – „na zamku”. Zapewne jest to fundacja książęca

z początku XIII wieku – skromna, jednonawowa budowla

z emporą i wieżyczką schodową w partii zachodniej. Od XIII

wieku do 1815 roku kościół miał rangę kolegiaty. W roku

1782 został przebudowany w stylu późnobarokowym.

Płytka gliniana

z motywem ptaka

w bordiurze,

XII-XIII wiek.

Można domniemywać, że pierwotna siedziba

władców – palatium czyli pałac książęcy – znajdował

się w północnej partii Góry Lecha, w obrębie

członu książęcego zespołu grodowego.

„

Gród gnieźnieński, będący jednym z najważniejszych

wczesnośredniowiecznych ośrodków władzy w państwie

Piastów, szczycił się niewątpliwie posiadaniem okazałej

siedziby władców. Przybywali oni okresowo do Gniezna,

miejsca kultu pierwszego polskiego Patrona –

św. Wojciecha oraz siedziby metropolii kościelnej a także

ważnego punktu zarządu państwem. Było to właściwe

miejsce do okazywania splendoru władzy i podkreślania

swoich praw zwierzchnich. Władca sprawował nadzór nad

aparatem administracyjnym, wojskowym oraz doglądał

ściągania należności, wynikających z tytułu prawa

książęcego. W Gnieźnie odbywały się także sądy pod

przewodem władcy, zakończone niekiedy skazaniem

podsądnego na kaźń i śmierć.

Niestety, minione wieki zatarły ślady budowli, w których

przebywali piastowscy władcy, stąd wiemy o nich

stosunkowo niewiele. Można domniemywać, że pierwotna

siedziba władców – palatium czyli pałac książęcy –

znajdował się w północnej partii Góry Lecha, w obrębie

członu książęcego zespołu grodowego. Niestety,

nie odkryto dotąd jednoznacznych reliktów tej budowli,

o której wiemy, że musiała stać w grodzie gnieźnieńskim.

Nieco lepiej w źródłach pisanych odbiła się młodsza

budowla obronna władców piastowskich w Gnieźnie,

określana jako zamek. Zajmował on teren dawnego członu

książęcego w północnej części Góry Lecha. Wiadomo, że

miał on status zamku państwowego, należąc do książąt

i królów polskich do roku 1457. Po pożarze w 1192 r. zamek

został gruntownie odbudowany przez księcia Władysława

Odonica. Wprawdzie zachowały się jedynie nikłe relikty

w ziemi, to do dzisiaj możemy oglądać romańsko-barokową

bryłę dawnego kościoła zamkowego – kolegiatę

pw. Św. Jerzego, zbudowaną w początkach

XIII wieku. Sensacją archeologiczną było odnalezienie

w północnej partii Góry Lecha pracowni ceramicznej

działającej być może na potrzeby budowanego zamku,

z unikalną kolekcją romańskich płytek, zdobioną zestawem

różnych wizerunków. W wieku XIV podlegał on naprawom

i modernizacjom, odnotowanym w źródłach pisanych.

Wraz z przekazaniem terenu zamku przez króla w 1457 r.

Kościołowi zakończył się okres funkcjonowania zamku

książąt i królów w Gnieźnie.

GNIEŹNIEŃSKI ZAMEK PIASTOWSKI





Jacek Kowalski



Dariusz Pilak

W XII stuleciu kult Świętego Wojciecha jako

patrona Polski przybrał na znaczeniu, co oznaczało

intensyfikację ruchu pielgrzymów zdążających

do jego grobu w katedrze

gnieźnieńskiej.

„

Istnienie w Gnieźnie od 997 roku sanktuarium

Św. Wojciecha przez kolejne stulecia dodawało prestiżu

tutejszej katedrze, od roku 1000 pełniącej także funkcję

świątyni metropolitalnej. Na decyzji o przyznaniu Polsce

niezależnej samodzielnej prowincji Kościoła Katolickiego,

a samemu Gnieznu – statusu siedziby pierwszego

arcybiskupstwa w dużym stopniu zaważył fakt wsparcia

przez księcia akcji misyjnej podjętej przez św. Wojciecha

wśród sąsiadujących z Polską pogańskich Prusów oraz

pochówek ciała misjonarza, wkrótce ogłoszonego świętym,

w gnieźnieńskim kościele grodowym.

W XII stuleciu kult Świętego Wojciecha jako patrona Polski

przybrał na znaczeniu, co oznaczało intensyfikację ruchu

pielgrzymów zdążających do jego grobu w katedrze

gnieźnieńskiej. Propagowanie kultu duchownego, który

jako pierwszy podjął próbę chrystianizacji północnych

plemion pogańskich, było związane z polityką księcia

Bolesława Krzywoustego. Książę od roku 1113 prowadził

działania zbrojne, zakończone w latach dwudziestych

XII wieku przyłączeniem do Polski Pomorza Gdańskiego

i ponownym podporządkowaniem zwierzchnictwu Piastów

władców Pomorza Zachodniego. Bolesław Krzywousty zlecił

ewangelizację Pomorzan biskupowi Bambergu Ottonowi,

późniejszemu świętemu, który wyruszył na wyprawę

misyjną po spotkaniu z księciem w Gnieźnie w 1124 r.

Utworzone przez niemieckiego misjonarza biskupstwa:

w Lubuszu – dla Pomorza Zachodniego i w Kruszwicy –

dla Pomorza Gdańskiego, podporządkowane zostały

archidiecezji gnieźnieńskiej.

Najzdolniejszy i najbardziej ambitny z synów

Krzywoustego, książę Wielkopolski, Mieszko III Stary,

dążąc do zjednoczenia w swym ręku całości ziem polskich

nie omieszkał wykorzystać ideologicznego znaczenia

Gniezna. Mimo posiadania Krakowa jako stolicy dzielnicy

pryncypackiej (przysługującej księciu zwierzchniemu)

politycznym centrum władzy podczas swego panowania

uczynił Wielkopolskę. W Wielkanoc 1177 r. zwołał

generalny wiec książąt i możnych u grobu Św. Wojciecha

jako patrona Polski w katedrze gnieźnieńskiej. Jako senior

czyli najstarszy przedstawiciel dynastii Piastów i książę

zwierzchni przyjął tytuł księcia całej Polski (dux totius

Poloniae).

Bulla tzw. Kujawska,

2 połowa XII wieku. Bardzo

rzadki przykład ołowianej bulli czyli

odcisku pieczęci, służącej do uwierzytelnienia

dokumentu lub jako rodzaj plomby. Na awersie znajduje się

przestawienie księcia, prawdopodobnie Bolesława Kędzierzawego,

na rewersie – postać św. Wojciecha, Patrona państwa i Kościoła polskiego.

Posadzka z płytek ceramicznych w katedrze gnieźnieńskiej,

XII/XIII wiek. Późnoromańska posadzka składająca się z płytek

i kształtek ceramicznych pokrytych różnobarwnym szkliwem

(niebieskim, zielonym, żółtym). Z kształtek

układano motywy zdobnicze

nawiązujące do stylistyki

romańskiej.

Moneta srebrna

z wyobrażeniem postaci

św. Wojciecha (s. Adalbertus)

z Imielna, pow. Gniezno,

2 połowa XII wieku. Moneta

znaleziona została w jednym

z grobów przy dłoni zmarłego.

Ilustruje zakorzeniony

kult tego świętego we

wczesnośredniowiecznym

społeczeństwie.

Reliefowa główka

ludzka, wymodelowana

w warstwie tynku gipsowego

z katedry gnieźnieńskiej, XII wiek.

Jest to niewielki fragment dekoracji

reliefowej, pierwotnie polichromowanej,

ozdabiającej wnętrze dostojnej

świątyni archikatedralnej.

GNIEZNO IDEOWĄ STOLICĄ W OKRESIE ROZBICIA DZIELNICOWEGO





Jacek Kowalski



Dariusz Pilak

Dopiero u schyłku XIII wieku pojawił się władca,

którego wysiłki zmierzające do uzyskania korony

królewskiej zostały uwieńczone sukcesem.

Był nim książę wielkopolski Przemysł II.

„

Insygnia

koronacyjne

Kazimierza Wielkiego

z XIV wieku, odnalezione

w jego grobowcu w katedrze

wawelskiej w 1869 roku: korona,

berło i jabłko królewskie.

Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego, wprowadzona

w życie w 1138 r. miała na celu zapobiec bratobójczym

walkom między synami księcia o następstwo tronu po ojcu,

przez wydzielenie każdemu z nich odrębnego terytorium.

Niepodzielna pozostawała dzielnica księcia zwierzchniego

(princepsa). Wbrew oczekiwaniom Bolesława, ustawa

sukcesyjna nie zapobiegła walkom o władzę, które

rozgorzały już w pierwszym pokoleniu między synami

księcia. Rozpoczął się podział kraju na coraz mniejsze

dzielnice między kolejnych przedstawicieli dynastii

piastowskiej. W warunkach głęboko posuniętego

rozdrobnienia terytorialnego i politycznego, odbudowa

królestwa przez dłuższy czas pozostawała jedynie

w sferze marzeń ambitniejszych władców dzielnicowych.

Dopiero u schyłku XIII wieku pojawił się władca, którego

wysiłki zmierzające do uzyskania korony królewskiej

zostały uwieńczone sukcesem. Był nim książę wielkopolski

Przemysł II. Do 1290 r. połączył on Wielkopolskę (rodzinne

księstwo poznańskie, zjednoczone z gnieźnieńskim

i kaliskim) z Pomorzem Gdańskim przejętym na mocy

wcześniejszego układu z tamtejszym władcą – Mściwojem II.

Wyrazem programu politycznego wielkopolskiego

monarchy był przyjęty przez niego nowy herb dynastii

Piastów – orzeł, używany wcześniej przez książąt śląskich

jako herb ich linii dynastycznej, w nowej wersji –

zwieńczony koroną królewską. Od czasów Przemysła

stał się on także herbem Królestwa Polskiego i po dziś

dzień jest godłem państwowym.

Współpracownikiem Przemysła II w dziele jednoczenia

Polski był arcybiskup gnieźnieński, Jakub Świnka.

On koronował księcia w katedrze gnieźnieńskiej

26 czerwca 1295 r. na czwartego z kolei króla Polski.

Pierwsza po 219 latach koronacja królewska w Polsce

stała się symboliczną datą końca rozbicia dzielnicowego.

Polityczny wymiar gnieźnieńskiej koronacji Przemysła II –

jako podkreślenie ciągłości Królestwa Polskiego przez

dokonanie jej w miejscu uświęconym tradycją

wcześniejszych uroczystości – doskonale rozumiał

Wacław II Przemyślida, przyjmując koronę królewską

w 1300 r. jako następca Przemysła, także z rąk Jakuba

Świnki w katedrze gnieźnieńskiej.

Rekonstrukcja romańskiej katedry w Gnieźnie,

koniec XI-1 połowa XIV wieku. Bazylika archikatedralna

w Gnieźnie uzyskała pełną bryłę romańską u schyłku

XI wieku (konsekracja w 1097 roku). Pośrodku

nawy głównej znajdowała się konfesja

św. Wojciecha, wokół której ogniskował

się kult tego Świętego Męczennika.

KORONACJA PRZEMYSŁA II W GNIEŹNIE – ODNOWIENIE KRÓLESTWA POLSKIEGO





Jacek Kowalski



Dariusz Pilak

Gnieźnieńscy hierarchowie, mimo licznych zwrotów

dziejowych, zachowują status zwierzchników całego

Kościoła polskiego. Potwierdzeniem prymatu metropolity

gnieźnieńskiego nad całym Kościołem w Polsce było

uzyskanie przez arcybiskupa Mikołaja Trąbę w roku

1418 tytułu prymasowskiego, który gwarantował

mu zwierzchność nad wszystkimi biskupstwami

i arcybiskupstwami Królestwa Polskiego, również

nowo utworzonymi.

Oficjalne zniesienie tytułu prymasa Polski przez króla

pruskiego Fryderyka Wilhelma II uzasadnione likwidacją

Rzeczypospolitej Obojga Narodów, nastąpiło po trzecim

rozbiorze. Podniesione do rangi metropolii w 1821 r.

biskupstwo poznańskie, papież Pius VII połączył unią

personalną z arcybiskupstwem gnieźnieńskim. Została

ona zastąpiona w 1946 r. przez papieża Piusa XII, na prośbę

ówczesnego prymasa Augusta Hlonda, unią archidiecezji

gnieźnieńskiej i warszawskiej. Decyzja zwierzchnika

polskiego Kościoła została podyktowana głównie trudną

sytuacją w mrocznych czasach stalinizmu, wymagającą

od prymasa stałej obecności w stolicy państwa.

W 1992 r., wskutek reorganizacji struktur Kościoła

katolickiego w Polsce, została rozwiązana unia personalna

między archidiecezją gnieźnieńską i warszawską. Ówczesny

prymas, kardynał Józef Glemp, ustąpił z funkcji metropolity

gnieźnieńskiego. Decyzją papieża Jana Pawła II, zachował

jednak godność Prymasa Polski jako kustosz relikwii

św. Wojciecha. Kardynał Józef Glemp pozostał prymasem

aż do momentu ukończenia 80 lat, co nastąpiło w dniu

18 grudnia 2009 r. Nazajutrz, 19 grudnia 2009 r., zgodnie

z wcześniejszym postanowieniem papieża Benedykta XVI,

przywracającym tytuł prymasowski arcybiskupom

gnieźnieńskim, uroczyście przekazał swoje uprawnienia

urzędującemu wówczas metropolicie gnieźnieńskiemu,

Henrykowi Józefowi Muszyńskiemu. Tytuł Prymasów Polski

pozostaje od tej pory ponownie funkcją duchowych

spadkobierców Mikołaja Trąby, obecnie – arcybiskupa

gnieźnieńskiego, ks. metropolity Józefa Kowalczyka.

GNIEZNO STOLICĄ PRYMASÓW POLSKI

Gnieźnieńscy hierarchowie, mimo

licznych zwrotów dziejowych,

zachowują status zwierzchników

całego Kościoła polskiego.

„

List papieża Benedykta XVI zapowiadający

przywrócenie tytułu prymasa Polski

metropolicie gnieźnieńskiemu.

NA GÓRZE: Arcybiskup Henryk Muszyński podczas uroczystości

święceń kapłańskich w katedrze gnieźnieńskiej.

PO PRAWEJ: Prymas Polski Arcybiskup Metropolita Gnieźnieński Józef Kowalczyk.





Jacek Kowalski



Dariusz Pilak

Documents

gniezno pierwsza stolica