GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE … Özge Altun... · 2016-12-12 · GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE ISAURA KENTİ MİMARİSİNDE 181

Koruma ve onarım yanında restorasyon alanında ülkemizde son yıllarda olumlu

gelişmeler yaşanmaktadır1. Kültür Bakanlığının denetlemeleri yanında restorasyon

yapılan alanlarda işlerinde uzman restoratörler çalıştırılmaktadır. Bir bölge ya da bir yapı

da restorasyon yapılmasına karar verildiğinde uygulanacak bazı işlemler bulunmaktadır.

Türkiye Cumhuriyeti tarafından da kabul edilerek Kültür ve Turizm Bakanlığı mevzuatı

içine dahil edilen ICOMOS Arkeolojik Mirasın Korunması ve Yönetimi Tüzüğü ve

Icomos Geleneksel Mimari Miras Tüzüğü dikkate alınarak restorasyon çalışmalarına

başlanmaktadır.

İnceleme, belgeleme ve saptama2 bu çalışmalardan ilkidir. Restorasyonu

yapılacak alan ve yapı hakkında detaylı bir raporlar hazırlanır. Bu raporlar içinde yapının

çizimi plan, kesit ve görünüş olarak her cepheden detaylı olarak bulunmalıdır (Resim 1–

2). Restorasyon projesinde yapılan çizimler üzerinde lejantlar kullanılarak yapıda

bulunan taş çeşitleri, taşların konumları, kırık ve eksikleri belirtilmelidir. Çizim

çalışmalarına ek olarak yapının fotoğraflanması çevresi ile beraber detaylı şekilde

yapılarak rapora eklenmelidir. Bu görsel çalışmalara ek olarak yapının işlevini, yapım

tekniklerini, kullanılan malzemeleri, yatay ve düşey taşıyıcıların durumunu ile yapının

genelinde görülen bozulmaları belirten detaylı bir metin rapora eklenmelidir. Bu işlemler

* Öğr. Gör. Dr., Selçuk Üniversitesi Bozkır MYO Mimari Restorasyon Programı. [email protected] ** Dr., Selçuk Üniversitesi Arkeoloji Bölümü, [email protected] 1 Patara Meclis Binası, Kaş Tiyatrosu gibi restorasyonu bitmiş yapılar yanında Knidos Tiyatrosu, Telmessos Tiyatrosu gibi restorasyonu devam eden birçok yapı vardır. 2 http://www.icomos.org.tr/?Sayfa=Tuzukler1&dil=tr

GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE

ISAURA KENTİ MİMARİSİNDE UYGULAMA ÖNERİLERİ

Özge ALTUN *

Savaş ALTUN **

180 GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE ISAURA KENTİ MİMARİSİNDE

UYGULAMA ÖNERİLERİ

ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR

gerçekleştirilirken yapıdan alınacak taş, harç ve metal örnekleri Ankara ve İstanbul başta

olmak üzere Restorasyon ve Konservasyon Bölge Laboratuarlarına analiz için

gönderilmelidir. Gelen sonuçlara ve Kültür ve Turizm Bakanlığının kabul edeceği şartlara

uygun olarak yenileme aşamasında kullanılacak malzemenin niteliği belirlenerek

restorasyon projesine eklenir. Bu malzemeler orijinal ya da orijinale en yakın

malzemelerden seçilmelidir3.

Belgeme işlemi restorasyon çalışmasına karar verildiği andan restorasyonun

bitmesine kadar aralıksız devam eden bir süreçtir. Tam olarak yapılan belgeleme

restorasyonun ilerleyen dönemlerinde ya da restorasyondan sonraki yıllarda yaşanacak

problemlerin çözülmesindeki en büyük yardımcıdır.

İkinci aşama olarak uygulanacak müdahalelere karar verilmesi gösterebiliriz.

Yapıya müdahale edilmeden önce raporda yer alan yapım teknikleri araştırılmalı ve

restorasyonda mümkün oldukça aynı yapım teknikleri uygulanmalıdır. Ayrıca bozulmaya

uğramış taşların bozulma dereceleri belirlenerek yapıda tekrar kullanılabilme durumları

belirlenmelidir. Bunlara ek olarak yapının statik durumu belirlenmelidir. Temel seviyesi

ya da temelden alınacak örnekler ile inşaat mühendisleri tarafından yapının statik raporu

mutlaka hazırlanmalıdır. Bazı durumlarda yapının temel seviyesine kadar sökülerek

zeminin sağlamlaştırılması gerekir. Aksi durumda yapılan restorasyon sağlam

olmayacağı gibi bir kaç yıl içinde yıkılabilir.

Üçüncü aşama onarım ve yenilemedir. Bu evrede yapıda kullanılan materyalin

onarılacağına mı yoksa yenileneceğine mi karar verilir. Daha sonra eğer yenileme

yapılmasına karar verilirse; yapı çizime uygun olarak sökülür ve numaralandırılır.

Numaralandırılan ve sökülen taşlar hem fotoğraf hem de çizim ile belgelenir (Resim 3, 4,

5,). Bu aşamada dikkat edilmesi gereken nokta restorasyon yapılırken alana girecek iş

makinelerinin hesaplanmasıdır. Örneğin dış duvara erken yapılan yenileme yapının iç

duvarlarına geçince zorluk yaratacak belki yıkılmasına neden olacaktır. Bu nedenle önce

projelendirme sonra yenileme yapılması çok önemlidir. Yapı elemanlarının

sökülmesinden sonra yapının durumuna göre zemin sağlamlaştırılıp tekrar örme işlemine

geçilir. Bu evrede yapıdan sökülen sağlam taşlar ve onarılabilen taşlar aynen

3 Yapıda kullanılan taşın alındığı ocağın yok olması durumuna karşı orijinale en yakın malzeme tercih edilebilir.




kullanılmalıdır. Ancak onarılamayan ve bozulma durumuna karşı koruyucu önlemler

alınamayacak durumda olan taşlar için yukarıda da belirttiğimiz üzere yeni taşlar gelen

analiz raporlarına uygun olarak kullanılabilir. Yapı tekniklerinde yapının orijinalliği

bozulmamalı mümkün olduğunca aynı teknikler kullanılmalıdır.

Günümüzde restorasyon sonrasında ya da sırasında orijinal taşlar ve yenileme

sonucu konulan taşlar arasında oluşan renk farkları sanki yanlış restorasyon uygulaması

yapılmış gibi duyurulmaktadır. Unutulmaması gereken nokta yapılardaki taşlarda görülen

kararmalar insan eli ve doğal olaylar sonucu meydana gelen kirlenmelerdir. Yenileme ile

konulan taşlar ise ocaktan yeni çıkmış ve herhangi bir kirlemeye uğramamış taşlardır.

Restorasyonu yapılan eser ilk yapıldığı dönemde yenilenen taşlar ile aynı renge sahip

olduğu unutulmamalıdır. Yanlış eleştirilere yol açan bu durum belirlenecek uygun

temizleme yöntemleri ile giderilebilir. Günümüzde giderek yaygınlaşan ve gerek taş

gerekse ahşap yapılarda zarara yol açmayan lazer ile temizleme yöntemi en

uygunudur(Resim 6, 7 ). Pahalı olan bu sistem Selçuk Üniversitesi rektörlüğü desteği ile

Koruma Onarım bölümümüzde gerçekleştirilen proje ile hayata geçirilmesi

planlanmaktadır. Projenin gerçekleşmesi sonucunda hem üniversitemiz restorasyon

uygulamalarında rol alabilecek hem de çevredeki antik kentler için sağlıklı eser temizliği

yapılabilecektir. Ayrıca Restorasyon uygulamalarında dikkate alınan tüzükler yapıya

uygulanan yenilemenin vurgulanmasını gerektiğini belirtir. Bunun nedeni ilerleyen

yıllarda meydana gelecek bozulmalara karşı uygulanacak koruma, onarım ve yenileme

uygulamaları için referans noktası olmasıdır.

b-İsaura için yenileme önerileri

İsaura kenti bölge içinde iyi korunmuş nadir bir örnektir4. Kenti oluşturan öğeler

arasında sayabileceğimiz sur duvarları, şehir kapısı, cadde, stoalar, zafer takları,

nekropoller ve diğer yapılar hem koruma onarıma hem restorasyona uygundur. Kentte

yapılacak kazılar ile hazırlanacak detaylı raporlar hangi yapının koruma hangi yapının

restorasyona gerektirdiğini net bir biçimde ortaya koyacaktır. Kent içindeki yapılar

baktığımızda genellikle yerel taş olarak adlandırdığımız taşın kullanıldığını görmekteyiz

ki bu durum gerçekleştirilecek bir restorasyonda hammadde sağlanması açısından

4 Yılmaz 2005.




kolaylık sağlayacaktır. Kente ulaşım düşünüldüğünde restorasyon için zorlayıcı tek nokta

iş makinelerinin alana çıkışı olarak düşünülebilir. Ancak kentin güney kısmı sabit bir vinç

çalışması açısından uygun gözükmektedir. Böyle bir durumda koruma kurulunun

belirleyeceği uygun bir alana sabit vinç kurularak restorasyon çalışmaları rahatlıkla

yapılabilir. Unutulmaması gereken nokta restorasyon projesi hazırlanırken iş

makinelerinin gerekli olduğu ve kurulacak yerlerin düşünülmesi gerektiğidir. Bu nedenle

kent restorasyonu iyi planlanmalı ikinci bir olasılık yoksa iş makinelerinin yolunu

kapatacak şekilde restorasyon yapılmamalıdır.

İsaura antik kentinde yukarıda da belirttiğimiz üzere yenileme yapılabilecek

birçok yapı bulunmaktadır. Burada iki yapı için yenileme önerileri belirteceğiz. Ancak

unutulmaması gereken en önemli nokta kazısı yapılmamış bir yapının restorasyon

çalışması yapılamaz. Eğer kazı yapılmadan yenilemeye geçilirse çalışmalar sırasında

ortaya çıkacak plan değişiklikleri en iyi ihtimalle uygulanan restorasyon projesinin

değiştirilmesi ile sonuçlanır. Bir diğer olasılık ise yapılmış bütün yenilemelerin sökülmesi

ve tekrar gözden geçirilmesidir. Bu durumda esere oldukça zarar verir. İsaura'da rahat bir

şekilde yenileme yapılacak alanlardan biri nekropollerdir, yapılacak yenileme, onarım ve

korumalar ile İsauria Bölgesinin nekropol yapısı ve mezar çeşitliliği açık hava müzesi

gibi sergilenebilir. Yenilemeye uygun yapılardan ilki Güney Nekropolünde yer alan ve

Anıt Mezar 1 olarak isimlendirdiğimiz mezar anıtıdır. Bu yapının seçilme nedeni

Swoboda'nın daha önce çizimini yaparak bir öneri sunmasıdır5 Resim 8). Günümüzde

Swobada'nın çizimi yaptığı döneme göre daha fazla tahribata uğramıştır, ancak mezar

etrafındaki bloklar çizimde verilen elemanlarla uyum içinde olduğu ve diğer mezarların

restitüsyon önerileri kazı yapılmadan verilemeyeceği için bu mezar seçilmiştir. Kesme

taştan yapılmış mezar anıtının etrafında mezara ait olduğu anlaşılan bloklar

bulunmaktadır. Ayrıca mezarın içi doğal şartlar ve olasılıkla insan eli ile toprak, moloz

ve çöp ile dolmuştur (Resim 9, 10, 11). Mezarın şu anki durumunun çizimi yapılarak

belgelenmiştir6 (Resim 12). Etrafındaki blokların ölçüleri ve yapıları bu mezara ait

olduklarını düşündürmektedir. Ancak belirttiğimiz üzere sistemli kazı çalışmaları

sonucunda net veriler elde edebiliriz. Bu hali ile mezar duvar örgüsü anlaşılmaktadır.

5 Swoboda- Keil - Knoll 1935, s. 140, Abb. 71. 6 Altun 2016, s 18, resim 1-8, çizim 1.




Duvar kalınlıkları çift sıra örgü halinde yapılmıştır. Derzleri kaydırılarak yükseltilen

duvarlarda, blokların birleştirilmesinde kenet kullanıldığını günümüze ulaşan izlerden

anlamaktayız (Resim 13). Sonuç olarak kazısı yapılarak temel seviyesine kadar inilen

mezarın statik raporu alınmalıdır. Daha sonra rapora uygun şekilde ya temel seviyene

kadar sökülerek temel sağlamlaştırılmalı ya da en düzgün duvar örgü sırasına ulaşana

kadar duvar blokları sökülmelidir. Söküm işlemi yapılırken bloklar söküldükleri duvar

yönüne ve sırasına göre kodlanarak numaralandırılmalıdır (ör: doğu 1.sıra 1. blok için

D1-1 kodu kullanılabilir). Söküm işlemi gerçekleştirilip belgelendikten sonra duvarlar

geleneksel yöntemine uygun şekilde örülmelidir. Yenileme sırasında olabildiğince

orijinal bloklar kullanılmalıdır, eğer orijinal bloklar onarılamayacak kadar kötü

durumdaysa o zaman yeni bloklar kullanılabilir.

İkinci yapı İsaura antik kenti sembollerinden biri haline gelen Hadrianus Zafer

Takıdır (Resim 14,15). Bu yapının da Swoboda tarafından yapılmış çizimine

sahibiz7(Resim 16, 17, 18), bu durum bizim restitüsyon önerisi sunmamızı

kolaylaştırmaktadır. Düzgün kesme taştan yapılan tak yuvarlak kemerlidir. Duvar örgüsü

tek bir tipe sahip değildir. Alt kısımda pseudo isodomos dediğimiz bir sıra geniş bir sıra

dar yüzlerin kullanıldığı örgü ile atkılı duvar örgüsü dediğimiz iki geniş sırada bir uzun

atkı taşlarının kullanılması ile örülen örgü karışımıdır. Bu çeşit duvar örgüsü, özellikle

surlarda Isaura'da görülen bir özelliktir8. Swobada'nın çizimine göre kemeri çerçeveleyen

alan isodomos diyebileceğimiz tarzda aynı yüksekliğe sahip bloklardan yapılmıştır. Her

bloğun derzleri kaydırılarak yapılmıştır ki bu da duvara sağlamlık kazandıran bir

özelliktir. Bu çizim sayesinde duvar örgüsünün ne şekilde yenileceği kesindir. Bizim için

tartışılacak nokta blokların yüzde kaçının yapı da tekrar kullanılabilir olduğudur.

Yapılacak kazı çalışmaları sonucunda etrafındaki blokların çizimi ve raporlanması ile

hangi bloğun tekrar kullanılabileceği daha net şekilde anlaşılacaktır. Hadrianus zafer takı

için önemli bir diğer nokta zemin analizinin yapılmasıdır. Bu analiz sonucuna göre yapı

da yenileme mi yapılacağına yoksa onarılarak koruma altına mı alınacağına karar

verilmelidir. Zemin sağlamlaştırması yapılamayacak durumda ise yenileme yapılması

7 Swoboda- Keil -Knoll 1935, s 130-132. 8 Akarca 1998, s.115-116.




esere daha çok zarar verir. Bu hali ile var olan yapının onarılması yapının uzun süre

varlığını koruması sağlayacaksa yenileme yapılmamalıdır.

Burada belirttiğimiz restorasyon önerileri yapıların elimizdeki sınırlı çizimlerine

ve arazide bulunuş durumlarına göre yapılmıştır. Metin içinde de sık sık belirttiğimiz

üzere sistemli bir kazı çalışması yapılmadan yenileme yapılamaz. İsaura Antik kentinde

yapılacak sistemli kazılarla yapıların planlarının neredeyse tamamına ulaşabilir ve

restitüsyon önerisi sunabiliriz. Ayrıca alan içinde ve yapılar etrafında yığın halinde

bulunan blokların sistemli şekilde tasnif edilmesi yapılacak yenilemelerde malzeme

sıkıntısını kısmen ortadan kaldıracak kadar çoktur. Kazı çalışmaları ile birlikte sadece

yenileme değil koruma ve onarımı da kapsayan projeler yapılarak antik kentin büyük bir

kısmı ayağa kaldırılabilir. Önemli olan nokta iş makinelerinin yerleştirileceği alandan

blokların yerleştirilecekleri alanlara kadar her şeyin işin başında planlamasıdır. Sistemli

yapılacak kazı çalışması sorunsuz yenilemeleri de beraberinde getirecektir.




KAYNAKÇA

Akarca 1998 Akarca, A., Şehir ve Savunması, TTK, Ankara.

Altun 2016 Altun, S., İsaura Nekropolleri Ve Mezar Tipleri, yayınlanmamış doktora tezi.

Nimmrichter- Linke 2008 Nimmrichter, J., Linke, R., "Laser Cleaning Of Stone Artefacts",

Handbook on the Use of Lasers in Conservation and Conservation Science, COST G, 7, 2006.

Swoboda- Keil - Knoll 1935 Swoboda, H.-Keil, J.,-F., Knoll, Denkmäler aus Lykaonien, Pamphylien

und İsaurien, Wien.

Yılmaz 2005 Yılmaz, M., Bozkır Çevresinin (Hadim-Ahırlı-Yalıhüyük) Antik Tarihi ve

Eserleri: İsauria, Konya

http://www.icomos.org.tr




Resim Listesi

Resim 1: Restorasyon önerisi için tiyatro görünüş çizimi örneği.

Resim 2: Restorasyon önerisi için tiyatro plan çizimi örneği.

Resim 3: Taşların yapıdaki konumları örnek. Tarafımdan çekilen resimdir.

Resim 4: Taş tasnif alanı örnek. Tarafımdan çekilen resimdir.

Resim 5: Kaldırılan bloklar ve taş tarlasındaki konumları çizim örneği.

Resim 6: Lazer Temizleme yapılmış bina örneği. Nimmrichter, J., Linke, R., "Laser

Cleaning Of Stone Artefacts", Handbook on the Use of Lasers in Conservation and

Conservation Science, COST G, 7, 2006, s. 39.

Resim 7: Lazer Temizleme yapılmış bina örneği. Nimmrichter, J., Linke, R., "Laser

Cleaning Of Stone Artefacts", Handbook on the Use of Lasers in Conservation and

Conservation Science, COST G, 7, 2006, s. 17.

Resim 8: Anıt mezar 1, Swoboda öneri. Swoboda, H.-Keil, J.,-F., Knoll, Denkmäler

aus Lykaonien, Pamphylien und İsaurien, Wien, s. 140, Abb. 71.

Resim 9 Anıt mezar 1. Tarafımdan çekilen resimdir

Resim 10 Anıt mezar 1. Tarafımdan çekilen resimdir

Resim 11: Anıt mezar 1. Tarafımdan çekilen resimdir

Resim 12: Anıt mezar 1. Tarafımdan yapılmış çizimdir.

Resim 12: Anıt mezar 1. Tarafımdan çekilen resimdir

Resim 14: Hadrianus Zafer Takı. Tarafımdan çekilen resimdir

Resim 15: Hadrianus Zafer Takı. Tarafımdan çekilen resimdir

Resim 16: Hadrianus Zafer Takı, Swoboda çizimi. Swoboda, H.-Keil, J.,-F., Knoll,

Denkmäler aus Lykaonien, Pamphylien und İsaurien, Wien, s. 131, Abb. 55.

Resim 17: Hadrianus Zafer Takı, Swoboda çizimi. Swoboda, H.-Keil, J.,-F., Knoll,


Resim 18: Hadrianus Zafer Takı, Swoboda önerisi. Swoboda, H.-Keil, J.,-F., Knoll,


Resimler




Resim 1: Restorasyon önerisi için tiyatro

görünüş çizimi örneği.

Resim 2: Restorasyon önerisi için tiyatro plan

çizimi örneği.

Resim 3: Taşların yapıdaki konumları örnek Resim 4: Taş tasnif alanı örnek.




Resim 5: Kaldırılan bloklar ve taş tarlasındaki

konumları çizim örneği.

Resim 6: Lazer Temizleme yapılmış bina örneği. Resim 7:Lazer Temizleme yapılmış bina örneği




Resim 8: Anıt mezar 1, Swoboda öneri.

Resim 9 Anıt mezar 1 Resim 10: Anıt mezar 1




Resim 11: Anıt mezar 1

Resim 12: Anıt mezar 1 Resim 13: Anıt mezar 1




Resim 14: Hadrianus Zafer Takı Resim 15: Hadrianus Zafer Takı

Resim 16: Hadrianus Zafer Takı, Swoboda

çizimi.

Resim 17: Hadrianus Zafer Takı, Swoboda çizimi.




Resim 18: Hadrianus Zafer Takı, Swoboda

önerisi.

Documents

GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE … Özge Altun... · 2016-12-12 · GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE ISAURA KENTİ MİMARİSİNDE 181