GoðheimarÞessi samantekt er unnin af Rakel

Sigurgeirsdóttur íslenskukennara við Verkmenntaskólann á Akureyri

2

Gefjun fékk það að launum frá Gylfa Svíakonungi að taka eitt plógsland sem fjórir uxar drægju upp á einum sólarhring. Landið sem hún dró upp er nú Sjáland (eyja sem tilheyrir Danmörku) en eftir er Lögurinn (vatn í Svíþjóð).

3

Eldur og ís mætast

4

Fyrstu verurnar: Ýmir, Auðhumla og Búri

„Þá óx undir vinstri hönd honum maður og kona [...]“

Ýmir nærðist af mjólkinni úr Auðhumlu en hún sjálf sleikti saltsteina. Úr þeim kom Búri.

5

Samkvæmt Völuspá lyftu

Óðinn, Vili og Vé (Borssynir)

jörðinni úr sæ en í Gylfa-

ginningu segir að þeir hafi

skapað hana af holdi Ýmis.

6

Borssynir tóku Ými og fluttu hann í mitt Ginnungagap og gerðu þar af honum jörðina.

7

Samkvæmt Gylfaginningu sköpuðu Óðinn og bræður hans fyrstu mennina af tré en í Völuspá segir að það hafi dvergar gert „úr jörðu“ en þeir Óðinn, Hænir og Lóður lokið verkinu (sbr. vísur 9 og 17-18)

8

Askur og Embla

9

Nótt og Dagur eru mæðgin. Þau ríða

líka um himinhvolfið. Hvort í sínum

vagni og eru þeir dregnir af hestum

þeirra; Hrímfaxa og Skinnfaxa.

Sól og Máni eru hundelt af úlfum eftir

himinhvolfinu, hring eftir hring ... Þau

eru systkin og sjá um að stýra gangi

sólar og mána.

10

Gýgur (tröllkona) ein, sem býr í Jánviði, fæðir marga jötna en þeir eru allir í vargslíki; þ.e. í líki úlfa. Úlfarnir sem elta Sól og Mána eru komnir af þessum sonum hennar.

Máttugasti úlfurinn af þessari ætt nefnist Mánagarmur. Hann „fyllist fjörvi feigra manna“ við ragnarök og spýr því yfir himininn þannig að sólin myrkvast (sbr. 41. vísu í Völuspá)

11

Goðin bjuggu í Ásgarði og áttu

hvert sinn bústað sem hver hafði

sitt heiti. (Dæmi: Frigg bjó að

Fensölum, Þór að Þrúðvangi,

Heimdallur að Himinbjörgum,

Freyja að Fólkvangi o.s.frv.)

Þegar þau áttu erindi til jarðar-

innar fóru þau eftir brúnni Bifröst

(regnboginn).

Hér fara goðin brúna með

hjónin: Óðinn og Frigg í farar-

broddi. Sennilega er það Fulla

sem kemur næst, þá Freyja, Þór

og Höður (það hver þrjú síðustu

goðin eru, eru hreinar ágiskanir)Von Stassen (1914)

12Yggdrasill (veraldartréð)

Ásgarður (teikning eftir Allan Lee)

13

Þrír brunnar1. Urðarbrunnur í Ásgarði.Vættur: Urður, Verðandi og SkuldHlutverk: örlaganornir (dekra við rót Yggdrasils)

1. Mímisbrunnur í Jötunheimum.Vættur: MímirHlutverk: vitrastur allra.

1. Hvergelmir í Niflheimi.Vættur: NíðhöggurHlutverk: nagar rót Yggdrasils

14Málverk sem sýnir örlaganornirnar þrjár: Urði, Verðandi og Skuld.

15

Þrjár ógnir Yggdrasils

1. Níðhöggur sem nagar rætur trésins.

2. Hirtirnir (fjórir) sem naga greinar þess.

3. Ratatoskur sem ber öfundarorð milli Hræsvelgs og Níðhöggs og espar þá þannig upp í þeim eyðingarmáttinn.

16

Margir heimar. Gimlé heitir sá staður þar sem góðir menn og réttlátir búa. Sá staður mun standast ragnarök.

17

Óðinn var æðstur goðanna.

Hann var m.a. goð hernaðar og

visku.

Frigg, kona hans, var drottnig

Ásgarðs. Hún var gyðja hjóna-

bandsins og vefnaðarlistarinnar.

Óðinn er hér í hásæti sínu; Hliðskjálfi. Hjá honum eru ráðgjafar hans; hrafnarnir: Huginn og Muninn og úlfarnir Geri og Freki.

18

Margir listamenn hafa túlkað persónu Óðins í verkum sínum. Yfirleitt er hann auðþekkjanlegur á því að hann hefur aðeins eitt auga. Hrafnarnir tveir eru líka oft með honum í för og stundum úlfarnir líka.

Bengt Erland Fogelberg

19

Þrumuguðinn Þór hefur líka verið

vinsælt viðfangsefni myndlistar-

manna. Myndirnar af honum sýna

hann langoftast í baráttu við jötna.

Sif, kona hans, var gyðja víngerðar-

innar.

20

Það eru til margar sagnir af sam-

skiptum Þórs við jötna. Þessi mynda-

sería túlkar söguna af því þegar

Útgarða Loki blekkti Þór með því að

láta hann: drekka hafið, lyfta

Miðgarðsormi frá gólfi og berjast

gegn ellinni.

Þór vissi ekki hvernig var í pottinn

búið þar sem hann taldi sig vera að

drekka af horni því sem hirðmenn

Útgarða-Loka drukku af, lyfta upp

tröllvöxnum ketti og glíma við

háaldraða fóstru Útgarða Loka.

Hann lagði sig því allan fram og

hefði sennilega tekist að sigrast á

öllum þrautunum ef Útgarða-Loki

hefði ekki stöðvað hann.

21

Óðinn átti Baldur með eiginkonu sinni, Frigg.

Baldur var sagður bestur ása, líknsamastur og

þeirra vitrastur. Hann var líka sagður þeirra

fegurstur. Hann var gjanran kallaður hinn hvíti ás.

Eins og sést vel á þessum myndum, af tveimur högg-

myndum, sem hafa verið gerðar af Baldri, hefur mynd

hans orðið fyrir greinilegum áhrifum af kristsmyndinni

annars vegar og hugmyndum manna um gríska

goðið Appollo hins vegar.

Bengt Erland Fogelberg (1830)

22

Flest goðin eru af ætt ása en þrjú þeirra eru af ætt vana (álfa). Þau eru yngri en goðin af ætt ása og eru öll frjósemisgoð. Þau sjá um frjósemi sjávarins, jarðarinnar og mannkynsins.

Njörður var sjávargoð. Hann átti tvö

börn með systur sinni: Frey og Freyju.

Njörður í sjávarmálinu þar sem hann

undi sér best. Bústaður hans hét Nóatún.Freyja Freyr

23

Skaði var dóttir Þjassa jötuns (þess sem rændi Iðunni). Björgun Iðunnar kostaði Þjassa lífið en í skaðabætur krafðist hún þess að eiga þann sem var fegurstur meðal ása en með því ætlaði hún sér Baldur. Goðin léku á hana þannig að hún sat uppi með Njörð. Skaði vildi ekki búa við sjóinn með Nirði. Þau komust þó að málamiðlun þannig að þau skiptast á að búa við hafið og upp til fjalla. Skv. Gylfaginningu eru þau níu nætur á hvorum stað.

24

Týr var goð orustunnar. Hann var djarfastur og hugaðastur ása. Hann ól Fenrisúlf meðan hann var hvolpur í Ásgarði. Úlfurinn fékk síðar hönd hans að veði fyrir því að ekki væru brögð í tafli þegar æsir bundu hann með nær ósýnilegum þræði. Flestar myndir sem túlka hann, sýna hann einhentan eins og þessar tvær.

25

Bragi var guð skáld-skaparins. Kona hans var Iðunn sú sem gætti eplanna; æskulyfs goðanna.

Þeir sem hafa fengist við að teikna Braga sjá hann greinilega yfirleitt fyrir sér sem aldraðan mann, töluvert eldri en Iðunni sem er oftast dregin upp sem ung stúlka. Myndin hér að ofan er undantekning en hún tengist verki sem nefnist Lokasenna.

26

Hlutverk Iðunnar í Ásgarði var að varð-veita töfraepli sem goðin borðuðu af á hverjum degi til að viðhalda æsku sinni. Eplin eru yfirleitt ekki langt undan á þeim myndum sem sýna hana þó þær séu fjölbreyttar að öðru leyti.

27

Iðunn hefur verið í miklu uppá-

haldi hjá mörgum myndlistar-

mönnum. Á myndinni hér til

hliðar útdeilir hún eplum æsk-

unnar úr skríni sínu. Þeir sem

þiggja virðast þó vera

örþreyttir stríðskappar en ekki

goðin sjálf.

Þessi mynd hefur greinilega orðið fyrir

áhrifum frá hugmyndum manna um

grísku goðin ásamt öðrum miklu yngri.

Hér heldur Þjassi jötunn á Iðunni í

klónum. Hann naut aðstoðar Loka við

að ná henni. Það komst upp um Loka

og hann varð að bjarga henni aftur.

J. Penrose (1890)

28

Tvær ólíkar myndir sem sýna Heimdall, vörð guða. Gjallar-hornið er þó í forgrunni á báðum myndunum.

29

Váli, Víðar, Ullur og Forseti

30

Loki var sérstakastur meðal íbúa

Ásgarðs. Hann og Óðinn höfðu svarist í

fóstbræðralag. Hlutverk hans er óljóst

en hann hefur ýmist verið túlkaður sem

djöfull eða bjargvættur goða.

Thudor Humphires

31

Kona Loka var Sigyn en hann átti þrjú börn með Angurboðu sem var Jötnaættar. Þessi börn voru: Fenrisúlfur, Hel og Miðgarðsormur. Þegar þau uxu upp var ljóst að goðum stóð ógn af þeim þannig að þau: vörpuðu Miðgarðsormi í sjóinn þar sem hann hringar sig utan um ystu mörk jarðarkringlunnar, Hel settu þeir yfir Niflheima en bundu Fenrisúlf með töfraþræði.

32

Flestar myndir af Frigg sýna hana við spunahjólið. Myndin hér að ofan sýnir hana reyndar í vagni sínum sem tveir hrútar draga.

33

Sága, Eir, Gefjun og Fulla

34

Freyja var næstæðsta gyðjan á eftir Frigg.

Hún var ástar- og frjósemisgyðja.

Freyja er greinilega í miklu uppáhaldi hjá

myndlistarmönnum. Flest verk sýna hana

með Brísingamenið, sem er töfragripur

hennar, smíðaður af dvergum. Allir

listamennirnir leggja áherslu á fegurð og

yndisþokka hennar þó hver og einn túlki

þetta tvennt eftir sínum smekk.

J. Penrose (1890)John Bauer

35

Verk sem sýnir Freyju í vagni sínum. Litlar vængjaðar verur hafa slegist í för hennar og vilja e.t.v. vaka yfir henni þar sem hún virðist sjálf vera í leiðslu. Hins vegar er hvergi minnst á slíkar verur í sögnum af henni.

36

Það er mjög algengt að sýna Freyju ásamt köttunum hennar sem draga vagn hennar eins og gert er á myndinni hér til vinstri. Hin sýnir hana hins vegar taka við Brísingameni, sem er einkennisgripur hennar, úr höndum dverga.

37

Lofn var gyðja ástar í meinum.

Sjöfn var gyðja elskenda.

Ægir og Rán voru hjón. Þau voru sjávargoð

Peter Hurd (1882)

Þjónustur Friggjar: Fulla, Hlín og Gná

Snotra er gyðja visku og látprýði

Móði, sonur Þórs

Jörð, móðir Þórs

38

39

Óðinn hafði valkyrjur í þjónustu sinni en

þær kusu valinn (hverjir féllu) og söfn-

uðu þeim vopndauðu síðan saman.

Nöfn nokkurra þeira eru talin upp í 30.

vísu Völuspár. Nokkrar þeirra skipa líka

stórt hlutverk í hetjukvæðunum og má

þar t.d. nefna Brynhildi Buðladóttur.

40Þessi mynd sýnir valkyrjur Óðins ríða með fallnar hetjur til Valhallar.

41

Freyr var goð landbúnaðarins. Hann settist eitt sinn í hásæti Óðins og þá sá hann

Gerði og varð friðlaus síðan af ást til hennar. Hann sendi skósvein sinn, Skírni, til að

biðja hennar. Skírnir krafðist þess að fá sverðið hans með í þessa för. Sverð Freys

var einstakt að því leyti að það barðist sjálft. Það var því mikið fyrirhyggjuleysi af

Freys hálfu að láta sverðið en hann fékk Gerðar. Myndin lengst til hægri sýnir

Skírni hjá Gerði en sú til vinstri á að sýna för Skírnis frá fundinum við Gerði.

42

Valhöll var bústaður Óðins en þar bjuggu

líka einherjar. Einherjar voru vopndauðir

stíðskappar en Óðinn safnaði þeim til að

þeir gætu lagt goðunum lið í ragnarökum.

Þeir nærðust á galtarkjöti og miði (öli) sem

rann úr júgrum geitarinnar Heiðrúnar.

43

Þór og Miðgarðsormur eru svarnir fjendur. Upphafið má e.t.v. rekja til þess að Þór engdi hann í sögufrægri veiðiför en þeir jafna sakirnar sín á milli í ragnarökum.

44Gullveig geirum studd í „höll Hárs“. Mynd úr verkefni nemenda í Fjölbrautarskóla Vesturlands, Akranesi.

Goðin steyptu sjálfum sér, og um leið heiminum öllum, í glötun. Hér er átt við

ragnarök. Til þeirra lágu þrjár ástæður eða þrjár syndir goðanna.

Sú fyrsta var ágirndin eða gullþorstinn. Sagan á bak við þessa fyrstu synd er

fremur óljós. Það er þó ljóst að blómatímanum í Ásgarði lauk með komu þriggja

jötnameyja (sjá 8. vísu Völuspár). Þessar þrjár hafa e.t.v. kveikt græðgi goðanna

eftir gulli en fram að því höfðu þau litið á gullið sem hvern annan smíðismálm.

Næst kom Gullveig en ágirnd goðanna varð til þess að þeir drápu hana þrisvar

(sjá 21. vísu Völuspár)

45

Önnur var eiðrofið. Sagan að baki því er að goðin vildu láta byggja öruggan virkisvegg umhverfis Ásgarð. Smiðurinn birtist en sá vildi fá Freyju, Sól og Mána að verklaunum en goðin settu það skilyrði að hann yrði að ljúka verkinu á einum vetri. Þegar þrír dagar voru til sumars sáu þeir að borgarsmiðnum myndi sennilega takast að ljúka verkinu fyrir tilskilinn tíma. Goðin máttu ekki missa það sem smiðurinn hafði krafist í laun þannig að þau settust á rökstóla. Þau komust að þeirri niðurstöðu að Loki hefði örugglega verið með smiðnum í ráðum og kröfðust þess að hann fyndi lausn á málunum. Loki breytti sér því í hryssu og tældi hestinn Svaðilfara til ástarfundar

við sig. Út úr þeirra sam-skiptum kom hesturinn Sleipnir sem varð hestur Óðins.

Smiðurinn, sem í raun var jötunn, gat ekki lokið verkinu án hests síns. Hann færðist í jötunmóð og kom þannig upp um sig en Þór drap hann.

.Mynd eftir Alan Lee.

Sjá vísur 24-26 í Völuspá

46

Sú þriðja og alvarlegasta var bræðravígið sem leiddi til blóðhefndar. Höður, hinn blindi, drap Baldur bróður sinn en Váli hefndi Baldurs með því að drepa Höð.

Forsaga þessara atburða er draumur Baldurs þess efnis að hann væri feigur. Frigg tók eið af öllu sem hún náði til að það myndi hlífa Baldri.

Eftir þetta höfðu goðin það sér til skemmtunar á þingum að reyna á Baldri ýmis konar dráps-tól en hann sakaði ekki.

Loki undi þessu ekki. Hann dulbjóst og fór á fund Friggjar sem trúði honum fyrir því að hún hafði ekki tekið eið af mistilteininum.

Loki beið ekki boðanna, smíðaði vopn af þessari jurt og stýrði hönd Haðar til verksins. Hann hafði annars setið hjá við þessa skemmtun vegna blindu sinnar (sjá vísur 30-32 í Völuspá)

Thudor Humphries

47Þessi mynd sýnir dauða Baldurs og hvernig goðin sitja vantrúuð og harmi sleginn

yfir þessum skelfilega glæp Haðar sem virðist ekki átta sig á hvað hefur gerst.

48

Váli hefndi hálfbróður síns og drap bróður sinn, Höð.

Frigg hvatti til þess að farið yrði á fund Heljar og þess freistað að hún fengist til að skila Baldri aftur. Hermóður, sonur Óðins, fór. Hann fékk hest föður síns lánaðan til fararinnar. Sá sem gerði myndina hér til hliðar gerir greinilega ráð fyrir því að aðrir helstu ferðafélagar Óðins hafi slegist í þessa för með Hermóði. Ferðin til Heljar tók hann níu nætur.

Á meðan á ferð Hermóðs stóð gerðu goðin útför Baldurs.

49

Þegar Hermóður bar upp erindi sitt við Hel sagði hún að „ef allir hlutir í heiminum, kvikir og dauðir, gráta hann, þá skal hann fara til ása aftur, en haldast með Helju ef nokkur mælir við eða vill eigi gráta“ (Sjá 50. k. „Gylfaginningar“.

Þegar æsir fengu þessi skilaboð sendu þeir erindreka um allan heim og fengu þeir allt og alla til að gráta Baldur en á heimleiðinni gengu þeir fram á helli Þakkar sem neitaði að gráta.Þar með með var vonin um að endurheimta Baldur úr sögunni og ragnarök þar af leiðandi óumflýjanleg.

Þegar goðin áttuðu sig á hver stóð að baki öllum þessum hörmungum flúði Loki. Goðin fundu felu-stað hans og náðu honum eftir allnokkurn eltingar-leik. Þeir lögðu hann yfir þrjá eggsteina og bundu hann með þörmum sonar hans og Sigynar. Skaði setti eiturorm yfir Loka þannig að eitrið drýpur í andlitið á honum. Sigyn stendur hins vegar hjá honum og heldur handlaugarskál undir gini orms-ins. (sjá 34.-35. vísu Völuspár) Þegar hún tæmir skál-ina brýst Loki um en þaðan koma jarðskjálftar.

50

Ragnarök verða ekki lengur umflúin. Fenrisúlfur brýtur af sér böndin. Miðgarðsormur snýst í jötunmóð og Loki losnar. Surtur (eldjötuninn) býr sig til orustu enda kominn með sverð Freys. Nagfar, orustuskip Helheima, er laust.

Arthur Racham

Skamkvæmt Völuspá er það Loki sem stýrir Naglfari á móti goðunum. (sjá 50. vísu).

Í Gylfaginningu er það hins vegar jötuninn Hrymur.

51Þegar goðin koma til orustunnar með liði sínu hafa sól og máni verið gleypt hvort af sínum úlfinum. Surtur hefur líka þegar valdið miklum skaða.

52

Í ragnarökum etja goðin orustu við jötna sem njóta liðssinnis þegna Heljar. Í liði goða eru hins vegar einherjarnir sem valkyrjur Óðins hafa valið.

Þegar þessum andstæðu herjum lýstur saman stefna vættir úr liði jötna gegn sínum helstu andstæð-ingum: Fenrisúlfur gegn Óðni, Miðgarðsormur gegn Þór og Surtur gegn Frey. Fenrisúlfur gleypir Óðinn en Víðar sonur hans hefnir föður síns og drepur Fenrisúlf. Þór drepur Miðgarðsorm en hnígur svo sjálfur niður í eitruðu andvarpi hans. Freyr fellur fyrir Surti.

Völuspá og Gylfaginning eru nokkuð samhljóða hvað þessi atriði varðar. Í Gylfaginningu er reyndar líka sagt frá því að Garmur og Týr eigist við og verði hvor öðrum að bana. Einnig Loki og Heimdallur sem vega hvorn annan.

53

Thudor Humphries

Hér að ofan má sjá Þór reka járnglófaða höndina á kaf í kjaft Miðgarðsorms, Óðinn beina spjóti sínu í gin Fenrisúlfi og senni-lega eru það Surtur og Freyr sem eigast við í bakgrunninum. Það eru hins vegar Heimdallur og Loki sem takast á hér til hliðar.

54

Í lok ragnaraka sekkur jörðin í sjó en völvan spáir að hún rísi aftur úr sæ iðjagræn og fögur en á henni vaxa akrar ósánir. Lýsing Gylfaginningar og Völuspár á þessu sæluríki eru mjög samhljóma svo og í því hverjir munu byggja þennan nýja og betri heim