GORDON CHILDE4i

KENDN YARATAN NSAN

Bilgi Dizisi: 24 Varlk Yaynlar, Say: 597

Altnc basm: 2001

ISBN 975-434-016-1

Kapak: Ekin Nayr Ofset hazrlk: Varlk Yaynlar

Bask: Kurti Matbaas

VARLIK YAYINLARI A .Piyerloti Cad. Ayberk Apt. No. 7-9 emberlita, 34400 stanbul

e-posta: varlik@varlik.com.tr Internet adresi: www.varlik.com.tr

V. GORDON CHILDE

KENDN YARATAN NSAN

nsann alar Boyunca Geliimi

eviren; Filiz Ofluolu

NDEKLER

Giri 7I. nsan ve Doa Tarihi 9II. Organik Evrim ve Kltr Geliimi 20III. Zaman lekleri 3SIV. Besin Toplayclar 42V. Neolitik Devrim 54VI. kinci Devrimin Balangc 79VII. Kentsel Devrim 103 VII. nsan B ilisinde Devrim 130 IX. Geliimin Hzlanmas ve Yavalamas 158* Kronoloji Konusunda Birka Sz 166* Msr ve Mezopotamya iin Kronoloji Tablosu 167* Corafya Konusunda Notlar 168

UYGARLIIN KKEN

Bu kitap, eski alardan gnmze dek insann kkenini ve geliimini izler, ak, gzel bir dille anlatr. Kitabn temel konusu arkeoloji ve antropolojidir, ama sosyal bilimlerin her dalna, felsefe, psiko- loji ve tarih konularma da de^nir.

amzm 340.000 yl ncesinden balayarak insann geliiminin deerlendirilmesi ele alnm, insann ate yakabilme, kaba talan yontup alet oluturma yetenekleriyle yaamn srdrebildii gnlerden bu yana, bu geliim izlenmitir. iGtapta insann ;ekin reticisi olarak balayan, kentleme ve devletleme evrimlerinden, d ticaret ve kentsel devrime varan uygarhk izgisi anlatlmtr. Profesr CKilde bilimle on dokuz temel bulu ve uygulamay ele almaktadr: yapay sulama, sapan, hayvan koumu, yelkenli, tekerlekli aralar, bahecilik, mayalama, bakr retimi ve kullanm, tula, kemer, srlama, mhr, gne takvimi, yaz, rakam, bronz, demir artm, alfabe, kente su salayan su kemerleri...

Bu ok gzel zmlemede, yazar, insana hem yardmc hem de engel olan geleneklerin gelimesini, bilimle batl inanlarn ba baa ilerlemesini gstermektedir.

nsann gnmze dek at ok uzun yollarn, bir ka ksack yzylda att ok byk admlarn yeniden ele alnp yepyeni bir adan sunuluunu bu kitapta okuyacaksnz.

GR

Bu kitap, bir arkeoloji el kitab deildir; bilim tarihi, hi deildir. Uzmanlarn cokuyla tarttklar ayrntl sorunlara ilgi duymayan okuyucularn rahatlkla okuyaca bir kitaptr. lk alar tarih kitaplarn (kendi yazdklarm dahil) skc yapan, okunmasn gletiren bu tr sorunlardan kanlmtr. Uzun tartmalardan, g adlardan kanmak iin, kesinlikten saptm. lk alar tarihi konusunda bilgiler ounlukla yle sunulur: Bugn elimizde olan kantlara gre, olaslklar dengesi bu yn gstermektedir." stelik aklamalarmn ou kesinlikle kabul edilemez; oysa, genel konuyla dorudan doruya ilgisi olmayan, ayrmth tartmalarla kitab arlatrmak istemedim. Bu kitabn amac asndan verilerin elden geldiince kesinlikle anlatldn syleyebilirdim, stelik sunu biimi deitirilse de, kitabm z deimez. Son olarak bir aklama daha yapmam gerek; geri IV. blmden VII blme dek yazlanlar, znel nesnelerin dorudan doruya incelenmesiyle oluturulmutur, oysa VTIl. blm yetkin uzmanlarca yaplan eviriler ve aklamalara dayanr.

I. BOLUM

NSAN VE DOA TARH

Geen yzylda, "geliim" kavram, stnde durulmadan, olduu gibi kabullenilmiti. Ticaret yaygnlam, endstri verimi artm, varlk oalp birikim oluturmutu. Bilimsel bulular, insann doaya baat oluunun snrsz geliimine yol am, daha yaygn retimin usuz bucaksz srecini mutuluyordu. Artan varsllk ve derinleen bilgi, Bat dnyasn batan baa, usuz bucaksz iyimserlie bryordu. Oysa bugn bu iyimserlik byk ve acmasz bir sarsnt geirmitir. Birinci Dnya Sava ve onu izleyen bunalmlar, korkun bir yoksulluk ortamnda bile inanlmaz ama gze batarcasna belirgin bir retim art olutururken, dnyann ekonomik temellerini sarsmaktayd. Artk "geliim"in gerekliine dein kukular yaygnlamaktadr.

Bu kukularn zmlemek iin insanlar tarihe dnmelidir. Ama, gelgeldim, tarihiler de kendi alarnn ekonomik koullarndan etkilenmeden edemezler. Profesr Burynin belirttii gibi, "geliim kavram, z olarak, orta ve eski alar tarihileri iin ok yaban bir dndr. Bugn, gerek doa bilginleri, gerek tarihiler arasnda pek ok nl yazarlarn yaptlarnda grdmz gibi, karamsar ya da gizemci (mistik) bir davran belirgindir. Bazlar, eski Yunanllar ve Romallar gibi, eski alarn "altn gnlerine" zlem duyarlar. Katolik misyonerlerin Alman "tarih okulu" izleyicileri ve bunlarn arkeoloji ve antropoloji retmenleri, bilgi aacnn meyvalarn tada tada, orta a inanc olan bir saplantya, "nsanm k" retisine (doktrinine) ynelmilerdi. ngiliz "diFzyonist" dnrlerin bazlarnn yazlarnda da bu eilime rastlanr. te yanda, Herr Hitler ile kuramsal yandalarnn aka rtkanln yapt, ara sra da Ingiltere ve Amerika'da kurtarc edasyla alm atan baz kiilerin savunduu faist felsefeye gre, ayn gizemci edayla, geliim, biyolojik evrimle bir tutulmutur.

Bu kitabn bir amac da tarihin, gerek knt yllarndan, ge

rekse geen yzyln varsllnn grkemli gnlerinden kantlar gstererek, hl geliime umut balanabileceini kiisel olmayan bilimsel bir adan savunmaktadr. Ama gerekli bilimsel davrana varabilmek iin, hem geliim hem de tarih kavramlarmz gereince deitirebil- meliyiz. Bilimsel davrana varmann temeli, kiisel nyarglardan arnmaya, zel sevgi ve nefretimizden syrlabilmeye baldr. "Bilimin ilevi, gereklerin ve verilerin blmlenmesi, bunlarn zaman iinde ve birbiriyle balantsnn tanmlanmas demektir." Kiisel duygularla etkilenmeden, gereklere ve verilere dayanarak yargya var, bilimsel davrann kantdr. Kari Pearson yle der: "Bilim adam, yarglarnda, kendinden syrlma abasnda olmaldr." Gerekten de, bilgilerin say ve lye bylesine bah olularnn bir nedeni, kiilikten arnm bir davrana eriebilme abasdr. Profesr Levynin dedii gibi, "l ve leklerin verdii sonu, her tr dinsel, aktrel (ahlaki) ve toplumsal nyarglardan arklanmtr. Bu yazmda sylenenler ister hounuza gitsin, ister gitmesin, ama sonu gene de 322'dir."

Bylesine alakgnll ve kiisellikten arnm bir bakla tarihe yaklam kolay deildir. Bilim adamlar olarak tarihe dnp de, "Biz geliebildik mi? Uaklarm, hidroelektrik santrallerin, zehirli gazlarm, denizaltlarn, fzelerin oluturduu mekanik aralarn gnden gne artmas geliimi oluturmu mudur?" diye soramayz. Bylesine dzenlenmi bir sorunun bilimsel hibir anlam olamaz. Yantnda ayn gre varmaktan yana da bir umuda kaplamayz. Yant sorann keyfine, o andaki ekonomik hatta salk durumuna baldr. Pek az kii ayn sonuca varabilir.

ada biHmin devinim ve aydnlatma aralarnn salad zaman ve yer zgrlnden ve hzl dolamdan holanyorsanz, geliimden yana olumlu yant verirsiniz. Ama, bu aralardan yararlanacak ekonomik olanaklardan yoksunsanz, cierleriniz haVa kirlenmesinin zehiriyle dolmusa, ya da olunuz ada bir silahla ldrlmse, yantnz olumlu olamayacaktr.

El dememi, bozulmam krsal alanlara tutkunuz varsa, ya da uzaklara gidip, geceyi gndze katarak almak istemiyorsanz, bylesine bir geliimin gerekliinden kukulanrsnz; bir iki yzyl ncesinin daha sakin ve bark gnlerine zlem duyarsnz. Basit yaamn sakncalarn - gzelim kulbedeki ylan, durgun sularda ve kuyularda kaynayan mikroplar, ormanlarda, allarda kol gezen haydutlar arabuk unutursunuz. Trkistann bir kynde kalakaldnz vakit, bu tr grlerinizi yeniden gzden geirirsiniz. Yankesici, kendi uras asndan, elektrik , telefon ve (hele polis kullanyorsa) otomobil gibi aralar, gerilik simgesi sayabilir. Bir yzyl ncesinin kapkara

10

sokaklarn zlemle anar. kence ve dehet yollarnda kendini adam kiiler, yasal ikence ve sergilenen idamlarn yasaklanmasn birer geliim iareti deil de tam tersi olarak kabullenirler.

"Gelitik mi? sorusunu sormak bilimsel bir davran deildir, nk hi kimse e yant veremez; kiisel eilimlerden kanlamaz. Ama, "Geliim nedir?" diye sorabiliriz, yant bilimin pek ok yeledii saysal verilere kadar uzanabilir. Bugn geliim gerekten olagelmi eyler, tarihin ieriidir. Tarihinin grevi, tarih boyunca uzanan dizi dizi, etrefil olaylarn arasndan zl ve nemli olanlarn belirtmektedir. Ama geliimin izgisini saptamak ve ucundan yakalamak, tarih boyunca koturup aratrmak, ocukluumun tarih kitaplarndan ok baka bir tarih anlay gereksindirir. Her eyden nce, derin ve geni bir bak gerekir. Ksa sreleri ve dar alanlar ieren aratrmalarda, olaylarn okluu ve dankl, ortak yn ve biimlerini glgeler.

1914 ylndan nce, diyelim, bu kitabn yazar olarak benim lkemde, yani ngiltere'de, tarih demek "ngiliz tarihi demekti. Anglo - Saksonlarla, hatta Norman istilsyla balar ve en ok 1,500, ounlukla da 800 yh kapsard. Bir ok kii de, "Eski alar Tarihi" denilen bir tarih okumutu. Bu tarih, Yunanllar (daha dorusu iki Yunan kenti, Atina ve sparta) ile Romallarn uygarlklarndan sz ederdi. Sanki ngiltere tarihi ile kayda deer hibir ilikisi yokmu, gizsel bir uurumla ayrlrm gibi retilirdi. Artk pek ok kii, bu iki tarihin hi de ayr ye balantsz olmadn, birbirine bal olaylar dizisinin bir parasn oluturduunu bilmektedir. Bu kimseler hi olmazsa daha eski alar tarihini okumu, Minos, Hitit, Msr ve Smerliler- den sz edildiini duymulardr. Bu a kapsayan tarih, ngiltere tarihinin tam drt katdr. Son yllarda, tarih nccsi a, tarihe giri kitab olarak kullanlmaktadr. Yazl kayt brakmam insanlarn uygarlklarn ya da bir ynn ierir. zellikle, ilk yazl belgeler Msr ve BabiPden nceki a ele alr. Tarih ncesi alar kapsayarak, tarihe bak as en az yz kat genilemitir. Topu topu 5000 yl yerine, 500.000 yh akn bir sreyi ele alabiliyoruz. Ayn zamanda da insan tarihi, doa tarihi ile birleebilmektedir. Tarih ncesi a inceleyerek, biyoloji, paleontoloji ve jeoloji gibi "doa bilimleri"nin gelimesini izleyebiliyoruz.

Tarih, ngiltere tarihi ya da eski alar tarihi gibi ksa srelerle snrlandrld vakit, eitli ini klar, srekli bir geliim izgisine oranla daha gze batmaktadr. Eski alar tarihinden Atina, sparta ve Roma'nn "Ykselii ve k"n reniyoruz. Dorusunu sylemek gerekirse, ben neyin "ykseli", neyin "k" olduunu bir trl

11

karamadm. Atina tarihinin M.. 600 ile 450 yllan arasndaki sresi ykseli, bir sonraki yzyl da k olarak belirtilir. Ondan sonraki yzyllar ise okul kitaplarnda yer almaz, anlalan karanlk ve lm yllar saylr. Oysa, Aristo M.O. 325 ylnda n yapmaya balam ve doktorlar, matematikiler, gkbilimciler ve corafyaclar gibi nice Yunan bilgini, klasik" Yunan tarihinin szm ona karanlk yllarnda gelimilerdir. Geri Atina siyasal bir g olarak gmekteydi ama Yunan uygarl lmemiti ve Atinann uygarla katks srmekteydi. Roma mparatorluunun ykselii" ise, Tiber rma zerindeki ad san duyulmam bir ka kyn, acmasz ve hileli yollardan, koskoca bir lkenin - Orta Dou havzas, Fransa, ngiltere ve Orta Avrupanm koca bir parasn ieren bir mparatorluun bakenti oluunu yanstr. Neyse, sonunda bu koca alana bar geldi yerleti ve Roma imparatorluu vatandalarna, iki yz yl boyunca Avrupada daha nce hi grlmemi bir bar salad. Ama gelgeldim bu iki yzyllk sre okul kitaplarnda yer almadndan, Roma mparatorluunun "k dnemi olarak dlere yerleti.

ngiltere tarihinde ise bu ini klar daha az belirgin ya da daha usu bir davranla belirtilmitir. Elizabet a "altn" a olarak bilinir nk bu srede ngilizler korsanlktan yana spanyollar yenmiler, Katolikleri kazklara balayp yakmlar ve bu arada da Sha- kespearein oyunlarn tutmulard. Onyedinci ve onsekizinci yzyllar ise olduka yaln saylr, oysa Newton onyedinci yzyl, James Watt da onsekizinci yzyl parlatmtr.

Gerekte de, eski alar tarihi ve ngiltere tarihi, yalnzca siyasal tarih olarak ele alnmtr - krallarn, devlet adamlarnn, askerlerin ve din adamlarnn manevralar, savalar ve ikenceler, siyasa! kurumlarm ve dinsel yntemlerin kurulup yaylmas gibi olaylar ve sreler belirtilir. Bu arada da ekonomik koullar, bilimsel bulular, ya da sanatsal hareketlerden de her bir dnem" iin sz edilir, ama bu "dnemlerdin ad, baat olan hanedan ya da gruplarn ad ile anlarak siyasal biimde ele alnr. Bu tr bir tarih bilimsel olamaz. retmenin kiisel nyarglarndan arnarak bir kyaslama yaplabilmesi olana yoktur. Ingiltere Kilisesine ait olanlara gre Elizabet a "altn"dr. Protestanlarn yakld alar da Katolikler iin olumlu bir a saylabilir. Bylesine bir tarih, kendi alann kendisi kstlar. Bu tr bir tarih anlatmnda, tarih ncesi an yeri bile yoktur. nk, tarih ncesi aa zg yazl belge bulunmadndan, bu an ileri gelenlerinin ad da bilinmez, zel yaantlar da. Tarih ncesi alar inceleyen tarihilerin izledikleri insanlara bile pek ender olarak bir ad taklabilmitir.

12

karamadn. Atina tarihinin M.. 600 ile 450 yllan arasndaki sresi ykseli, bir sonraki yzyl da k olarak belirtilir. Ondan sonraki yzyllar ise okul kitaplarnda yer almaz, anlalan karanlk ve lm yllar saylr. Oysa, Aristo M.. 325 ylnda n yapmaya balam ve doktorlar, matematikiler, gkbilimciler ve corafyaclar gibi nice Yunan bilgini, "klasik" Yunan tarihinin szm ona karanlk yllarnda gelimilerdir. Geri Atina siyasal bir g olarak gmekteydi ama Yunan uygarl lmemiti ve Atinann uygarla katks srmekteydi. Roma mparatorluunun "ykselii" ise, Tiber rma zerindeki ad san duyulmam bir ka kyn, acmasz ve hileli yollardan, koskoca bir lkenin - Orta Dou havzas, Fransa, ngiltere ve Orta Avrupanm koca bir parasn ieren bir mparatorluun bakenti oluunu yanstr. Neyse, sonunda bu koca alana bar geldi yerleti ve Roma mparatorluu vatandalarna, iki yz yl boyunca Avrupada daha nce hi grlmemi bir bar salad. Ama gelgeldim bu iki yzyllk sre okul kitaplarnda yer almadndan, Roma mparatorluunun "k" dnemi olarak dlere yerleti.

ngiltere tarihinde ise bu ini klar daha az belirgin ya da daha usu bir davranla belirtilmitir. Elizabet a "altn" a olarak bilinir nk bu srede ngilizler korsanlktan yana spanyollar yenmiler, Katolikleri kazklara balayp yakmlar ve bu arada da Sha- kespearein oyunlarn tutmulard. Onyedinci ve onsekizinci yzyllar ise olduka yahn saylr, oysa Newton onyedinci yzyl, James Watt da onsekizinci yzyl parlatmtr.

Gerekte de, eski alar tarihi ve ngiltere tarihi, yalnzca siyasal tarih olarak ele alnmtr - krallarn, devlet adamlarnn, askerlerin ve din adamlarnn manevralar, savalar ve ikenceler, siyasal kurumlarn ve dinsel yntemlerin kurulup yaylmas gibi olaylar ve sreler belirtilir. Bu arada da ekonomik koullar, bilimsel bulular, ya da sanatsal hareketlerden de her bir "dnem" iin sz edilir, ama bu "dnemler"in ad, baat olan hanedan ya da gruplarn ad ile anlarak siyasal biimde ele alnr. Bu tr bir tarih bilimsel olamaz. retmenin kiisel nyarglarndan arnarak bir kyaslama yaplabilmesi olana yoktur. ngiltere Kilisesine ait olanlara gre Elizabet a "altn"dr. Protestanlarn yakld alar da Katolikler iin olumlu bir a saylabilir. Bylesine bir tarih, kendi alann kendisi kstlar. Bu tr bir tarih anlatmnda, tarih ncesi an yeri bile yoktur. nk, tarih ncesi aa zg yazl belge bulunmadndan, bu an ileri gelenlerinin ad da bilinmez, zel yaantlar da. Tarih ncesi alar inceleyen tarihilerin izledikleri insanlara bile pek ender olarak bir ad taklabilmitir.

12

Neyse ki artk siyasal tarih deyimi kesinlik kazanmtr. Marx, ekonomik koullarn, retimde sosyal glerin ve bilimsel uygulamalarn, tarihsel deiimdeki en nemli unsurlar olduunda direnmiti. Marxm gereki tarih anlay, Marksizmin esinledii siyasal cokulardan tmden ayr olarak, retim evrelerinde benimsenmektedir. Gerek halk gerekse bilginler iin, tarih artk, Dr. Frick gibi faistlerin fkesine karn, giderek kltr tarihi olmaktadr.

Bu tr tarihle tarih ncesi denen alarla doal olarak balant kurulabilir. Arkeologlar, atalarmzn ve ilk insanlarn alet ve silahlarn toplar, blmlendirir ve karlatrr, yaptklar evleri, srdkleri tarlalar, yedikleri (daha dorusu dkladklar) besinleri inceler. Bunlar, hibir yazh belgenin betimlemedii ve o am ekonomik yntemlerini simgeleyen retim aralardr. ada makineler ve yaplar gibi, bunlar da kendi alarnda var olan ada bilgi ve bilim uygulamalarnn anlar ve antlardr. Bir gemide, jeoloji (petrol, maden cevheri), doa bilgisi (kereste), kimya (olamlar, petrol artlmas) ve fizik (elektrik donatm, makineler, v.b.) bir araya getirilmi, uygulanm, sonu alnmtr. Ayn durum. Ta a insannn tek bir aa gvdesinden oyduu kayk iin de geerlidir.

Bu kayn retiminde de kullanlan aletler, tm bir ekonomik ve sosyal yntemi simgelemektedir. Modern bir tekne eitli yerlerden, o^nlukla uzaklardan getirilen hammaddelerin belirli bir zete toplanmasn gerektirir; geni kapsaml ve verimli bir haberleme ve ulam yntemi zorunludur. retimi iin, tm ayr dallarda uzmanlam, ortak bir plan ve merkez ynetim altmda alan byk ii gruplar gereklidir. stelik, bu iilerin hibiri avlanma, balk tutma, tarmclk yoluyla kendi besinlerini kendileri salamazlar. Bunlar, yalnzca besin retimi ile uraan ve gene ok uzaklarda yaayan baka uzmanlarn retim artklaryla beslenirler. Bugnk geminin dorusal atas olan kayk da belirli bir ekonomi, bir sosyal rgtlenme simgeler, ama bu dzen bugnknden ok baka ve ok daha basittir. Gerekli olan tek ara ta bir baltadr, ii bunu evinde, yan bandaki derede bulduu bir akl tandan yapabilir. Kayk iin gerekli olan tahta, en yakn aatan salanr. Aacn kesimi, yontulmas ve retilen kerestenin kyya tanmas, bir ok iinin ibirliini gereksindirebi- lir. Ama gerekli ii says kktr ve bir ailenin yeleri bu ii stlenebilir. stelik, kayk, kendilerini ve ailelerini beslemek gibi temel grevlerinin yansra, bo vakitlerinde balklar ya da iftiler tarafndan yaplabilir. Bu ura iin baka yerlerden yiyecek ithal etmek, hatta toplumsal retim artnn birikimi bile gerekmez; bu, kendi kendine yeterli toplumlann ya da ailelerin simgesidir. Bu tr

13

ekonomileri bugn yaban kabileler arasnda grmekteyiz. Arkeologlara gre, yalmzca bu tr ekonomik dzenin srd alar vardr. Bu nedenle, arkeologlarm, tarih ncesi alan Ta, Bronz ve Tun alar diye blmlemeleri hi de keyf ya da kiisel deildir. Bu adlar, o a insanlarnn kesici aletlerinin, zellikle baltalarnn yapld maddeye gre seilmitir. Bunlar, o alarn en nemli retim aralardr. Gereki tarih, bu aletlerin, sosyal dzenlerin ve ekonomik rgtlerin kuruluu ve geliimindeki nemi zerinde durur. Ayrca, Ta ann en nemli arac olan ta balta, avc ya da ekinci gruplarn kendi kendilerine yapp tmnn ortaklaa kullandklar bir aratr. Grup dmda ne bir iilik ne de ticaret gereksindirir. Ta baltann yerini alan bronz balta ise, yalnzca daha stn bir alet deildir, ayn zamanda daha karmak bir ekonomik ve sosyal yapnn varln gsterir. Bronzun dkm, avlanrken, ekin ekerken, ya da ocuklara bakarken, aradaki bo vakitlerde insann kendi kendine yapabilecei basit bir i deildir. Bu bir uzmanlk iidir, bu nedenle de bunu yapan uzmanlara, besin gibi temel gereksinme maddelerinin, bakalarnn retim art olarak salamas zorunludur. Bundan baka, bronz baltann yapmnda kullanlan bakr ve kalay olduka ender bulunan maddelerdir, ounlukla ayn yerde rastlanlmaz. Bunlarn birini ya da her ikisini baka bir yerden ithal etmek zorunludur. thal iin de bir tr haberleme ve ulam ve ticaret kurulmu olmal, stelik takas iin de yerel bir retim art salanmaldr.

Bu adan, arkeologlarn stnde durduklar ve direndikleri bu deiiklikler, gereki tarihte zl ve nemli saylan ve yazl belgelerle kantlanan retim aralarndan, ekonomik yap ve toplumsal rgtlerdeki deiikliklerden ve geliimden farkl deildir. Gerekten de, arkeoloji bilimi insan ekonomisi ve retimde sosyal yntemlerde kkten de^iklikleri ve geliimleri izler. te bu deiiklikler, gereki tarih kavramnn tarihsel deiiklikler dedii geliimlere ok benzer. nsanl tmden etkilemesi asndan, tarih ncesi geliimlerin bazlar, onsekizinci yzylda ngilterede olagelen ve Endstri Devrimi denilen grkemli geliime ok benzer. Her ikisinin de nemi ayn lekle tartlmal, her ikisinin de sonucu ayn standardlarla yarglanmaldr. Tarih ncesi devrimleri daha tarafszca deerlendirebiliriz nk sonulan bizi kii olarak daha az etkilemitir.

Eski alar tarihi, yazh tarihin geriye doru bir uzanm olmakla kalmaz, ayn zamanda doa tarihini ileriye yneltir. Gerekten de. Tarih ncesi alara dein arkeoloji biliminin bir kk eski alar tarihi ise, br kk de jeolojidir. Eski alar tarihi, insan tarihi ile zooloji, paleontoloji ve jeoloji gibi doa bilimleri arasnda bir kpr

14

dr. Jeoloji, yaadmz dnyann yapsn inceler ve izler, paleontoloji yoluyla da, eitli ve usuz bucaksz jeolojik dnemlerde eitli yaam trlerini aratrr ve bulgular. Tarih ncesinin son dneminde de. Eski alar tarihi ii ele ahr. lk "insanlar"n vcut kalntlarn inceleyen tarih ncesi antropoloji bilimi ise, paleontoloji ya da zoolojinin bir dahdr. Ama tarih ncesi antropoji bilimi gerekte insanlarn neler yaptklaryla ilgilenir. nsan kltrndeki geliimleri izler. Bu tr geliimler, daha sonraki blmlerde ayrntlaryla gsterilecei gibi, hayvanlar arasnda yeni trlerin gelimesini salayan fiziksel deiikliklerin ve melezlemelerin yerini alr.

Bylece, tarihinin "gelime" kavram, zoologun gelime kavramyla e anlamh saylabilir. Zooloji bilimine etken olan ve dier doa bilimlerine zg tarafsz yarglama ilkesinin tarihileri de etkileyecei umulabilir. Bir biyologa gre, eer bu kavram kullanacak olursak, gelimek demek yaam abasnda baarl olmak demektir. Ama bu kavramda, gllk yaamay baarmak anlamna gelir. Bir trn gll, bir ka kuak boyunca yelerini sayarak llr. Saylar giderek artyorsa, o tre baarl denir; giderek tm azalyorsa, baarsz yargsna urar.

Biyologlar organik dnyay krallklar ve bunlara tbi kk krallklara ayrr. Bu kk krallklar da ailelere (familyalara), aileler genIere, genler kollara (filumlara), kollar da trlere blnr. Paleontoloji, genlerin kollarn v.d.nin dnyamzda nasl olutuunu inceler. Bu bulgular bir geliim aama srasna gre dzenlenir. Hayvanlar dnyasnda kordata kolu, (mikroplar, baz kabuklu deniz hayvanlar gibi yaratklar ieren) protozca kolundan ve annulatadan (solucan) stn saylrlar. Bu kollarn iinde, belkemikli hayvanlar en stn dzeydedirler; belkemikli hayvanlar arasnda ise, memeli hayvanlar (yani yavrusunu emziren scak kanl hayvanlar) balklar, kular ve srngenlerden stn tutulurlar. Bu anlamda stnlk, yeryznde oluma srasna baldr. "stn" demek, kayalardaki izlere gre, daha sonra yeryznde belirmi demektir. Kusursuz bir jeolojik kesimde, en eski yaam eitleri, en derindeki katmanlarda, en sonuncular da yzeye yahn katmanlarda grlr. Bu dzen bozuldu mu, biyolog dehete kaphr ve bilim adamlarnn kand elime ve tartmalara srklenir. Tarihi de bu yolu izlese ne kadar iyi olur.

Baz durumlarda da deerlendirme, geliim srasna gre yaplabilir diyebiliriz, o zaman bu deerlendirmeler saysal anlatma balanr. Bylelikle, kltrel geliimin hatta metafizik anlamda geliimin neminin anlalmasna yardmc olur. Biyolojik snflandrmada baa-

15

n kavramnn tmden silinmesi olanakszdr, oysa bu konuda baar yalnzca yaamay becermek demektir. Kukusuz, alt dzeyde pek ok tr hl yaamaktadr - mikroplardan yana baard bir yaam denemezse de, solucanlar asndan mutlu bir yaam olduu gerektir. te yandan, kayalardaki izler bugn artk yaamayan pek ok trler, kollar ve familyalarn varln kantlamaktadr, oysa bunlar kendi alarnda geliim hiyerarisinin tepesinde yer almaktaydlar. Dina- zorlar ve itiyozorlar gibi dev srngenler Jura jeolitik ada sr sr yaayp giderdi, ama bugn bu yaratklardan yeryznde bir tek bile kalmamtr. Belirli coraf koullar altnda yaarlard. Jura anda hava scak ve nemliydi, bombo kara ve deniz alanlar vard. Bu dev srngenlerle baa kabilecek bir tek yaratk kalmamt. Bu koullara ve bu evreye srngenler baaryla uyabilmilerdi. Bu evre koulu ylesine uzun srd ki, ka yl olduunu tahmin etsek bile, bu say bir anlam tayamayacaktr. Sonunda sular altndaki alanlar darald, iklim kurudu, soudu, bylece yeni genler ve trler belirdi. Srngenlerin pek az yeni evre koullarnda yaamay becerebildi. ou deien koullara kendilerini uyduramadlar ve ldler. Bu Jura a gcince, bir zamanlar bu yaratklarn yaamm ve "baan"sn salayan koullar artk yaama bir engel olmutu. Bu yaratklar tek bir koul trnde yaamaya ylesine almlard ki, bu koullar deiince, ktler. Demek ki, belirli koullara gre an derecede uzmanlama, hi deilse biyoloji asndan olumsuzdur. Sonu, baar ya da oalma deil, kme ve yoc olmadr.

Biraz da, yaam baarsnn saland ortamn ekonomisine bir gz atalm. Alt dzeydeki organizmalarn pek ou, ancak mthi bir oalma yntemiyle yaamda kalmay baarmtr. H er bir ya da ift yaratk milyonlarca yavru salar. Ama trler yaamaktan yana ylesine uyumsuzdur ki, bu yavrular ordusunun her birinden bir ya da ikisi yaayabilir. Morino bal ve benzeri baka bahklar uzun bir sre bylesine bol yavrulayarak trlerinin yaamn srdrmlerdir. Bu adan baanldu-lar. Ama bu baar uruna, bir ift morina 6.000.000 yumurta, kuzey denizlerinde yaayan benzeri bir morina ise 28.000.000 yumurta salar! Bu yumurtalar uygun oranda canl yavru karabilsey- di, denizler morina balklarmdan olumu birer kara olurdu. Oysa bu yumurtalardan iki balk kar. H er bir yumurtann can bulma olasl 14.000.000da birdir. Tavanlar biraz daha tutumludur. Bir dii tavan ylda yetmi yavru karabilir. Dnyadaki tm tavan nfusu pek deimediine gre, her bir yavrunun yaama olash 70de birdir. nsan iftleri ise ylda birden fazla yavrulamaz, 10 kiiyi akn ailelere ise pek rastlanmaz. Oysa insan tr giderek oalmaktadr.

16

Demek ki insan yavrusunun yaama olasl, tavan yavrusuna oranla ok daha yksektir.

oalmada ekonomi, yavrunun yaama olasl, geliim merdivenlerinden ktka artmaktadr diyebiliriz. Gllk, yaama gc gibi kavramlarn z saysaldr. Geerli olduu yerde, bu kavrama biyolojik blmlemede etken olan saylarn tarafszl baattr. Ama gene de bu kavram her zaman geerlidir diyemeyiz. Alt dzeylerde baz yaratklar ancak pek ok sayda yavru kararak trlerini srdrmektedirler, ama ayn dzeyde bir ok baka yaratklar da, tpk insanlar ve filler gibi ok daha az sayda yavru kararak trlerini yaatrlar.

Bu konuyu daha fazla srdrmek anlamsz olacaktr, nk bylelikle salt bilime yabanc olan dnleri iin iine katm oluruz. imdiye kadar anlattklarmz hi deilse, doa tarihi ile insan tarihi arasndaki srekli iliki nedeniyle, insan tarihine de saysal kavramlarn katlabileceini gstermi oldu. Tarihsel geliim, kendi trmzn srdrlmesi ve oalmasna katkda bulunma ltne (kriterine) gre yarglanabilir. Bu da, nfus says ile ifade edilen saysal bir lttr. Bu saysal ltn dorudan doruya uygulanabilecei pek ok olaya tarihte rastlarz. Bunun en belirgin rnei ngilterede oluan Endstri Devrimidir. Bu lkedeki nfus tahminlerine gre, nfus ondrdnc yzylda yer alan veba salgnndan bu yana az bir hzla artmtr. Gvenilir hesaplara gre, nfus 1570 ylnda 4.160, 1670de 5.773 ve 1750 ylnda 6.517.035 idi. Endstri Devrimiylc hzl bir nfus art balam, nfus ISOlde 16.345.646, 1851de ise 27.533.755 olmutur.

Bu saylar, "nfus art" izgisinde daha belirgin bir biimde gze arpar. izge, 1750 yhna dek, hemen hemen dz izgi biimindedir, onaltnc ve onyedinci yzyllarn eski tarih kitaplarnda enine boyuna abartlarak anlatlan politik devrimleri ve dinsel eylemlerinden etkilenmemitir. 1750 ile 1800 arasnda, izgi aa yukar 30 derecelik bir ayla dikleir; nesnel kltr ve donatmdaki ok byk geliim, retimde yeni sosyal gler, ekonominin yeniden rgtlenmesi, ksaca Endstri Devrimi, ngiliz halknn tmne, hi bir siyasal ya da dinsel olayn baaramad biimde, etken olmutur. Halk, Saksonlann adaya ayak basndan bu yana, grlmemi biimde oalmaya balamtr. Yukarda anlattmz biyolojik kavram asndan, Endstri Devrimi baarl olmutur diyebiliriz. Bu devrimi oluturan trn yaamasn ve oalmasn salamtr.

Kendini Yaratan nsan, F;2 17

1500 -1800 yllarnda ngilterenin nfus tahmini.

Bylesine bir olayn yarglanmasna, saylar tarafsz bir lek salar. Yeni retim trnn bilim alannda oluturduu dnsel baarlardan ya da gene bu devrimin bir paras olan ocuk-iiler, kenar mahalleler ve basklardan sz etmek artk geersizdir. Parlak baar, bu sefalet ve smr simgeleriyle silinebilir. Ama, bir kyaslama unsuru olmadndan, sakncalar tam plaklyla grlemez ve tart- lamaz. Fabrika ynteminin halka ykledii sefalet, hastalk ve irkinlikleri enine boyuna biliyoruz. Oysa, daha nceki yzyllarda kylnn, maden iilerinin ve dier emekilerin gerek durumlarnn ne olduu, neler ektikleri konusunda artacak kadar az ey biliyoruz. Geri -olduka kk ve imtiyazl bir snf olan- kentsel zanaatlar ve bu emekilerin loncalarna degin bir hayli bilgimiz var, ama gelgelelim Orta alardaki klelerin yaamnn ne tr olduunu dnmek bile istemeyiz, hatta Romahlar ya da eski Yunanllarn altrdklar tutsaklar hi aklmza getirmeyiz. Arada bir, bir orta a belgesinde ya da eski sylev kalntlarnda bir gerek kvlcmyla karlatmz vakit, iimizde duygusal olan kiiler dehetle gzlerini kapatr, ilerini ekerler. Demek ki, gene bizim tutacamz en iyi yol, saysal verilere dayanmaktr.

Bu saylar ve izgelerden aldmz derse gre, insan tarihinin

18

daha eski alarna dnp, baka nice devrimler"i inceleyebiliriz. Bu devrimler de bir bakma "Endstri Devrimi" ^ b i olumutur - nfus art izgisi anszm yukarya ynelir. Ayn leklerle yarglaunaldr- 1ar. Bu kitabn temel am aa, tarih ncesi alan ve eski tarihi bu adan gzlemektir. Umarz ok eski alarda olagelmi bu devrimler, bizden bu denli uzak olduklarmdan, fke ya da coku yaratmaz ve bylece duygusal ve gizsel kiilere karm, geliim kavramn aydnlatr ve glendirir.

Bir Fransz Maarasnda ada bir sanat tarafndan yaplm bir Mamnt gravr

19

II. BLM

ORGANK EVRM VE KLTR GELM

Tarih ncesi alarn, doa tarihinin devam olduu, organik evrim ile kltrel geliimi arasmda bir balant bulunduu daha nce belirtilmiti. Doa tarihi, her biri yaamak iin daha elverili, besin ve barnak bulmakta daha gl ve bu nedenle oalabilen yeni trlerin olageliini izler. nsan tarihi, insann, kendi trn glendiren ve oaltan ve bylece uyumunu ve gcn salamlatran yeni endstrileri ve yeni ekonomileri yaratn anlatr.

Yaban koyunu, kaUn postu nedeniyle, souk da ikliminde yaamaya uyumludur. nsan, kendine koyun postundan ya da ynden giysiler yaparak aym evrede yaama uyumunu salar. Tavanlar trnaklar ve burunlaryla topran iinde ukurlar kazarak soua ve dmana kar barnak edinirler. nsan, kazma krekle kendine, benzer barnaklar hazrlar, hatta tula, ta ve keresteyle ok daha gzelini yapar. Aslanlarn avlanmak iin peneleri ve dileri vardr. nsan, avn ldrmek iin kendine ok ve mzrak yapar. gdyle, bir zamanlar var olan sinir sisteminden kalm alkanlkla, denizanas bile yaknndaki avlan yakalayabilir. nsan, byklerinin tleri ve rnekleriyle, kendine besin salamak iin daha verimli ve daha sekin yollar gelitirir.

nsan tarihinde, giysiler, aletler, silahlar ve gelenekler, besin ve barnak bulmaktan yana, post, pene, boynuz ve igdnn yerini almtr. Yzyllar boyunca sregelen denemelerle, kuaktan kuaa geen sosyal geleneklerle oluturulan alkanlklar, tre ve yasaklar, trmzn yaamn srdrme abasndan yana da kuaktan kuaa geen igdlerin yerini tutmutur.

Kukusuz bir balant ve benzerlik vardr. Ama, tarihsel geliimle organik evrim, insan kltr ile hayvann vcudundaki donatm, sosyal kaltla biyolojik kalt arasndaki nemli ayrlklar gzden karmamak zorunludur. Bu benzerlie deinen baz ssl szler, dikkatsizleri yamitabilir. rnein yle szler okuruz: "Jura anda, yaam kavgas ok etin olsa gerek... Trikeratoplar, kafalarm ve bdyunlarm bir eit kemikten balkla rterlerdi, gzlerinin stnde

20

de iki boynuz vard." Bu sz, aresiz insana sava yllarndaki donatm anmsatr. 1915 ile 1918 yllar arasmda, hava saldnsmda saldrganlar kendilerine, arapnele kar miferler, uaksavar toplar, bor- bardmana kar snaklar ve buna benzer koruma aralar yapmlard. Oysa bugn geliimi salayan bulular, biyologlarm sand gibi Trikeratoplarm evrimine hi de benzemez. Bu yaratm kemikten miferi gvdesinin bir parasyd; atalarmdan miras kalmt; yzlerce kuak boyunca srngenlerin gvdesinde yava yava oluan kk deiimlerin bir sonucuydu. Bu bahk, Trikeratop holand iin bu biimde srp gitmedi, ama atlan besin bulmak ve eitli tehlikelerden korunmaktan yana bu donatmla daha baanh olduu iin bir miras gibi kala kald. nsann donatm ve savunma aralar kendi vcudunun dndadr; insan bunlar bir kenara bu-akabilir ya da dilediince kullanabilir. Kullamm babadan oula gemez, ama kiinin bah olduu sosyal gruptan, yava yava renilir. nsanm sosyal miras, daha dnyaya geldii an yava yava renip edindii gelenekleridir. Kltrel ve geleneksel deiimler, bunlar yaratan ve uygulayan insanlarn bilinli karar ve seimleriyle balathr, ynetilir ya da ertelenir. Herhangi bir bulu, gzelerde geliigzel olumu bir deiimin sonucu deil, o buluu yapann ancak gelenek yoluyla edindii denemelerin yepyeni bir bireimidir (sentezidir). Bu blmde anlatlan sreler arasndaki ayrm ak seik kavramak gerekir.

Biyologlarn gzyle evrim mekanizmasnm ne olduunu ayrmt- laryla anlatmann bir gerei yoktur. Bu konu, uzmanlarca nice baka kitaplarda enine boyuna aklanmtr. Bugnk gr ksaca yledir diyebiliriz: Hayvanlarda yeni yaam biimleri ve yeni trlerin oluumu, gzelerde ve protoplazmada oluan ve kuaktan kuaa aktarlan de^imlerin birikimi ve bu birikimin sonucudur. (Gze ve protoplazma szckleri vasat okuyucuya ne kadar yabanc geliyorsa, bu deiimlerin gerek z ve nedeni de bilim adamlar iin ylesine yabancdr.) Yaam ve oalmay kolaylatran bu deiimlere zamanla "doal seenek" ad verilmitir. Bu tr deiimlerden etkilenmeyen yaratklar ya lrler ya da bir keye ekilip, meydan ortaya kan yeni trlere brakrlar. imdi, size gerei yanstan ama biraz da uydurma bir rnek verelim; bylece durumu, sayfalar dolusu karmak szden daha iyi aklam oluruz:

Aa yukar beyz bin yl nce Avrupa ve Asyaya korkun bir souk yayld - buna da Buz a derler - te bu souk binlerce yl srd. O sralarda, bugn Afrika ve Hindistanda grdmz fillerin atalar saylan eitli tr fil yaamaktayd. Bu zavall filler Buz amn glklerine katlanabilmek iin srtlarna kaln tyden bir post edin

21

diler ve sonunda biz bu hayvanlara mamut dedik. Yani, bildiimiz trden bir fil, bir gn durup dururken, "Ay, ben ok dm, gidip srtuna bir post giyeyim," demedi kukusuz. Ya da, iinden bir krk edinmeyi geirirken, anszn srtmdan tyler fkrmad. Gerek yle olumu olmab:

Gze plazmas deiebilir ve de srekli olarak deimektedir. Filler yavruladka, bu yavrularn bazlar. Buz ama daha uygun biimde, hafif tyl domaktayd, bydke de iyice tylendiler. Souk yrelerde bu tyl filler daha serpildiler ve daha kolay oalp kalabalk aileler oluturdular, bunlar normal fillerden ok daha tylydler. Bylece, tysz fillere oranla tyller daha iyi gelitiler. stelik gze plazmasnda oluan gzel deiiklikler sonucu, nasl olduysa, daha sonraki yavrular, ana babalarna ve ada br yaratklara oranla daha da tyl oldular. Bu kez de bu yavrular, evreye daha uyumlu olduklarndan, daha gl olarak yaadlar ve br yaratklardan daha hzla oaldlar, ite bylece, nice nice kuaklar gelip getikten sonra, srp giden bu kaltmsal deiikliklerin birikimi sonucu tyl bir fil tr ya da mamut dnyaya yerlemi oldu. Ancak bu yaratk Kuzey Avrupa ve Asyann buzlarna gs gerebi- lirdi. Bylece mamut srekli kaba postunu, saysz kuaklar ve binlerce yl boyunca edinmi oldu - fillerin oalma sreci olduka yavatr.

Buz anda, mamutlarn yan sra, eitli insan trleri de yaamaktayd: hayvan avlyorlar ve maaralarnn duvarlarna avlarnn resimlerini iziyorlard. Ama bu msanlarda bu byk iklim deiikliine kar koyabilmek iin tyl postlar belirmedi. O alarda yaayan insanlar bugn Avrupada sokakta grseniz, kalabalktan ayrd edemezsiniz. Mamutlar yava yava soua dayanacak duruma getiren deiiklikleri insanlar geirmediler, ama atalaramz ate yakmay ve hayvan postundan kendine giysiler yapmay kefettiler. Bylece onlar da, mamutlar gibi soua kar koyabildiler.

Mamut yavrusu doduunda tylyd ve bydke de tyleri byyp srtnda koca bir post oldu, ama kukusuz insan yavrusu dnyaya geldiinde ate yakmasn ve giysi yapmasn bilerek domamt. Ana baba mamut, kaltm yoluyla yavrularna postlarn dcvre- diyorlard.Oysa insanlar kuaklar boyunca ocuklarna ate yakmasn ve postlardan giysiler yapmasn retmek zorundaydlar. Bu sanat babadan oula t ve rnek yoluyla gemekleydi. Bu "edinilmi bir nitelikti" ve zoologlara gre bylesine edinilen nitelikler kaltmsal olamaz. Beyz bin yl nce ate grnce dman grm gibi kaan insan neyse, ate yakmaktan yana yeni doan bir ocuun bilgisi de ayndr.

22

Yukarda anlattmz bu yk, bilimsel yoldan yle yinelenebilir: Elefas trnn baz yeleri Buz ann koullarna kendi uyumlarn salayarak Elefas primigenyus trn oluturdular, Homo sapiens tr ise ayn koullarda nesnel kltrn gelitirerek yaamn srdrd. Gerek geliim gerekse kltrel gelime evreye uyum olarak kabul edilebilir. evre ise, yaratklarn iinde yaadklar koullarn ve durumun tmdr, yalnzca iklimi (scac/souk, nem ve rzgar) ve da, deniz, rmak, bataklk gibi fzyojeografik unsurlarla besin, dman hayvanlar gibi etkenleri, insanlar iinse sosyal gelenekler, treler ile yasalar, ekonomik durum ve dinsel inanlar ierir.

Gerek insanlar gerekse mamutlar Buz ann koullarna baaryla uyum salayabilmilerdi. Her ikisi de bu kendine zg iklim koullan altnda geliti ve redi. Ama sonunda yollan ayrld. Sn Buz a da gelip geince, mamut tr de birlikte gt gitti. nsan kald. Mamut belirli koullara fazlasyla uyumluydu, ok uzmanlamt. Daha lml koullar kagelince, mamutun gezindii plak ovalarda ormanlar belirdi, beslendii arktik allklarda bitkiler tredi. Buz anda yaamn salayan vcut nitelikleri, kaln postu, cce stler ve yosuna uyumlu sindirim sistemi, karlarn iinden besinini karmaya uygun trnaklar ve hortumu, artk lml iklimde ona ayak ba olmutu. Oysa insan, scaksa paltosunu karmakta, yeni aletler kefetmekte, mamut yerine sr pirzolas yemekte zgrd.

Yukarda belirtilenler, daha nce de deinilmi bir geree dikkati ekmektedir. Belirli evre koullarna ar uyum salamak uzun vadede hi de aklh bir i deildir. Yaama ve reme olanaklarma ok ac hatta bazen acmasz snrlamalar getirir. leriye dnk bir bakla en iyi yol, deien koullara ayak uydurabilme yeteneidir. Bylesi- ne bir uyum ancak bir sinir sisteminin ve en sonunda da beynin geliimi ile gerekleebilir.

En alt dzeydeki organizmada bile, evresindeki dnyaya uyum salayabilmesi iin bir iki basit devinimi yapabilecek ilkel bir sinir sistemi vardr. Dardaki deiiklikler, bu yaratk iin "duyum organ" grevi yapan uzvuna drt salar, bu drt sonucu, o yaratn vcudunda baz devinimler ya da deiiklikler olagelir. stridyenin duyu organn etkileyecek biimde bir ku hayvana yaklat m, kabuu kapayan kaslar kslmaya balar. stridyenin sinir sistemi kendini korumas iin otomatik bir ara salar, ama d etkenler deitike devinimin de buna gre deimesi iin bir gce sahip deildir. Sinir sistemi, d bir etken duyum ularn etkiledii vakit, kaslarda belirli bir dizi devinim yapacak biimde ayarlanmtr. Bir organizmann evresindeki deiikliklere kar gsterdii otomatik tepkiye igd diyebiliriz.

23

Bu tepki, hayvana, tpk fiziksel yaps gibi, miras yoluyla gelmitir ve hayvamn vcut mekanizmasmn bir paras olan sinir sistemi yapsnn gerei ve kanlmaz sonucudur.

Geliim aamalarnda ykseldike, sinir sisteminin giderek daha karmak olduunu grrz. Organlar, evredeki eitli deiiklikleri -rnein hayvann vcudu zerinde basklar, havadaki titreimleri, m- saptayacak biimde gelimitir. Bylece dokunma, iitme, grme gibi duyular ve bu duyularla ilgili organlar olumutur. Ayn zamanda da kaslar yneten motor sinirleri gelitike ve uzmanlatka, hayvann yapt devinimlerin says ve eidi de artar. Daha geliik organizmalarda evredeki deiikliklerle etkilenen duyum sinirleriyle, kaslarm devinimim yneten motor sinirleri arasnda, ok ince ve etrefil bir balant olumutur.

Bylesine bir gelimenin sonucu olarak yaratk sinirlerini etkileyen d deiikliklere gre devinimlerini, "davranlarn" ayarlayabilir. Bu ayarlama iin gerekli mekanizmann arl beyindedir. Daha alt dzeydeki organizmalarda ise, eitli duyum ve motor sinirlerinin birletii dm noktalar vardr. Bu tr yaplardan, daha st dzeylere gelitike, beyin olumaya balar. eitli duyum sinirlerinin balantsn salayan ve bu sinirleri etkileyen drtleri ve tepkileri gerekli motor sinirlerine ileten ok etrefil bir a geliir. Daha nceleri ok hafif ve geici bir izlenim olan duyular arlk birbirlerine ve devinimlere balanabilmekte ve bylece "anmsanabilmekte"dir.

Artk, evredeki tm deiikliklere bir rnek ve basit devinimlerle tepki gstermek yerine, memeli hayvanlar, eitli d etkenlere ve bu etkenlere baat olan koullara gre ayr ayr tepki gsterebilir. Bylelikle de koullardaki saysz deikenliklerle ba edebilir. Besinini daha dzenli ve kesin biimde salar, dmanlarmdan daha baarl biimde korunur ve trn daha ekonomik yoldan srdrr. Bir sinir sistemi ve beynin gelimesiyle, yaam deiken koullar altnda da olanak kazanmtr. Koullar ise srekli olarak deiliinden, bylesine bir uyum yetenei yaamay ve remeyi kolaylalrm- tr.

Jeolojik kaytlarda, insan ok ge ortaya kar. "nsan" denilebilecek bir tala (fosile) ancak en son aamada, "pleislosen"de rastlanr. Bu aamann da en son blmleri dmda, insan talna pek ender rastlanr, says iki elin be parman gemez diyebiliriz. Bugn insanlarn ivm H om o sapiens denen bir trden gelmitir ve aralarnda kolayca dllenme oluabilir, oysa daha nceki pleistosen "insan" eitli trlerden gelmiti. Hatta bazlar vcut yaps asndan bizler- den ylesine bakadr ki, antropologlar bunlar ayr trlere balama

24

gereini duyarlar. Sz edilen insan trnn ilk yeleri, ounlukla paleantropik denilen insan tallar geliim izgisi asndan bizim ilk atalarmz deildir, Homo sapiens trnn yan dallarn simgelerler. Oysa gvdeleri, d gibi baz fiziksel ilevler iin bizimkinden daha elveriliydi. rnein, Eoanthropus denilen trn dileri yaman birer silaht. Neyse, imdilik kendi aile trmzn ayrcalklarn bir yana brakalm.

nsan, gerek imdi gerekse ilk tredii alarda, herhangi bir evrede yaamn srdrmek asndan yeterince donatlmamtr. Herhangi koul altnda barnmak asndan, vcut donatm, hayvan- larmkine oranla yetersizdir. Soua kar vcut ssn korumak iin aylar gibi kahn bir posta sahip deildir, anlalan hibir zaman da deildi. Gvdesi ne kamaya, ne kendini savunmaya, ne de avlanmaya pek uyumlu saylamaz. Ayaklar pek evik deildir, bir tavan ya da devekuuyla yaracak olsa, arkada kalr. Kaplan gibi renk barna, kaplumbaa ya da yenge gibi kabuu yoktur. Kamak, gzetleyip avnn stne ullanmak iin kanattan da yoksundur. Atmacann gagas ve trnaklar ve grme yetenei de insanda bulunmaz. Avn yakalamak, kendini savunmak, kas gc, di, trnak asndan kaplandan kukusuz ok geridedir.

Tal kahnllarnn belgeledii olduka ksa geliim tarihi boyunca insan, iskeletinden grlecei apta kendi donatmn gelitirememi ve kaltm yoluyla da edinememitir. Oysa insan, tm yaratklara oranla ok daha eitli koul ve evrelerde yaamn srdrebilmi, geliik memeli hayvanlar arasnda en retkeni olmu, kutup aysn da, tavan da, atmacay da, kaplan da, trl becerilerine karn, alt edebilmitir. Atee baat oluu, giysi ve ev yapabilmesi sonucu, insan Kuzey Kutbundan Ekvatora dek her yerde barnabilmitir. Kendi yapt tren ve otomobillerle insan tm tavanlar da, devckularn da gemektedir. Uakla, kartaldan daha ykseklere kar, teleskopla atmacadan daha uzaklar grr. Patlayan silahlarla kaplanm yanamayaca hayvanlar ldrebilir.

Ama ate, giysi, ev, tren, uak, teleskop ve tfein, insan gvdesinin bir paras olmadn yineleyelim. nsan diledii vakit bunlar bir yana brakabilir. Bunlar, biyolojik adan insann miras deildir, ama retimi ve kullanm iin gerekli yetenek ve beceriler, sosyal mirasmzm bir paras, kuaklar boyunca biriken ve kanla deil sz ve yazyla iletilen geleneklerimizin sonucudur.

nsann olduka ksth gvde yeteneine karn, byk ve etrefil bir beyni vardr, bu beyin geni kapsaml ve ok nazik bir sinir sisteminin zeini oluturur. Bu da, duyu organlarnn alglarna gre

25

ayarlanm eitli ve dikkate ynelik devinimlere yol aar. te insan ancak bu yoldan kendine, iklim ve hava koullarma kar korunma yntemleri, saldn ve savunma silahlar gelitirebilmitir. Bu aralar ayarlanabildiinden, posttan da, diten de, peneden de stndr.

Gvde donatm yerine geecek aralar yapmann bir gerei de, bunlarn yokluudur. rnein, empanzede olduu gibi, beyin kutusunu oluturan kemikler, koca bir eneyi tayacak gl kaslara destek salamak zorundaysa, stelik dou arac olan koca koca dileri de barndracaksa, beyin gelimek iin yeterli alan bulamayacaktr; nk beyin kutusunun kemikleri kaln ve gl olmaldr. n bacaklar ve ayaklar gvde arln tayacak gte olacaksa, gerek yrrken, gerekse trmanrken bu arl kaldrabilecekse, insan par- maklarmn kavrama ve yapm iin gerekli ince, becerikli devinimleri de olanakszdr. Ayn zamanda, besin bulmak ve saldry geri tepmek iin gerekli aletleri yapan ellerden yoksun olunca, maymun akrabalarmzn koskoca eneleri ve iri dileri yumuayamaz ve klemezdi. Demek ki, insann gelimesine katkda bulunan geliim aamalar gerekte hem birbiriyle hem de insann kendi oluturduu kltrel deiiklik ve gelimeyle yakndan ilgili ve balantldr, insann ilk alarda deiik biim ve hzla gelimesi doaldr diyebiliriz. rnein, Eonthropus dediimiz insan trnn kafas aa yukar bizimki kadard ama tpk bir maymun gibi iri, kk bir enesi ve darya frlak kpek dileri vard.

Demek ki, Doa insana, gvdesine oranla olduka byk bir beyin salamtr; insan bu beyinle kendi kltrn yaratr. Baka doal balar da ayn biimde ayn amac gerekletirmitir. Elliol Smith, ok nceki ve ok ilkel atalarmzdan bize geen "drbn biimi gr" yetenei konu.sunda ok deerli aklamalar yapmtr. Dorothy Davidson da bu konuda ylesine gzel bir zet ortaya atmtr ki bu konuda daha fazla bir ey sylemeye gerek yoktur. Bu anlatma gre, insanlar ve geliim izgimizin bandaki atalarmz iki gzle tek bir resim grrler, oysa br memeli hayvanlar iki grrler, [ki gzn alglad grntleri birletiren odak gerei kas duyular, nesneleri, yaln ve dz greceimiz yerde, gerek somut nesneler olarak (stere- oskopik) grmemizi ve uzaklk yaknlk ve derinlik yargsn salar. Bu yetenek olmasayd, alet yapm iin el ve parmaklarn becerisi yetersiz kalrd. nsann en kaba ta a (eolit) aletinden deprem yazar (sismograf) gibi en duyarlsna kadar trl aletleri yapmasna olanak salayan, kusursuz uyumlu, ama bilin altna yerlemi el ve gz ibirliidir. Bylesine bir ibirlii, sinir sisteminin ok nazik dengesi ve byk beyindeki yollarn etrefil balants sonucu oluur. Ama sinir

26

mekanizmas artk ylesine yerlemilir ki, hi dikkatimizi ekmeden iler.

Konuma da benzeri yeteneklerle oluur - motor sinirlerinin dil ve boaz kaslarn ok kesin ve dengeli biimde ynetmesi ve bu organlarn devinimlerinden oluan kas duyular ile iitme duyusu arasmda kesin bir ayar ve balant bulunmas ve yetenei yaratr. Duyu ve motor sinirleri arasndaki gerekli balantnn kurgusu, beynin belirli yerlerinde, zellikle kulaklarn hemen zerindeki alanda yerlemitir. lk insanlarn, rnein, Pitekantropus (lava insan), Sinanthropus (Pekin insan) ve Eoantroptsun (Piltdown insan) hemen tmnn kafatasnda, beynin bu blmnde, iik alanlara rastlanmtr. nsan ailesinin bu iki yeleri bile kendince konuabilirdi.

Oysa Homo sapiensdc beynin ve sinir sisteminin bu trl geliimi, dil kaslarnn balantsndaki deiikliklerle birlikte olumutur. Buna ne maymunlarda, ne de "insan" denen br trlerde rastlanr. Bu dzen nedeniyle, insan br hayvanlara oranla ok daha eitli sesler karabilir.

Grme, kas, iitme ve dier duyular ve eylemlerin, varln bile farkedemeyeceimiz biimde rahat ve yumuak uyumunu salayan mekanizma, doumdan hemen sonra beyinde geliir. Geliebilmesinin nedeni de bebein kafatasndaki kemiklerin olduka yumuak ve gevek olmasndandr; beyin bu kafatasnda rahata geniler. Ama bu srete ocuk tmden gszdr, kolayca berelenebilir. Anasma babasna dayanr. Bu, tm memeli hayvanlarla baz kularn yavrular iin de geerlidir, ama insanlarda bu ballk koulu bir hayli uzun srer. nsan kafatasnn sertlemesi ve katlamas, br hayvanlara oranla ok daha uzun srer, beynin genilemesi iin daha uzun bir sre tannm olur. Ayn zamanda, insan doutan pek az igd kaltmyla dnyaya gelir. Dier bir deyimle, sinir sistemimizde otomatik tepkiye uyumlu ok az sayda kesin eylem ve tepi vardr; insan igdleri ounlukla genel ynelimlerdir.

Dier hayvan yavrulan gibi, ocuun da belirli bir duruma uygun tepkiyi "deneyle" renmesi gerekir. Herhangi bir d olaya ilikin olarak uygun devinimlerini kendisi bulmak ve duyu ve motor sinirleri arasnda gerekli balantlar beyinde kurmak zorundadr. Tpk memeli hayvanlarn yavrularnda olduu gibi, renme srecinde ana babalarn salad rnek yardmc olur. Tavan yavrusu bile anasna benzemeye abalar ve bylece besin bulmay, tehlikelerden kanmay renir. Bu tr eitim gerek insan gerese hayvan ailelerinde ok yaygndr. Ama insanlarda eitim sreci deimitir. nsan, yavrusuna yalnzca rnek deil, ayn zamanda tle de retir. Konuma yete

27

nei -yani, insan dili, boaz ve sinir sisteminin fi2yolojik yaps ve birleimi- uzun ocukluk ana esiz bir nem kazandrmtr.

Uzun sren ocukluk a, bir yandan da, aile yaam, ana baba ile ocuklar arasnda srekli bir ilikinin yllarca srmesini salar. te yandan, daha nce de belirtilen fizyolojik koullar insana belirli ve anlatml pek ok ses karma yeteneini vermitir. Bylece belirli bir ses ya da bir ses grubu, bir szckle d dnyadaki belirli bir olay ya da olaylar grubu arasnda balant kurulabilir. rnein, "ay" szc ya da bu szc anlatan ses, bir eit tehlikeli ama yenebilir, postlu bir hayvan anmsatabilir; ayn anda byle bir hayvanla karlaldnda yaplmas gereken eylemlere hazrlk duygusu da uyanr. lk szckler, bu tr nesnelerin anlatm iin kullanlm olsa gerek. "Mor- pork" szc bu ad tayan bir Avustralya baykuunun sesini andrr. Byle olsa bile, anlatm bu szckle snrlamak ve anlamna kesinlik kazandrmak byk ve derin bir alkanlk gerektirir. Avustu- ralyaya ilk yerleen insanlar, "morpork" szcnn belirli bir tr baykuu anlatmak iin kullanlacanda ve baka tr bir hayvan, diyelim bir marty anlatmak iin kullanlmayacanda sessizce bir anlamaya varm olmaldr. Genellikle alkanlk ve tre unsuru ok baattr. karlan sesin, anlatlan nesneyi andrmas koulu, kukusuz ok snrldr. Gerekten de dil, z asndan sosyal bir rndr; szckler ancak bir toplum iinde ve bu toplumun yeleri arasnda sessiz bir anlama yoluyla anlam kazanr ve nesneleri ya da olaylar ifade eder. Gerekten de insan ailesi, sosyal bir birimdir (geri ilk sosyal birim olmayabilir).

nsan eitiminin nemli bir paras ocua konumay retmektir. Bu retimde, ocua belirli sesleri ya da szckleri syleyebilmesi ve bunlarla, daha nceden kararlatrld gibi, belirli nesne ve olaylar arasnda balant kurmas yetenei verilir. Bu baarlnca, artk ana baba, dil aracl ile ocua, somut rneklerle becerileme- yecek biimde, belirli koullarda neler yaplmas gerekliini retebilir. ocuun, aydan korunmak amacyla neler yaplacan renmek iin bir aynn gerekten aileye saldrmasn beklemesi gerekmez. Hatta bu tr retimde gerek gsteriler, rencinin can gvenlii asndan sakncal olur. Oysa dil, yallarn genlere bilmedikleri tehlikeleri retmelerini ve izilecek yolu anlatmalarn salar.

Kukusuz konuma yalnzca ana babalarn ocuklarna kendi deneylerini aktarma arac deildir. Dil, ayn dili kullanan yani seslerin sylenimi ve bu seslere bal anlamlar konusunda anlamaya varm olan insan topluluklarnn yeleri arasnda sylei ve haberlemeyi salar. Bu yelerden biri brlerine grdkleri ve elliklerini anlatr, onlar da kendi eylem ve tepkilerini duyduklaryla kyaslayabilirler.

28

Bylece tm grubun deneyleri bir araya toplanabilir. Ana babalarm ocuklarna aktardklar dersler yalnzca kendi kiisel deneyleri deil, bunun ok daha genii ve yaygndr; ksacas, grubun ibirlii (kolektif) deneyidir. te kuaktan kuaa aktarlan gelenek budur, bu gelenein aktarlmas da, yalnzca insan ailelerinde dil aracl ile salanr. Bu da organik geliimle insan gelimesi arasndaki en son ve en nemli farktr.

Herhangi bir hayvan tr, o trn kolektif deneylerini, igd biiminde, kabtun yoluyla ahr. Belirli durumlarda belirli tepileri gsterme eilimi, hayvann dnyasnn iinde yer etmitir nk o tr ancak o tepilerle yaamn srdrmeyi baarmtr. Aym eit ama daha az igdler edinmi baka hayvanlar daha az baarh olmular ve doal seenek yoluyla yava yava yeryznden silinmilerdir. Kaltmsal igdlerin oluumuna, olduka yava ve savurga^k saylabilen bir sre olarak bakabiliriz, bu sreci mamutun zamanla post edinmesine benzetebiliriz. nsan ocuuna, eyleme gemesi iin, kendi grubunun ve atalarnn yararh bulduklar kurallar ve tler aktarr.

Demek ki, hi deilse kuramsal adan, geleneksel kurallar duraan ve deimez deildir. Yeni deneyler insanlara deiiklikler ve eklemeler esinletir. Bu dnler, yararh bulunursa, toplumun tmne iletilir, tartlr, denenir ve sonunda kolektif gelenee kathr. Kukusuz gerekte bu sre bu kadar basit deildir, insanlar eski geleneklerine tutkuyla bahdr ve her an yenilikilerinin ac ac grd gibi ahlagelmi davranlarn deitirmekten kanrlar. Tutuculuun ar bas, genellikle gerek dncenin g ve ac eylemine kar tembel ve korkak bir kart davram olan eilimler, bugne oranla gemite insan gelimesini kukusuz daha ok geciktirmitir. Gene de, insan tr iin gelime, sosyal geleneklerin dzeltilmesi ve yaama uyumunm salanmas biiminde olumu, retim ve rnekle kuaklara aktarlmtr.

Arkeologlara gelimenin somut kantlar olarak grnen yeni bulular ve yenilikler gerekte sosyal geleneklerde oluturulan yeniliklerin elle tutulur birikimi ve anlatmdr. Her biri, yenilikleri getiren kiilere gelenekler yoluyla iletilen deneyler aracl ile olumutur, her bir yenilik, eylem ve davranlar asndan yeni eylem kurallanmn geleneklere eklenmesi demektir. Telgraf bulan bilgin, tarih ncesi alardan gnne dek birikimden geerek kendi ama ulam gelenekler sonucu elektrik retimi ve iletimi bilgisine sahipti. Aym biimde, yelkenliyi bulan kii de, kendinden nce aa gvdesinden oyulan kay kullanma ve bez dokuma ve retme bilgisinden yararlanmt. Telgrafla yelkenli de ahlan birer ara olur olmaz, bunlann yapm ve

29

kullammmm da bakalarna retilmesi gerekmiti. Sosyal gelenein kurallar sonraki kuaklarca renilmek zere varolan gelenekler dizisine eklenmitir.

Genel olarak dil ve zel olarak konuma yeteneinin bir baka ayrcalna da burada deinmek gerekir. Ama bu arada bir noktay da belirtelim: dil yalnzca uyumlu sesler ve bunlarn yazl yansmalaryla snrl deildir. Bu yetenee el kol eylemleri ve resim yazs da dahildir. El kol eylemleri, szckler gibi, bir dereceye kadar, konu olan nesnenin benzetisi ya da anmsatlmasdr, ama bu anlatmlar da allagelmi iaretler saylr; anlamlar konu:!unda, tpk konuma gibi, toplumun yeleri arasnda sessiz bir anlama bulunmas gerekir. Kollarnz sallayarak "ku" demek isteyebilirsiniz ama bu iaretin belirli bir tr ku olduunda, hatta, diyelim "rzgarda sallanan aa" deil de ku anlamna geldiinde ancak toplumda allagelmi kurallar nedeniyle anlama salanr. El kol devinimiyle simgeletirme yolu, ocuklukta anlama asndan yararl olabilmekle beraber, konuma dili kadar baarl bir gelime ve olanak salayamamtr. lerde, resim yazsnn da ayn yoksunluklar tadn greceiz.

Sanrm yalnzca insana zg olan "soyut dnme" yetenei genellikle dile baldr. Bir eye bir ad vermek dc bir soyutlamadr. Ay, bir ad ald m, insann karsna kt vakit balantl olduu karmak duyumlardan -aalardan, maaralardan, ten kulardan vb.- ayrlm demektir. Yalnzca ayrlmakla kalmam, genelletirilmitir. Gerek aylar tek tek birer hayvandr: byk ya da kk, kara ya da kahverengi, uyur ya da aaca trmanr olabilirler. "Ay" szcnde, herhangi gerek bir ay iin geerli olan bu durumlar umursanmam- tr; dikkat, belirli bir tr hayvana zg olan bir iki ortak yana ekilmitir. Bu hayvanlar somut bir snfta toplanmtr. AvustralyalI arbo- rijinler gibi ok ilkel insanlarn dilinde, ay ya da kanguru gibi soyut ve genel eylere ad verilmezdi. "Erkek kanguru," "dii kanguru," "yavru kanguru", "srayan kanguru gibi adlar verilirdi.

Gerekte bir dereceye kadar soyutlama her dilde vardr. Ama ay kavramn bylece gerek somut evresinden ayrp eitli betimlerinden arndrnca, bu kavram baka soyutlatrlm kavramlarla birletirebilir ve ona baka betimler verebilirsiniz; oysa bir ayyla, betimlediiniz evrede ve biimde, hi karlamam olabilirsiniz. Diyelim ayya konuma yetenei verebilirsiniz, ya da ayy bir mzik aleti alyormu gibi anlatabilirsiniz. Szcklerinizle oynayabilir, bu szcklerden mitoloji ve gizler yaratabilirsiniz. Szn elti^niz eyler gerekten yaplabilir ve denenebilirse, yeni bululara da yol aabirsi- niz. Uan bir makinenin bulunuundan nce kukusuz uzun yllar uan insanlardan sz edilmitir.

30

Szn ettiimiz bu biim birletirmeler kukusuz szckler de yani nesnelerin yerine geen sesler olmadan da yaplabilir. Szcklerin yerini grsel dler (ya da aklda izilen resimler) alabilir. Gerekten de mekanik bulular yaratanlarn dnlerinde bu tr dler byk yer tutmutur. Ama, insan dnn ilk balang srelerinde, grsel dler sandmzdan daha az nem tamtr. Dnme bir eit eylemdir, bir ok kii iin (kitabn yazan da dahil olmak zere) aklda izilebilen resimler, gerekten dlenen eyin resmini izmek ya da modelini yapmak yetenei ile snrldr. nsanlar resim ve model yapabilinceye dek ok uzun sreler gemitir, ama insan, insan olur olmaz anlaml sesler karmaya ok erken balamtr.

Szckler ve seslerin aklda izilen resimleri ya da bu seslerin karlabilmesi iin gerekli kas devinimleri, grsel dlerin uygulanamayaca ilemler iin kullanlabilir. Szckler soyutlamalar anlatabilir -elektrik, g, adalet gibi- bu kavramlar grsel resimlerle anlatlamaz. Bylesine gelikin soyutlamalar iin konuma (ya da yazma) dili kanlmazdr. Bu kitabn ierii olan dnlerin ou bu eittir. Okuyucu bu sayfay dizi dizi resimler ya da el kol devinimleriyle anlatmaya alsn. Denedii anda, konumann, insamn fizyolojik bamlarndan biri olan bu yetenein, kesinlikle insana zg olan soyut dnmede ne byk pay olduunu derhal kavrayacaktr.

nsann gvdesi, fizyolojik donatm, paleontolojinin bir dal olan tarih ncesi antropoloji bilimince incelenir. Buraya dek ele aldmz konularn dnda, bu bilim dalnn bulgular bu kitabn konusunu pek etkilemez. Bizim kendi trmzde, insann kendisi iin yapt donatm -yani kltr- vcut deiikliklerinin yerini almtr. Tarih ncesi antropoloji bilimi, kltrn yaratlmasnda gerekli saylan geliimsel sreleri kesinlikle aydnlatan somut bulgulan henz ne ortaya koymu ne de aklamaya yeltenmitir. Buz ann ilk (pleistosen) yllarndan bu yana kalabilmi tek tk "insan" tahndan ele geen iskeletlerden hibiri dorudan doruya insann atalarn simgelemez. Bu kalntlar, Boann insan yaps srecinin simgeleri deildir; bunlar, seyrek ve baarsz -genler ve trler- deneylerinin gnmze dek sremeden ortadan kaybolu abalardr.

Kendi trmzn ilk iskeletleri son Buz ann bitimine yakn yllara ve Fransada Orinyak, Solutren ve Magdalen denilen kltr alarna aittir. Bu iskeletler bugn bizim iskeletlerimize ylesine benzer ki, bakalklar uzmanlarca grlebilir. Bu pleistosen insanlar zaten pek ok eit ve rklara ayrlmtr. Kukusuz bunlarn ardnda uzun geliimsel bir tarih vardr, ama elimizde bunu kantlayacak

31

gvenilir bir tal yoktur. Homo sapiens iskeletlerinin jeolojik kaytlarda ilk ortaya knda, aa yukar 25.000 yl nce, insann vcut geliimi artk durmutu, oysa kltrel geliimi henz balamaktayd. Orinyak ve Magdalen kltrlerinin insanlar ile gnmzn insanlar arasndaki fiziksel bakalk hemen hemen yok denecek kadar azdr ama kltrel bakalk hibir lye smayacak oranda byktr." Gerekte kltr alannda gelime, insan ailesinde, organik geliimin yerini almtr.

Kltrde bu gelimeyi inceleyen bilim dab arkeolojidir. Bu bilim dalnn verileri, gemiteki insanlarn besin ve barnak edinmek iin kullandklar aletler, silahlar ve kulbelerdir. Bunlar gelien teknik becerileri, bilgi birikimini ve yaam iin gerekli rgtlenmenin gelimesini gsterir. nsan eliyle yaplm bir alet kukusuz yapann el becerisinin iyi bir kantdr. ann bilimsel bilgisine l salamak asndan, pek kesin olmasa da, bir iaret olmasa bile, gene de o aleti yapanlarn yararlanabildikleri bilimlerin bir gstergesi saylabilir. Radyo ya da uak iin bu kesinlikle bellidir. Bronz bir balta iin de yledir ama bu arada kk bir aklama da gereklidir.

Arkeologlar gemiteki kltrleri, keski aralar iin genellikle ve yelenerek kullanlan nesnelere gre Ta a (eski ve Yeni), Bronz a ve Demir a diye ayrmlardr. Bronz baltalar, kesinlikle Bronz ann aracdr, oysa ta baltalar, daha nceki Ta ann, demirler ve daha sonraki Demir ann aralardr. Bronz baltann yapm iin, ta baltaya oranla, daha ok bilgi gereklidir. Bronz balta yapmnda (cevherlerin yerini ve trn saptamak iin) jeoloji, (arndrmak iin) kimya bilgisi, bunlara ek olarak da olduka karmak teknik sreler bilmek gerekir. "Ta a" insan, yalnzca ta aletler kullandndan, byk bir olaslkla, bu bilgilerden yoksundu. Bylece, arkeologlarn eitli "alar" tanmlamak iin kullandklar bu kriterler ayn zamanda bilim dzeyinin de bir lei olarak benim- senebilir.

Ama belirli bir a ve yerin aletleri, kulbe temelleri ve dier arkeolojik kalntlar tek tek deil de bir tm olarak ele alndnda, ok daha fazla bilgiler salayabilir. Bu kalntlar yalnzca ulalan teknik beceri ve bilim dzeyini deil, ayn zamanda bunlar kullanan insanlarn geimlerini nasl saladklarn, yani ekonomilerini de gsterir. Trmzn oalmasn ve bylece de biyolojik ba.ansn salayan da bu ekonomidir. Bu adan incelenince, arkeolojik blmler ayr bir nem kazanr. Arkeologlarm alar, aa yukar ekonomik

(l)Leakey, Ademin Alalan, s.224.

32

dzeyleri de tanmlam olur. H er bir "a"m, onsekizinci yzylda oluan "Endstri Devrimi" ile kyaslanabilecek nem ve biimde ve ayn etkide bir ekonomik devrimi vardr.

"Eski Ta a"nda, (paleolitik ada) insanlar geimlerini salt avlanma yoluyla ve brtlen, bitki kkleri, erp ve kabuklu deniz hayvanlar toplayarak salarlard. Bu insanlarn says da, ancak doann onlara salad besinle snrlyd ve olduka azd. "Yeni Ta anda" (neolitik ada) insan, bitki ve hayvan yetitirerek, kendi besin kaynana baat duruma gemitir. Olumlu bir evre ve koul iinde. nsan artk bir toplum olarak tketimi iin gerektiinden ok besin retebiliyor ve artan nfusu beslemek iin retimini artrabiliyordu. Eski Ta anda gmlen cenaze says ile Yeni Ta anda Avrupa ve Yakn Doudaki gmler kyaslannca, neolitik devrim sonucu nfusun ok byk apta arttn gryoruz. Biyolojik adan bu yeni ekonomi byk bir baar olmutur; trmzn oalmasn salamtr.

Bronz kullanm kesinlikle uzmanlama gerektiren endstrilerin ve rgtlenmi bir ticaretin varln belirler. Bronz aralar edinebilmek iin bir toplumun, dorudan doruya besin retiminden ayrlp uzmanlam madenci, damtmc ve maden ustalarn besleyecek besin retim artn retmeleri gerekir. Bu retim artnn bir blm de, olduka uzak dalk yrelerden maden cevherinin tanmas iin kullanlacaktr. Gerekte de. Yakn Douda, Bronz ann bir zellii de kalabalk kentler, bu kentlerde olumu yardmc endstriler ve byk apta yrtlen d ticaret ileridir. Zanaatlar, tccarlar, tama iileri ve ayn zamanda yneticiler, memurlar, askerler, ve din adamlar ancak ekici, src avclarn salad retim art ile geinirlerdi. Kentler, neolitik kylere oranla ok daha byk ve kalabalkt. kinci bir devrim olumu ve bu devrim de trmzn oalmasn salamtr.

zellikle Avrupada ve byk bir olaslkla tropikal lkelerde de, Demir ann zellii olan, bol miktarda demir retimi iin ekonomik bir sre bulunmas da ayn sonucu dourmutur. Bronzu oluturan bakr ve kalay olduka ender bulunduundan bronz bir hayli pahah bir malzemeydi. Demir cevheri ok yaygndr. Ekonomik olarak artlabilince, artk herkes demir aletler edinebilmiti. Demir bylesine ucuz olunca, insanlar ormanlar aarak ve bataklklar kurutarak yeni ekim alanlar saladlar. Oysa nceleri bu i iin ta aletler yetersiz, bronz aletler de etken olamayacak kadar enderdi. Bylece nfus artt. skoyada tarih ncesi alarn geliimi ve Norve tarihi bu gerei ok gzel kantlar.

Kendini Yaratan nsan,F:3 33

Demek ki arkeolojik blmlemelere dayanan kltr gelimesi, organik geliimdeki fiziksel deiimlerle ayn biyolojik etkileri yaratmtr. Bundan sonraki blmlerde, bu ilk gelimeler ayrntlaryla ele alnacaktr. Ekonomik devrimlerin, insann Doaya yaklamn nasl etkiledii, rgtler, kurumlar, bilim ve yaznn nasl gelitii, ksaca, bugn anladmz biimde uygarln nasl olutuu anlatlacaktr.

III. BLM

ZAMAN LEKLER

Az nce betimlenen "alir"n ieriim anlatmadan nce, bunla- rm srelerine ksaca deinmek yerinde olacaktr. Bylesine bir aba olmakszn insann gelimesinin hz ya da gereklii belirlenemez. Ama bu dn iin, dmz iyice zorlamalyz. nsan tarihi, yllarla, hatta yzyllarla deil binlerce ylla llebilen bir srete olumutur. Jeologlarla arkeologlar bu koca zaman srelerinden sanki umursamadan sz ederler; sanrsnz bu zaman sreleri kendi yaadmz zaman llerinden baka llerle saptanmtr.

oumuz iin bir yl ok uzun bir sredir; getiimiz bir yla, kendimizi, kentimizi, lkemizi, genellikle dnyamz etkileyen nice cokun olaylarla bezeli upuzun bir sre olarak dnp bakarz. On yllk bir sreyi daha az bir berraklkla anmsarz. Yaadmz son on yh belli bal olaylaryla dnrz, bunlar gnlk basmda yer alan cinayetler, kz karmalar, boanmalar gibi renkli olaylar, ya da bizim iin ayn tarih deeri tayan kiisel deneyler, veya uzay aralarnn yapm, Ur Mezarlar gibi gerekten nemli dnya olaylar olabilir, ikinci Dnya Savandan bu yana otuz yl akn bir sre geti. Bu arada belleimizde yer eden nice nemli anlar yaadk. Bunlarn belli ballarn oumuz ok iyi anmsarz.

Oysa yz yl geriye gidersek, on yedinci yzyla varrz. Bu sre, anmsamaya altmz srenin tam on katdr. Kendi belleimizdeki sreden anmsadmz nemli olaylarn tam on katnn bu srede olutuunu dnmeyiz. Sradan biri yalnzca ok nemlilerini, diyelim Amerikann zgrle kavumasn, ngiltere Kral I. Charles m idamn, Waterloo savan anmsar. Biraz daha derin dnebilenler, o yllarda Newtonun yerekimi kuramn oluturduunu, elektrik gc ve kimyann ilk kez bilimsel adan incelenip uygulandn, Linnaeusun yaayan nesneler dnyasn ilk kez blmlendirdiini, Darwinin de doal seenek kuramn akladn anmsayabilir. Oysa bu 340 yl, 34 kez 10 yl, kendi yaammzn son on yl ne denli nemli olaylarla doluysa, ylesine olaylarla ykl gemitir, ama bunu grebilmek de daha gtr. Gene de bir aba gstermeye deer.

35

Daha da gc var: 34 kez 10 yl geriye gitmeyelim de, daha uzaklara gidelim, bunun on katma - otuz drt yzyl geriye gidelim. O alarda Ingilterede yazl hibir kayt yoktu, aletler yalnzca tatan, kemikten ve tahtadan yaplrd; demir ya da bronz ya bilinmiyor ya da bulunamyordu; insanlar, ev, barnak gibi gereksinmeler yerine koca koca mezarlar kazmaya daha ok vakit ayryordu. bin yl nce yazl kaytlar yalmzca Girit, Msr, Anadolu ve belki de Hindistan ve inde tutulmaktayd. te bu kaytsz, yazsz yzyllarda, bu yaban insanlarnn bandan, geen yl bizim yaad^mz younlukta nice olaylar gelmi gemitir; bunu kavramak da ok gtr. Ingilteredeki yabanlarn ykleri, uygar Msrllar ya da Babillilere ulaamyordu. Gene de bu yaban kiilerin byk bir mezar tamamland ya da bir ta yerine konduu vakit duyduklar coku, iinde bulunduumuz yzylda insanlarn bir baar sonunda duyduklar cokudan daha az deildi. nsanln balangc iin daha da gerilere gitmemiz gerekir. 3400 yl deil, bunun on kat da deil, ama hemen hemen 340.000 yl kadar gerilere uzanmamz gerekir.

Gelimenin en belli belirsiz balangcndan sz etmek iin yzyl bile ok yetersiz bir birimdir. Bin yl birimine dnmz altrmamz gerek. Her bin yl, on "yzyl" ya da yz "on yl" demektir. Oysa her bir gn, yl, on yl, ya da yzyl, gazetelerde, yllklarda, tarih kitaplarnda yazld biimde, nice nice olaylarla ykldr.

Bu dnceye kendimizi ahtrmak iin, yazl tarihi bin yl birimine sdrmaya ahahm (daha ksa sreleri artk umursamyoruz). Bin yln yars kadar bir sre nce Kristof Kolomb Amerikay kefediyordu. Bin yl nce Normanlar henz ngiltereye ayak basmamlard, Alfred de Sakson tahtnda rahat rahat oturuyordu. ki bin yl ncesine gidersek, artk ngiltere tarihi diye bir ey bulamayz. Britanya adalarn, okur yazarlar yolcularn ve tccarlarn yklerinden renebiliyordu. Oysa iero o yllarda Romada sylevler veriyor ve yazyordu. bin yl nce, artk yazl bir kayt bulmamz iin Avrupadan teye gitmemiz gerekiyor. Roma mparatorluu henz kurul- mamtu-, Yunanistan barbarlarn istilasnda kara gnlerini yaamaktadr, yazn (edebiyat) yalnzca Msr ve Anadoluda gelimektedir. Filistinde Sleymann gnleri srmektedir. Bebin yl nce de, Msr ve Babilde yazl tarihin ilk gnleri balamtr. Daha geriye gidince, artk karanl aydnlatacak, her yl olagelen yn yn olaylar anlamamza yardmc olacak hibir yazl kayt bulamayz. Oysa uygarlk o alarda oktan olgunlamt.

Arkeolojik zaman konusunda bir kavram edinmek iin Mezopotamya kentlerindeki kalntlar ele alalm. Frat ve Dicle rmaklarnn

36

arasndaki topraklarda yer yer yirmi metre kadar ykseklikte tmsekler vardr. Bunlar doal tepecikler deildir, her biri eski bir yerleim alann belirler ve ev, tapmak, saray kalntlarndan olumutur. Irak ta evler hl toprak tulalardan yaphr, frnlanm da deildir, yalnz gnete piirilmitir. Bu tr bir ev, bir terslik kmazsa, yz yl dayanr. Ama erge yamur sulan temele szar ve zamanla amuru eritir. O zaman yap olduu gibi ker ve bir amur ya da toz yn haline gelir. Sahibi bu toz topra oradan kaldrmay umursamaz. Yn dzletir ve stne eskisinden biraz daha yksekte yeni bir ev yapar. Bu ilemin yzyllar boyunca yenilenmesi sonucu, Mezopotamya ova- sm biimlendiren tepecikler olumutur.

Tevratta Erek denilen Varka kentinde, Almanlar bu tepeciklerin dibini derin bir aftla aratrdlar. aftn tepesi, aa yukar 5500 yllk bir tapman zemini dzeyindeydi. Bu dzeyden, aftn duvarlarna evrelenmi yuvarlak bir merdivenden yirmi metreyi akn bir derinlie iniliyordu. Bu ba dndrc ini sresince, her bir aamada, aftn kenarlarndan anak mlek, toprak tula ve ta aralarn kalntlar toplanabiliyordu. aft gerekte, yirmi metre derinlikte, bir zamanlar iinde insanlarn yaadklar kat kat barnaklarn iinden aaya doru inmekteydi. Tepecik biraz nceanlattm biimde olumutu ama bu st ste kondurulan evlerin en sttekisi bile en az be bin yllkt!

En dipte el dememi topraa ulaabiliyordu - bu da Basra Krfezinden km bir bataklkt. En alttaki yerleme alan Gney Mezopotamyada ilk insan yaamnm balangcnn belirtileridir. Ama bu en alt dzeye eritiimiz vakit bile, insan gelimesinin balangcma yaklam dahi olamayz. Bu balang noktasna varabilmek iin en nce jeolojik zamana dalmamz gerekir. te bu noktada rakamlar artk anlamn yitirmeye balar. nsan uygarhmn ne denli eski olduunu anlayabilmemiz iin, insanlarn Erekte yerlemeden nce, yeryznn dzeyinde karlat olaylar anlamamz gerekir.

ngiltere ve Kuzey Avrupann byk bir blm koca koca buz rtleriyle kaplyd, Alplerden ve Pirene dalarndan gelen buzullar Fransadaki vadileri tmden kaplamt. ngilterede buz yataklar skoyadan ve bazen de skandinavyadan gelir ve gneye iner oradan rlandaya ve bugnk Cambridgee kadar uzanrd. Edinburgh kenti evresinde buzun kalnl 300 metreyi geerdi. Tm vadileri ve tepeleri kaplard. Fransada Ron buzulunun bugn hl Cenevre glnn stnden, Ron vadisinden Liyona dek uzad grlebilir.

Bu buzullarn ve buz rtlerinin oluumu ve yaylmas akl almayacak kadar uzun bir zaman srm olmal. Bir buzul, bir buz

37

rmadr, donmu bir rrmak deildir. Ron buzulunun Liyona dek uzanmas, Ron rmann anszn donmu olmas anlamna gelmez, gerekte buzul Alplerden Liyon dzeyine kadar akmaktayd. Bu akn en yksek hz gnde yalmz 30 metre kadard, ounlukla daha da yavat. Dou Anglia ve Kuzey Almanya ovalarndan akp giden koca buz rtleri hi de bylesine bir hzla ilerlememilerdi. Grn- landda bu tr buz rtleri bugn gnde iki santim ancak ilerler. Antartikada bu hz ylda be yz metre kadardr. imdi dnn, Ron buzulunun Liyona Iskoya buz rtlerinin Suffolka varmas ka yl srm olabilir.

Bu buz yataklarmm erimesi de herhalde ok yava olmutu. Gerekten byk bir buz ymn eritmek olduka byk aba ister. Yaz ortasnda koca bir buzul New Yorkun gneyinde rahat rahat yzebilir. Ama bylesine koca bir buz adas bile, yukarda szn ettiimiz tr buzul ve buz rtlerinin yannda ocuk oyunca kalr! Erime olay ylesine uzun srmtr ki, bir yazdan bir yaza oluan fark, insan gzyle seilemeyecek kadar azdr.

Oysa, insan tr, tarih balamadan ok nce, Avrupada buz rtlerinin ilerleyiini ve sonra yok oluunu grmtr. Bir ok jeologa gre, pleistosen anda drt belirgin Buz a srmtr. Tam drt kez Avrupada buzul ve buz rtleri olumu, yaylm ve tam drt kez de gzle grlemeyecek kadar yava yava ve azar azar eriyip kaybolmutur. Her bir buzul ann arasnda da sresi bilinmeyen daha yumuak iklimli bir a olumutur. te bu ok yava deiimler sresince Avrupada ve daha baka yerlerde "insanlar" yaamaktayd. Bu buz alarnn oluumu, sresi ve yok oluunun kapsad zaman kavram saysz sfrlarla anlatlabilecek nice rakamdan daha etkindir sanrm.

Buz a sresince ayn yavalkta ok daha baka geliimler de olmutur; bunlar da ele ahrsak, buzullarn salad rnei etkiletirmi oluruz. Sz gelii, ngiltere, kara kprleriyle kta Avrupasna bahdr, sonradan kopup ayrlmtr; ite bu srede de bu topraklarda insanlar yaamaktayd. Bu oluum da bugn gzlerimizle seemeyeceimiz kadar yava olmutur. ngiltere topraklarnn bir blmnn sular altnda yattn dnmek bile insana garip gelir. Arada bir kyda bir toprak kaymas, bir kck tepenin kmesi suyun topra kemirmesi, erozyon olayna zaman zaman dikkati ekmektedir. Yarm yzylda oluan erozyon ylesine kktr ki, 1/1000 lekli bir haritada bile grlemez. Irmaklarn oluturduu deltalarda topran genilemesi de ayn arhkta srer gider.

Pleistosen ann balangcnda, dou ngilterenin byk bir

38

blm sular altodayd. Norfolk kayalklar denilen yerler, bir zamanlar sular altnda kalan kara paralarmn kahntlardr. Bu birikimler, yava yava yeryz kabuunun aym yavalkta ykselmesiyle birleince, Ingiltereyi kta Avrupasma birletirmi ve Kuzey Denizi havzasn zamanla kurutmutur. O alarda Thames rma Rhine rmana balanu- ve Kuzey Buz Denizine akard. Buz rtleri yok olduu vakit henz bu alan yeniden sular altnda kalmamt. Pleistosen a sona erdii vakit bu kara kprs belki hl vard. Bu kpry yok eden batma sreci bugn de srp gitmektedir; bugn ne denli yavasa o alarda da o denli yavat, ondan nce ykselme sreci de ayn yavalktayd. te bu rnek de pleistosen ann akl almaz uzunluunu kantlar.

Bu anlatlanlar, arkeologlarn "a" dedii srelerin ne denli uzun olduunu gstermek amacyla okuyucuya sunulmutur. imdi de bu "a" kavramnn anlam konusunda bir iki sz syleyelim. Eski Ta a, Yeni Ta a, Bronz a ve Demir a, jeologlarn zaman sreleri gibi, kesin sreler olarak dnlmemelidir. Herhangi bir yrede -diyelim Kuzey ngiltere ya da Msrd a - her bir a gerekten belirli bir zaman sresini kapsar. Tm blgelerde de eitli alar ayn biimde birbirini izler. Ama bu alar btn dnyada ayn zamanda balayp ayn zamanda sona ermi deildir. Dnya tarihinde bir an gelip de cennetten bir borozan ttrlm ve o anda inden Peruya kadar her bir avc silahlarn ve tuzaklarn bir yana atp, anszn buday, pirin ya da msr ekmeye, domuz, koyun ya da hindi retmeye balamtr sanmayn.

Tam tersine, Eski Ta a, daha nce belirttiimiz ekonomik anlamda, Avustralyann ortasnda ve Kuzey Kutbu blgesinde bugne dek srp gelmitir. Oysa Yeni Ta an balatan neolitik devrim, tam 70CND yl nce Msr ve Mezopotamyada balamtr. ngiltere ya da Almanyada ise ilk etkileri tam bin ya da bin be yz yl sonra, diyehm M..2500 yllarnda duyulmutur. ngilterede Yeni Ta a balad vakit, Msr ve Mezopotamya tam bin yldr bronz an yaamaktayd. Danimarkada Yeni Ta a, M.. 15000 yhn- dan nce sona ermemiti. Yeni Zelandada ise. Kaptan Cook varncaya dek srmt; Maoriler hl cilal ta aletler kullanyor ve neolitik bir ekonomi uyguluyorlard, oysa ayn srede ngilizler Endstri Dev- riminin en parlak yllarn yaamaktayd. O sralarda Avustralyann ekonomisi hl "paleolitik"ti.

Arkeolojik "alar"n niteliklerini anmsamak, baz yrelerdeki uzunluklarn kavramak asndan nemlidir. Eski Ta a ylesine uzundu ki bunu, jeologlarn pleistosen ayla edeerde evrensel bir

39

sre saymak yerinde olur. Ama bu an sona ermesi bakmmdan, eitli yreler arasmdaki farkllk ok nemlidir. Bir ok arkeologlar, araya bir Mezolitik a katarak pleistosen ve paleolitik alar arasnda bir ayrm yaparlar. Mezolitik aa, ngiltere ve genel olarak Avrupann kuzey batsndaki lkelerin buzul sresi kalntlar balanmtr. Bu lkeler, Buz a sona erdikten ok sonra neolitik devrimden etkilenmitir. Bylece, jeolojik pleistosen andan ok sonra fakat yerel olarak Yeni Ta ann balangcndan ok nceye ait olan kalntlar Mezolitik aa atfedilir. Ekonomik adan, Mezolitik a eski Ta andaki yaam trnn bir devam sayldna gre, bu kitab, bir de Mezolitik a ekleyerek daha ok karmak duruma sokmak gereksizdir. Okuyucunun kafas daha nceden bu bilgilerle dolu deilse, "alar" evrensel zaman lleriyle tanmlamak, bundan sonraki blmleri daha fazla gletirmeye engel olur.

Son bir uyar yerinde olacaktr. ada yaban insanlarn biraz nce Ta an yaadklarndan sz etmitik. Bu insanlar, Ta a ekonomisinden te bir gelime gstermemilerdir. Bu da, 6000 ya da20.000 yl nce Avrupa veya Yakn Douda yaayan insanlarn, benzeri bir ekonomik gelime dzeyindeki ada insanlarla ayn sosyal ve geleneksel kurallara uyduklar, ayn inanlar tadklar ya da aile balarn ayn biimde dzenledikleri anlamna gelmez. Geri Gney Afrikadaki Bumenler, Amerikann Kuzeyindeki Eskimolar ve Avustralyann ortasndaki Aruntlar, Buz andaki Avrupa insanlaryla ayn biimde besinlerini salarlar. Ama kullandklar aletler, hatta sanat yaptlar bazen Avrupada buz anda yaam olan Au- rignacianlar ya da Magdelenlerin ara ve yaptlarna ok benzer. Bu ada yabanlarn aletlerini nasl yaptklarnn ve kullanmlarnn incelenmesi sonucu, bu ok nceki atalarmzn teknik ve becerileri konusunda bize ok anlaml ipular salanabilir. Eskimolarn yaantlarn inceleyerek Buz anda Avrupadaki insanlarn nasl yaadklarn anlayabiliriz.

Daha da teye giderek, bu yabanlarn rgtleri, gelenekleri ve inanlarn inceleyip, arkeoloji biliminin kesinlikle suskun olduu alar konusunda yaayan rnekler elde etmi oluruz. Bu giriim gerekten ok ekicidir, ama okuyucu kendi cokusunun yanlgsna kapl- mamahdr. nk bu kabilelerin ekonomik yaam ve somut kltr, AvrupalIlarn 10.000 yl nce yaadklar bir aamada donmu kalmtr. Yoksa bunlarn dnsel gelimeleri de ayn noktada donmu kalm mdr?

Aruntalar, Avustralya evresinde kendilerine besin ve barnak salamaya yeterli olan ok basit ara ve donatmla yetinmilerdir.

40

Bunlarn somut donatm, Avrupa ve Kuzey Afrikada yaam olan Eski Ta a avclarnn aralaryla ayn teknik dzeyde, hatta tpatp etir diyebiliriz. Oysa Aruntalar, evlilik dzeni ve akrabalk ilikileri konusunda ok karmak kurallar uygular, by ve din trenleri iin ok abartmah hatta bazen ok acl uygulamalara giriirler; totemler (hayvanlar, atalar ve ruhlar konusunda karmak ve tutarsz inanlar tarlar. Bu tr sosyal kurallar, trenler ve inanlara, "insann ilkel koullarndan" gnmze aktarlan bir miras gzyle bakmak hakszlk olur.

Bu tr dn ve uygulamalar 20.000 yl ncesinin Ta a insanlarna neden maletmeli? Aruntalar kendi evrelerine uyumlu bir somut kltr yarattklar vakit, sanki hepsi birden durup dnm gibi bir varsayma neden kaplmal? Onlar, tpk bizim kendi kltrel atalarmz gibi dnmeye devam etmi olmaldr; ancak onlarn dnceleri baka yollardan ilerlemi ve uygulamal bilimler ve aritmetik gibi ayn pratik sonulara varmalarn salamam, tam tersine onlar bugn bizim batl inanlar kmaz dediimiz yne evirmitir. stelik, ticaret yoluyla son 5000 yldr dnyann en uzac yerlerine kadar ulaan uygarlklarla da etkilenmi olmalar gerekir. Baz etnograflar Avustralyann nesnel kltr, sosyal rgtlenmesi ve dini konularnda, daha geliik. Eski Dnya insanlarndan edinilmi dn ve rneklere rastladklarm kabul etmektedirler. Baka ok ilkel kabileler de, bir zamanlar edinmi olduklar kltrleri tmden yitirmie benzerler. Gney Afrikadaki Bumenler, Bantular gibi daha gl insanlar tarafndan kt ve yoksul blgelere itilmi insanlardr. Srldkleri yeni ve elverisiz topraklarda, bir zamanlar srdrdkleri sanat elden brakm olsalar gerek. Eski plk kalntlarndan rendiimize gre, Bumenlerin atalar, daha sonra hi kalntsna rastlanmam anak mlek yapmaktayd. Sosyal kurumlar ve dinsel inanlar da zamanla yozlam olmal. Bylesine insanlar, ilkel deil, yoksuldur. Bugn ilkel olan kabilelerin ok eski insan trlerinin yansmas olduu inanc abartma olur. Bu kitapta, ada yabanlarn dn ve yaamlarn, yalnz arkeoloji biliminin ilgilendii eski insanlarn yaamlarnn yorumunda kullanacaz. Ama bu rnekler, gerek nesneler, yaplar ve ilemlere bir tek, bir cil ekleme amacyla kullanld vakit geerli saylr. Tarih ncesi insanlarnn dnleri ve inanlar kukusuz bitmi, yok olmutur, biz ancak bunlarn sonularn, arkeologun eliyle bulup kard kalntlara dayanarak grp anlayabiliyoruz.

41

IV. BOLUM

BESN TOPLAYICILAR

Arkeologlara gre, insann dnyada treyiini yapt aletler belirler. nsan, besin ve barnak edinmek iin, fizyolojik donatmndaki eksikleri aletlerle tamamlar. Beyni ve sinir sisteminin salad el ve gz balantsnn ince dengesiyle aletleri yapar. lk aletler anlalan tahta, kemik ya da ta paralaryd, bu paralar krlp yontularak ele uygun biime getirilir, az ok sivriltilirdi. Tahtadan yaplanlar oktan yok olmulardr. lk ta aletler de doal olarak (don ya da scaklar veya rmak yataklarnda yuvarlanarak) paralananlardan ayrt edilememitir. Oysa, ilk Buz ann da ncesinden, beceriyle, yontucu, syrc, kesici aletler olarak biimlendirilmi olan sert ta paralarn arekologlar ayrt edebilmilerdir. Bu tr aletlerin insan tarafndan biimlendirilmi olmas bugne dek tartlrsa da, bilginlerin oun- luunca kabul edilir.

Pleistosen alarnn ilk balarnda "insanlarn var olduu, tatan aletler yaptklar ve ate yakabildikleri kesinlikle bilinmektedir. Pekin yaknnda uku-tiyen maarasnda bunun kesin kantlar bulunmutur. Bu maarada, "Pekin insan"nm ve artk yaamayan hayvanlarn tal kalntlar sra, kavurs ya da baka talardan kaba saba biimlendirilmi paralar ve atee tutulmu olduu kukusuz saylan kemik paralar bulunmutur. Ayn an jeolojik kalmtlan arasm- da, ngilterenin dousunda ve baka yerlerde daha geliik aletler bulunmutur ama bunlarla "insan" iskeletleri arasnda kesin bir ba kurulmamtr. Bu tr aletlerden pek az ey renilebilir; ancak insana benzer bir yaratn, kendi gereksinmelerine uyacak biimde talar biimlendirdii anlalmaktadr. Bu aletlerin ne amala yaplm olduu ancak bir varsaymdan teye gitmez. Hayvan derilerinin ve postlarn bir hayli "ilenmesi" gerekiyordu, bu nedenle ada yabanlar giysi ve barnak olarak bu derileri biimlendirmek iin eitli aletler kullanrlar. Derileri kazmak iin kullanlan aletlerin bazlar, ilk ta aletlere ok benzer, bu nedenle arkeologlar nedense bu kaba saba aletlere "kazyclar" derler. Buna gre, insanlar yalnzca aletleri

42

biimlendirmekle kalmyorlard, bunlar giysi salamak iin de kullanyorlard; ama bu sonu kesinlikle kantlanamamtr.

lk aletlerin pek ok amaca hizmet ettii varsaymn kabul edebiliriz. lk insanlar, hangi talarm alet yapmna elverili olduunu ve bunlarn nasl yontulabileceini yava yava renmitir. lk doal madde olan akmak ta bile kolayca biimlendirilebilen bir nesne deildir; okuyucu dilerse, yontmak iin iki akmak tan birbirine srterek deneyebilir. Alet yapmnda, ilk toplumlar bir bilimsel gelenek oluturmak zorundaydlar, en uygun talarn hangileri olduunu, bunlarn nerede bulunabildiini ve nasl ilendiini belleyip bakalarna bu bilgiyi iletmek gerekliydi. nsan, alet retiminin tekniini iyice kavradktan sonra her bir i iin ayr bir alet yapmay baarabilirdi. lk bata, yaplabilen ilk yass ta aletler hem yontucu, hem rende, hem delici, hem bak hem de kazma aleti olarak kullanlm olmal. Bunun belirtileri de alet yapmyla atein kullanlmasdr.

Atein kullanm, insann evreye tutsaklktan kurtuluunun ilk belirtisi olmah. Atele snnca, souk gecelere dayanabilmi, bylece lml hatta arktik blgelere girebilmitir. Alevler aydnlk salaynca, maaralara smabilmitir. Ate baka yaban yaratklar korkutup karmtr. Yemek piirilince, i sindirilemeyen yiyeceklerden besin salanabilmitir. nsan, snrl iklimlere gre devinmek zorundan kurtulmu, gne yla devinmek zorunluundan da syrlmtr.

Ate kullanmyla insan ok byk bir fizik gce ve ok belirgin kimyasal deiikliklere baat olmutur. Tarihte ilk kez bir doa yarat doann byk glerinden birine yn verebilmitir. Yanan al rpnn iine koca bir ktk atlnca alevlerin bymesi, ktn kl ve duman oluu, insann o zamana dek fazla iletilmeyen beynine gl bir drt salam olmal. Bu oluumun insanda ne gibi izlenimler brakt bugn bilinemez. Ama atei alevlendirerek ya da kzletirerek, tayarak ve kullanarak insan baka hayvanlarn davranndan devrimsel bir bakalama gstermitir. nsanln kantlam, kendini gelitirmeye ynelmitir.

Kukusuz, ilk bata insan yldrm dmesiyle ya da baka doal yoldan oluan atei srdrm olmah. Bu bile bir bilgi, gzlem ve deneye dayanan kyaslama gerektirir. nsann, atein etkilerini renmesi, atei "yerse" ne olacan, vb. bilmesi gerekirdi. Atei sndrmeden srdrrken, bilgi daarcna yeni paralar eklemekteydi. Romadaki Vesta gibi, hi snmemesi gereken kutsal alevlere trel olarak bir ok kii bekilik ederdi; bu tre hem ilk insanlarda, hem de ada yabanlarda vardr. Bu treler, insann ate yakmay renmesinden nceki sreden kalm olmaldr.

43

Ate yakmak ne zaman renildi, bilinmez. Yabanlar, akmak tam demir, otta, ya da kantama srterek, iki tahta parasmm srti^mesiyle, ya da bir kama hava fleyip sktrarak elde ediyordu. lk tr, son Buz anda Avrupada uygulanmaktayd. ada dnyamn eitli yrelerinde srtme ynteminin eitli biimleri kullanlmaktayd, eski yaznda bundan sz edilmitir. Ate yakmak iin kullanlan yntemlerin eitlilii, bu bilginin insanlarn birbirlerinden tmden ayr olarak dnyann drt bir yannda yaadklar zamana dek, yani insan tarihinde olduka yakn zamanlarda edinildiini gste- rir.

Ate yakmasn renmek, ok byk nem tar. nsan yanma denen artc sreci, s denen gizli gc yalnzca ynetmekle kalmyor, bunu yaratabiliyordu. nsan artk bilinli olarak yaratcyd. Bir ift tahta paras, akmak ta, otta srttrerek alev oluturmak, bir hiten bir yaam yaratmaya benzer. Ender bir olayken ok byk etki yaratm olmal; insan herhalde kendini byk bir yaratc, yaradan olarak grmtr. Oysa insan bir tahta parasndan ya da bir tatan alet yaparken de byk bir yaratcyd. Doaya baat olan gcn kantlyor, nesneleri kendi dileine gre biimlendiriyordu.

lk pleistosen "insanlar"xnm kalntlarndan edinilen bilgiler bu kadarcktr. Neyle geindikleri bilinmez. Bu ilk insanlarn yaban hayvanlar ve ku tuttuklar, balk ve kertenkele avladklar, meyva, yumurta topladklar, topraktan kkler ve kk bitkiler kardklar sanlr. Ayrca, bu denli kesin olmasa da, hayvan postlarndan giysi yaptklar da sanlr. Bazlar maaralara snr, bazlar da dallardan barnak yapard. Hayvan avnda baarh olmak iin av uzun sreler gzlemek gerekirdi. Sonu, avlanma gelenei denen toplumsal bilgi daarcn olutururdu. Besleyici ve zehirleyici bitkilerin ayrm da uzun deneylerle renilmi ve toplumsal gelenee katlm olmal.

Hayvan avlama, bitki ve yumurta toplama ilerinin zamann da bilmek gerekiyordu. Bunda baarh olmak iin, gkyznn zaman gstergelerini anlamas zorunluydu; insann ay ve yldzlarn k ve batn ve bunlarn hayvansal ve bitkisel oluumlarla kyaslanmasn yapmas gerekliydi. Ve, daha nce de belirtildii gibi, alet yapmnda en elverili talarn hangileri olduunu, bunlarn nerede bulunacan da bilmeliydi. lk insanlar iin bile bir hayli ykl gkbilim (astronomi), botanik, jeoloji ve zooloji bilgisi yaam iin artt. Bu bilgileri edinir ve aktarrken atalarmz bilimin temelini atmlardr.

nsanlarn geim iin ibirlii yaptklar ve birlikte altklar varsaymna da varabiliriz. nsan kadar zayf ve ksr donatlm bir yaratk, ilk besini olan koca koca hayvanlar bir bana avlayamazd.

44

Szcn ada Avrupa anlamyla, aile bireyinden te bir sosyal rgtn kurulmas gerekliydi, ancak bunun ne tr olduu bugn bilinmemektedir.

Avrupada son Buz a ba gsterene dek durum byleydi. Bu arada ta aletlerin yapmnda, blgesel alma yntemlerinde bir ka deiiklik olmutur. Baz yrelerde, alet yapmclar, uygun ta kntlarn ana gvdeden ayrp bunlar yontarak alet yapmay baarmlardr. Arkeologlar bu ileme pul endstrisi derler. Baz yrelerde de ana para ele almm, yontarak bu para alet haline getirilmitir; byle olunca bu ana para ya da ekirdek, esas aleti oluturmutur buna da ekirdek endstrisi denilir.

Bu bakalk ta ilemesinde, iki ayr "insan" grubunun gelenek farklln gsterir. Genellikle pul endstrisi Avrupann kuzey blgelerinde, Alp, Balkan Kafkas Dalar, Ka Da ve Himalayalann kuzeyinde kalan blgelerde grlr. Pul endstrisiyle balantl olarak bulunan iskeletler, bize ya da bizim atalarmz olduklar sanlan yaratklara hi benzememektedir. ekirdek endstrisi ise Gney Hindistan, Suriye ve Filistin, tm Afrika ve spanya, Fransa ve ngilterede grlmtr. Burada yaayanlar Homo sapiens trnden ya da bu trn atalarndan olabilir. Bunun da henz kesin bir kant yoktur. Buz anda pul reticileri kendi yrelerinden kmaya, kendi topraklar donmaya baladndan, ngiltere, Fransa ve Suriyeye, oradan da sonunda Afrikaya ilerlediler. ekirdek endstrisi ise ayn Buz anda gneye ekildi, iklim yumuaynca gene kuzeye dnd. nsanlarn bylesine g sonucu, ayr retim geleneine sahip insanlar yanyana yaamaya baladlar. Bu iki ayr gelenein birleimine dein belirtiler varsa da, Sinanthropos ile Homo sapiens gibi bambaka iki trn arasnda bir balant olabileceini dnmek gtr.

Son sayfalarda insan tarihinin bete drd - diyelim basit bir tahminle 200.000 yl zetlenmitir! te bu uzun sreden gnmze dokuz on krk dkk iskeletle saysz alet kalmtr. ngiliz ve Fransz mzelerinin mahzenleri Thames, Sen ve baka rmaklarn dibinden toplanm aletlerle doludur; Gney Afrikada ise, bir ok yerde topran altndan kucak kucak alet kar. Ama ilk pleistosen aletlerin bylesine bolluu o alarda nfusun ok olduu sonucunu vermez. Tam tersine tek bir kii gnde drt alet yapm ya da yitirmi olabilir. Bizim bugn bulup topladmz bu aletler tam 200.000 yl sreyle yaplmtr. Pleistosen ann balangcnda ya da ortalarnda, herhalde insan ailesi, tpk ada, insan benzeri maymunlar gibi kk bir gruptu.

45

imdiye kadar anlatlan bu belli belirsiz tanmlara ancak bundan50.000 yl ncesi iin kayda deer ayrntlar eklenilebilmektedir. Son buz a yaklarken, Musteriyan (Muosterian) denilen "insan" gruplan Avrupada belirgin oldu. Souktan barnmak iin maaralarda yaadklarndan, daha eski insanlara oranla bunlarn yaantlar hakknda ok daha fazla bilgi edinUebilmitir. retim asndan, bunlar pul retiminden yanayd. Fiziksel adan Neandertal trne aittirler, bu tr bugn yaamamaktadr. Ayaklarm srterek yrrler, balarm dik tutamazlard. eneleri yoktu, gzlerinin stnde koca bir kemik knts aln geriye eikti, korkun, hayvansal bir grnmdeydiler. Avlanma gruplarn rgtleyebilecek kadar konuabiliyorlard. Ama dil kaslarnn balant yerlerinden anlayabildiimiz kadaryla, olduka tutuk bir konumalar vard.

Ekonomik adan, Musteriyanlar avcydlar, koca kutup hayvanlarm tuzaa drmekte uzmanlamlard - mamotlar, tyl gergedanlar tutarken, bunlar ldrdkten sonra srkleyerek maaralarm azma getirir, orada paralarlard. Bylesine koca hayvanlar tek tek avclar ya da kk aileler tarafndan tutulamazd. Mamot avcl, ekonomik amala ibirlii yapan daha byk sosyal birimlerin ticaretiydi.

Tarih asndan Musteriyanlann en ilgin yan cenaze treleriydi. Fransada onu akn Neandertal iskelet bulunmutur, bunlar kendi gruplarnn yaad maaralara zel bir biimde gmlmtr. Bedeni korumak iin byk zen gsterilmitir. Azizler Kilisesinde (La Chapelle