Gordon d. Friedlande - Garip Bir Deha Tesla

8/8/2019 Gordon d. Friedlande - Garip Bir Deha Tesla

http://slidepdf.com/reader/full/gordon-d-friedlande-garip-bir-deha-tesla 1/5

elektrik mühendisliği 29

GARİP BİR DEHA

TESLA

ARŞİVDEN....

Yazan: Gordon D. FRIEDLANDERÇeviren: Tevfik DALGIÇ

ÖZETBu yazı, günümüzün modern enerji iletim

şebekelerinin gelişmesine katkıda bulunmuş olan

Nicola Tesla’nın yaşamının kısa öyküsüdür. Tesla’nın

zamanında büyük ilgiuyandıran araştırmalarıve çalışmalarının önüne

çıkan engeller kısaca belirtilmektedir.

Bu yazı, Elektrik Mühendisliği Dergisi’nin Temmuz-Ağustos 1978 tarihli,259. sayısından alınmıştır. (Sayfa: 276-278)



30 elektrik mühendisliği

yıl Thomas A. Edison için elektrikmotorları ve jeneratörler üzerindeçalıştıktan sonra Westinghousefirmasına girmiştir. 1888’de ilk A.A. endüksiyon motorlarını bura-da geliştirmiş ve güç iletimindeki(özellikle transformatör tasarımın-da) katkıları ile yeni gelişen güçendüstrisinde devrim yapmıştır.

Bundan sonraki on yılda da verim-li çalışmaları ile güç iletimi (powertransmission) alanında birçok pa-tent almış, Colorado Springs’deve Long Island’da kendi labora-tuvarlarını kurmuş ve en önemliçalışmalarını 36 yaşından önceyapmıştır.

Tesla hiç evlenmemiştir. Son yılla-rında gerçek bir münzevi hayatı ya-şamış ve çabalarının büyük kısmını

genellikle başarısız olan elektrikenerjisinin tel kullanmadan iletimiüzerindeki deneylere ayırmıştır.7 Ocak 1943’te New York’ta 86yaşındayken ölmüştür.”

Bu donuk, kısa ve fazla açıklayıcıolmayan bir tanıtımdır. Ucuz birotelde ölümünden 30 yıl sonradeğeri anlaşılan bu bilim adamı-nın yaşamını incelemek için, budeğişik kişinin uzun meslek yaşa-mında göze çarpan özelliklerine debakmalıyız.

1881’de, aklında çok fazla alma-şık akım endüksiyon motorlarınıntemel kavramı, yani dönen elekt-rik alanları olan Tesla, 1882’de

Paris’teki “Continental Edison”firmasına girmiştir. Edison’unmühendislerinden Francis Jehl,“Meno Park Anıları”nda Tesla’ylailk ilişkilerini şöyle yazmıştır:

“Birgün fabrikaya uzun boylu, zayıf, genç bir adam elinde Bu-dapeşte’deki Karl Pushas’tan bir referans mektubuyla geldi. A.A. kulanarak komütatörsüz motorlar yapmanın çok önemli

bir iş olduğunu savunan bu gence, aklını Edison sistemine yönelik olarak kullanmasını ve işe başlamasını söyledik.”

Bu düşünceleriyle Tesla’nın Edisonfirmasıyla ilişkisi kuşkusuz uzunsüremezdi. Bir müddet sonra,Edison’un almaşık akımın güç ile-timinde kulanılmasının kesinliklekarşısında olduğunu anladı. (Edi-son, “Kişisel isteğim almaşık akım kullanımının tamamiyle yasaklan-

masıdır, çünkü bu gereksiz olduğu kadar tehlikelidir.” demiştir.)

Tesla ve Westinghouse

Tesla, 1889’a kadar üç fazlı A.A.endüksiyon motorları, iki fazlısenkron motorlar, iki fazlı, 4 telligüç dağıtımı ve tek fazlı motorlarınayrık faz (split-phase) başlatılması

Tesla “Bilimde kim kimdir”türü kitaplarda şöyle anla-tılır...

“Yaratıcı bir elektrik mühendisiolan Nikola TESLA 10 Temmuz

1856’da Avusturya-Macaristan’da(şimdiki Yugoslavya) Likanın eya-letinde dünyaya gelmiştir. GrazPoliteknik Enstitüsü’nde fizik vematematik, Prag Üniversitesi’ndefelsefe öğreniminden sonra elekt-rik mühendisliği dalında çalışmayabaşlamıştır. Budapeşte’de yeni ku-rulmuş bir telefon santralında çalı-şırken, 1981’de yeni tip bir telefontekrarlayıcısı (telephone repeater)geliştirmiştir. Daha sonra Fransa ve

Almanya’da üç yıl çalışmıştır.1884’te ABD’ye göçetmiş ve ABDvatandaşlığına geçmiştir. Birkaç




gibi konularda en az 10 ABD patenti elde etti. Almaşık akım güç dağılımıile 1885’ten beri ilgilenen George Westinghouse, Tesla’nın çalışmalarınıişitir işitmez A. A. motorlarının ticari olurluğu üzerinde görüş oluşturma-sı için bir temsilci gönderdi. Sonuç olumluydu. Westinghouse hemen200.000 dolar ödeyerek Tesla’nın bütün patentlerini satın aldı. AncakTesla Pittsburg’daki Westinghouse fabrikasında değişik ticari uygulamalariçin bir dizi A.A. motoru üretiminde çalışmakla başarısız bir yıl geçirdi.(Kendi başına olmaktan hoşlandığından, üretim toplumunun bir üyesiolarak çok iyi çalışmaması doğaldı.) Ayrıca, endüksiyon motorlarının

tramvay ve demiryolları taşımacılı-ğında uygun olmadığı anlaşılmış-tı, oysa o zamanlarda bu tip işleriçin büyük bir gereksinme vardı.Motorlar, tek fazlı aydınlatma içinWestinghouseca benimsenen 100-Hz’lik alternatif akım sistemindeverimli çalışmıyorlardı. DolayısıylaWestinghouse tarafından 1892’deTesla motorlarının başarıyla pazar-lanmasına kadar pekçok tasarımve sistem değişikliği gerekti.

1983’ün sonlarında yüksek akımmühendisleri Edison’un doğruakım teorilerinin enerji iletimindeçok sınırlı olduğunu anladılar veTesla’nın çok fazlı almaşık akım

dizgesinin bu iş için pratik ve sonderece uygun olduğunu saptadılar. Aynı zamanda, Niagara su gücü ta-sarısı uzmanları bu şelaleden en az90.000 kW enerji elde edilebileceğive bunun ticari kullanımlar için her-hangi bir yere ancak AA güç olarakekonomik bir şekilde iletilebileceğisonucuna vardılar.

Tesla’nın patentlerine dayanarak1893 Kasımında Westinghouse

firması ile 3725 kW’lık iki jeneratöriçin anlaşma yapıldı. 1895 Nisa-nında bunların ilkinden hatlaraenerji verildi. Ağustos’ta ilk müş-teri Pittsburg Reduction (şimdiki Aliminium Company of America)firmasına elektrik enerjisi iletildi.1897 Niagara Şelalesi kuruluşu-nun bazı dağıtım devreleri şekildegösterilmiştir.

Yüksek Gerilim,

Yüksek Sıklık AkımDeneyleri

1899’da, Tesla ColoradoSprings’de bir elektrik araştırmalaboratuvarı kurmak için 100.000dolar harcadı. Burada, o günekadar elde edilebilen en büyüknoktadan-noktaya elektrik boşa-lımını (41 metre) gerçekleştirdi.Kullandığı aygıt, meşhur “Tesla

T- TransformatörR- AA’dan DA’ya dönüşüm sağlayan rotorD- Gerilim düzenleyiciTesla’nın 1897’de hazırladığı ilk Niagara santralının bazı devreleri. 2200 voltluk ikifazlı AA, tek faz, üç faz veya doğru akıma dönüştürülerek kullanılıyordu.



32 elektrik mühendisliği

bobini”nin çok büyük bir modeliolan, birincil ve ikincil sarımlarırezonansa ayarlanmış, hava boş-luklu, yüksek sıklıklı (33000 Hz)bir salınım transformatörüydü. 20.yüzyılın başlarına kadar, ABD vedenizaşırı ülkelerde, Tesla bobinlerihemen hemen bütün teknik okul-ların laboratuvarlarında yüksekgerilim ve yüksek sıklık olayınıntanıtılması için bir deney aracı ol-muştur. 1929’da ise Cyclotron’unbuluşundan önce, WashingtonCarnegie Enstitüsü’nde 5 milyonvoltluk bir Tesla bobini ilk atomuparçalama çalışmalarında kulla-nılmıştır.

İleri Görüşlü Tesla:Radyo ve Radar

Tesla daha 1900 yılında radyoyayımcılığı konusunda şunlarısöylemişti: “...Özellikle zor eri- şilebilen bölgelerdeki kitlelerineğitim ve aydınlatılmasında çok verimli ve kullanışlı olduğunu kanıtlayacaktır... Önemli uygarlık

merkezlerinde kurulacak ve dün- yanın en dış tabakalarına yayın yapabilecek istasyonlar çeşitli kanallardan alacağı haberleri yerküresinin her noktasına ya- yacak ve herkesin cebinde taşı- yabileceği ucuz küçük alıcılarladünya haberleri ve özel iletiler alınabilecek.”

Century Dergisi'nin Haziran 1900sayısında Tesla şöyle yazmıştı:“Sesimizi yükseltirsek, yankısını işitiriz. Biliriz ki sesimiz duvar gibi bir yere çarparak geri dönmüştür.Ses gibi elektrik dalgaları da yan- sımaktadır ve bu, ses yankısına benzeyen ve durağan dalga adıyla

bilinen elektriksel bir olayla kanıt-lanmaktadır.

Dünyanın uzak dış tabakalarına ses dalgaları yerine elektrik dalga-ları gönderildiğinde yankı yerineuzaktan yansıyan durağan elektrik dalgaları elde ettim:”

Bu, Tesla’nın geleceğin en önemliiki elektronik dizgesini öncedenkestirebildiğini göstermektedir.

Tesla’nın“Wardenclyffe” Düşü

1900 başlarında Tesla New Yorkşehrine ve şöhretiyle oluşturdu-ğu toplumsal ilişkilerine döndü.“Century Dergisi” müdürü RobertUnderwood Johnson’un girişim-leriyle Yale Üniversitesi’nden onurderecesi alan Tesla, New York’tatanınmışlar ve varlıklılarla tanıştı.Onlar, Tesla’nın geleceğin anındahaberleşme konusundaki tasarılarıkarşısında hayranlık duyuyorlardı.Tesla’nın ilk amacı ise, hız ve mesajkapasitesinde Atlantik kablosunugeçmekti.

1900 Kasımında, Tesla’nın büyüktasarısı sermayedar J.P. Morgan’ındikatini çekti ve Morgan Atlantikötesi telsiz haberleşme tasarımına150.000 dolarlık yatırım yaptı.

1901 Martında, Tesla Westinghou-se firmasıyla generatör ve transfor-matörler için bir anlaşma imzaladıve Long Island tepelerinde “War-denclyffe” diye isimlendirdiği bir




<

yeri fabrika olarak seçti. Binanınarkasında 57 m. yükseklikte ah-şap bir verici kulesi yükseliyor vekulenin altında 37 m. derinlikte,3.7 metrekare alanlı bir kuyubulunuyordu. Bu kuyunun dibine

basınçlı havayla kulenin tepesinekadar çıkabilen teleskopik bir çelikçubuk yerleştirilmişti.

Bu sırada Tesla’nın İngiltere’dekitemsilcileri alıcı istasyon için uygunbir yer arıyorlardı. Tesla’nın bilimseltasarım ve yapıları Atlantiğin iki ya-kasında da gizli tutuluyordu.

Özel elektrik gereçlerinin teslimin-deki beklenmeyen gecikmelerTesla’yı öfkelendirirken, yapım ve

servis faturaları çoğalıyordu. Bu sı-rada Marconi, Tesla’nın yaptığı çokkarışık ve büyük aygıtlardan dahabasit ve ufak aygıtlarla 12 Aralık1925'te “S” harfini Cornwall’den Atlantik ötesi Newfoundland’eiletti. Sonunda giz açıklandı:Wardenclyffe yalnız Atlantik ötesitelsiz haberleşmede değil, ayrıcadünyanın herhangi bir noktasınatelsiz elektrik enerjisi iletimindede kullanılacaktı. Tesla’nın tasarısışuydu: Bu kule, güçlü bir elek-tomagnetik enerji patlamasıyladünyanın magnetik alanında de-ğişiklik yapacak, bu da yüzyılınadımı olacaktı.

1902 yılı boyunca Tesla sanki parakaynakları tükenmeyecekmiş gibipahalı gereçler ısmarlamaya de-vam etti. 1903 başlarında sekrete-ri ve yakın dostu George Scherffson derece az parası kaldığını

belirtince Tesla Morgan’dan birazdaha para istedi ve reddedildi.Tesla çaresizlikle J.P. Morgan’aWardenclyffe için gerçek emelinintelsiz güç nakli olduğunu belirtti.Morgan’da 14 Haziran 1903 tarihlicevabında şöyle yazmıştı: “Mektu- bunuzu aldım... Şu anda daha ileri seviyeli gelişmeler için kendimi hazır hissetmediğimi belirtmek isterim.”

Tesla Wardenclyffe’in büyük borçlarını temizlemek için Ryan’dan aldığıpara desteğini kullandı, fakat bu, ödenmeyen ücretler, makina ve elektrikaletleri faturaları hatta elektrik parası için açılan davaların kısa bir süreertelenmesinden başka bir işe yaramadı. Makinalar, çok çeşitli gereçve takımlara gereksinme vardı, üstelik Colorado Springs’deki labora-tuvarın ödenmeyen hesapları da düşlerini hızla yıkıyordu. DolayısıylaTesla, tesisi 1906’da kapattı. 1915’te de diğer mülkünün senetleri gerikalan borçlarının ödenmesi için el değiştirdi. Tesla, telsiz enerji ileti-mi tasarısını, acı ve hayal kırıklığıyla şöyle özetlemiştir: “Bu elektrik mühendisliğinin basit- sadece biraz pahalı- adımı idi, kör, yüreksiz ve şüpheci dünya...”

Düşüş Yılları

Tesla Wardenclyffe yenilgisinden sonra giderek daha fazla içine kapandı,çünkü gösterişli tasarıları ve pahalı başarısızlıkları yüzünden çağdaşla-rına alay konusu olmuştu. Bunlara karşın AIEE, IRE ve birçok üniversite

tarafından hatırlanıyor ve onurlandırılıyordu. Westinghouse deneyimin-de de belirttiğimiz gibi, Tesla 20. yüzyılın ticari araştırma ve geliştirmegruplarıyla çalışmakta başarısızdı. Dolayısıyla düşüş yıllarını çok ilkelaklındaki gerçekleşmesi olanaksız büyük düşlerle geçirdi. Zaman zamanbasına esrarengiz ve heyecanlı demeçler veriyordu. Örneğin, 1930’larınortalarında, dünya savaş kavramlarını kökünden değiştirecek bir “ölümışını” üzerinde çalıştığını belirtmişti. Kimbilir, belki de laser kuramlarıüzerinde çalışıyordu.

Ölümü Sonrasında Onurlandırmalar

Tesla ABD’de hala tartışılan bir kişi olmasına karşın, ana ülkesi Yugos-lavya’da, doğumunun yüzüncü yıldönümünde özel yazılarının, deneynotlarının, aletlerinin ve diğer anılarının sergilendiği Belgrad Nikola TeslaMüzesi kuruldu.

Münih’teki 29 Haziran-7 Temmuz 1956 Uluslararası Elektro-Teknik Komi-tesi Toplantısında ise “Tesla” metrik sistemde magnetik akıl yoğunluğubirimi olarak kabul edildi.

Leonardo da Vinci gibi, belki Tesla’nın da yaratıcı zekâsının zamanınınteknolojisini aştığı söylenebilir.

Kaynak

• Dunlop, O.E., Radios 100 Men of Science, New York: Harper and Row, 1944

Okunması Önerilen Yazılar

Anderson, L., “Nikola Tesla, Last of Pioneers” J. Eng. Educ., vol.49, pp. 697-970, June 1959.Beckhard, A.J., Nikola Tesla, Electrical Genius. London Dobson,1961.Eberhart, N.M., A Working Manual of High Frequency Currents. Chi-cago. New Medicine Co., 1920.

Documents

Gordon d. Friedlande - Garip Bir Deha Tesla