Upload
phungnhi
View
230
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
GOVERNMENT OF MEGHALAYA
LAW (B) DEPARTMENT
******
No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28th February, 2017.
C E R T I F I C A T E
This is to certify that the Law Department, Govenment of
Meghalaya has vetted the Legal Literacy Materials consisting of 11 booklets
and 11 folders in Garo Language. These material are found to be satisfactory
and would be of immense use in disseminating legal awareness to the
grassroots level in the State.
Date: 28.02.2017 ( S.K. Sangma )
Under Secretary to the Govt. of Meghalaya,
Law Department.
****
MIKRON MIKGAOJOK
Sengwil sipaini kamko man·aha, ine knae
ma·gipa grapna a·bachengaha. Ma·gipani grapako
knae pagipa aro jonggipa Tangkam re·baaha.
Ma·gipa aganaha :- ‘Songoni darangba sipai-ni
kamko ka·tokja. Na·ara mainasa re·angna ska?’
Sengwil aganaha :- ‘Sengprang-na skang
darangba Doctor-ni kamko ka·kuja. Da·o ua
sagiparangko sananiko dakengjok. Anga a·songna
kamko ka·skagen.’
1
Ma·gipa aganaha :- A·songna kam ka·nara songo
dongeba man·aba.
Sengwil :- Oe, man·naba donga indiba nang gita
chanchiode sawa sipai-ni kamko ka·skagen?
Ma·gipani grapani kurangko barangachiba
knatokaha. Unon noksulni manderang- Chuang,
Akara aro Tesil re·baaha.
Akara singaha :- Bochi, mai ong·jok? Maina
grapenga?
Pagipa aganaha :- Sengwil sipai napangaha.
Chuang :- Bah! indakode namjok an·ching
Rongbakgre songoniba sipaina re·angpaengjok.
Tesil :- Sengwil, nangpani dal·begipa ge·a gamani
apalkora sawa nirokgnok?
Bilcham:- Awang, anga aro baba a·ani kamkode
ka·rikgen. Iachin an·chingni a·songna kamko ka·ani
ong·gen. Sipairangnaba cha·aniko nanggenba.
Ma·gipa aganaha :- Dakode na·songara
Sengwilko sipaina watatna nangnikama? Maibakai
ang’ bi·sana a·sel ong·na nangode mai ong·gnok?
2
Akara aganaha :- Bochi, gimik ma·gipan indake
kenode sawasa sipai-ni kamko ka·skagnok?
Chuang :-Bochi, tom·tomaniko an·ching
sakantina man·na nangaba. Indiba tom·tomaniko
ra·bana an·ching sakantini kam ong·a. Sipairangni
a·selsa an·chinga tom·tome dongna man·enga.
Sipairang a·songko champenganiko dakjaode
an·chingni tom·tomanide bongnok.
Tesil :- Bebekon aganaha. A·songko naljokatna
an·ching sakantini dakna nanggipa kam ong·a. Sipaio
napange an·chingni a·songna dangdike on·aniko
3
nangenga. Kengni somoirango a·songna je dakeba
chel·chakna tarie dongna nanga.
Sengwilni pagipa :- Ian kakket ong·a. Sorkari
baksa an·chingni dakpana nangani kamba gnang. O
Sengwilni ama, nang’ depanteko kusi ong·en
watatbo, uni gisikko bilgri ong·atnabe.
A·SONGO SONGDONGGIPA MANDE-
RANGNI DAKNA NANGGNI KAMRANG
Sason-ni bilko manani aro ka·na nangipa
kam ge·sa gipin baksa nangrime dakna nanggipa kam.
Minggnioni ge·sa dongjaon ge·gipinko
4
chanchianiona ra·baani dongja gita ong·a. Jeon
sasonni bil gnang unon dakna nanggni kamba gnang.
Jeon dakna nanggni kam donga unon sasonni bilba
gnang. A·songni niam-bidiko sason ka·ani bil aro
dakna nanggni kamrang nangrimaha.
1. A·songni niam bidikko maniani.
Sakanti a·songo songdonggipani dakna nanggni
kamara a·songni niam bidiko segimin kattako (Niam)
maniani ong·a. A·songni niam bidikni mingnama
dakbewal, songsaro dakbewal, a·songni nisan,
a·songni git
u a n d a k g i p a r a n g k o
manina nangani. Aroba, je
somoio a·songni gitko
(Jana Gana Mana…)
ring·gen ba a·songni
Nisanko badalatgen unon
tom·tome gisik nange uko mande ra·aniko dakna
nanga.
n A·songni Nisanko badalatna skang
rongtalatchengna nanga. Rongtalgijani ba
gin·prugipa ong·na nangja.
5
n Banoba gin·tonga Nisan-ko ramarango nikode
uko chimonge a·ao dape galna nanga, uko ja·achi
ga·beke rona nangja.
n Parliament, Legislative Assembly aro District
Council gita tarigipa niamrangko manina nanga.
Kachari (Court)-ni on·gipa rai-rangkoba manina
aro dakna nanga.
2. A·song gimik ku·cholsan aroba apsan ong·e
donganiko rakkiani:
A·songni manderangni dakna nanggni kam ian apsan
ku·cholsan nangrime dongani. On·tisana saksa
sakgipin baksa kajia-golmal ong·na nangja. Torom,
ku·siktang, songtang, toromna kam ka·giparang
namgija/kragija chanchigrikaoni chelatbo. Adasa
ong·grikani ba apsan ku·cholsan ong·grikanichi
gisikko dal·roroatbo. A·songo apsan ku·cholsan
ong·aniko donbo.
3. A·songko chel·chakani ba ripingani:-
A·songtangko champengani mande sakantini
kam ong·a. Sipai ba Army-ni kamrango nape
a·songna kam ka·bo. Kenbeani somoio a·songko
6
champengbo aro uko jokatna an·tangko tarie
dongbo. A·songna tom·tomani aro mangrakatanina
jak on·pabo.
4. Chakchikgrikaniko rakkiani :-
India-ni plak manderang chakchikgrikaniko
saksa sagipin baksa rakina nanga jekai toromo kusik
agananio, songtango ba dol baksa meligrikgija dongna
nangja..
5. Mingnama chanchianiko rakkiani :-
Jakgitelanina an·chingni a·song gimikni
chakataniko (Movement) gisiko nangate
ka·tongtango ra·bite uko rakiani ong·a.
6. Rasongchana kragipa dakbewalrangko
ripingani :-
An·chingni songsalni
gita daka rikani rasong
chana kragipa daka rikani
gamchataniko ma·siatani aro
uko ripingani ong·a.
7
7. Samtangtango donggipako (Environ-
mentko) name rakkiani :-
Ong·telaigipa ba samtangtango donggipa jekai
buring bolgrim chiring-chisik, chibima, janggi gnang
do·o matrang, uarangko
naljoke rakkina nanga.
Janggi gnanggiparangna
ka·sana nanga. Sambol,
chibima, balwa iarang
r o n g t a l o d e
samtangtango donggipa
rongtale donggen. Mande jatna iachin dakchakaniko
man·gen. Iarangko skatang jakalna nangja.
8. Science-o ba gisik aning bite chanchie dake
niatani :-
Science-o pangchake niatode mande jatni
tangdoani aro u·ianiko bariataniko dakna man·a.
Namgija niamrangko katta seltagijako aro namgija
dakbewalrangko galna nanga.Namgipa bewalrangko
ra·gatna nanga. U·ianiko aro silroroaniko bariatna
nanga. Pilakkon mandeni gita nie ra·chakna nanga.
8
9. Jinmani gamrangko (Public Property)
champengna nangani :-
Jinmani gamrangko name rakkie donna nanga
aro uko golmal ong·gipaoni chel·e rakkina nanga.
Saoba ong·atgimin gamrangko jekai – Bus gari, Statue
aro gipinrang nosto kana am·ode uko beng·bo.
10. Mande jinma maiba ong· ataniko
(Programme) dakrongna nanga.
Indakgipa je saksa ba jinma dakgnigipa
ong·atanirangko ong·atrongbo jeon bak ra·anichi
mandena ba a·songna silroroani ong·gen. Iako
dakanichi a·songni silroroanio chugipa gadangona
tangdoatna man·gen.
11. Bi·sarangna skia-poraianiko on·na nanga:-
Jeon bilsi 6 oni 14 ona ong·gipa bi·sa dongachim
uamang an· tangni depante-deme· chikna
poraiataniko on·na nanga.
GIPIN DAKGNIRANG –
n A·songo manderang jakkalna gita niamko
(Law and Order) State-o tariaha. Mande
sakatian niamko manina nanga.
9
n Dingtang dingtang asongni namgnina kam
ka·na ba programme-ko dakna mal-gamko
jakkalna nanga. Uni gimin state tax ba a·doko
kajina ra·aniko daka. Songdonggipa sakantini
dakgni kamara somoi gita kajina (tax)-ko
gamani ong·a.
n Democracy-ara a· songtangko jattangni
manderangchi sason ka·ani ong·a. Sason
ka·nara manderangchi seokaniko daka.
Uamang apsan sorkariko chalaia. Manderang
maming mikboka gri puonaniko dakna nanga.
n Seokako mangipa mande jinmana dangdike
onani kamko ka·na nanga. Mikang nitea gri
a·songna dangdike onna nanga.
Manderang an·tangna, an·tangni nokdangna,
noksulna ba maniatangtangnaba kamko ka·e
on· na nanga. Aroba, sakantini dakna
nanganiara an·tangni be·enni gita, gisikni gita
ba Economic Developmentna kam ka·naba
nanga. An·tangni nokdangnaba kusiniko
ra·bana nanga. An·tangni nokdang, song,
songjinma, songsalna kamko ka·e dakchakna
nanga.
10
A· songni manderangni mongsonggipa
man·gnirang (Rights):-
A·songko nama bimango chalaina niamrangko
tariaha. Ia niamko kingsa ki·tapo see rakiaha. Uako
Indiani Niam Bidik (Constitution of India) ine minga.
Jagitel man·ani ja·man 26 January 1950-o, India ia
niam retiko ra·gataha. Iani a·sel an·chingna bang·a
dakna nanggniko on·aha. Ia dakna nanggniko
(Rights)name rakkiani sorkarini kam ong·a.
A·songko naljokatani, ku·cholsan (Unity) ba
nangrima (Undivided)-na kenbeani, ong·atode
sorkarini kosako dabina man·a. An·chingni
mongsonggipa dakna nangani indake ong·a –
1. Apsan ong· aniko man· ani (Right to
equality).
India a·songni sakantian niamni ningo apsan
ong·a. Torom, jat biming, biap, ku·sik aganani,
residence ba atchiani biap ia indakgiparango sakantini
gisepo mamung meligrikgijani ong·na gita nangja.
India a·songo gipin a·songoni manderangba ia apsan
ong·ani (Equality) man·na gita ama.
11
Jeba sorkarini kamna torom, jat, atchiani biap,
buring bolgrim, ku·sik aganani ba dongchakgipa biap
iandakgiparangni gisepo meligijaniko dakna nangja.
Mitchigrikani bewalko dakode sasti on· ako
man·skagen.
Constitution-ni gita a·dok sorkari
me·chikrangna, bi·sarangna, society ba academic-ni
gita galchipa, Scheduled Caste/Scheduled Tribe- ni
gisepo apsan ong·anina niamko tariaha.
A·dok sorkari sipai ba studentrangna nanggipa
skigiparangko on·na gita man·a, je mandeba gipin
a·songni mande ong·na sorkarini ge·etaniko man·a
nangen.
2. Jakgitel ong·aniko man·ani(Right to
freedom)
Indiani mande sakanti Jammu aro Kashmirko
gale songsal(Society) je biapoba dongna man·gen.
An·tangni ska gita jagitele kamko kana man·gen. Uni
kam songsalna namgija kamko ra·bagipa ong·na
nangjawa. Ua a·songni chel·chakani, nangrimani,
ku·monganina gimagniko ra·bana nangja. Songsalna
bobil dinganiko ra·bana nangja.
12
Mande sakanti an·tangni chanchianiko, sea
jotaniko chapa ka·na, noksa salna ba poraina gita
man·gen.
3. Sinjetani champengani (Rights againstexploitation)
• Bilsi 14-na komigipa bi·sako karkana,
a·ning- niko choe bikotani kam ba
gipin kenbegnigipa k a m r a n g o
jakkalna man·jawa.
• Je mandekoba palna ba brena man·jawa.
• Je mandekoba uni skani gri kam ka·draatna
man·jawa.
13
• Je mandekoba tangka paisa on·a gri kam
ka·atna man·jawa.
• Cha·bokaniko dal·begipa dosi changen.
4. An·tangni toromko olakkina man·aniFreedom of Religion)
• Gimik mandean je toromkoba olakkina
man·anio jagitelani gnang. Ua toromnikamko ba daka rikaniko jakdangdiknajakgitelani donggen.
• A·songo apsan ku· cholsan ong·ani,
nangrimani naljokani aro tom·tomanina
maiba saknaani sokbaode ia kamrangko
dontongatgen.
• Je mandeba, jekoba gipin toromko drae
ra·atna man·jawa.
• Je skulan sorkarichi chalaiengachim ua
skulo dingtangmancha toromni bakko skina
man·jawa. Songsalna maiba neng·nikaniko
ba saknaaniko toromni kamchi ba kattachi
ong·atania niam pe·ani ong·a.
14
5. Jatni daka rikani ba skie ra·ani niam
(Cultural and educational Rights)
• Sakanti mande an·tangni kusik, sea jottani
aro daka rikaniko rakkina jakgitelaniko
man·a. Uko ua silroroatna ba tangdoatna
kam kanaba bilko man·a
• Sorkarini skul ba college-o torom, jat,
kusik, atchiram song ba dongchakramo
pangchake napna gita jechakaniko dakna
man·jawa.
6. Dongimin niamko taridaptaina
on·gimin niam (Right to
Constitutional Remedies)
• Saoba nang·ni man·gniko ra·sekode,
an·tangni namgnina champengna gita High
Court-ona jean Shillongo donga re·angna
gita man·gen.
• Jekoba dosi channa gita man·ja jensalo ua
mande dongimin niamko pe·jaskal.
• Je mandean niam pe·aha aro uko nalis
ka·na man·a. Court ba Kachari-o uko
15
sastini raiko on·ahaon unode ua mandeni
kosako dos dakgniko changgipino nalis
ka·taina man·ja. Uko changsana bate sastini
raiko on·na man·jawa.
• Niam jekon jekon sastini raiko on·aha una
bang·e sastiko on·dapna man·ja.
• Niamni gimin u·ija ba ma·sija ine tol·e
aganna man·jawa.
• Je mandeko dosi dakgipa ine pota , ua
an·tangni kosako mamung sakkiko on·na
man·jawa.
• Nangchongmotgipa man·aniko ra·sek-
gipaoniko Kachari daiko ra·na ge·etna
man·a.
• Policerang-ni dai ra·ako on·na nanga.
• Mitchigipa moilako ong· katatgipa
karkanarango Kachari (Court)ni jakchi
chipatna gita man·a. Karkanaoni
ong·katgipa moilako chel·atgen aroba
songoni chel·aona pipe tarie watatgen.
16
• Maiba kamna nangni a·ako ra·ode una
sorkari paisa gamaniko dakgen. Unbaksa
nokdangni nangchapgipa, bijoli, chi,
an·seng-baljokani, skie ra·ani ba
cha·anirangna simsak-nirokaniko daka.
• Supreme Courtni ba a·songo dal·batgipa
Kachari ni rai-ko ra·chakna nanga. Uni
kosako nalis kadaptaina man·jawa.
• Saksa ramram mande, sakgipin ramram
mandeni mongsonggipa man·anio noksan
ong·ako nikode, High Court ba Supreme
Court-o nalis ka·na man·gen. Courtni
gitaba iani gimin sandina gita man·gen.
A·songni manderangni dakgni kam ian-
sakgipinni man·gnirangko mande ra·na nanga.
Indakosa sakantini man·na nanganiko man·na
gita amgen. Man·gni aro dakgni ge·sa ge·gipin
baksa nangrima. Man·na nanggnirang baksa
dakna nanggnirangba gnang uarangko manina
ba ja·rikna nangchongmota. Ian a·songo
songdonggiparangni mongsonggipa niam
retirangko maniani aro dakgniba ong·chongmota.
****
17