19

GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28
Page 2: GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28

GOVERNMENT OF MEGHALAYA

LAW (B) DEPARTMENT

******

No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28th February, 2017.

C E R T I F I C A T E

This is to certify that the Law Department, Govenment of

Meghalaya has vetted the Legal Literacy Materials consisting of 11 booklets

and 11 folders in Garo Language. These material are found to be satisfactory

and would be of immense use in disseminating legal awareness to the

grassroots level in the State.

Date: 28.02.2017 ( S.K. Sangma )

Under Secretary to the Govt. of Meghalaya,

Law Department.

****

Page 3: GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28

MIKRON MIKGAOJOK

Sengwil sipaini kamko man·aha, ine knae

ma·gipa grapna a·bachengaha. Ma·gipani grapako

knae pagipa aro jonggipa Tangkam re·baaha.

Ma·gipa aganaha :- ‘Songoni darangba sipai-ni

kamko ka·tokja. Na·ara mainasa re·angna ska?’

Sengwil aganaha :- ‘Sengprang-na skang

darangba Doctor-ni kamko ka·kuja. Da·o ua

sagiparangko sananiko dakengjok. Anga a·songna

kamko ka·skagen.’

1

Page 4: GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28

Ma·gipa aganaha :- A·songna kam ka·nara songo

dongeba man·aba.

Sengwil :- Oe, man·naba donga indiba nang gita

chanchiode sawa sipai-ni kamko ka·skagen?

Ma·gipani grapani kurangko barangachiba

knatokaha. Unon noksulni manderang- Chuang,

Akara aro Tesil re·baaha.

Akara singaha :- Bochi, mai ong·jok? Maina

grapenga?

Pagipa aganaha :- Sengwil sipai napangaha.

Chuang :- Bah! indakode namjok an·ching

Rongbakgre songoniba sipaina re·angpaengjok.

Tesil :- Sengwil, nangpani dal·begipa ge·a gamani

apalkora sawa nirokgnok?

Bilcham:- Awang, anga aro baba a·ani kamkode

ka·rikgen. Iachin an·chingni a·songna kamko ka·ani

ong·gen. Sipairangnaba cha·aniko nanggenba.

Ma·gipa aganaha :- Dakode na·songara

Sengwilko sipaina watatna nangnikama? Maibakai

ang’ bi·sana a·sel ong·na nangode mai ong·gnok?

2

Page 5: GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28

Akara aganaha :- Bochi, gimik ma·gipan indake

kenode sawasa sipai-ni kamko ka·skagnok?

Chuang :-Bochi, tom·tomaniko an·ching

sakantina man·na nangaba. Indiba tom·tomaniko

ra·bana an·ching sakantini kam ong·a. Sipairangni

a·selsa an·chinga tom·tome dongna man·enga.

Sipairang a·songko champenganiko dakjaode

an·chingni tom·tomanide bongnok.

Tesil :- Bebekon aganaha. A·songko naljokatna

an·ching sakantini dakna nanggipa kam ong·a. Sipaio

napange an·chingni a·songna dangdike on·aniko

3

Page 6: GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28

nangenga. Kengni somoirango a·songna je dakeba

chel·chakna tarie dongna nanga.

Sengwilni pagipa :- Ian kakket ong·a. Sorkari

baksa an·chingni dakpana nangani kamba gnang. O

Sengwilni ama, nang’ depanteko kusi ong·en

watatbo, uni gisikko bilgri ong·atnabe.

A·SONGO SONGDONGGIPA MANDE-

RANGNI DAKNA NANGGNI KAMRANG

Sason-ni bilko manani aro ka·na nangipa

kam ge·sa gipin baksa nangrime dakna nanggipa kam.

Minggnioni ge·sa dongjaon ge·gipinko

4

Page 7: GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28

chanchianiona ra·baani dongja gita ong·a. Jeon

sasonni bil gnang unon dakna nanggni kamba gnang.

Jeon dakna nanggni kam donga unon sasonni bilba

gnang. A·songni niam-bidiko sason ka·ani bil aro

dakna nanggni kamrang nangrimaha.

1. A·songni niam bidikko maniani.

Sakanti a·songo songdonggipani dakna nanggni

kamara a·songni niam bidiko segimin kattako (Niam)

maniani ong·a. A·songni niam bidikni mingnama

dakbewal, songsaro dakbewal, a·songni nisan,

a·songni git

u a n d a k g i p a r a n g k o

manina nangani. Aroba, je

somoio a·songni gitko

(Jana Gana Mana…)

ring·gen ba a·songni

Nisanko badalatgen unon

tom·tome gisik nange uko mande ra·aniko dakna

nanga.

n A·songni Nisanko badalatna skang

rongtalatchengna nanga. Rongtalgijani ba

gin·prugipa ong·na nangja.

5

Page 8: GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28

n Banoba gin·tonga Nisan-ko ramarango nikode

uko chimonge a·ao dape galna nanga, uko ja·achi

ga·beke rona nangja.

n Parliament, Legislative Assembly aro District

Council gita tarigipa niamrangko manina nanga.

Kachari (Court)-ni on·gipa rai-rangkoba manina

aro dakna nanga.

2. A·song gimik ku·cholsan aroba apsan ong·e

donganiko rakkiani:

A·songni manderangni dakna nanggni kam ian apsan

ku·cholsan nangrime dongani. On·tisana saksa

sakgipin baksa kajia-golmal ong·na nangja. Torom,

ku·siktang, songtang, toromna kam ka·giparang

namgija/kragija chanchigrikaoni chelatbo. Adasa

ong·grikani ba apsan ku·cholsan ong·grikanichi

gisikko dal·roroatbo. A·songo apsan ku·cholsan

ong·aniko donbo.

3. A·songko chel·chakani ba ripingani:-

A·songtangko champengani mande sakantini

kam ong·a. Sipai ba Army-ni kamrango nape

a·songna kam ka·bo. Kenbeani somoio a·songko

6

Page 9: GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28

champengbo aro uko jokatna an·tangko tarie

dongbo. A·songna tom·tomani aro mangrakatanina

jak on·pabo.

4. Chakchikgrikaniko rakkiani :-

India-ni plak manderang chakchikgrikaniko

saksa sagipin baksa rakina nanga jekai toromo kusik

agananio, songtango ba dol baksa meligrikgija dongna

nangja..

5. Mingnama chanchianiko rakkiani :-

Jakgitelanina an·chingni a·song gimikni

chakataniko (Movement) gisiko nangate

ka·tongtango ra·bite uko rakiani ong·a.

6. Rasongchana kragipa dakbewalrangko

ripingani :-

An·chingni songsalni

gita daka rikani rasong

chana kragipa daka rikani

gamchataniko ma·siatani aro

uko ripingani ong·a.

7

Page 10: GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28

7. Samtangtango donggipako (Environ-

mentko) name rakkiani :-

Ong·telaigipa ba samtangtango donggipa jekai

buring bolgrim chiring-chisik, chibima, janggi gnang

do·o matrang, uarangko

naljoke rakkina nanga.

Janggi gnanggiparangna

ka·sana nanga. Sambol,

chibima, balwa iarang

r o n g t a l o d e

samtangtango donggipa

rongtale donggen. Mande jatna iachin dakchakaniko

man·gen. Iarangko skatang jakalna nangja.

8. Science-o ba gisik aning bite chanchie dake

niatani :-

Science-o pangchake niatode mande jatni

tangdoani aro u·ianiko bariataniko dakna man·a.

Namgija niamrangko katta seltagijako aro namgija

dakbewalrangko galna nanga.Namgipa bewalrangko

ra·gatna nanga. U·ianiko aro silroroaniko bariatna

nanga. Pilakkon mandeni gita nie ra·chakna nanga.

8

Page 11: GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28

9. Jinmani gamrangko (Public Property)

champengna nangani :-

Jinmani gamrangko name rakkie donna nanga

aro uko golmal ong·gipaoni chel·e rakkina nanga.

Saoba ong·atgimin gamrangko jekai – Bus gari, Statue

aro gipinrang nosto kana am·ode uko beng·bo.

10. Mande jinma maiba ong· ataniko

(Programme) dakrongna nanga.

Indakgipa je saksa ba jinma dakgnigipa

ong·atanirangko ong·atrongbo jeon bak ra·anichi

mandena ba a·songna silroroani ong·gen. Iako

dakanichi a·songni silroroanio chugipa gadangona

tangdoatna man·gen.

11. Bi·sarangna skia-poraianiko on·na nanga:-

Jeon bilsi 6 oni 14 ona ong·gipa bi·sa dongachim

uamang an· tangni depante-deme· chikna

poraiataniko on·na nanga.

GIPIN DAKGNIRANG –

n A·songo manderang jakkalna gita niamko

(Law and Order) State-o tariaha. Mande

sakatian niamko manina nanga.

9

Page 12: GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28

n Dingtang dingtang asongni namgnina kam

ka·na ba programme-ko dakna mal-gamko

jakkalna nanga. Uni gimin state tax ba a·doko

kajina ra·aniko daka. Songdonggipa sakantini

dakgni kamara somoi gita kajina (tax)-ko

gamani ong·a.

n Democracy-ara a· songtangko jattangni

manderangchi sason ka·ani ong·a. Sason

ka·nara manderangchi seokaniko daka.

Uamang apsan sorkariko chalaia. Manderang

maming mikboka gri puonaniko dakna nanga.

n Seokako mangipa mande jinmana dangdike

onani kamko ka·na nanga. Mikang nitea gri

a·songna dangdike onna nanga.

Manderang an·tangna, an·tangni nokdangna,

noksulna ba maniatangtangnaba kamko ka·e

on· na nanga. Aroba, sakantini dakna

nanganiara an·tangni be·enni gita, gisikni gita

ba Economic Developmentna kam ka·naba

nanga. An·tangni nokdangnaba kusiniko

ra·bana nanga. An·tangni nokdang, song,

songjinma, songsalna kamko ka·e dakchakna

nanga.

10

Page 13: GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28

A· songni manderangni mongsonggipa

man·gnirang (Rights):-

A·songko nama bimango chalaina niamrangko

tariaha. Ia niamko kingsa ki·tapo see rakiaha. Uako

Indiani Niam Bidik (Constitution of India) ine minga.

Jagitel man·ani ja·man 26 January 1950-o, India ia

niam retiko ra·gataha. Iani a·sel an·chingna bang·a

dakna nanggniko on·aha. Ia dakna nanggniko

(Rights)name rakkiani sorkarini kam ong·a.

A·songko naljokatani, ku·cholsan (Unity) ba

nangrima (Undivided)-na kenbeani, ong·atode

sorkarini kosako dabina man·a. An·chingni

mongsonggipa dakna nangani indake ong·a –

1. Apsan ong· aniko man· ani (Right to

equality).

India a·songni sakantian niamni ningo apsan

ong·a. Torom, jat biming, biap, ku·sik aganani,

residence ba atchiani biap ia indakgiparango sakantini

gisepo mamung meligrikgijani ong·na gita nangja.

India a·songo gipin a·songoni manderangba ia apsan

ong·ani (Equality) man·na gita ama.

11

Page 14: GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28

Jeba sorkarini kamna torom, jat, atchiani biap,

buring bolgrim, ku·sik aganani ba dongchakgipa biap

iandakgiparangni gisepo meligijaniko dakna nangja.

Mitchigrikani bewalko dakode sasti on· ako

man·skagen.

Constitution-ni gita a·dok sorkari

me·chikrangna, bi·sarangna, society ba academic-ni

gita galchipa, Scheduled Caste/Scheduled Tribe- ni

gisepo apsan ong·anina niamko tariaha.

A·dok sorkari sipai ba studentrangna nanggipa

skigiparangko on·na gita man·a, je mandeba gipin

a·songni mande ong·na sorkarini ge·etaniko man·a

nangen.

2. Jakgitel ong·aniko man·ani(Right to

freedom)

Indiani mande sakanti Jammu aro Kashmirko

gale songsal(Society) je biapoba dongna man·gen.

An·tangni ska gita jagitele kamko kana man·gen. Uni

kam songsalna namgija kamko ra·bagipa ong·na

nangjawa. Ua a·songni chel·chakani, nangrimani,

ku·monganina gimagniko ra·bana nangja. Songsalna

bobil dinganiko ra·bana nangja.

12

Page 15: GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28

Mande sakanti an·tangni chanchianiko, sea

jotaniko chapa ka·na, noksa salna ba poraina gita

man·gen.

3. Sinjetani champengani (Rights againstexploitation)

• Bilsi 14-na komigipa bi·sako karkana,

a·ning- niko choe bikotani kam ba

gipin kenbegnigipa k a m r a n g o

jakkalna man·jawa.

• Je mandekoba palna ba brena man·jawa.

• Je mandekoba uni skani gri kam ka·draatna

man·jawa.

13

Page 16: GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28

• Je mandekoba tangka paisa on·a gri kam

ka·atna man·jawa.

• Cha·bokaniko dal·begipa dosi changen.

4. An·tangni toromko olakkina man·aniFreedom of Religion)

• Gimik mandean je toromkoba olakkina

man·anio jagitelani gnang. Ua toromnikamko ba daka rikaniko jakdangdiknajakgitelani donggen.

• A·songo apsan ku· cholsan ong·ani,

nangrimani naljokani aro tom·tomanina

maiba saknaani sokbaode ia kamrangko

dontongatgen.

• Je mandeba, jekoba gipin toromko drae

ra·atna man·jawa.

• Je skulan sorkarichi chalaiengachim ua

skulo dingtangmancha toromni bakko skina

man·jawa. Songsalna maiba neng·nikaniko

ba saknaaniko toromni kamchi ba kattachi

ong·atania niam pe·ani ong·a.

14

Page 17: GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28

5. Jatni daka rikani ba skie ra·ani niam

(Cultural and educational Rights)

• Sakanti mande an·tangni kusik, sea jottani

aro daka rikaniko rakkina jakgitelaniko

man·a. Uko ua silroroatna ba tangdoatna

kam kanaba bilko man·a

• Sorkarini skul ba college-o torom, jat,

kusik, atchiram song ba dongchakramo

pangchake napna gita jechakaniko dakna

man·jawa.

6. Dongimin niamko taridaptaina

on·gimin niam (Right to

Constitutional Remedies)

• Saoba nang·ni man·gniko ra·sekode,

an·tangni namgnina champengna gita High

Court-ona jean Shillongo donga re·angna

gita man·gen.

• Jekoba dosi channa gita man·ja jensalo ua

mande dongimin niamko pe·jaskal.

• Je mandean niam pe·aha aro uko nalis

ka·na man·a. Court ba Kachari-o uko

15

Page 18: GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28

sastini raiko on·ahaon unode ua mandeni

kosako dos dakgniko changgipino nalis

ka·taina man·ja. Uko changsana bate sastini

raiko on·na man·jawa.

• Niam jekon jekon sastini raiko on·aha una

bang·e sastiko on·dapna man·ja.

• Niamni gimin u·ija ba ma·sija ine tol·e

aganna man·jawa.

• Je mandeko dosi dakgipa ine pota , ua

an·tangni kosako mamung sakkiko on·na

man·jawa.

• Nangchongmotgipa man·aniko ra·sek-

gipaoniko Kachari daiko ra·na ge·etna

man·a.

• Policerang-ni dai ra·ako on·na nanga.

• Mitchigipa moilako ong· katatgipa

karkanarango Kachari (Court)ni jakchi

chipatna gita man·a. Karkanaoni

ong·katgipa moilako chel·atgen aroba

songoni chel·aona pipe tarie watatgen.

16

Page 19: GOVERNMENT OF MEGHALAYA February, 2017.doj.gov.in/sites/default/files/book 1 f.pdfGOVERNMENT OF MEGHALAYA LAW (B) DEPARTMENT ***** No.LJ(B). 114/2002/Pt/125 Dated Shillong, the 28

• Maiba kamna nangni a·ako ra·ode una

sorkari paisa gamaniko dakgen. Unbaksa

nokdangni nangchapgipa, bijoli, chi,

an·seng-baljokani, skie ra·ani ba

cha·anirangna simsak-nirokaniko daka.

• Supreme Courtni ba a·songo dal·batgipa

Kachari ni rai-ko ra·chakna nanga. Uni

kosako nalis kadaptaina man·jawa.

• Saksa ramram mande, sakgipin ramram

mandeni mongsonggipa man·anio noksan

ong·ako nikode, High Court ba Supreme

Court-o nalis ka·na man·gen. Courtni

gitaba iani gimin sandina gita man·gen.

A·songni manderangni dakgni kam ian-

sakgipinni man·gnirangko mande ra·na nanga.

Indakosa sakantini man·na nanganiko man·na

gita amgen. Man·gni aro dakgni ge·sa ge·gipin

baksa nangrima. Man·na nanggnirang baksa

dakna nanggnirangba gnang uarangko manina

ba ja·rikna nangchongmota. Ian a·songo

songdonggiparangni mongsonggipa niam

retirangko maniani aro dakgniba ong·chongmota.

****

17