...aby znali Ciebie,

jedynego prawdziwego Boga,

oraz Tego, ktrego posae,

Jezusa Chrystusa

Redaktor naukowy seriiks. prof. zw. dr hab. Waldemar Chrostowski

PRYMAS POLSKI

DIAMENTOWY FENIKS 2014Stowarzyszenia Wydawcw Katolickich

za cao publikacji Prymasowskiej Serii Biblijneji za propagowanie twrczoci translatorskiej

ks. prof. zw. dr. hab. Remigiusza Popowskiego SDB

FENIKS 2000Stowarzyszenia Wydawcw Katolickich

za publikacj Biblii w przekadzie ksidza Jakuba Wujka

FENIKS 2006Stowarzyszenia Wydawcw Katolickich

za Prymasowsk Seri Biblijn

interlinia-grecka-red 2 lipca 2014 19:30 Page 3

GRECKO-POLSKINOWY

TESTAMENTWydanie interlinearne z kluczem gramatycznym,

z kodami Stronga i Popowskiegooraz pen transliteracj greckiego tekstu

tumaczenie:

ks. prof. zw. dr hab. Remigiusz Popowski SDB (KUL)prof. zw. dr hab. Micha Wojciechowski (UWM)

ImprimaturKs. Arcybp prof. dr hab. Bolesaw Pylak

Skad i komputerowe przygotowanie tekstuFIXPOINT Krzysztof Rudnik

KorektaRafa Paprocki

Tekst grecki bazuje na wydaniu:Eberhard & Erwin Nestle B. & K. Aland, J. Karavidopoulos, C. M. Martini,

B. M. Metzger (ed.),Novum Testamentum Graece (Stuttgart28 2012).

Copyright for the Greek text 1966, 1968, 1975, 2012 by German Bible Society, Stuttgart, Germany

Used by permissionCopyright for the grammatical analysis

from Analytical Greek New Testament 1981 by Baker Book HouseEdited by Barbara Friberg and Timothy Friberg

Used by permission

Wydanie dziewite, gruntownie poprawione, przeredagowane i uzupenione.Copyright 1993, 2014 by Oficyna Wydawnicza VOCATIO.

All rights reserved. Wszelkie prawa zastrzeone.

Ksika, ani adna jej cz, nie moe by przedrukowywana ani w jakikolwiek innysposb reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana

elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w rodkachpublicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.

W sprawie zezwole naley zwraca si doOficyny Wydawniczej VOCATIO 02-798 Warszawa, ul. Polnej Ry 1,

e-mail: vocatio@vocatio.com.plRedakcja: tel. (22) 648 54 50, Dzia handlowy: fax (22) 648 03 79, tel. (22) 648 03 78,

e-mail: handlowy@vocatio.com.plKsigarnia Wysykowa 02-798 Warszawa 78, skr. poczt. 54, tel. (603) 861 952

e-mail: ksiegarnia@vocatio.com.plwww.vocatio.com.pl

ISBN 978-83-7829-129-9

Napawa radoci fakt, e wierzcy coraz czciej i chtniej sigaj po Pismo wi-te. Zawiera ono bowiem to, co Bg w swoim nieskoczonym miosierdziu zechcia objawi o sobie i odkrywa najwaniejsze potrzeby i tsknoty czowieka. Czytanie i rozwaanie ksig witych zapewnia wzrost ycia religijnego, odmienia na lep-sze ludzkie postpowanie i ukazuje perspektywy wiecznoci. ywe bowiem jest Sowo Boe, skuteczne i ostrzejsze ni wszelki miecz obosieczny, przenikajce a do rozdzielenia duszy i ducha, staww i szpiku, zdolne osdzi pragnienia i myli serca czytamy w Licie do Hebrajczykw (4, 12).

Koci okazuje pomoc w trudnym zadaniu poznawania i rozumienia Biblii tak-e przez promowanie rezultatw bada uczonych. Studiuj oni Pismo wite, ob-janiajc je jako Sowo Boe i ludzkie. W ostatnich latach zgodnie z zaleceniem Soboru Watykaskiego II nastpi w tej dziedzinie w Polsce znaczny postp. W nurt tych dokona wpisuje si Prymasowska Seria Biblijna, obejmujca naj-bardziej fundamentalne pomoce niezbdne dla rzetelnych studiw biblijnych.

Mona ywi nadziej, e ksiki, ktre si w tej serii ukazuj, przyczyni si do dalszego pogbiania i upowszechniania rzetelnych bada biblijnych, a przez to do nowego oywienia duszpasterstwa i duchowoci biblijnej. W ten sposb zwielokrotni w Kociele bogosawione owoce pragnienia poznawania i umio-wania Trjjedynego Boga.

Warszawa, dnia 27 czerwca 1997 r.

Sowo wstpne

Jzef Kardyna GlempPrymas Polski

PRYMASOWSKA SERIA BIBLIJNARedaktor naukowy serii:

ks. prof. zw. dr hab. Waldemar Chrostowski1. Remigiusz Popowski SDB, Micha Wojciechowski (przek.), Greckopolski NowyTestament. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, Warszawa 1994, 1995,1996, 1997, 2000, 2003, 2005, 2006, 2010.

2. James B. Pritchard (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. wyd. pol.),Wielki atlas biblijny, Warszawa 1994, 1997, 2001, 2010.

3. Remigiusz Popowski SDB, Wielki sownik greckopolski Nowego Testamentu. Wyda-nie z pen lokalizacj greckich hase, kluczem polskogreckim oraz indeksem formczasownikowych, Warszawa 1994, 1995, 1997, 2006.

4. Jan Flis, Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiclecia,Warszawa1991, 1997, 1999, 2004.

5. Bruce M. Metzger, Michael D. Coogan (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult.wyd. pol.), Sownik wiedzy biblijnej, Warszawa 1996, 1997, 1999, 2004.

6. Micha Wojciechowski (przek. i oprac.), Synopsa czterech Ewangelii,Warszawa 1997,1999, 2004.

7. Remigiusz Popowski SDB, Sownik greckopolski Nowego Testamentu, Warszawa1997, 1999, 2007.

8. Bruce Metzger, David Goldstein, John Ferguson (konsult. nauk.), Waldemar Chro-stowski (konsult. wyd. pol.), Wielkie wydarzenia czasw biblijnych, Warszawa 1998.

9. Paul J. Achtemeier (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. 3. wyd. pol.),Encyklopedia biblijna, Warszawa 1998, 1999, 2004.

10. Janusz Frankowski (red. nauk. i wstpy), Biblia w przekadzie ksidza Jakuba Wujkaz 1599 r. Transkrypcja typu B oryginalnego tekstu z XVI w. i wstpy, Warszawa1999, 2000, 2004, 2009, 2013.

11. Dan Bahat, Waldemar Chrostowski (oprac. wyd. pol.), Atlas biblijnej Jerozolimy,Warszawa 1999, 2004.

12. Piotr Briks, Podrczny sownik hebrajskopolski i aramejskopolski Starego Testamen-tu, Warszawa 1999, 2000.

13. Ryszard Rubinkiewicz SDB (oprac. i wstpy), Apokryfy Starego Testamentu, Warsza-wa 1999, 2000, 2001, 2007, 2010.

14. Anna Kumirek (przek. i oprac.), Hebrajskopolski Stary Testament Ksiga Ro-dzaju. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, transkrypcj oraz indeksemrdzeni, Warszawa 2000.

15. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Nowy Testament. Przekadna Wielki Jubileusz Roku 2000, Warszawa 2000.

16. Craig S. Keener, Krzysztof Bardski, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.),Komentarz historycznokulturowy do Nowego Testamentu, Warszawa 2000, 2010.

17. Raymond E. Brown SS, Joseph A. Fitzmyer SJ, Roland E. Murphy OCarm (red. na-uk. wyd. oryg.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Katolicki komentarzbiblijny, Warszawa 2001, 2004, 2010, 2013.

18. Fritz Rienecker, Gerhard Maier, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Lek-sykon biblijny, Warszawa 2001, 2008.

19. Stanisaw Gdecki (przek. i oprac.), Greckoaciskopolska synopsa do 1 i 2 KsigiMachabejskiej, Warszawa 2002.

20. Leland Ryken, James C. Wilhoit, Tremper Longman III (red.), Waldemar Chrostow-ski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik symboliki biblijnej, Warszawa 2003, 2010.

21. Bogusaw Wida, Sownik antropologii Nowego Testamentu, Warszawa 2003.22. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajskopolski Stary Testament Picioksig.

Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem rdzeni,Warszawa 2003, 2009.

23. David H. Stern, Komentarz ydowski do Nowego Testamentu, Warszawa 2004.24. John H. Walton, Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Waldemar Chrostow-

ski (red. nauk. wyd. pol.), Komentarz historycznokulturowy do Biblii Hebrajskiej,Warszawa 2005. Drugie wydanie ukazao si pod tytuem Komentarz historyczno-kulturowy do Starego Testamentu. Ksigi protokanoniczne, Warszawa 2014.

25. R.J. Coggins, J.L. Houlden (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd.pol.), Sownik hermeneutyki biblijnej, Warszawa 2005.

26. J.I. Packer, M.C. Tenney (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.),Sownik ta Biblii, Warszawa 2007.

27. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajskopolski Stary Testament Prorocy. Prze-kad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj i indeksem sw hebraj-skich, Warszawa 2008.

28. Remigiusz Popowski SDB (przekad NT), Lyman Coleman (red. marginaliw i ko-mentarzy), Nowy Testament dla moderatorw, Warszawa 2008, 2010.

29. Remigiusz Popowski SDB, Greckopolski sownik syntagmatyczny Nowego Testamen-tu, Warszawa 2008.

30. Ludwig Koehler, Walter Baumgartner, Johann Jakob Stamm, Wielki sownikhebrajskopolski Starego Testamentu z hasami aramejskimi, Warszawa 2008, 2013.

31. Micha Wojciechowski (przek. i wstp),Greckopolski Stary Testament Ksigi Grec-kie. Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi i indeksem form podstawowych,Warszawa 2008.

32. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Pisma. Przekadinterlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj i indeksem sw hebrajskichi aramejskich, Warszawa 2009, 2014.

33. Krzysztof Sielicki, Onomastykon Biblii Hebrajskiej i Nowego Testamentu. Systema-tyzacja zapisu biblijnych nazw wasnych, Warszawa 2009.

34. Gerald F. Hawthorne, Ralph P. Martin, Daniel G. Reid, Sownik teologii w. Pawa,Warszawa 2010.

35. Walter C. Kaiser Jr., Peter H. Davids, F.F. Bruce, Manfred T. Brauch, Trudnefragmenty Biblii, Warszawa 2011, 2012.

36. Anna Horodecka, Jurij Goowanow wraz z Zespoem Redakcyjnym NPD (przekadi adaptacja dynamiczna), Ksiga Psalmw. Nowy Przekad Dynamiczny, Warszawa2013.

37. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Septuaginta czyli Biblia Sta-rego Testamentu wraz z ksigami deuterokanonicznymi i apokryfami, Warszawa 2013,2014.

38. Remigiusz Popowski SDB, Onomastykon Septuaginty, Warszawa 2013.39. Ralph P. Martin, Peter H. Davids, Sownik pnych ksig Nowego Testamentu i pism

Ojcw Apostolskich, Warszawa 2014.40. Remigiusz Popowski SDB, Micha Wojciechowski (przek.), Grecko-polski Nowy Te-

stament. Wydanie interlinearne z kluczem gramatycznym, kodami Stronga i Popo-wskiego oraz pen transliteracj greckiego tekstu, Warszawa 2014.

41. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Septuaginta czyli Grecka Bi-blia Starego Testamentu z ksigami deuterokanonicznymi, apokryfami ydowskimioraz onomastykonem, Warszawa 2014.

Spis treciWstp Wydawcy do dziewitego wydania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IXWstp Wydawcy do pierwszego wydania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIPrzedmowa redaktora naukowego Prymasowskiej Serii Biblijnej . . . . . XIIPrzedmowa do pierwszego wydania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIVWprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XV

(Wedug Mateusza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 (Wedug Marka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 (Wedug ukasza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 (Wedug Jana) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454 (Dokonania wysannikw) . . . . . . . . . . . . . . . . 590 (Do Rzymian) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 798 (Do Koryntian I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 877 (Do Koryntian II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 950 (Do Galatw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1001 (Do Efezjan) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1027 (Do Filipian) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1055 (Do Kolosan) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1073 (Do Tesaloniczan I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1093 (Do Tesaloniczan II) . . . . . . . . . . . . . . . . . 1109 (Do Tymoteusza I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1118 (Do Tymoteusza II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1137 (Do Tytusa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1151 (Do Filemona) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1160 (Do Hebrajczykw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1164 (Jakuba) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1220 (Piotra I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1239 (Piotra II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1259 (Jana I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1273 (Jana II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1293 (Jana III) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1296 (Judy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1299 (Objawienie Jana) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1305

Autorem tumaczenia wszystkich Ewangelii i pism w. Jana jest prof. zw. drhab. Micha Wojciechowski, a pozostae ksigi tumaczy ks. prof. zw. dr hab.Remigiusz Popowski SDB.

Wstp Wydawcydo dziewitego wydania

gruntownie zmienionego, poprawionego i rozszerzonego

Oficyna Wydawnicza VOCATIO obchodzi aktualnie dwudziest rocznic ist-nienia Prymasowskiej Serii Biblijnej. witujemy j publikacj czterdziestegotomu tej serii. Tom ten zajmuje szczeglne miejsce zarwno w samej serii, jaki w caym dorobku VOCATIO. Idea publikacji interlinearnego przekadu grecko-polskiego Nowego Testamentu leaa bowiem u rde powstania naszej Oficyny,a przekad interlinearny NT sta si faktycznie pierwszym tomem PrymasowskiejSerii Biblijnej.

Wiele si zmienio w polskiej biblistyce od tamtego czasu. Nastpi jej ogromnyrozwj i wprost niespotykany wysyp publikacji biblijnych. Wzrosa take liczbawietnie wyksztaconych biblistw. Niestety, odeszo od nas take wiele zasuo-nych dla PSB postaci. Naley do nich sam patron serii, ks. kard. Jzef Glemp,Prymas Polski, a take nasz wielki przyjaciel i wsppracownik, ks. prof. Remi-giusz Popowski SDB, ktry u kresu swego ycia, zmagajc si przez wiele lat zemierteln chorob, dokona niezwykego dziea, jakim byo udostpnienie pol-skiemu Czytelnikowi znakomitego przekadu Septuaginty. Ksidz Popowski byprzykadowym wrcz tytanem pracy, doskonale rozumiejcym wag czasu, a tak-e zada, w ktre warto w czas angaowa. Nie rozmienia si na drobne. Caeswoje ycie powici systematycznej pracy nad tym, aby Sowo Boe byo szerokodostpne polskiemu Czytelnikowi, i to w jak najprzystpniejszej formie. Dlategoz wielkim smutkiem przyjlimy w VOCATIO informacj o tym, e 15 maja 2014roku ks. prof. Remigiusz Popowski odszed do Pana. Ten wielki czowiek i znako-mity naukowiec nie bdzie ju mia tu na ziemi okazji suy nam swoimi darami,talentami i ogromn wiedz z zakresu greki, zarwno klasycznej, jak i koine.

A jednak pord ogromu zmian, ktre dokonay si na przestrzeni ostatnichdwudziestu lat, jedno z ca pewnoci pozostao niezmienne: Sowo Boe, ktrejest zdolne przenika i bada serca ludzkie (por. Hbr 4,12). Temu to Sowu, ktrew Jezusie Chrystusie przyszo do nas na wiat jako wcielone Sowo Boe, suy-my w VOCATIO i pragniemy suy dalej z caym oddaniem, dostarczajc Pa-stwu najlepsze narzdzia do odczytywania i zrozumienia Pisma witego. Jestemabsolutnie przekonany, e tom, ktry trzymaj Pastwo w swoich rkach, jestdzieem najlepszym z najlepszych. Jest to unikalne picioliniowe wydanie grecko-polskiego tekstu Nowego Testamentu, jakiego w tej postaci prno by szukaw innym jzyku. Nawet przodujcy w translatoryce biblijnej Anglosasi nie mogsi pochwali publikacj przekadu interlinearnego NT na takim poziomie redak-cyjnym. Moliwo realizacji naszych skomplikowanych pomysw edytorskich za-wdziczamy wsppracy z p. Krzysztofem Rudnikiem, niezrwnanym specjalistw zagadnieniach skadu publikacji w systemie TEX, ktremu w tym miejscu chcia-bym serdecznie podzikowa za owocn ponaddwudziestoletni wspprac.

To nasze najnowsze, a jednoczenie jubileuszowe dzieo powstao w oparciuo pierwsze wydanie przekadu interlinearnego NT, opublikowanego w 1994 roku.Wprowadzono w nim jednak znaczce zmiany zarwno w samym przekadzie,jak i w aparacie naukowym. Publikacja zostaa wyposaona w kody numeryczne,pozwalajce odnie kade sowo do tematycznych sownikw. I tak kody Popo-wskiego wi ten tom z Wielkim sownikiem grecko-polskim Nowego Testamentuks. prof. Remigiusza Popowskiego SDB, a kody Stronga wi t publikacj z naj-bardziej zaawansowanym angielskim systemem analizy sownictwa biblijnego au-torstwa Jamesa Stronga. Jego sowniki, w swej najbardziej rozbudowanej formie,bd (jeli tylko Bg na to pozwoli) udostpnione Pastwu w jzyku polskimstaraniem naszej Oficyny. Ale ju teraz, razem z przekadem interlinearnym NT,wydalimyGrecko-polski sownik Stronga, aby mogli Pastwo od samego pocztkukorzysta z dobrodziejstw niniejszej publikacji. Pene wersje sownikw Strongaw wersji hebrajsko-polskiej i grecko-polskiej, zaktualizowane i rozbudowane przezwspczesnych biblistw, powinny si ukaza za trzy, cztery lata. S to monu-mentalne dziea, ktrych wartoci nie sposb przeceni.

Aktualne wydanie przekadu interlinearnego zostao take wzbogacone o pol-sk transkrypcj fonetyczn podan w uproszczonym zapisie, dziki czemu atwiej-sz w odbiorze dla osb mniej zaznajomionych z zawiociami jzykoznawczymi.Mamy nadziej, e ta zmiana rwnie bdzie miaa wpyw na przyblienie sowaBoego wspczesnemu Czytelnikowi.

A Krlowi Wiekw, Niemiertelnemu, Niewidzialnemu, Jedynemu Bogu niechbdzie chwaa i cze na wieki wiekw. Amen (por. 1 Tm 1,17).

Piotr Wacawikwydawca

Wstp Wydawcydo pierwszego wydania

Z prawdziw radoci oddaj Pastwu do rk to jedyne w swoim rodzaju dzie-o, dzikujc przede wszystkim Bogu, e prowadzi swoj rk ten projekt i po-zwoli go ukoczy mimo wielu przeciwnoci. Praca nad przekadem trwaa wielelat i bya kontynuowana dziki wiernoci i oddaniu kilku osb, ktre wspierayj modlitw, zacht i niezbdnymi rodkami finansowymi. Bez ich umiowaniaSowa Boego by moe nadal nie mielibymy tego niezwykego tumaczenia.

Byem w cigu tych wielu lat wiadkiem mudnej i wrcz tytanicznej pracy,jak musieli wykona tumacze, programici i korektorzy, zmagajc si nie tyl-ko z brzemieniem odpowiedzialnoci, ale te z oporem materii (szczeglnie tejkomputerowej). Jestem przekonany, e gdyby nie specjalne Boe prowadzenie, toludzkich si, cierpliwoci i wytrwaoci nie wystarczyoby.

Szczeglne podzikowanie skadam dr. Siegfriedowi Meurerowi z DeutscheBibelgesellschaft i Richardowi L. Bakerowi z Baker Book House za niebywaprzychylno i nieodpatne udostpnienie praw do uycia greckiego tekstu Nowe-go Testamentu oraz kodw gramatycznych, a take recenzentowi o. HugolinowiLangkammerowi za cenne uwagi i sugestie dotyczce rozstrzygni problemwmerytorycznych, ktre pojawiy si w trakcie pracy. Dzikuj rwnie Komite-towi Bada Naukowych za czciowe sfinansowanie kosztw druku niniejszegowydania.

Mam nadziej, e dzieo, ktre trzymaj Pastwo przed sob, bdzie si przy-czyniao do lepszego poznawania i zrozumienia woli Boej, a dla wielu bdziewrcz inspiracj do osobistego spotkania z Chrystusem.

Temu za, ktry moe nas ustrzec od upadku i stawi nienagannymi i rozra-dowanymi wobec swojej chway, jedynemu Bogu, Zbawcy naszemu przez JezusaChrystusa, Pana naszego, chwaa, majestat, moc i wadza przed wszystkimi wie-kami i teraz, i na wszystkie wieki! (wg Jud 24-25)

Piotr Wacawikwydawca

Przedmowa redaktora naukowegoPrymasowskiej Serii Biblijnej

Pierwsze wydanie interlinearnego Grecko-polskiego Nowego Testamentu uka-zao si w 1994 r., czyli dwadziecia lat temu. Przyjte yczliwie i z wdzicznoci,byo wielokrotnie wznawiane, trafiajc zarwno do indywidualnych czytelnikwi mionikw Biblii, jak rwnie do bardzo wielu bibliotek. Byo to pierwsze tegotypu przedsiwzicie translatorskie podjte i zrealizowane w Polsce. Jego wyjtko-wo i znaczenie polegay rwnie na tym, e dao pocztek Prymasowskiej SeriiBiblijnej, ktra liczy obecnie ju 40 tomw. Wpisujc si trwale w dorobek bibli-styki i teologii polskiej, ta monumentalna seria wydawnicza staa si kamieniemwgielnym w jego modernizacji i wydatnym powikszeniu. W tym czasie wyrosonowe pokolenie, ktrego start w naukach teologicznych i biblijnych odbywa siz cakowicie nowych pozycji ni te, jakie istniay na pocztku lat 90. XX wieku.

Wieloletnia praca ks. prof. Remigiusza Popowskiego SDB i prof. Michaa Woj-ciechowskiego nad dosownym przekadem oryginau Nowego Testamentu na j-zyk polski wydaa prawdziwie bogosawione owoce. Wykorzystujc filologicznmetod studiowania Biblii, obaj tumacze staraj si uchwyci i wiernie oddaznaczenie poszczeglnych wyrazw. Poniewa od pierwszego wydania upynoduo czasu, za nauka wci czyni nowe postpy, dojrzewa wic rozeznanie i osdtumaczy. Dlatego obecne wydanie zostao przez nich w wielu miejscach popra-wione i zmienione, dziki czemu jeszcze bardziej zyskao na dokadnoci, a wici na wartoci. Zauwa to i doceni nie tylko ci, ktrzy znaj jzyk grecki na po-ziomie podstawowym, lecz take wytrawni biblici, ktrzy bez trudu rozpoznajnajistotniejsze kierunki i sens wprowadzonych zmian i poprawek. Nauka nigdynie oznacza stagnacji ani samozadowolenia, stale dc do wyznaczania sobiei osigania nowych horyzontw.

Przekad interlinearny, jak podkreli o. prof. dr hab. Hugolin Langkammerw przedmowie do pierwszego wydania, ma suy do wnikliwszej analizy wyra-e, do samodzielnego odkrywania syntaktycznych zwizkw midzy wyrazami,do wnikania w gb myli kadego zdania i sowa. Nie ulega wtpliwoci, e tezadania zostay pomylnie podjte i urzeczywistnione. Na bazie Grecko-polskiegoNowego Testamentu i z jego pomoc powstao mnstwo cennych studiw i przy-czynkw do bada nad czterema Ewangeliami kanonicznymi, Dziejami Apostol-skimi, Listami w. Pawa, Jakuba, Piotra i Jana oraz Apokalips w. Jana. Wyni-kajce z zaoe tumaczenia (sowo w sowo) liczne naruszenia skadni polskiej nadmieni o. prof. H. Langkammer zmuszaj czytelnika do zastanowienia si nadkadym wyrazem, do szukania drg oryginalnej myli i do dostrzegania take tychwartoci semantycznych, ktre z koniecznoci gin lub s uszczuplane w gadkimprzekadzie literackim. Trafno tego spostrzeenia potwierdza wzgld na bez-precedensowo du liczb tumacze Nowego Testamentu, albo jego mniej czy

bardziej obszernych fragmentw, na jzyk polski, ktre pojawiy si w ostatnichkilkunastu latach, oraz ich zestawienie i porwnanie ze sob.

Przekad interlinearny oddany niegdy do rk czytelnikw stanowi wanywkad w poznawanie caoksztatu Ewangelii Jezusa Chrystusa goszonej staro-ytnemu wiatu, a take w pogbianie i powikszanie dorobku kultury polskiejwyrosej na gruncie Ewangelii i ni obficie karmionej. Mia racj ks. prof. Ja-nusz Frankowski, gdy twierdzi, e to dzieo jest najwaniejszym i najbardziejzasadniczym przedsiwziciem, jakie zostao podjte na polskim gruncie w przy-blianiu oryginalnego tekstu Nowego Testamentu moliwie najszerszym krgom.Odegrao ono wiodc rol w biblijnej formacji wspczesnych wyznawcw JezusaChrystusa, to jest chrzecijan rnych wyzna, ktrzy posuguj si jzykiem pol-skim, albo go znaj. Wraz z upywem czasu coraz lepiej wida, e bdzie jeszczedugo wychodzio naprzeciw potrzebom wszystkich, ktrzy pragn samodzielnieczyta i rozumie tekst wity. Wiele pastoralnych inicjatyw i wypowiedzi ostat-nich papiey w. Jana Pawa II, Benedykta XVI i Franciszka uwiarygodniaten kierunek oraz usilnie go zaleca duchowiestwu i wiernym.

Ks. prof. zw. dr hab. Waldemar ChrostowskiDyrektor Instytutu Nauk Biblijnych

Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego

Warszawa, 2 maja 2014 roku

Przedmowa do pierwszego wydania

Niniejszy przekad ksig Nowego Testamentu, dokonany w interlinii z jzykagreckiego na polski, stara si przez zastosowanie metody filologicznej maksymal-nie odda sens poszczeglnych wyrazw tekstu oryginalnego. Ten typ translacjiBiblii, upowszechniony ju w gwnych jzykach zachodnioeuropejskich, w Pol-sce pierwszy, suy ma osobom nie znajcym jzyka greckiego do wnikliwszejanalizy wyrae, do samodzielnego odkrywania syntaktycznych zwizkw midzywyrazami, do wnikania w gb myli kadego zdania i sowa. Cenne jest w nimliczenie si take z desygnacj morfemw sowotwrczych i fleksyjnych. Wyni-kajce z zaoe tumaczenia (sowo w sowo) liczne naruszenia skadni polskiejzmuszaj czytelnika do zastanowienia si nad kadym wyrazem, do szukania drgoryginalnej myli i do dostrzegania take tych wartoci semantycznych, ktre z ko-niecznoci gin lub s uszczuplane w gadkim przekadzie literackim. Przekadinterlinearny uwraliwia si zwaszcza na pierwotny sens poszczeglnych sw,usiuje przyjmowa je w takim znaczeniu, w jakim brali je kierowani przez Duchahagiografowie z ywej greckiej mowy i bogatej literatury, jeszcze nie zdefiniowaneprzez narastajc z biegiem wiekw wit Tradycj. Dziki temu przysuy simoe do biblijnej formacji duchowiestwa i wiernych Kocioa w Polsce i tam,gdzie jzyk polski jest znany. Nie znaczy to jednak, e przekad ten osiga ideawiernoci. Jest w poszczeglnych wyrazach czsto bliszy oryginaowi greckiemu,jest bardziej wiey, zwaszcza w zachowaniu metafor i obrazw, ale w niektrychksigach, szczeglnie w Dziejach Apostolskich i w niektrych listach, bywa zawi-y, a to z powodu trudniejszej skadni oryginau. W miejscach niejasnych signtrzeba do komentarzy teologicznych, autoryzowanych przez Koci. WszelkiePismo od Boga natchnione [jest] i poyteczne do nauczania, do przekonywania,do poprawiania, do ksztacenia w sprawiedliwoci aby czowiek Boy by do-skonay, przysposobiony do kadego dobrego czynu (2 Tm 3,1617). Kady maprawo i powinien czerpa obficie z ksig witych mdro objawion dla swe-go duchowego poytku, lecz autentyczna interpretacja naley tylko do Kocioa,zgodnie z wypowiedzi zanotowan w 2 P 1,20: To przede wszystkim miejcie nauwadze, e adne proroctwo Pisma nie jest dla prywatnego wyjanienia.

O. Hugolin Langkammerprofesor zwyczajny KUL

ks. Remigiusz Popowski SDB

WPROWADZENIEI. Cel i zasady przekadu interlinearnego

Na autentycznego nosiciela natchnionej myli Nowego Testamentu wybrany zostaz woli Ducha witego jzyk tego narodu, ktrego kultura duchowa dominowaa od du-giego czasu na kontynentach stykajcych si z Morzem rdziemnym. Jest to jzyk grecki.

Gdy zapisywany by tekst Nowego Testamentu, due czci Europy, Azji i Afryki na-leay do imperium rzymskiego, w ktrym urzdowym jzykiem by jzyk aciski. Nicdziwnego zatem, e wczenie zaczto przekada Bibli na ten jzyk. Prawdopodobniejakie czci Nowego Testamentu tumaczono na acin ju w drugiej poowie I wieku.W II wieku przeoono wszystkie. Najwiksze znaczenie w Kociele zyskaa pniejszawersja aciska, zwana Wulgat, sporzdzona na bazie starszych, anonimowych przeka-dw przez witego Hieronima (419). Kilkakrotnie poprawiana, Wulgata uznana zostaaprzez Koci rzymskokatolicki na Soborze Trydenckim (1546 r.) za wersj autentyczni obowizujc w publicznym nauczaniu.

Reformacja przyczynia si do wzrostu zainteresowania Bibli i do licznych tumaczena jzyki narodowe. Z katolickich przekadw polskich najwikszy autorytet uzyskaaBiblia ks. Jakuba Wujka, jezuity. Sam Nowy Testament w jego tumaczeniu wydanyzosta po raz pierwszy w 1593 r. Podstaw przekadu bya Wulgata i orygina grecki.

Wiek XX przynis liczne nowe przekady Nowego Testamentu, niektre opartetylko na oryginale greckim. W ostatnich latach pojawi si nowy typ tumaczenia Biblii,zwany interlinearnym od tego, e podaje on w rwnolegych liniach tekst oryginalnyi przetumaczony. Gwne jzyki zachodnioeuropejskie taki przekad ju posiadaj,w Polsce ten jest pierwszy.

Z pism witego Hieronima wynika, e ten pierwszy teoretyk przekadu Biblii widziakonieczno spenienia przez tumacza trzech postulatw: dobre zrozumienie tekstu orygi-nalnego, wierne oddanie sensu, dbao o poprawno i pikno jzyka przekadu. Przekadinterlinearny stara si przede wszystkim zbliy do myli oryginau przez moliwie mak-symalne wydobycie znacze i oznacze kadego wyrazu, natomiast skadni i piknoliterackie stawia na dalszym miejscu. Naruszanie skadni jzyka przekadu nie posuwa sijednak a do tego stopnia, by tekst stawa si niezrozumiay. W trudniejszych miejscachtumacz umieszcza w przypisie wyjanienie, bd te dodaje jaki wyraz w tekcie, sy-gnalizujc to nawiasami. Dzisiejsza teoria przekadu wyrnia cztery rodzaje tumacze:

1. Przekad literalny niewolniczo trzyma si morfologicznej i syntaktycznej struk-tury oryginau.

2. Przekad filologiczny dba o wierne oddanie semantyki oryginau i uwzgldniatake jego kontekst kulturowy.

3. Przekad artystyczny koncentruje si na artystycznych walorach tekstu i starasi je ukaza take w tumaczeniu nawet z naruszeniem myli.

4. Parafraza literacka zachowuje myl przewodni i nastrj oryginau, nie dba jed-nak o zachowanie treci poszczeglnych zda i motyww.

XVI

Przekad interlinearny jest przekadem literalnym, cho stara si take o osignicie ce-lw przekadu filologicznego. Nie jest on przeznaczony do masowego korzystania. Wymagaod swego czytelnika uwanego zastanowienia si nad kadym zdaniem i uporzdkowaniaszyku wyrazw przez zrozumienie ich logicznych zwizkw. Poznawanie przekadu interli-nearnego przypomina prac kogo, kto czyta obcojzyczny tekst, ale jeszcze nie zna tegojzyka w takim stopniu, by bez zastanowienia si rozumie zdanie po zdaniu. Zatrzymujesi, zastanawia, sprawdza znaczenie sw, robi analiz gramatyczn i logiczn.

W niniejszym przekadzie kadej linii greckiego tekstu towarzysz cztery inne. Naj-wysza zawiera odniesienia do anglojzycznego Strongs Greek Dictionary of the NewTestament oraz polskiego Wielkiego sownika grecko - polskiego Nowego Testamentu mo-jego autorstwa. Czytelnik, odnajdujc przy pomocy kodw dany wyraz grecki w sowniku,moe poszerzy swoj wiedz lingwistyczn i zapozna si z rnymi obszarami znaczenio-wymi konkretnego terminu. W przypadku, gdy wyrazy oznaczone kodami w sownikachStronga i moim rni si, do kodw numerycznych mojego sownika doczono nastpu-jce oznaczenia:a w przypadku drobnych rnic w akcentach bd zapisie,b gdy sowo wystpuje w moim sowniku w innej formie, ale rdze jest ten sam (kod

odsya do rdzenia),c gdy w moim sowniku czasownik wystpuje w II koniugacji, za u Stronga w I,d gdy w moim sowniku czasownik wystpuje w formie zwrotno-pasywnej (verbum

deponens), a w sowniku Stronga w aktywnej.Jeli po kodzie z mojego sownika pojawia si gwiazdka (*), oznacza to, e kod taki odsyado drugiego, pobocznego znaczenia danego wyrazu, ktre jest omwione w sowniku poznaczeniu podstawowym.

Poniej linii kodw sownikowych znajduje si linia kodw gramatycznych opisujcychtyp czci mowy, przypadek, rodzaj, liczb, tryb, stron, czas itp. danego wyrazu. Kodywyjania doczony klucz gramatyczny. Pod tekstem greckim umieszczono jego zapis fo-netyczny, dziki czemu nawet osoba pocztkujca moe pynnie czyta oryginalny tekstNowego Testamentu. Na samym dole znajduje si linia z dosownym polskim tumacze-niem kadego wyrazu greckiego.

Naley zauway, e autorzy morfologicznego klucza uwzgldnili czciowo take funk-cj wyrazw w zdaniu. Tak na przykad zaimkom z natury uywanym zamiast rzeczowni-ka (osobowym, zwrotnym i wzajemnoci) nadali kwalifikacj rzeczownika (N), a okrela-jcym rzeczownik, nawet wystpujcym bez tego rzeczownika kwalifikacj przymiotni-ka (A). Podobnie, choby jakie imi podawane byo w sownikach jako rzeczownik, leczw tekcie uyte jest przymiotnikowo, nadali mu kwalifikacj przymiotnika.

Linia przekadu trzyma si zasady podawania znaczenia kadego wyrazu bezpored-nio pod nim, lecz tak, by sens caego zdania by po zastanowieniu si zrozumiay. Jelijeden wyraz grecki musi by przetumaczony przez kilka wyrazw polskich, czy si jeznakiem _. Wyrazy semantycznie obojtne dla polskiej wersji nie s tumaczone, czegoznakiem jest mylnik pod nimi. Wyrazy dodane lub rozwinite w stosunku do oryginauumieszczone s w nawiasie, a powd tego rozwinicia wyjania w trudniejszych miejscachprzypis. Te zmiany formalne su zawsze lepszemu zrozumieniu tekstu. Interpunkcja pol-skiej wersji w koniecznych przypadkach rni si od oryginalnej, a normalnie zachowanajest jak w oryginale, by przez zmian nie sugerowa czytelnikowi interpretacji.

Tumaczenie interlinearne stara si przekada wyrazy oryginau stale na te same wy-razy polskie, cho stylistyka tekstu bywa przez to chropawa. Czasem jednak nie udaje sito, gdy i w oryginale wyraz moe zmieni znaczenie wedug wyboru autora danej ksigi.Bogactwo rnych desygnacji posiadaj zwaszcza przyimki, spjniki i partykuy. Forma

XVII

imion wasnych w przekadach tekstw greckich jest staym problemem filologw kla-sycznych. W niniejszym wydaniu Nowego Testamentu podawane s w takiej formie, jakprzyja Biblia Tysiclecia. Odstpstwem od tej zasady s nazwy niektrych narodowoci,np. jest Judejczycy nie ydzi, Hellenowie nie Grecy.

Mimo denia do cisej dosownoci okazuje si, e przekad interlinearny nie wszdziejest niezgrabny. Trafiaj si strony, zwaszcza w tekstach fabularnych, gdzie waciwienie ma odstpstw od regu dobrej polszczyzny. Wynika to std, e jzyk polski przejawiapodobiestwa morfologiczne, a zwaszcza syntaktyczne do greki. Przekady interlinearnena jzyki zachodnioeuropejskie wychodz gorzej.

Przekad interlinearny ma przybliy oryginaln form objawionego Sowa tym, kt-rzy nie znajc greki lub znajc j niedostatecznie, pragn poj sens kadego wyrazui nawet z najmniejszej wypowiedzi wydobywa skarby Mdroci Boej. Moe te pomcw nauce jzyka greckiego, stanowic uatwienie dla lektury. Niesie on jednak take pewneniebezpieczestwa. Moe demobilizowa pami i kusi atwizn analizy. Autorzy tegoprzekadu chc przypomnie, e nie ma przekadw idealnych. Kady osiga tylko pe-wien stopie wiernoci. Najlepsz metod poznania myli i pikna obcego tekstu jestosignicie takiego stopnia znajomoci jzyka, by mc czyta bez gotowych objanie.

W niniejszym wydaniu, podobnie jak w wielu wspczesnych tumaczeniach, pomini-to kilkanacie wersetw, ktre, biorc pod uwag cigo numeracji, powinny znale siw tekcie. W staroytnoci nie dzielono Pisma witego na rozdziay i wersety. Znanynam system pochodzi z poowy XVI w. i pierwotnie zosta zastosowany do aciskie-go przekadu Biblii. Zaaplikowany do oryginalnych tekstw hebrajskich i greckich niezawsze waciwie spenia swoje zadanie. Ponadto przez ostatnich 450 lat odkryto wielecennych i staroytnych manuskryptw Biblii, ktrych tekst jest znacznie bliszy orygina-owi spisanemu przez witych Autorw ni tekst aciskiej Wulgaty. Dlatego uznano jeza wzorcowe i ich podstawie usunito kilkanacie wersetw, ktre okazay si pniejszy-mi dodatkami kopistw. Nie zmieniono jednak numeracji, w zwizku z czym powstayluki. Niniejsze wydanie, w zgodzie ze wspczesnymi osigniciami krytyki tekstu, niezawiera nastpujcych wersetw: Mt 17,21; 18,11; Mk 7,16; 11,26; 15,28; k 17,36; J 5,4;Dz 8,37; 15,34; 24,6b-8a; 28,29; Rz 16,24 oraz 1 J 5,7b-8a.

II. Jzyk grecki1. Geneza jzyka greckiego biblijnego

Biblia od pocztku jest przekadem. Myl w niej zawarta ma pochodzenie Boskie, toznaczy nadprzyrodzone, pozaczasowe i pozaprzestrzenne, a wciela si w gramatyk mowyludzkiej, zmiennej i uomnej, jak Sowo Ojca w czowieczestwo. Nad przekadem m-droci wiecznej w dostpn konkretno powszedniego jzyka czuwa Duch, powoujcdo wsppracy czowieka. Tak powstay ksigi Starego i Nowego Testamentu. W Sta-rym Testamencie Bg objawia si przez jzyk hebrajski, z wyjtkiem niektrych ksignapisanych po grecku, w Nowym przez jzyk grecki, cho sam Jezus, Mesjasz, naucza,mwic po aramejsku. Po zesaniu Ducha witego na Apostow przekazywanie ludziomEwangelii powierzone zostao przez Boga najpierw ustnej tradycji. Nauczano w jzykachznanych suchaczom. Po roku 60. Ewangelia utrwalona zostaa w czterech ksigach zre-dagowanych w jzyku greckim. W tym samym jzyku napisane zostay pozostae ksigiNowego Testamentu. T greck redakcj ksig chrzecijanie otrzymuj jako natchnionprzez Ducha witego. Stanowi ona wraz ze Starym Testamentem fundament ich wiary.

Grecki naley do wielkiej rodziny jzykw indoeuropejskich razem z jzykami sowia-skimi, germaskimi, romaskimi (powstae z aciny), batyckimi, indoiraskimi, celtycki-

XVIII

mi, albaskim i ormiaskim. Wszystkie wywodz si z jednego prajzyka i dlatego, chodzi mao s do siebie podobne w fonetyce, ich struktura opiera si na tej samej wewntrz-nej logice, posiadaj te same podstawy skadni, wspln fleksj, niewiele zrnicowanstopniem ewolucji, jednakow struktur semantycznomorfologiczn wyrazw. Wynikaz tego atwo wzajemnego rozumienia i przekadu.

Pierwotna siedziba Praindoeuropejczykw miecia si prawdopodobnie gdzie na roz-legej rwninie midzy dzisiejsz Modawi a poudniowym Uralem. Na pocztku drugie-go tysiclecia przed Chr. zrnicowane ju jzykowo i rozproszone plemiona indoeuropej-skie zajmoway ogromne obszary od Indii po zachodnie krace Europy. Dzi jzykamiindoeuropejskimi mwi okoo 1 657 mln ludzi w Europie, w obu Amerykach, w Australii,w duej czci Azji (1986 r.). Niektre z nich, zwaszcza angielski, s w stadium ekspansjina strefy innych rodzin jzykowych.

Wybr jzyka greckiego na pierwszego i autentycznego nosiciela Ewangelii zapowiadaatwo jej przyjcia przez wszystkie ludy indoeuropejskie oraz szczeglne powoanie tychludw do ewangelizowania caego wiata.

Kiedy Abraham, protoplasta Izraelitw, na wezwanie Boe opuszcza midzyrzeczeTygrysu i Eufratu i udawa si do Kanaanu (okoo XIX w. przed Chr.), pierwsze plemionagreckie zajmoway poudniow cz Pwyspu Bakaskiego. Ostatnia ich fala, dorycka,dotara tam w XII w. przed Chr.

Najwczeniejsze wiadectwa pisane po grecku pochodz z okoo 1200 roku przed Chr.VIII wiek przed Chr. przekaza nam najwspanialsze poematy indoeuropejskie, greckie:Iliad i Odysej. Te najstarsze pomniki literatury greckiej i dalszy jej wspaniay rozwjdostarczaj obfitego materiau do studiw nad histori greckiego jzyka. Inskrypcje i lite-ratura epoki archaicznej ujawniaj bogate zrnicowanie dialektyczne. Dziki kulturowejdominacji Aten oraz dziki ich rozwinitym stosunkom gospodarczopolitycznym z inny-mi krajami najwiksze znaczenie i zasig osign w V i IV w. przed Chr. dialekt attycki.W imperium Aleksandra Wielkiego (356323 przed Chr.) i w pniejszych krlestwachdiadochw grecki sta si urzdowym jzykiem administracji i kontaktw. Hellenizacjipoddawaa si nawet ludno nieindoeuropejska. Na skutek szerokiego uycia attycki dia-lekt uleg zmianom w zakresie sownictwa i morfologii, a take z pewnoci w zakresiefonetyki. Sownictwo szybko wzbogacao si, a morfologia ulegaa uproszczeniu. Ta nowaposta greckiego, znana od Indii do Ilirii i zachodnich granic Dolnego Egiptu, a nawetdalej na zachd w portach rdziemnomorskich, nosi nazw jzyka koine, to znaczy jzy-ka wsplnego. Inne dialekty greckie wyszy z uycia. Nowy Testament napisany zostaw jzyku koine.

Jzyk grecki osign zdolno precyzyjnego okrelania najbardziej abstrakcyjnych po-j dziki atwoci tworzenia nowych wyrazw w procesie derywacji i zoenia oraz dzikimoliwoci substantywizacji rnych morfologicznych postaci czasownika, przymiotnika,a nawet caych wyrae przyimkowych. Potrafi on wyraa subtelne odcienie myli, wolii uczu przez uycie licznych partyku i bogato rozbudowanej fleksji sowa. Posiada gitkskadni, dopuszczajc okrelanie tych samych treci rnymi formami. Zredukowana dopiciu przypadkw deklinacja zachowuje zdolno desygnowania wielorakich relacji nawetw skomplikowanych strukturach skadniowych przez moliwo zastosowania przyimkw,ktrych liczba w jzyku koine znacznie si powikszya.

Zanim Duch wity dopuci uycie greckiego do przekazywania nauki Boej, jzykten zdawa egzamin najwyszej sprawnoci i pikna w eposach Homera, w liryce poetwarchaicznych, w tragediach Ajschylosa i Sofoklesa, w filozoficznych dialogach Sokratesai Platona, w traktatach Arystotelesa, w historycznych dzieach Herodota, Tukidydesai Ksenofonta, w politycznych mowach Demostenesa i w codziennej mowie etycznych ba-jek Ezopa.

XIX

2. Pismo greckie

Ewolucja pisma w ogle ukazuje moliwo istnienia nastpujcych form:1. Pismo piktograficzne polega na przedstawianiu rzeczywistoci za pomoc ob-

razkw. Tego pisma nie czyta si, lecz si je interpretuje jak obrazkowy film lubrysunkowe opowiadanie.

2. Pismo ideograficzne kady znak oznacza jak ide, a nie jej symbol fonetyczny.Nieskoczona ilo idei postuluje nieskoczon ilo ideogramw, ale nie muszone by odrbne dla poszczeglnych jzykw. Z tego powodu to pismo moe byczytane w kadym jzyku.

3. Pismo fonograficzne wyrazowe kady znak symbolizuje cay wyraz danego jzyka.A zatem musi by tyle znakw, ile jest wyrazw.

4. Pismo fonograficzne sylabiczne kady znak jest symbolem jednej sylaby. To pismomoe by zredukowane do kilkudziesiciu znakw.

5. Pismo fonograficzne goskowe kadej gosce odpowiada jeden znak, litera. Po-niewa goski powstaj w wyniku ruchw narzdw mowy, ich symboliczne ska-talogowanie mogoby by wsplne dla wszystkich jzykw. Komplet liter tworzyalfabet.

Grecy przyjmowali pismo przynajmniej dwa razy: najpierw sylabiczne obcego pocho-dzenia, nie dostosowane do potrzeb jzyka greckiego, potem goskowe zapoyczone odFenicjan w VIII w. (wedug najnowszych pogldw prawdopodobnie ju okoo 1100 r.przed Chr.). Pierwsze pismo, odczytane, byo w uyciu w wiekach XVXIII przed Chr.Nosi ono nazw pisma linearnego B. Drugie pismo, uywane do dzi, wprawdzie przyjtezostao od Fenicjan, lecz na gruncie greckim dokonano w nim genialnej zmiany. W ko-cowej mianowicie fazie rozwoju tamto pismo miao posta kwadratow i oznaczao tylkospgoski. Na gruncie greckim uproszczono form jego liter i zastosowano znaki take dosamogosek. Dziki temu praktycznemu zabiegowi Grecy uzyskali moliwo jednoznacz-nego utrwalenia na pimie wszystkich wyrazw swej mowy i ich rnych form, a tymsamym wszystkich wytworw jzyka, w tym take wielkich dzie literackich, przy uy-ciu zaledwie 24 liter. Dla dialektu attyckiego ostateczna forma alfabetu przyjta zostaaw 403 r. przed Chr. Pniej upowszechnia si ona w caej Helladzie i w krlestwachpowstaych z imperium Aleksandra Wielkiego. W tym alfabecie zapisany zosta NowyTestament.

Dzi przyjmuje si w Polsce nastpujce wartoci fonetyczne dla znakw owego staro-greckiego alfabetu: , = a; , = b; , = g, a bezporednio przed , , lub = n;, = d; , = e; , = dz; , = e; , = th; , = i, a w dyftongach j; , = k; , = l; , = m; , = n; , = ks; , = o; , = p; , = r; , , = s; , = t;, = ; , = f; , = ch; Y, = ps; W, = o.

Znak pod samogosk nie wpywa na jej wymow, np. = o. Znaki , lub nadsamogosk oznaczaj miejsce akcentu w danym wyrazie, np. = d domi, = dron, = kals. Wyrazy bez tych znakw naley wymawia cznie z wyrazemssiednim. Znak przydechu nad samogosk zaczynajc wyraz nie zmienia jej wartocifonetycznej, natomiast znak powoduje dodanie do niej goski h, np. = harmona.Dyftong = u, inne dyftongi czyta si jako dyftongi, np. = ej, = oj.

Pismo greckie posiada nastpujce znaki pisarskie: . = kropka; , = przecinek; = rednik lub dwukropek; ; = znak zapytania.

XX

3. Budowa wyrazw greckich

Wyrazy greckie wywodz si z pierwiastkw praindoeuropejskich, wsplnych dlawszystkich indoeuropejskich jzykw. Ich rekonstrukcj zajmuje si gramatyka historycz-na. Pierwiastki byy prawdopodobnie jednosylabowe. W procesie ewolucji przyjmowaynowe morfemy w postaci rozszerze i przyrostkw. Ich najwczeniejsza forma w zakresiekadego z wyodrbnionych ju jzykw, np. w zakresie jzyka greckiego, nosi nazw pnialub rdzenia. Pnie nadal ewoluoway przez przyjmowanie kolejnych afiksw sowotwr-czych i fleksyjnych. Wskutek tego wyrazy greckie, tak jak i polskie, stanowi strukturyzoone w wymiarze morfologicznym i semantycznym. Dobra znajomo greki NowegoTestamentu zakada rozumienie tych struktur.

W wyrazach greckich odmienianych przez przypadki lub osoby wyrnia si temati kocwk. Kocwka oznacza przypadek, liczb, osob, stron, tryb itd. Temat zawierazazwyczaj dwa elementy: semantem, ktry jest nosicielem czystej idei, pojcia, znaczenia,oderwanego od kategorii czci mowy, od kategorii liczby, czasu, przypadka, trybu, rodza-ju itd., oraz przyrostek, sufiks, dziki ktremu owa idea kategoryzuje si morfologiczniei semantycznie. Poniewa wyrazy polskie s podobnie zbudowane, moemy posuy sirodzimym dla nas przykadem. Oto szereg wyrazw z semantemem dob: dobry, dobro,dobrotliwy, dobrotliwo, przedobrzenie, przedobrzy, przedobrzy, przedobrzylibymy,przedobrzyliby, przedobrzonymi, dobrze. Poszczeglne afiksy dodane do tego semantemumaj wasne oznaczanie. Oznaczaj na przykad, e to jest przymiotnik rodzaju mskiego,liczby pojedynczej w mianowniku, albo e to jest bezokolicznik, e chodzi o dokonanczynno nadmiernego czynienia dobrze, e podmiot mwicy negatywnie ocenia t nad-mierno czynienia dobrze, e czynno t spenia trzecia osoba w czasie przeszym itd.Przekad interlinearny stara si wiernie odda podstawow ide semantemu oraz moliwiewszystkie desygnacje afiksw wyrazu oryginalnego. Dzieje si to niejednokrotnie z naru-szeniem regu skadni jzyka przekadu. A poniewa nie zawsze jeden wyraz przekadumoe przekaza istotne elementy semantycznej struktury oryginau, trzeba niekiedy uciecsi do uycia nawet kilku wyrazw. W przypadku tekstw Biblii ta troska o wierno zro-zumienia i przekadu wyraa postaw pietyzmu i posuszestwa wzgldem Boga.

4. Sowotwrstwo greckie

Jzyki indoeuropejskie odnawiaj i wzbogacaj swj zasb sw poprzez derywacj,zoenia, poyczki, kalki i poprzez zmian znacze wyrazw ju istniejcych. Jzyk greckiposiada nadto zdolno precyzowania nowych poj poprzez substantywizacj przymiot-nikw, form czasownika i innych czci mowy, a nawet caych zwrotw. cile pojte so-wotwrstwo zajmuje si tylko dwoma procesami: derywacj i kompozycj czyli zoeniamidwch lub wicej wyrazw. Cho wic tekst Nowego Testamentu posiada poyczki, kalkii transliteracje obcojzyczne oraz do liczne semityzmy, zwaszcza w zakresie skadni, tupodane zostan elementarne informacje tylko o tych dwu procesach, jako o najczstszych.Problem wystpowania w ksigach Nowego Testamentu wyrazw z nowym znaczeniem,typowo biblijnym, czyli tak zwanych neosemantemw, by przedmiotem ju wielu stu-diw, lecz nadal wywouje spory kwestia, czy Bibli naley tumaczy poprzez terminypniej usystematyzowanej teologii, czy zgodnie ze znaczeniami znanymi z pisemnej tra-dycji greckiej, a nadto czy na znaczenia greckie nakada semickie tam, gdzie filologiabiblijna widzi wpyw jzyka hebrajskiego lub aramejskiego. Przykadem moe by wyraz: w utrwalonej tradycji teologicznej ma on znaczenie Koci, wedug etymolo-gii greckiej (spoeczno) wywoanych (bliej o budowie tego wyrazu zob. Dz 5,11),natomiast w wietle odpowiednika semickiego qahal zgromadzenie (liturgiczne), zwo-

XXI

anie (okrelenie gminy religijnej). Podobna trudno wie si take z innymi wyrazami.Czy na przykad naley przekada na posaniec, zwiastun, czy na anio? Albo na zanurzenie czy na chrzest, na Pomazaniec czy na Chrystus, na wysannik czy na aposto? Niniejsze tumaczenie trzyma si bdzieznacze rodzimie greckich, ale nie bez wyjtkw. Sygnaem wtpliwoci tumacza przyjakim wyrazie bdzie przypis, zwaszcza przy pierwszym jego uyciu w ksidze.

4.1. Derywacja

Jzyk grecki posiada wyrazy pierwotne, bliskie pierwiastkowi, i pochodne, czyli de-rywowane, utworzone przez dodanie sufiksw sowotwrczych (formantw) do wczeniej-szego tematu lub pnia. Nie tworzy si w greckim wyrazw przez dodanie przedrostkww cisym znaczeniu. Kady formant posiada wasne znaczenie. Wymienione tu zostante, ktre w Nowym Testamencie wystpuj najczciej.

4.1.1. Formanty tworzce rzeczowniki

1. Nazwy sprawcy (nomina agentis). Pochodz od czasownikw.

(gen. ), rzadziej lub , np. , sprawca, twrca; od , czyni,tworzy.

(gen. ), np. , ywiciel, karmiciel; od , ywi. Te nazwy, jeli nies zoone, maj akcent na kocu.

, , np. , dowdca; od , przewodzi. , , np. , przywdca; od , prowadzi. , np. , rodziciel, rodzic; od , urodzi si.

2. Nazwy czynnoci (nomina actionis). Nazwy te atwo przechodziy w nazwy wytworudanej czynnoci (nomina rei actae), a nawet w nazwy miejsca, w ktrym dana czynnosi odbywa (nomina loci). Pochodz od czasownikw.Neutra (rodzaju nijakiego):

, na og oznacza czynno dokonan i czsto przechodzi w nazw wytworu, np., pierwotnie napisanie, pniej zapis, litera, pismo; od , pisa.

(gen. ), np. , pierwotnie zrodzenie, pniej rd, pokolenie; od ,urodzi si.

Masculina (rodzaju mskiego): (gen. ), np. , pierwotnie wypowiedzenie, pniej sowo, wypowied; od

, mwi. Te nazwy, w przeciwiestwie do sw z tworzcym nazwy sprawcy,s barytonami, czyli wyrazami z akcentem na drugiej lub trzeciej sylabie od koca.

, np. , uwicenie; od , wici.Femina (rodzaju eskiego):

lub , a take , , , np. , pierwotnie zapisanie, pniej pismo; od, pisa. , pierwotnie zgromadzenie, pniej o miejscu zgromadzenia,rynek; od , gromadzi.

XXII

lub , np. , rodzenie dzieci; od , dziecko, i , urodzisi.

, np. , danie, pniej dar; od , dawa.

3. Nazwy jakoci, cech, przymiotw (nomina qualitatis). Pochodz od rzeczownikwi przymiotnikw.

Neutra: (gen. ), np. , gbia; od , gboki.

Femina:

, , np. , mdro; od , mdry. (gen. ), np. , wito; od , wity. , np. , sprawiedliwo; od , sprawiedliwy.

4. Nazwy narzdzi, za pomoc ktrych co si wykonuje (nomina instrumenti).

i , np. , socha, pug; od , ora.

5. Nazwy miejsc (nomina loci).

, np. , sala posucha, sala wykadowa; od , sucha.

, np. , miejsce wite boka, witynia boka; od , posg boka.

, np. , o miejscu uprawiania winnej latoroli, winnica; od , wino-rol.

6. Nazwy zdrobniae, spieszczone (nomina diminutiva). W Nowym Testamenciewystpuj rzadko.

, , , , , np. , maa ryba, rybka; od , ryba.

, , np. , dzieweczka; suebna; od , dziewczyna.

4.1.2. Formanty tworzce przymiotniki

1. Przymiotniki odimienne

, oznacza przynaleno, np. , nalecy do nieba; niebiaski, niebieski;od , niebo.

, , , desygnuj zwizek z przedmiotem oznaczanym przez dane imi, np., zwizany z panem, paski; od , pan.

, oznacza sposb ycia, jako albo materi danej rzeczy, albo czas, np., ludzki; od , czowiek. , kamienny; od , kamie., codzienny; od , na, i , dzie.

XXIII

2. Przymiotniki odczasownikowe , w Nowym Testamencie wystpuje przy wielu zoeniach; moe oznacza to samo,

co imiesw bierny dokonany, bd, wielokrotnie, sta zdolno speniania albo dozna-wania na sobie czynnoci, oznaczonej przez temat danego czasownika, np. ,umiowany; od , miowa. , niezdolny do rozrniania, nierozr-niajcy; od privativum, nie, , roz, i , odrnia. , niemoliwy dowypowiedzenia, niewymowny; od priv., nie, i , mwi.

, w jzyku koine ten formant by czsto uywany zamiast formantu , jednakw Nowym Testamencie pojawia si rzadko; desygnuje zdolno speniania czynnocioznaczonej przez czasownikowy temat, skonno do jej speniania, sta biego, np., zdolny do nauczania; od , uczy.

4.1.3. Formanty tworzce czasowniki

Sownik grecki posiada czasowniki pierwotne, proste. Jest ich jednak stosunkowo nie-wiele. Ogromna wikszo to czasowniki pochodne: derywowane i zoone. Derywowaneczasowniki greckie tworzy si z zasady od tematw imiennych, lecz cz tych tematw marwnie pochodzenie czasownikowe, np. pochodzi od przymiotnika ,a ten z kolei od czasownika .Formant moe oznacza posugiwanie si czym jako narzdziem, rodkiem; wy-dawanie jakiego dwiku; chorowanie, chorobliw zachciank, wzburzenie; obfitowaniew co; powodowanie czego w odbiorcy czynnoci, np. , okazywa cze, czci;, ora; , woa; , ulega chorobliwym zachciankom; ,zapuszcza wosy; , zwodzi.Formant nadaje derywatom znaczenie kauzatywne lub instrumentalne, to znaczyich struktur semantyczn mona okreli zdaniem: czyni kogo jakim lub czyni co zapomoc czego, np. , czyni kogo niewolnikiem (, niewolnik), zniewala;, krzyowa (, krzy).Formant tworzy czasowniki o znaczeniu kauzatywnym, instrumentalnym, a w jzykukoine bardzo czsto, zwaszcza czasowniki zoone, o znaczeniu by jakim, by kimlub by czynicym co, np. , rodzi ywe istoty, przywraca do ycia; ,wpisywa na czyj rachunek, zalicza; , by dobrej myli; , dos. bywalczcym o sowa, std krcej, lecz ze znaczc zmian, walczy o sowo.Formant tworzy sowa o takim znaczeniu jak , a zwaszcza sowa desygnujcestan, np. , by krlem, krlowa.Formant zazwyczaj ma sens kauzatywny, np. , zdobywa zysk, zyskiwa.Formant rzadko wystpuje, nadaje sowu sens kauzatywny, np. , czynitwardym.Formant tworzy czasowniki oznaczajce rne rodzaje postawy aktywnej, np., dziwi si, podziwia; , prbowa, bada.Formant utworzy w jzyku koine bardzo duo nowych czasownikw, okrelajcychpewien sposb zachowania si, mwienia, ale mog one rwnie mie sens kauzatywny,a nawet instrumentalny, np. , y na sposb judejski; , gra na kitarze;, gosi Ewangeli; , cina toporem; , wie do obrazy,gorszy.

XXIV

4.1.4. Formanty tworzce przyswki

W jzyku koine tworzono przyswki z zakoczeniem nie tylko od przymiotnikwstopnia rwnego, lecz take od stopnia wyszego, od imiesoww, a nawet od zaimkw. Za-chowao si take przyswkowe uycie niektrych przypadkw gramatycznych, wyraeprzyimkowych i samych przyimkw. Nadto utrzymay si, rwnie w Nowym Testamen-cie, do liczne przyswki miejsca na , , i in.

4.2. Zoenia

Jedn z waciwoci jzykw indoeuropejskich jest zdolno wzbogacania sownictwaprzez czenie dwch, trzech, a nawet wicej wyrazw w jeden z jednym gwnym akcen-tem. T waciwo rozwin szczeglnie jzyk grecki, i to na wszystkich etapach znanejnam ze wiadectw pisanych ewolucji. Zoenia su nie tylko do nazwania nowych poj,zjawisk czy konkretnych rzeczy, lecz take do uzyskania zwizoci wypowiedzi, do od-wieenia semantyki zetlaych przez codzienne uycie wyrazw i do bardziej precyzyjnegowyraenia znanego ju pojcia. Semantyczna kondensacja greckiego zoenia rzadko dasi wyrazi po polsku jednym prostym lub zoonym wyrazem. Std w interlinearnymprzekadzie wielokrotnie znajdziemy zapis kilku sw polskich pod jednym greckim.

Komponentami zoe greckich mog by imiona, czyli rzeczowniki, przymiotniki, za-imki i liczebniki oraz czasowniki, przyswki i przyimki. W zoeniach mog by takeuyte wyrazy, ktre ju dawno straciy zdolno samodzielnego wystpowania. W No-wym Testamencie najczstszymi z nich s - priv., nie, bez, oraz , ktre zaprzeczasemantyce drugiego czonu, ogranicza j, wskazuje na niepowodzenie i trudno jej istnie-nia i stawania si (jak w spolszczonym dysharmonia). Wyrazy zoone stanowi bogatysplot znacze i desygnacji o rnych relacjach. Dzisiejszy stan wiedzy o strukturze zo-e opiera si w duym stopniu na spostrzeeniach staroytnych gramatykw indyjskich,zwaszcza Paniniego (IV w. przed Chr.), badajcych sanskryt. Ich nauka sprawdza siw analizie zoe greckich.

4.2.1. Zoenia imienne

Do zoe imiennych nale zoone imiona (rzeczowniki, przymiotniki, zaimki i li-czebniki) oraz derywowane od nich czasowniki. S to zoenia w najbardziej waciwymsensie. Czsto czon kocowy, zwaszcza rzeczowniki, przybiera w nich now kocwk.Za gramatykami indyjskimi dzieli si je na zoenia kopulatywne i determinatywne.

4.2.1.1. Zoenia kopulatywne

W zoeniach kopulatywnych czony s zczone na zasadzie koordynacji wsprzdnej.Tworz prost sum znacze. Nie wyrnia si w nich czonu okrelajcego i okrelanego.S nieliczne. W Nowym Testamencie naley do nich na przykad = +, noc (i) dzie, czyli doba.

4.2.1.2. Zoenia determinatywne

W kompozycjach determinatywnych komponenty tworz ukad subordynacji. Wyst-puje w nich kumulacja lub redukcja semantyki czonu okrelanego. Dziel si na endo-centryczne i egzocentryczne.

XXV

4.2.1.2.1. Zoenia endocentryczne

W zoeniach endocentrycznych wystpuj obydwa czony ukadu determinatywne-go: okrelajcy i okrelany. Okrelajcy moe peni w stosunku do czonu okrelanegofunkcj przydawki, np. = , faszywy brat, bliszego lub dal-szego dopenienia, np. = () , przez Boga nauczony, albookolicznika, np. = , chtnie dzielcy si z (innymi).

4.2.1.2.2. Zoenia egzocentryczne

Zoenia egzocentryczne to takie kompozycje, w ktrych brak czonu okrelanego. Niema go take w kontekcie zdania. Pozostaje on w sferze domysu. Wyrni tu monazoenia rekcyjne, np. = (domylne ) , dos. (majcy) dwie du-sze, std chwiejny lub obudny; oraz hipostazy, np. = (dom. ) , dos. (bdcy) nad morzem, std take polska hipostaza nadmorski.

4.2.2. Zoenia sowne

Pod nazw zoenia sowne rozumie si czasowniki zoone z przyimkami. Ten typkompozycji jest luny, gdy dodany do sowa przyimek atwo oddzielany jest, zwaszczaw poezji, w procesie tak zwanego tmesis, a w odmianie przez augment , ktre oznaczaczas przeszy. Przyimki w zoeniach sownych odzyskuj swoje dawne znaczenie przy-swkowe i speniaj funkcj okolicznikw miejsca, czasu, stopnia, sposobu itd. W NowymTestamencie najczciej w zoeniach pojawiaj si , , , , , , , i . Ich bardzo bogata semantyka wymaga czsto konsultacji dobrego sownika.

5. Czci mowy

Jzyk grecki posiada nastpujce czci mowy: rzeczownik, przymiotnik, zaimek, li-czebnik, rodzajnik, czasownik, przyswek, przyimek, spjnik, partykua. Oglnie biorcich funkcja w mowie jest taka sama jak w jzyku polskim z wyjtkiem rodzajnika, kt-rego jzyk polski nie ma. Czci mowy dzieli si na flexibilia i inflexibilia, czyli na czciodmienne w deklinacji lub koniugacji i nieodmienne.

5.1. Flexibilia

Flexibilia odmieniaj si bd to przez przypadki: rzeczownik, przymiotnik, zaimek,liczebnik i rodzajnik, bd te przez osoby w zakresie liczb, trybw, czasw i stron: cza-sownik. Praktycznie ujta gramatyka grecka wyrnia trzy deklinacje i dwie koniugacje.

5.1.1. Imiona

Wszystkie czci mowy odmieniajce si przez przypadki nosz miano imion. Oczywi-cie nale do nich take imiona wasne. Wsplnymi kategoriami fleksyjnymi imion, a donich dochodzi imiesw, s: przypadki, rodzaje i liczby. Kategoria liczby jest wsplna z cza-sownikami. Przymiotniki posiadaj nadto kategori stopnia, wspln z przyswkami.

XXVI

RODZAJNIK grecki, , , , by pierwotnie zaimkiem wskazujcym i mg wystpo-wa samodzielnie lub jako przydawka rzeczownika. Zachoway si do liczne pozostaociuycia zaimkowego. Rodzajnik ma znaczenie indywidualizujce: wyrnia dan osob lubrzecz spord innych tego samego gatunku, albo uoglniajce: z danej osoby lub rzeczyczyni reprezentanta caego gatunku. Zazwyczaj nie uywa si go przy imionach wasnych,przy imionach pospolitych ju wystarczajco zindywidualizowanych, przy orzecznikachi przy imionach jeszcze w wypowiedzi bliej nieznanych. Rodzajnik moe by uyty do sub-stantywizacji innych czci mowy i ich rnych form, a nawet wielowyrazowych zwrotw.Pozwala to wyraa bardzo subtelnie zrnicowane pojcia. Niejednokrotnie trudno jestodda te odcienia semantyczne w przekadzie polskim. Na przykad mwca ma swj od-powiednik grecki w rzeczowniku , lecz moe te by nazwany substantywizowanymiimiesowami czasownika : , , , i jeszcze kilku innymi forma-mi tego samego sowa. Nie s one jednak penymi synonimami. Pierwsza forma bowiemoznacza tego, kto w tej chwili mwi, druga tego, ktry ma zamiar przemwi, a trzeciatego, ktry ju skoczy swoj wypowied. Podobnie rzeczownik i substantywizo-wany przymiotnik rodzaju nijakiego oznaczaj pikno, lecz ich desygnacja niejest synonimiczna. Pierwszy oznacza pikno jako cech czego i jako pojcie abstrakcyj-ne, drugi pikno jako samodzielny byt: to, co pikne. Ponadto rodzajnik ma zdolnozamieniania w przydawkowe okrelenie nawet nieodmiennych czci mowy. Mianowicieokreleniem rzeczownika staje si kady wyraz, ktry wystpuje midzy tym rzeczowni-kiem i jego rodzajnikiem lub ktry wystpuje po rzeczowniku z jego rodzajnikiem, np. , dos. (ci) wtedy ludzie, std wczeni ludzie; ,dos. (ci) ludzie (ci) wtedy, std tak samo wczeni ludzie; , dos.sprawiedliwo (ta) z wiary, std sprawiedliwo oparta na wierze lub sprawiedliwo wy-nikajca z wiary. Rodzajnika zazwyczaj nie przekada si na jzyk polski. Zachowuje sigo jednak tam, zwaszcza w przekadzie interlinearnym, gdzie ma on znaczenie zaimkowelub potrzebny jest do lepszego zrozumienia zwizkw syntaktycznych. Tumaczy si gowtedy na ten, ta, to.

5.1.1.1. Przypadki

Pierwotne indoeuropejskie przypadki zredukowane zostay w jzyku greckim do pi-ciu: nominativus (mianownik), genetivus (dopeniacz), dativus (celownik), accusativus(biernik) i vocativus (woacz). Funkcje zaginionych trzech przypadkw przej genetivusi dativus wraz z wyraeniami przyimkowymi. Przypadkami niezalenymi s nominativusi vocativus, pozostae zalenymi. W koine uycie prostych przypadkw zalenych zacz-to do czsto wzmacnia przez dodawanie do nich odpowiednich przyimkw. W NowymTestamencie nastpio to czciowo pod wpywem jzyka hebrajskiego i aramejskiego.NOMINATIVUS. Jest przypadkiem podmiotu gramatycznego oraz, inaczej ni w j-zyku polskim, przypadkiem orzecznika, np. , dos. nie jestem aposto,tzn. nie jestem apostoem. Czasem nominativus moe wystpi take w funkcji vocativu.VOCATIVUS. Uywa si go tak, jak w jzyku polskim. Przy vocativie moe wystpiwykrzyknik , o.ACCUSATIVUS.W zdaniu spenia funkcj dopenienia bliszego albo okolicznika. Ja-ko dopenienie zaley od sw przechodnich. Polskie odpowiedniki niektrych greckichsw przechodnich rzdz nie biernikiem, lecz innym przypadkiem lub wyraeniem przy-imkowym, np. , pomagam komu; , uciekam przed kim. Zaprzeczone sowagreckie nie zmieniaj swego rzdu, polskie natomiast zmieniaj, np. widz dom i niewidz domu. Niektre sowa rzdz podwjnym accusativem, np.

XXVII

, dos. odstpstwo ucz kogo, a poprawnie po polsku: ucz kogo odstpstwa. Tsam skadni posiadaj odpowiedniki takich polskich wyrae, jak przypominam cokomu, dam czego od kogo, pozbawiam kogo czego, ubieram kogo w co, zdejmujco z kogo, zatajam co przed kim. Odpowiednikiem polskiej figury retorycznej typumiowa kogo mioci jest w greckim tzw. accusativus biernika wewntrznego: .

Accusativus jako okolicznik moe oznacza rozcigo w czasie lub przestrzeni albozakres pojcia nadrzdnego, np. , pozostali niewiele dni; , jest oddalony szedziesit stadiw; , wiernyco do (rzeczy) dotyczcych Boga. Imiona, w tym rwnie imiesowy, mog w accusativiespenia funkcj przyswkw, np. () , w kocu, wreszcie; ,w podobny sposb.

Istnieje take accusativus zaleny od przyimkw.

GENETIVUS. Genetivus spenia funkcj wasn oraz funkcj zaginionego ablativus,ktrego nie posiada ju rwnie polska deklinacja. Dlatego odrnia si w analizie zdaniagenetivus waciwy od genetivus ablativus. Najoglniej biorc, pierwszy odpowiada napytania: kogo? czego? czyj? czyja? czyje?, a drugi na pytania: od kogo? od czego? skd?

1. Genetivus waciwy. Zaley, jak polski dopeniacz, od czasownikw, od przymiotni-kw i od rzeczownikw. Wiele greckich sw, inaczej ni ich odpowiedniki polskie, rzdzisamym genetivem bez przyimka. Najczciej s to sowa ze znaczeniem je co, pico, bra z czego, uczestniczy w czym, litowa si nad kim, gniewa si na kogo,troszczy si o co, przypomina sobie o czym, zapomina o czym, dowiadywa sio czym, rzdzi kim, napenia czym, oskara o co, sprzedawa, kupowa za ilei inne. Ich interlinearny przekad wymaga adaptacji do polskiej skadni m.in. przez doda-wanie przyimkw. Bardziej charakterystyczne genetivy otrzymay w gramatyce wasnenazwy. Oto niektre z nich: Genetivus possessoris oznacza posiadacza: po rzeczow-nikach, jak w polskim, np. dom ojca, lecz inaczej po sowie , by, np. ,dos. pana jestem, w sensie nale do pana. Genetivus miejsca i czasu, np. ,zim, w zimie; , tamt (drog) przechodzi. Genetivus materiae podaje materia, z ktrego zrobiona jest rzecz nazwana przez rzeczownik nadrzdny, np. , wieniec z gwiazd. Genetivus partitivus desygnuje cao, kt-rej cz oznacza rzeczownik nadrzdny; niekiedy, tak jak w polskim, po rzeczownikachoznaczajcych ilo i miar, odmiennie natomiast po comparativach, superlativach, policzebnikach porzdkowych, np. , pierwsi z ludu.

2. Genetivus ablativus. Jako genetivus separationis oznacza rzecz, miejsce lub chwi-l, od ktrej co si oddziela, oddala, odchodzi. Wystpuje po sowach ze znaczeniem od-dziela si od czego, oddala si od czego, uwalnia si od czego, rni si od czego,zaprzestawa czego, powstrzymywa si od czego i inne, np. ,powstrzymywa si od pokarmw ofiarowanych bokom; , prze-szkadza w zamiarze, przeszkadza zamiarowi.Genetivus comparationis wystpuje pocomparativach oraz po czasownikach i przymiotnikach ze znaczeniem komparatywnym,np. , miowa wicej ni kto, miowa bardziej ni kto; ,wikszy z nich.

Genetivem rzdz take niektre przyimki.

XXVIII

DATIVUS. Dativus spenia pierwotn funkcj wasn oraz funkcj zaginionego narzd-nika (instrumentalis) i miejscownika (locativus). Oglnie zatem odpowiada na pytania:komu? czemu? dla kogo? kim? czym? w kim? w czym? gdzie?

1. Dativus waciwy. Tak jak w polskim wystpuje jako dopenienie dalsze po pewnychczasownikach, a take po pewnych przymiotnikach, np. miy komu, yczliwy komu.Polskie odpowiedniki niektrych spord tych sw rzdz innym przypadkiem. Naledo nich czasowniki o takim m.in. znaczeniu, jak modli si do kogo, gniewa si na kogo,stawia na czele czego; oraz przymiotniki, np. poyteczny dla kogo, podobny do kogoi in., np. , gniewa si na brata; , podobny do dzieci.Nadto charakterystyczne s dla jzyka greckiego nastpujce dativy:Dativus commodilub incommodi oznacza osob lub rzecz, na ktrej poytek lub szkod co si dzieje, np. , wystawia komu wiadectwo; tu take , wychodzi za mza kogo. Dativus auctoris oznacza sprawc czynnoci desygnowanej przez passivumperfecti lub aoristi, np. , zrobione przez kogo. Dativus possessoris(lub possessivus) po sowach by, stawa si, oznacza posiadacza tego, co oznaczapodmiot owego bycia, np. , dos. jest zwyczaj wam, co znaczy maciezwyczaj. Dosowny interlinearny przekad tej skadni wymaga wyjanienia w przypisie.

2. Dativus instrumentalis oznacza poczenie bd te narzdzie lub rodek. Wyr-nia si takie jego charakterystyczne rodzaje: Dativus sociativus oznacza osob lubrzecz towarzyszc. Wystpuje zazwyczaj z przyimkiem , z, razem z, wraz z, moejednak by bez przyimka, zwaszcza po sowach oznaczajcych wsplno, poczenie,obcowanie, walk, wspzawodniczenie, ktni z kim, np. , two-rzy z niewierzcymi nierwny zaprzg; , rozprawia z nimi. Dativusmodi oznacza towarzyszc czynnoci okoliczno (moe by te z przyimkiem), np. , uczestniczy z wdzicznoci, uczestniczy czynic dziki; , nawszelki sposb. Dativus instrumentalis waciwy tak jak narzdnik w jzyku pol-skim oznacza narzdzie lub rodek spenienia czynnoci; w Nowym Testamencie czstowzmacniany jest przez dodanie przyimka , np. , wod, lub w semityzmie ,wod. Dativus causae jest odmian narzdnika waciwego, oznacza powd, przyczynczynnoci, np. , z powodu krzya Chrystusowego byciganym.

3. Dativus locativus oznacza miejsce w przestrzeni lub w czasie. Miejsce w przestrzenioznacza zazwyczaj z przyimkiem , bez przyimka rzadko, np. , wok; , poprawicy.Oznaczajc czas, odpowiada na pytanie kiedy? lub jak dugo?, z przyimkiemlub bez przyimka, np. , trzeciego dnia; , w ostatnim dniu.Dativem rzdz te inne, poza wymienionymi, przyimki.

5.1.1.2. Rodzaj

Imiona greckie (w tym take imiesw) s trzech rodzajw: mskie, eskie i nija-kie. Nazwy ludzi i zwierzt maj rodzaj naturalny: mski lub eski, rodzaj wszystkichpozostaych imion (z pewnymi wyjtkami) zwizany jest z form ich zakoczenia w no-minativie. Na og nie ma zgodnoci midzy rodzajem rzeczownikw greckich a rodzajemich semantycznych odpowiednikw polskich. Przymiotniki, zaimki, imiesowy i niektreliczebniki posiadaj formy trzech rodzajw. Jako wyrazy okrelajce dostosowuj swjrodzaj do rodzaju podmiotu wedug takich zasad, jak w jzyku polskim.

XXIX

5.1.1.3. Liczba

Kategoria liczby jest wsplna dla imion i dla czasownikw. Oprcz liczby pojedynczeji mnogiej dugo utrzymywaa si w greckim liczba podwjna, dualis. Po wieku IV przedChr. dualis zacz wychodzi z uycia, nie ma go ju w ogle w Nowym Testamencie.Forma liczby pojedynczej nie zawsze oznacza tylko jedn osob czy jedn rzecz. Moeona bowiem spenia funkcj reprezentatywn w stosunku do wszystkich jednostek przezni okrelanych. Nowsze badania greckiego pluralis wykazuj, e nie okrela ono jedynieliczby wikszej ni jeden. Wyrnia si dwie desygnacje form liczby mnogiej: mnogopoliczaln, skadajc si z moliwych do wyodrbnienia jednostek, i mnogo zoon,w ktrej nie mona lub nie chce si wyodrbnia jednostek. W Nowym Testamenciedominuje uycie pluralis policzalnego. Oznacza to, e pouczenia i nakazy w nim zawartedotycz kadego czowieka osobno, a nie jakiej anonimowej masy ludzkiej, nawet jelis podawane w liczbie mnogiej.

5.1.1.4. Kategoria stopnia

Jest to kategoria waciwa przymiotnikom i przyswkom, cho w aspekcie semantycz-nym mwi o niej mona take w odniesieniu do rzeczownikw i czasownikw, a mia-nowicie do ich postaci deminutywnej lub augmentatywnej. Grecki, jak polski, posiadatrzy stopnie: rwny, wyszy i najwyszy. Stopnie tworzy si przez zmian sufiksw, rza-dziej opisowo lub przez zmian tematu. W stopniu wyszym singularis, a w najwyszympluralis przymiotnika rodzaju nijakiego spenia funkcj przyswka, cho moliwe jesttu take stworzenie przyswka przez dodanie formantu . Stopie wyszy nie musioznacza porwnania stopnia danej cechy w jakim podmiocie z jej stopniem w innympodmiocie. Moe on desygnowa wyszy stopie danej cechy w tym samym podmiocie.Ilustruje to nastpujce zdanie: , co czynisz, czy szybciej. Niechodzi tu o czynienie szybsze, ni czyni kto inny, lecz o przyspieszenie wasnej czynno-ci. Podobnie superlativus moe oznacza bardzo wysokie nasilenie cechy w tym samympodmiocie, np. nie musi oznacza najwitszy (np. z ludzi), lecz bardzo wity,kto o najwyszej witoci. Ten rodzaj semantycznego stopnia nazywa si gradus ela-tivus. W Nowym Testamencie zdarza si zamienne uycie stopnia, na przykad stopierwny zamiast wyszego lub najwyszy zamiast wyszego.

5.1.2. Czasowniki

Wedug staroytnych greckich teoretykw jzyka tworzenie imion naley do , czyli do kunsztu nazywania, a nie do kunsztu mowy. Nazywanie okrelaistnienie i natur rzeczy. Mowa natomiast powstaje przez uycie osobowych form czasow-nika i jest przedmiotem , czyli kunsztu retorycznego. Czasownik orzekao istnieniu podmiotu i o tym, co podmiot czyni. Wraliwo na semantyk czasownikww Nowym Testamencie ma doniose znaczenie dla etyki i moralnoci chrzecijaskiej. Bgstworzy czowieka nie dla samego istnienia, okrelanego w jzyku greckim sowem ,by, lecz dla dziaania, a cilej dla wspdziaania z Nim. Sam Bg objawia siebie przezczyn: stwarza, zbawia, uwica, naucza. Czyn jest dowodem Jego mioci.

Do fleksji czasownika nale nastpujce kategorie: czas, osoba, strona, tryb, liczba.

XXX

5.1.2.1. Czas

Jzyk grecki posiada nastpujce czasy gramatyczne: praesens, futurum, imperfectum,aoristum, perfectum i plusquamperfectum. Praesens, aoristum i perfectum wyrniajsi paradygmatami wszystkich trybw oraz imiesowem i bezokolicznikiem, futurum na-tomiast indicativem, optativem (optativus w Nowym Testamencie wystpuje bardzorzadko), imiesowem i bezokolicznikiem, imperfectum i plusquamperfectum tylko indi-cativem. Formy czasu w indicativie oznaczaj stopie czasu i rodzaj czynnoci, w innychtrybach oraz w imiesowie i bezokoliczniku rodzaj czynnoci.1. Tempus praesens, czas teraniejszy. Oznacza czynno teraniejsz, niedokonan.W przysowiach i w oglnych sentencjach desygnuje stany i czynnoci nieokrelone w cza-sie, pozaczasowe. Tak jak w polskim moe by uywany w opowiadaniach o minionychwydarzeniach. Participium praesentis oznacza czynno rwnoczesn z czynnoci okre-lon w zdaniu przez form osobow innego czasownika.2. Tempus futurum, czas przyszy. Oznacza czynno przysz dokonan i niedokona-n, a take wielokrotn. Rodzaj i aspekt czynnoci nie moe by odczytany z samej formyczasownika, lecz tylko z kontekstu. Futurum utworzone od tematu aoristum, a zwaszczaod perfectum medii et passivi moe czasem oznacza czynno wczeniejsz ni czynnooznaczona przez futurum innego sowa w danym zdaniu. Futurum trybu orzekajcegookrela czynno przysz realn. Jeli podmiot mwicy uwaa czynno przysz za nie-pewn, uwarunkowan okolicznociami, za ewentualn, tylko moliw, oznacza j przezconiunctivus praesentis lub aoristi w zalenoci od tego, czy chodzi mu o czynno niedo-konan, czy o dokonan. Tak uyty coniunctivus nazywa si coniunctivus futuryczny.Participium i infinitivus futuri odnosi si do przyszoci i zazwyczaj oznacza zamiar wy-konania danej czynnoci. Optativus futuri w Nowym Testamencie nie wystpuje.3. Tempus imperfectum, czas przeszy niedokonany. Podobnie jak w polskim oznaczaczynno przesz niedokonan. Niektrzy staroytni gramatycy uwaali, e imperfectumnie okrela aspektu czynnoci, lecz stopie wypenienia czasu przez czynno. Imperfec-tum, wedug nich, oznacza to, e czas dany na dokonanie czynnoci, nie zosta przez niw caoci wypeniony.4. Tempus aoristum, aoryst. W indicativie oznacza czynno przesz dokonan, w po-zostaych trybach i formach tylko czynno dokonan. Dokonano nie musi oznacza,e czynno miaa charakter punktowy, momentalny. Ta czynno moga nawet nigdynie by ukoczona. Z semantycznego bowiem punktu widzenia wyrnia si trzy rodzajeaorystu: ingresywny, semelfaktywny i terminatywny. Pierwszy oznacza, e dana czynnozostaa zaczta, ale niekoniecznie musiaa by speniona; drugi e czynno raz w penizostaa wykonana, a spenienie mogo trwa przez moment lub przez dugi czas; trzeci e kocowy etap czynnoci zosta wykonany. Na przykad nie musi znaczypowiedzia, lecz moe zacz mwi. Aoryst mg by uyty w gnomach i spostrzee-niach oglnych dla okrelenia czynnoci oglnych, ponadczasowych; jest to tzw. aorystgnomiczny. Participium aoristi oznacza, e jego czynno zostaa speniona wczeniejni czynno okrelona orzeczeniem danego zdania. W Nowym Testamencie jednak moeoznacza take czynno rwnoczesn.5. Tempus perfectum, czas teraniejszy dokonany. Oznacza czynno dokonan, kt-rej skutki trwaj w teraniejszoci. Semantyk tego czasu dobrze ukazuje strona bierna,np. (perf.) znaczy jestem wychowany, gdy tymczasem (praes.) jestem wychowywany. To samo trwanie dokonanoci w czasie teraniejszym wyraa

XXXI

perfectum strony czynnej. Z rozwojem koine coraz czstsze si staje uycie perfectumw funkcji aorystu. Wystpuje to take w Nowym Testamencie.6. Tempus plusquamperfectum, czas zaprzeszy. Oznacza stan przeszy, ktry jestwynikiem wczeniejszego dokonania danej czynnoci.

5.1.2.2. Osoba

Numeracja osb gramatycznych wprowadzona zostaa w staroytnoci greckiej wedugstopnia udziau tych osb w mowie. Najwikszy udzia ma ta osoba, ktra mwi o sobiei o innych, dlatego nazwana zostaa osob pierwsz. Drug jest ta, ktra sucha, jestodbiorc mowy, midzy ni a osob pierwsz istnieje bezporedni kontakt. Ta osobamoe ustosunkowywa si i reagowa na wypowied pierwszej. Trzecia osoba jest tylkoprzedmiotowa, o niej si jedynie mwi, mwicy nie nawizuje z ni adnego kontaktu.Pierwsza i druga osoba nie potrzebuje w zasadzie adnego imienia (w tym sensie Bgnie potrzebuje imienia, gdy poza nim nie ma drugiego), osoby trzecie musz mie imi,gdy bez niego ich czasownikowe formy pozostaj bezosobowe. Z tych gramatycznychspostrzee moemy wysnu wniosek, e lepiej czyni ten, kto modli si do Boga, niten, kto o Bogu mwi. Modlc si bowiem, wzywamy na odbiorc naszych sw samegoBoga, mwic natomiast o Bogu, nie utrzymujemy z Nim kontaktu (oczywicie w sensiegramatycznej teorii osb). Jedn z tajemnic bliskoci Ewangelii jest to, e ona, mwico czowieku, zwraca si do tego czowieka w formie drugiej osoby. Wedug przemylestaroytnych gramatykw godno pierwszej i drugiej osoby przysuguje tylko istotom ro-zumnym. Wystpienie w ich funkcji rzeczy dokonywa si tylko poprzez metafor, alegorilub personifikacj, np. w bajce.

Kategoria osoby naley take do zaimkw, zwaszcza do osobowych: , ja; , ty;, my; , wy. Funkcj zaimka osobowego trzeciej osoby spenia zaimek wskazujcy, on; , oni.

5.1.2.3. Strona

Pierwotnie jzyki indoeuropejskie posiaday tylko dwie strony: czynn i medialn(zwrotn). Strona czynna oznaczaa, e czynno wychodzi poza sfer nalec do jejsprawcy, medialna e w tej sferze pozostaje. Tak byo rwnie w jzyku greckim. Trzeciastrona, bierna, formalnie utrwalia si w nim dopiero w czasach historycznych. Ukszta-towaa si zatem morfologiczna trychotomia stron: activum, medium i passivum, leczw zakresie semantyki passivum pozostaje do dzisiaj zjawiskiem obcym lub przynajmniejniejasnym. Jzyk polski w ogle nie posiada kocwek biernych, lecz posuguje si pery-fraz, np. jestem miowany, zosta pobity, greckie natomiast passivum przejo kocwkimedialne, a czciowo posuguje si nawet kocwkami aktywnymi (aoryst). Ten morfo-logiczny kapta czyni greckie passivum tym bardziej niejasnym. W dziele o tak ogromnejdoniosoci, jakim jest Nowy Testament, desygnacyjna niejasno nawet jednej maejkocwki moe dotyka powanych problemw teologicznych.GENUS ACTIVUM, strona czynna. Activum greckie na og spenia tak sam funk-cj jak activum polskie. Jedne formy maj znaczenie przechodnie, inne nieprzechodnie.Szczeglnego znaczenia nabiera w Biblii uycie tzw. activum causativum, zwaszczagdy jego podmiotem jest Bg. Podmiot bowiem takiego rodzaju activum nie jest fizycz-nym sprawc oznaczonej czynnoci. On nakazuje jej spenienie, albo przyzwala, by onazostaa speniona, albo akceptuje, dopuszcza taki ukad okolicznoci, w ktrych ona mu-si si dokona. Jeli na przykad aktywna forma czasownika okrela zamienienie

XXXII

w popi Sodomy i Gomory (2 P 2,6) i jako podmiot posiada Boga, nie naley tego rozu-mie dosownie tak, e Bg przyszed i podpali miasto, lecz e dopuci, by wanie wtedyspeniy si jakie prawa natury, ktr sam stworzy. Podobnie gdy jest powiedziane, eBg strci do lochw Tartaru zbuntowanych aniow (2 P 2,4), trzeba to pojmowa tak,e Bg, szanujc ich wolny i wiadomy wybr, pozostawi ich z dala od Siebie.GENUS MEDIUM, strona medialna. Oglnie mwic, medium wskazuje na to, edana czynno w jaki sposb dotyka swego sprawc. Medium zwrotne oznacza, eczynno wraca do swego sprawcy bezporednio albo porednio, np. , wiczsi, , bior (co) dla siebie.Medium wzajemnoci oznacza czynno, ktr dwapodmioty kieruj wzajemnie na siebie, np. , walczymy midzy sob. Mediumdynamiczne oznacza zdynamizowany udzia podmiotu w czynnoci, np. act. ,patrz, a medium , rozwaam.WNowym Testamencie medium ma wielokrotnieznaczenie activum, a activum z odpowiednim zaimkiem zwrotnym uywane jest zamiastmedium.GENUS PASSIVUM, strona bierna. Przekadajc na polski greckie passivum naleyzawsze zastanowi si, czy nie jest to jednak jaki rodzaj medium. Tylko wtedy, gdypodmiotem stanu biernego jest rzecz, a nie osoba, oraz gdy podany jest agens czynnociprzez z genetivem mona raczej mie pewno, e jest to prawdziwe passivum. Teoripassivum dokadnie przemyleli w staroytnoci stoicy. Uznawali oni za Sokratesem, eczowiek mdry, czyli dobrze uformowany, jest wewntrznie w peni wolny, jego dusza cie-szy si przymiotem , to znaczy niedotykalnoci ze strony czynnoci z zewntrz.W stanie wymuszonej biernoci moe si znale ciao czowieka, jego mienie, jego przy-wileje i prawa spoeczne lub polityczne, dusza natomiast zawsze pozostaje niedotykalna.Dusza moe przyj na siebie czynno z zewntrz, lecz wasnym aktem wolnego wyboru,zgody, akceptacji, przyzwolenia. Naley to mie na uwadze w przekadzie passivum. Sto-icka teoria passivum, z wyjtkiem koncepcji samej duszy, sprawdza si w semantycznejanalizie tekstw Nowego Testamentu. Na przykad pasywn form naleyprzekada nie na zosta ochrzczonym ani na ochrzci si, lecz na da si ochrzci lubprzyj chrzest. Ten wanie ostatni przekad prawomylnie oddaje sens zdania z Ewan-gelii: Kto uwierzy i przyjmie chrzest, bdzie zbawiony (Mk 16,16). Rwnie niewtpliwiepasywne sowo (aor. pass. od , widzie) nie moe by oddane przez pol-skie passivum, lecz przez day si widzie lub pokazay si. Tak wanie powiedziane jesto jzykach ognia w Dziejach Apostolskich: Ukazay si im jzyki jakby ognia (Dz 2,3).Wydanie Chrystusa na ukrzyowanie i mier okrelane jest formami pasywnymi, leczmaj one znaczenie pozwoli si wyda, da si ukrzyowa. Z tej dobrowolnej akceptacji,z Chrystusowego wolnego wyboru przyjcia na siebie wrogich czynnoci ludzi zrodzi siowoc zbawienia, a nie z biernie i bezwolnie doznanych tortur i samej mierci.DEPONENTIA to takie czasowniki, ktre posiadaj tylko formy medialne (deponentiamedialne) lub pasywne (deponentia pasywne), a znaczenie czynne.

5.1.2.4. Tryb

Tryb jako fleksyjna forma czasownika suy do oznaczenia intencji mwicego orazjego stosunku do tego, co mwi. Wedug tego, czy chce orzeka, czy nakazywa, czy wy-razi yczenie albo swoje wtpliwoci co do opisywanego faktu, uywa on odpowiedniegotrybu. W jzyku greckim zachoway si cztery tryby: indicativus, coniunctivus, optativusi imperativus. Z nich optativus wystpuje w Nowym Testamencie bardzo rzadko. Takeuycie pozostaych trybw w Nowym Testamencie rni si nieco od ich uycia w tekstachepoki klasycznej.

XXXIII

Do dzi jzykoznawcy ostatecznie nie rozstrzygnli, do jakiej kategorii gramatycznej za-licza bezokoliczniki i imiesowy. Maj one bowiem pewne waciwoci imion, na przykadimiesw odmienia si przez przypadki, a rwnoczenie zachowuj cechy czasownikw, np.kategori czasu i strony. Niektrzy zaliczaj je w swoich gramatykach do trybw. Takrwnie w niniejszym wydaniu interlinearnego przekadu ich oznaczenia podawane bdw miejscu przewidzianym dla oznacze trybw. Wedug tej samej konwencji omwionezostan one tutaj.MODUS INDICATIVUS, tryb orzekajcy. Wyraa intencj orzekania o czym, opi-sywania czego, a rwnoczenie w zasadzie neutralny stosunek mwicego wzgldem wy-powiadanej treci. Oglnie funkcja greckiego indicativus jest taka sama jak funkcja pol-skiego trybu orzekajcego. S jednak pewne rnice. Indicativus czasu przeszego moewyraa yczenie, ktre mwicy uwaa za niemoliwe do spenienia (czasem z partyku, ). Imperfectum moe nadto wyraa czynno nierzeczywist lub moliwow przeszoci (grecki klasyczny dodawa w tym wypadku do indicativu partyku ).W zdaniach warunkowych uycie indicativu czasu przeszego moe oznacza, e podanywarunek jest niezgodny z rzeczywistoci. Indicativus futuri moe wyraa nakaz. Polskiprzekad interlinearny musi w tych przypadkach trzyma si sensu, zgodnego z intencjhagiografa, a nie formy.MODUS CONIUNCTIVUS, tryb przypuszczajcy. Ze wzgldu na znaczne rnicew uyciu polska nazwa tryb przypuszczajcy jest mao adekwatna w stosunku do modusconiunctivus. Uyciem coniunctivu greckiego w zdaniach zalenych tylko w maym stop-niu reguluj wymogi skadni. Rozstrzyga intencja mwicego i jego stosunek do tego, comwi. W zdaniach niezalenych mog wystpi takie rodzaje coniunctivu: Coniuncti-vus hortativus wyraa wezwanie w pierwszej osobie pluralis, bardzo rzadko singularis,np. , nie stawajmy si; , pozwl, niech usun drzazg.Coniunctivus prohibitivus wyraa zakaz, wystpuje przewanie jako coniunctivusaoristi z przeczeniem , np. , nie sdcie. Coniunctivus dubitativus (lubdeliberativus) wyraa powtpiewanie, niepewno, zastanawianie si; wystpuje naj-czciej w pierwszej osobie liczby pojedynczej lub mnogiej, np. , czy mamyzebra? W Nowym Testamencie w funkcji waciwej dla coniunctivus prohibitivus wy-stpuje niejednokrotnie futurum, np. , co mamy uczyni? Coniunctivusfuturyczny okrela tak czynno przysz, ktr mwicy uwaa za niepewn, tylkoewentualn, za tak, ktra moe, ale nie musi si speni. Ten rodzaj coniunctivu wyst-puje take w zdaniach pobocznych, np. w zdaniach wzgldnych, pytajnych, warunkowych,np. , a jeli przybdzie Tymoteusz.MODUS OPTATIVUS, tryb yczcy. Optativus rzadko pojawia si w tekcie NowegoTestamentu, lecz nawet te nieliczne uycia reprezentuj wszystkie gwne funkcje, jakiespenia on w greckim klasycznym. Optativus yczenia wyraa yczenie ocenianeprzez mwicego za moliwe do spenienia, np. , niechpienidze twoje bd ku zgubie. Optativus potentialis wystpuje zazwyczaj z party-ku , wyraa moliwo teraniejsz lub przysz, np. , co mgby chcie.W Nowym Testamencie funkcje optativu yczenia i moliwoci przejy na og innetryby. Optativus obliquus zastpuje indicativus lub coniunctivus w takich zdaniachpodrzdnych, ktre podporzdkowane s zdaniom z orzeczeniem w czasie przeszym, m.in.w oratio obliqua, np. , rozmawiali midzy sob,co maj uczyni.MODUS IMPERATIVUS, tryb rozkazujcy. Formy trybu rozkazujcego wyraajpostaw woli mwicego o bardzo szerokiej skali jej natenia: od przyzwolenia a do

XXXIV

najbardziej autorytatywnego rozkazu. Mieci si w tej skali proba, yczenie, rada, za-rzdzenie, polecenie, nakaz, rozkaz. Na przykad moe oznacza tylko przyzwolenie,zgod mwicego na czyj decyzj zrobienia czego lub na jak ju zaistnia sytuacj:niech bdzie, lecz moe te wyraa stanowczy nakaz, np. w zwrocie , niechbdzie przeklty. W Licie do Efezjan 4,26 wystpuj obok siebie dwa imperativy, z kt-rych pierwszy ma wyranie sens koncesywny, ustpczy, a moe nawet ironiczny, drugiwyraa stanowczy zakaz: , gniewajcie si, a nie grzeszcie.Imperativus z wyraa zakaz. Na og imperativus praesentis wyraa czynno niedo-konan, aoristi dokonan.

MODUS INFINITIVUS, bezokolicznik. Grecka i aciska nazwa bezokolicznika wska-zuje na to, e on nie oznacza intencji mwicego. Uwaa si go za rzeczownik sowny, chozachowuje rzd i okrelany bywa przez przyswek tak jak formy osobowe. atwo jest sub-stantywizowany przez dodanie rodzajnika . Substantywizacja infinitivu stwarza licznemoliwoci precyzowania poj, np. , wychowywanie? , wycho-wanie (czynno dokonana)? , wychowywanie dla siebie, wychowywaniesi lub bycie wychowywanym? , wychowanie o osignitym efekcie byciawychowywanym, sens bierny. Nadto podobnie jak w jzyku polskim infinitivus suy jakodopenienie sw osobowych, nieosobowych i nieosobowych wyrae, np. -, chc si bogaci; , naley wiedzie; () , dobrze jestwzmacnia. Infinitivus celu oznacza cel po sowach majcych znaczenie daj, bior,przychodz, posyam, jestem zdolny, jestem godny itp., np. , przyszedemwypeni; , da je, da do zjedzenia. Infinitivus skutku oznaczaskutek pomylany, zamierzony. Wystpuje czsto z partyku wprowadzajc , ,w dopenieniu innego sowa lub wyraenia nieosobowego bd te jako orzeczenie w zda-niu skutkowym. Podmiot zdania skutkowego ma wtedy form biernika (accusativus cuminfinitivo). Na przykad , szatanwypeni twe serce, tak e skamae. Kamstwo wymienione w tym zdaniu byo celemdziaania szatana, za osignity skutek odpowiada waciciel serca. Infinitivus abso-lutus zastpuje zdanie. W Nowym Testamencie pojawia si rzadko, np. ,jeli mona si tak wyrazi. Infinitivus wystpuje take zamiast osobowego orzeczeniaw zdaniach czasowych ze spjnikiem , zanim. Jeli to zdanie posiada wasny pod-miot, wtedy podmiot przybiera form biernika, np. , zanim onizeszli si razem. Accusativus cum infinitivo jest to skadnia stanowica rwno-wanik zdania dopenieniowego. Podmiot tego zdania ma form accusativu, orzeczenie infinitivu. Moe wystpi po sowach ze znaczeniem mwi, spostrzega, wiedzie, chcie,pragn, nakazywa itp., a take po pewnych wyraeniach nieosobowych majcych zna-czenie trzeba, naley, dobrze jest itp., np. , nie pozwala, eby onemwiy. Poniewa w jzyku polskim ta skadnia nie istnieje, jej interlinearny przekadmoe wymaga komentarza. Analogiczn skadni jest nominativus cum infinitivo.Moe ona wystpi po wymienionych wyej sowach rzdzcych skadni acc. cum inf.,jeli s uyte w stronie biernej. Substantywizowane bezokoliczniki podlegaj fleksjiprzez to, e odmienia si dodany do nich rodzajnik. Przyjmujc dziki fleksji rodzaj-nika funkcj przypadkw, bezokoliczniki zachowuj zdolno oznaczania celu, skutku,dopenienia. Wystpuj w wyraeniach przyimkowych. Otrzymuj te przydawki, ktrejednak podporzdkowane s rekcji waciwej formie osobowej danego infinitivu. Infiniti-vy s w Nowym Testamencie do czstym rodkiem uzyskiwania zwizoci wypowiedzi.Ich interlinearny przekad stanowi niejednokrotnie problem. Trzeba przy nich bd toodstpowa od formalnej dosownoci, bd te dawa komentarz w przypisie. Oto kil-ka charakterystycznych przykadw: , (to) nieumytymi rkami

XXXV

zjedzenie; , (to) jedni drugich miowanie; , dos. wypenio si osiem dni (tego) obrzeza go, wedug sensu:wypenio si osiem dni dla obrzezania go; , dos. z powodu (te-go) sta si widocznym, opisowo: z powodu tego, e stao si widocznym; ,dos. podczas (tego) mwi, wedug sensu: podczas przemawiania lub z uwzgldnieniemkontekstu: kiedy mwi.

PARTICIPIUM, imiesw. Tak jak w polskim participium moe spenia funkcj przy-dawki, okolicznika lub orzecznika. Participium attributivum imiesw przydawkowy,np. , Jezus, nazywany Pomazacem (= Chrystusem). Parti-cipium coniunctum formalnie dostosowuje si do podmiotu, logicznie okrela orze-czenie. Jest to imiesw okolicznikowy. Zastpuje zdania okolicznikowe: czasu, przyczyny,warunku, przyzwolenia, celu (to ostatnie tylko part. futuri), np. , , dos.Jzef, sprawiedliwy bdc, sens: Jzef, poniewa by sprawiedliwy; , przy-chodzi, aby wybawi. Genetivus absolutus jest to skadnia obca gramatyce polskiej,dlatego jej przekad musi by komentowany lub opisowy. Skada si z imienia i z imie-sowu w formie genetivu. Imiesw zachowuje w niej swe znaczenia kategorialne czasu,strony i liczby. Razem z imieniem stanowi rwnowanik zdania okolicznikowego czasu,przyczyny, warunku lub przyzwolenia. Zamieniajc w polskim przekadzie imiesw naform osobow, dostosowuje si jej czas do czasu zdania nadrzdnego, np. , dos. to jego mwicego im, std wedug polskiej skadni: kiedy to onim mwi; , poniewa on nie mia (z czego) odda. Accusa-tivus absolutus t skadni stanowi rodzaj nijaki imiesowu czasownikw osobowychlub nieosobowych w accusativie. Zastpuje ona zdania przyczynowe, przyzwolone lubwarunkowe. W Nowym Testamencie wystpuje sporadycznie, np. , u was, jeli los pozwoli, zatrzymam si, lepiej: u was moe zatrzymam si.Participium praedicativum ten rodzaj participium dopenia orzeczenie, cho formal-nie dostosowuje si do podmiotu lub do dopenienia bliszego. Czciowo przypominapolski imiesw rwnoczesny, np. szed piewajc. W tym przykadzie imiesw piewa-jc nie ma znaczenia okolicznika czasu, warunku, przyzwolenia, przyczyny czy celu, leczdopenia gwn czynno podmiotu. Jednak predykatywne uycie imiesowu greckiegobywa na og bardziej skomplikowane i obce gramatyce polskiej, co powoduje pewnetrudnoci w zachowaniu zaoe interlinearnego przekadu. Participium praedicativumdostosowuje si do podmiotu po czasownikach ze znaczeniem zdarzam si, przebywam,okazuj si, wyprzedzam, zaczynam, przestaj, wytrzymuj, ciesz si, smuc si, wstydzsi itp., np. , dos. oczekujcy trwacie, std poprawnie: oczekujctrwacie lub trwacie w oczekiwaniu; , dos. nie przestaa caujca,std wedug sensu: nie przestaa caowa; , dos. pozostawali pytajcy,utrzymywali si pytajcy, std wedug sensu: nadal pytali, w dalszym cigu pytali; , dos. uszo (ich) uwagi ugociwszy (w grece forma odmienna) anio-w, std sens: nie wiedzc ugocili aniow. Participium praedicativum dostosowuje sido dopenienia bliszego po czasownikach z takim znaczeniem, jak widz, sysz, dowia-duj si, pamitam, wiem, poznaj, pokazuj, przedstawiam, udowadniam itp., np. - , dos. widzie miasto bdc