Upload
others
View
7
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Dr. Gunnar Kristjánsson, prófastur:
Trúarhugsun og kirkjuskipanI. Inngangur
Þeir sem setjast á kirkjuþing verða þess fljótt áskynja að íslenskur kirkjuréttur er fjarri því
að vera innan seilingar. Flest sem snertir lagaumhverfi þjóðkirkjunnar birtist
kirkjuþingsfulltrúum í skötulíki og djúpt er iðulega á svörum þegar spurningar vakna.
Þannig er staðan yfirleitt ekki þar sem lýðræðislegar stofnanir eiga í hlut, þar snýr málið
yfirleitt öndvert við: vart verður þverfótað fyrir lögum og reglum, fyrirmælum og
tilskipunum um hvaðeina sem snertir starf viðkomandi stofnunar. Í einveldis- og
einræðisfyrirkomulagi er hins vegar ekki talin þörf á flóknu regluverki, þar nægir vilji
þess sem ræður eða þeirra fáu sem ráða. Ég tel að flestir kirkjuþingsfulltrúar kannist við
þessa lýsingu sem á ekki eingöngu við um fyrstu daga þingsetu nýrra þingfulltrúa heldur
gildir hún að einhverju leyti einnig um þá sem setið hafa árum saman á Kirkjuþingi.
Nú er það vissulega söguleg staðreynd að Marteinn Lúther afgreiddi kirkjurétt
rómversku kirkjunnar (Corpus iuris canonici) á mjög afgerandi hátt. 10. desember 1520,
brenndi siðbótarmaðurinn þetta lykilskjal kirkjunnar ásamt bannfæringarbréfinu og fleiri
ritum utan við Elsterhliðið í Wittenberg, skammt frá Ágústínaklaustrinu. Þar með fór fram
uppgjör við kirkjuskilning og kirkjuskipan rómversku kirkjunnar en ekki við kirkjurétt sem
slíkan. Sumir telja að þessi atburður hafi verið hápunktur siðbótartímans og vendipunkturinn í
sögu kristinnar kirkjusögu á vesturlöndum. Hér var þó ekki um meginafstöðu lútherskrar
kristni til kirkjuréttar að ræða, með nýjum tímum kom ný kirkja sem byggði á nýjum
kirkjuskilningi og nýrri guðfræði, hún þurfti einnig kirkjurétt sem skilgreindi hana bæði inná
við og útávið.
Hér á landi er staðan þannig að ár og öld eru liðin síðan síðasti kirkjuréttur kom út.
Síðan hefur mikið vatn runnið til sjávar og margt breyst í lögum og starfsreglum
Þjóðkirkjunnar svo að hinn aldargamli kirkjuréttur er öllu heldur minnisvarði um kirkju
aldamótanna 1900 en að hann gagnist kirkju líðandi stundar. Kirkjuyfirvöld hafa ekki hirt
um að láta semja og gefa út kirkjurétt sem festir í sessi ákveðið skipulag og ákveðna
ímynd þjóðkirkjunnar.
Spurningarnar vakna og svörin koma úr ýmsum áttum, einn vill þetta og annar vill
hitt. Kirkjuréttur og kirkjuskipan verður í slíku tómarúmi furðuinnihaldslítið orð,
sérstaklega þegar hann er ekki fyrir hendi, en fátt er þjóðkirkjunni sem stofnun
skeinuhættara en þokukennt lagaumhverfi. Við skipulag af því tagi er illt að una. Skiplag
veitir ákveðna festu, sumt þyrfti jafnvel að meitla í stein eins og lög Hammúrabís
Baýloníukonungs sem elstu lög sögunnar eru kennd við.
Allt lagaumhverfi byggir á hugmyndafræði, hver er hún þegar þjóðkirkjan á í hlut
og hvernig lagaumhverfi leiðir af því að hér er um lútherska kirkju að ræða en ekki
anglíkanska eða rómversk-kaþólska? Hvaða áhrif hafa stefnur og straumar í almennri
stjórnsýslu og þingmálastörfum til mótunar á lagaumhverfi Þjóðkirkjunnar?
II. Um kirkjurétt og kirkjuskipan
Kirkjuréttur er sú lagaumgjörð sem kirkjan setur sjálfri sér um allt sitt starf.i Án
slíks réttar er þjóðkirkjan illa sett, það á við um þá sem starfa innan hennar, hvort sem eru
prestar eða aðrir og ekki síður þeir sem eiga við hana samskipti, m.a. hið opinbera
valdsvið.ii
Mikilvægustu rit um kirkjurétt í hálfa aðra öld voru Kirkjuréttur eftir Jón
Pjetursson, sem kom út fyrir réttum 150 árum, 1863 og Íslenskur kirkjuréttur eftir Einar
Arnórsson fyrir einni öld, 1912.iii Ein doktorsritgerð hefur verið samin um íslenskan
kirkjurétt, það er ritgerð dr. Bjarna Sigurðssonar sem varin var við háskólann í Köln, heiti
hennar er Geschichte und Gegenwartsgestalt des isländischen Kirchenrechts, 1986.
Niðurstaða hans er sú að ekkert hafi breyst í grundvallaratriðum í íslenskum kirkjurétti frá
árinu 1874. Öðru hvoru hafa verið gerðar breytingar á lögum sem snerta kirkjuna en aldrei
hróflað við grundvallarskipan á sambandi ríkis og kirkju. Meðal þess sem fram kemur í
doktorsritgerð Bjarna Sigurðssonar er að íslenska þjóðkirkjan hafi öll einkenni
ríkiskirkjunnar.
Með lögunum um stöðu, stjórn og starfshætti þjóðkirkjunnar sem Alþingi
samþykkti í maí 1997 varð grundvallarbreyting sem lýsti sér í lögunum sjálfum sem eru
tiltölulega einföld rammalög. Um þessa tímamótalöggjöf skrifaði dr. Páll Sigurðsson
prófessor í lögfræði við Háskóla Íslands ritgerðina „Straumhvörf í kirkjurétti“ árið 2000
þar sem hann gerir grein fyrir Þjóðkirkjulögunum frá 1997. Hvað forsendur
þjóðkirkjulaganna varðar er vert að rifja eitt og annað upp áður en lengra er haldið.iv
Þjóðkirkjulögin frá 1997 voru tilraun til að ná tökum á upplausnarástandi í
kirkjurétti þjóðkirkjunnar, m.a. var tilgangurinn að endurskoða samband ríkis og kirkju.
Ég tel að lögin hafi komið sambandi ríkis og kirkju í farsælan farveg og því sé umræða
um það efni ekki tímabær á þessu stigi málsins, svipuðu máli gegnir um ýmis önnur svið
2
kirkjustarfsins, þau eru að mínum dómi í góðum farvegi og eru ekki í brýnni þörf fyrir
umræðu, hvað þá kirkjulagaþing.
Þar sem skórinn kreppir og þar sem þörfin er verulega brýn og verður að fá úrlausn
snýr að innri stjórnskipum þjóðkirkjunnar, eitt og annað þarfnast þar ítarlegrar umræðu,
um það efni fjallar þetta erindi. Ein ástæðan er sú að sá árangur sem náðist með lögunum
1997 fór iðulega í annan farveg en andi þeirra gerði ráð fyrir eins og ég hef gert grein fyrir
í ritgerðinni „Á grýttri leið til lýðræðis“ (2009).
Lögin frá 1997 duttu ekki af himnum ofan, þau voru ekki stundaruppfinning
hugmyndaríkra einstaklinga heldur voru þau grundvölluð á lútherskri kirkjuhefð. Í
lútherskri kirkju hlýtur það eðli málsins samkvæmt að vera hafið yfir allan vafa að fyrst
skuli leitað til frumheimilda, sama hátt hafa alla kirkjudeildir, þær leita til eigin róta þegar
málið er tekið til ítarlegrar umfjöllunar. v Hver kirkjudeild á sína sögu, sína sjálfsmynd og
sjálfsskilning. Þann skilning þarf að skerpa í hvert sinn sem horft er til framtíðar því að
líðandi stund er samspil þess sem tíminn hefur mótað og þess sem við blasir í ókominni
framtíð. „Sagan er besti kennari mannsins“ voru kjörorð Filippusar Melanchtons nánasta
samstarfsmanns Lúthers.
Í því efni hljótum við fyrst að skoða grundvallarplagg íslensks kirkjuréttar sem er
kirkjuskipanin (kirkjuordinansían) sem samþykkt var á Alþingi árið 1541, sú
kirkjuskipan var samin eftir dönsku kirkjuskipaninni sem samþykkt var þar í landi fjórum
árum fyrr, lesin yfir af Marteini Lúther sjálfum og einnig Jóhannesi Bugenhagen, helsta
sérfræðingi í skipulagi lútherskra kirkna í röðum siðbótarmanna í Wittenberg.
Þetta er mikilvægt að hafa í huga af eftirfarandi ástæðu: Á undanförnum áratugum
hafa tengslin við þessar rætur íslensku þjóðkirkjunnar trosnað að verulegu leyti. Ástæðan
er síðari heimsstyrjöldin og breytt sambönd íslenskra guðfræðinga og íslensku
þjóðkirkjunnar í hinu kristna samfélagi heimsins. Á skömmum tíma slitnaði sambandið
við Þýskaland og minnkaði sömuleiðis við Danmörku. En í staðinn voru tekin upp ný
sambönd, formleg og óformleg, við sænsku kirkjuna, einnig við anglikönsku kirkjuna í
Englandi og við lútherskar kirkjur í Vesturheimi og loks við rómversk-kaþólsku kirkjuna.
Þessi umskipti höfðu margvísleg áhrif, bæði jákvæð og neikvæð að flestra dómi.
Upplausnaráhrifin voru hins vegar mikil vegna þeirra fjölbreytilegu áhrifa sem hingað
bárust um leið og tengslin við guðfræði og kirkju í því landi sem varðveittu best rætur
hefðarinnar hurfu þær nánast með öllu um áratuga skeið.
3
Í þessum sögulegu staðreyndum á síðari hluta tuttugustu aldar er að finna
meginástæðurnar fyrir því að ég lagði fram tillögu á kirkjuþingi árið 1992 um „að gera
úttekt á skipulagi íslensku þjóðkirkjunnar og sambandi hennar við ríkisvaldið“. Hún leiddi
síðan til laganna um stöðu, stjórn og starfshætti þjóðkirkjunnar (Þjóðkirkjulögin) sem tóku
gildi í ársbyrjun 1998 og voru framför í sögu kirkjuréttar. En við skulum horfast í augu
við eina staðreynd í því sambandi: Málið komst aðeins hálfa leið. Sú staðreynd er í mínum
augum rótin að miklum stjórnskipuna- og stjórnsýsluvanda sem íslenska þjóðkirkjan hefur
horfst í augu við undanfarinn hálfan annan áratug og birtist í aukinni miðstýringu en að
sama skapi aðför – leyfi ég mér að segja – að dreifræði í þjóðkirkjunni, einu eindregnasta
einkenni íslenskrar kirkjuskipanar frá árinu 1541 þegar lútherskur siður var tekinn upp í
Skálholtsbiskupsdæmi.
Andstaðan við að taka upp nýtt stjórnkerfi, þar sem kirkjuþing leiddi ferðina, var
augljós, skrefið þótti of stórt og því hefur lagaleg umgjörð um starf íslensku
þjóðkirkjunnar verið í uppnámi allt frá því lögin tóku gildi. Andstaðan byggðist þó ekki að
öllu leyti á andstöðu við breytingar í lagaumhverfi kirkjunnar heldur átti hún sér aðrar og
flóknari forsendur. Að mínum dómi voru meginforsendurnar guðfræðilegs eðlis þar sem
íhaldssöm miðstýringarhugsun varðist því eðlilega dreifræði og þar með sterku
millistjórnunarkerfi, sem lúthersk kirkjuhefð hefur byggst á frá upphafi.
Í annan stað var persónuleg valdastaða þungvæg forsenda þar sem varist er á hæl
og hnakka öllum breytingum sem kunna að skerða völd þeirra sem þeim hafa náð. Slíka
stöðu þekkir kristin kirkja ekki síður en aðrar stofnanir, hún er ekki undanþegin
mannlegum veikleika frekar en önnur svið mannlegs samfélags. Slíka stöðu þekkir
íslenska þjóðkirkjan úr sögu undanfarinna ára eins og ég hef rakið í ritgerðinni „Á grýttri
leið til lýðræðis“. Á þessum punkti í sögunni er íslenska þjóðkirkjan stödd. Kirkjuþing
hefur nú tækifæri til að horfa til kjarna málsins og ráða bót á þessum himinhrópandi vanda
þjóðkirkjunnar – eða láta skeika að sköpuðu og þá um leið að mínum dómi án
framtíðarsýnar.
III. Helstu stjórnvaldsstofnanir þjóðkirkjunnar.
Lítum nú á helstu stjórnvaldsstofnanir þjóðkirkjunnar. Til að skerpa andstæður og
skýra myndina sem ég vil draga hér upp skulum við hafa tvö andstæð stjórnkerfi í huga.
Þar er annars vegar kirkja sem lýtur ákveðnu einveldisskipulagi í yfirstjórn þar sem
biskupsembættið er alls ráðandi, þó ekki á sögulegum forsendum heldur vegna þróunar
4
undanfarinna áratuga með minnkandi afskiptum ríkisvaldsins. Á hinn bóginn er svo um að
tefla kirkjuskipan sem almennt einkennir lútherskar kirkjur skv. fornum kirkjuskipunum,
það á einnig við um íslensku þjóðkirkjuna. Almenn lýðræðisþróun á nítjándu og
tuttugustu öld hafði mikil áhrif þar sem sjálfstætt kirkjuþing hefur komið til skjalanna
sem mikilvæg löggjafarstofnun í flestum lútherskum kirkjum Norðurálfu. Milli þessara
tveggja valkosta stóð valið 1997 – og stendur enn. Hér er allt óbreytt af þeirri einföldu
ástæðu að við höfum ekki vilja hverfa frá miðstýrðu biskupsvaldi sem eindregnum skaða
fyrir það dreifræði sem hefur alla tíð einkennt lútherska kirkju á Íslandi.
Fyrri kosturinn er kirkja einveldistímans þegar fólkinu var ekki treystandi til að
móta kirkjuna, gefa henni lög og reglur og móta starf hennar í stóru sem smáu.
Einvaldurinn og hans menn höfðu einkarétt á öllu sem varðaði lög og reglur. Þar mátti
enginn koma nærri, slík kirkja er normatív stofnun, lög og reglur koma ofanfrá. En þessi
tegund af kirkju er í fyrsta lagi í andstöðu við eina undirstöðukenningu lútherskrar
kirkjuhefðar, hinn almenna prestsdóm. Í öðru lagi er þessi tegund af kirkju í andstöðu við
almenna þróun lútherskrar kirkjuhefðar á vesturlöndum og í þriðja lagi tímaskekkja líkt og
einveldishugsunin var í samræmi við tíðarandann á einveldistímanum og hentar ekki
nútímasamfélagi.
Sú spurning er áleitin í margra huga hvort þjóðkirkjan geti stigið skrefið til fulls og
lotið lýðræðislegum starfsháttum, er hún ekki einmitt „normatív“ stofnun, sem framfylgir
ákveðnum fyrirmælum í textum, játningum og hefðum í hugmyndafræði og
trúarskilningi? Getur hún verið annars eðlis en fyrirmælandi stofnun þar sem embættin eru
tryggilega bundin fyrirfram gefnum forsendum? Sumir kunna að telja slíkum spurningum
ofaukið, aðrir telja þær réttmætar.
Fyrir mitt leyti tel ég þær orka tvímælis svo ekki sé meira sagt. Hér er öðrum þræði
um átök að tefla milli íhaldssamrar kirkjustefnu sem íslenska þjóðkirkjan þekkir ofurvel
og framsækinnar kirkjustefnu sem styðst engu að síður – og miklu heldur – við lútherska
kirkjuhefð. Hér er raunar einnig um togstreitu að ræða milli þeirra sem hneigjast að
„rétttrúnaði“ einhverrar gerðar í kirkjuskilningi og þeirra sem taka mið af túlkunarfræði
ekki aðeins í túlkun Ritningarinnar og játninganna heldur einnig í skilningi á eðli
kirkjunnar. Hún kemur m.a. þannig fram að einstaklingur getur verið afar framsækninn í
stjórnskipunarfræðum en afar fastheldinn í öllu sem lýtur að trú og kirkju og lætur þá
fræðin um skynsemi á vettvangi kirkjustjórnunar sigla sinn sjó. Hér er því undir niðri um
5
djúpstæða guðfræðilega afstöðu að ræða sem ég tel ástæðu til að hafa með í þessari
umræðu.
Þjóðkirkjulögin hvíla þeirri lýðræðislegu hugmyndafræði sem mótaði
siðbótarhreyfinguna í árdaga en ekki á grunni einveldishugsunarinnar sem síðar sett sinn
svip á söguna um ákveðið tímabil. Segja má að kenning Lúthers um hinn almenna
prestsdóm hafi verið fyrsta alvarlega skrefið til lýðræðis í hinum vestræna heimi, um það
virðast evrópskir sagnfræðingar vera nokkuð sammála. Á þeim grunni byggir lúthersk
trúarmenning, en vel að merkja ekki aðeins utan kirkjunnar heldur einnig innan hennar.
Í umræðunni kemur einnig til tenging milli biskupseinveldis og fábrotinnar
stjórnsýslu annars vegar og kirkjuþings og skilvirkrar stjórnsýslu hins vegar. Ennfremur er
bein tenging milli sterks biskupsembættis sem nær einnig yfir stjórnsýslu að verulegu leyti
og aukinnar miðstýringar annars vegar en milli kirkjuþings og dreifræðis þar sem fulltrúar
þess koma hvaðanæva af landinu. Í þriðja lagi er hér um valkost milli lýðræðislegra
stjórnarhátta eða höfnun þeirra í þjóðkirkjunni sem stofnun að tefla. ----
Að loknum þessum nokkuð ítarlega inngangi um aðdraganda og forsendur mun ég
nú snúa mér að meginefni þessa erindis. Helstu efnisþættir í umfjöllun um kirkjulög
íslensku þjóðkirkjunnar í þessu samhengi eru kirkjuþing, biskupsembættið, stjórnsýsla,
framkvæmdavald sem vinnur undir stjórn framkvæmdavalds og loks
millistjórnunarkerfi sem tryggir m.a. dreifræði í þjóðkirkjunni. Um þessa þætti
stjórnskipunar íslensku þjóðkirkjunnar mun ég fjalla. Allir þessir þættir eru fyrir hendi í
núgildandi lögum en allir bera þeir keim af málamiðlun eftir umræður á kirkjuþingi á
árunum 1992-1996 þar sem hörð átök áttu sér stað, en jafnframt af árunum í framhaldi af
samþykkt laganna þar sem því hefur verið haldið fram að ekki hafi verið unnið í anda
laganna. Hér er því um brýnt mál að ræða sem snertir alla þætti málsins beint: kirkjuþing
biskupsembættið, stjórnsýslu, framkvæmdavald, og millistjórnunarkerfið.
Eftir sem áður snýst starf kirkjunnar öðru fremur um það sem gerist á vettvangi
sóknarinnar, þar er „miðpunktur“ kirkjustarfsins, í því felst sérkenni siðbótarhefðarinnar,
ekki síst þeirrar lúthersku, allt til þessa dags. Þess ber að gæta að í tiltölulega fámennri
þjóðkirkju eins og þeirri íslensku að stjórnvaldskerfi og stjórnsýsla vaxi ekki úr hófi.
Henni þarf því að halda í lágmarki og dreifræði þarf að setja á oddinn. Á þeim
meginreglum mótuðust kirkjuskipanir siðbótartímans, þar á meðal kirkjuskipanin fyrir
Ísland.
6
IV. Kirkjuþing.
Hér á landi eiga kirkjuþing sér ekki langa sögu. Hið gagnstæða á hins vegar við um
tilraunir til þess að koma kirkjuþingi á í íslensku þjóðkirkjunni. Það var í
kirkjulaganefndinni sem konungur skipaði 2. mars 1904, sem hugmyndin um lýðræðislegt
kirkjuþing kom fram en sú hugmynd náði ekki fram að ganga, ekki fyrr en tæpri öld
síðar.vi
Meginuppistaðan í tillögum kirkjulaganefndarinnar fyrir rúmri öld var hugmyndin
um sjálfstætt kirkjuþing. Kirkjulaganefndin vildi koma því á fót en í staðinn átti
prestastefnan að falla niður (1.gr).
Það er forvitnilegt rannsóknarefni að fara ofan í saumana á hugmyndum
kirkjulaganefndarinnar 1906 og þá einkum að leita svara við spurningunni hvers vegna
hugmyndin um kirkjuþing varð ekki að veruleika þá.vii Kirkjuþingin sem stofnuð voru
snemma á nítjándu öld í siðbótarkirkjum urðu að byggjast á vel ígrunduðum guðfræðilegum
forsendum. Þar sóttu menn í báðum meginhefðum mótmælenda, lútherskum og kalvínskum,
til rita siðbótarmannanna, játningaritanna, kirkjuskipana frá siðbótaröldinni auk ýmissa rita
um efnið frá seinni tímum.
Spurningin var og er sem sagt þessi: Hvaða kirkjuskipulag hentar kirkjum
mótmælenda? Hvaða form er eðlileg afleiðing af kirkjuskilningi - þá er einkum átt við
safnaðar- og embættisskilninginn - í þeim kirkjudeildum sem lengst af þurftu ekki um slík mál
að hugsa vegna þess að ríkisvaldið hélt utan um skipulag kirkjunnar og bar allan þungann af
rekstri þess?
Baráttan fyrir sjálfstæðu kirkjuþingi fyrir tveimur áratugum, á síðasta áratug
síðustu aldar, var mikil og afar snúin, þar var þungt fyrir fæti vegna eindreginnar andstöðu
sterkra afla í þjóðkirkjunni sem spyrntu við fótum þegar hugmyndir um að minnka
valdsvið biskupsembættisins voru á dagskrá. Hér var teflt um lýðræði – sem átti erfitt
uppdráttar – og skipulag, um guðfræði kirkjuskilningsins þar sem lúthersk kirkjuhefð og
samfylgd með öðrum lútherskum kirkjum var oft lítils metin.
En lögin urðu að veruleika og tóku gildi fyrir fimmtán árum, 1. janúar 1998. Þau
voru sannarlega „straumhvörf í kirkjurétti“ eins og Páll Sigurðsson lagaprófessor komst
að orði. Baráttunni var þó ekki lokið.
Eitt atriði sem fylgdi þessari breytingu reyndist afdrifaríkt fyrir þjóðkirkjuna: öll
stjórnsýsla færðist frá dóms- og kirkjumálaráðuneytinu til kirkjunnar. En vegna
andstöðunnar við að minnka áhrif og vald biskupsembættisins í stjórnsýslu kirkjunnar
7
lentu þau mál á borði biskups. Biskupsembættið varð því fljótt yfirhlaðið verkefnum sem
það réð ekki við og ræður ekki við eins og málum er nú háttað í kirkjunni. Hér er
alvörumál til umræðu sem í reynd þolir enga bið. En vöxtur biskupsembættisins hafði
afleiðingar á dreifræðið í kirkjunni og þar með á hefðbundna ásýnd hennar.
Það er því mikilvægt fyrir íslensku þjóðkirkjuna að vinna nú í málefnum
kirkjuþings af fullri einurð og alvöru. Þar þarf að huga að því hvernig kosið er til
kirkjuþings, hverjir sitji á kirkjuþingi, hverjum er boðin seta þar hverju sinni og hvernig
starf þess fer fram til þess að tryggja skilvirkni en þó öðru fremur lýðræðislega
stjórnarhætti. Þessir þættir eru að mínum dómi tiltölulega ómótaðir í okkar kirkju. Þar
væri eitt fyrsta atriðið að skilgreina tengsl kirkjuþings við söfnuði, sóknir, prestaköll og
prófastsdæmi, það væri lykilforsenda á skilvirku og gagnsæju hlutverki kirkjuþings.
Kirkjuþing verður að vera í nánum tengslum við kirkjustarfið, einnig í ákvörðunarferli,
það má ekki verða stofnun – eins og gerst hefur á undanförnum árum – sem beitir valdi
sínu gegn söfnuðunum eða án samráðs við þá. Kirkjuþing er fulltrúastofnun safnaðanna,
hún er sameiginlegur vettvangur leikra og lærðra, sem sitja við sama borð, til þess að þróa
starf kirkjunnar. Hún er vettvangur safnaðanna sömuleiðis. Þess vegna þarf kirkjuþing að
eiga sér bakland heima í héraði og það bakland þarf að tengjast prófastsdæmunum og
héraðsfundum þeirra.
Í þessu sambandi er mikilvægt að hafa í huga að kirkjuþing hefur ekki allt vald í
kirkjunni, þar eru valdsvið sem eru afmörkuð og þarfnast nákvæmrar skilgreiningar. Þar er
um að ræða afmörkun milli kirkjuþings og biskupsembættisins, þá afmörkun þarf að festa í
lög og reglur og henni þarf að fylgja til hins ítrasta. Hér er að mínum dómi mikið verk
óunnið. Hvorugt má verða alls ráðandi í kirkjunni, oft hefur reynslan verið sú að heldur
hafi kirkjuþingin haft þá tilhneigingu. Hér á landi hefur ekki reynt á í þessu efni þar sem
áhrif biskupsembættisins hafa verið óeðlilega sterk í íslensku þjóðkirkjunni um langt skeið
– en upp gæti hugsanlega komið staða þar sem þessu er þveröfugt farið, þá værum við
ekki heldur í góðum málum.
Valdið er tvíeggjað, þar sem umbúnaður um lýðræðisleg vinnubrögð er fábrotinn,
eins og jafnan er í einveldismótuðu embætti, er lúmsk hætta á ferðum. Sá sem valdið hefur
telur sig eiga meiri rétt en eðlilegt er og nýtur iðulega stuðnings jábræðra og –systra í
þeirri viðleitni sinni. Það er því oft skammt á milli lögformlegrar valdbeitingar og
8
misbeitingar á valdi og skilin eru oftar en ekki óljós. Um afleiðingar af slíku
fyrirkomulagi fyrir stofnun eins og kirkju þarf ekki fleiri orð.
V. Biskupsembættið
Siðbótarmenn sextándu aldar reyndu framanaf að forðast biskupsembættið, það
þýddi í margra augum afturhvarf til kaþólsku. Það var því ekki vel séð þegar Lúther beitti
sér fyrir því að biskupsembættið var sett á fót, tvö slík embætti voru stofnuð skömmu fyrir
andlát hans, í Naumburg og Merseburg. Andstaðan var mikil meðal margra
samstarfsmanna hans og segir það sína sögu um kirkjuskilning þeirra og hugmyndir
siðbótarinnar um embætti kirkjunnar. Hins vegar lagði Lúther á það áherslu að
biskupsembættið skyldi eingöngu vera andlegt leiðtogaembætti, það átti ekki að hafa nein
veraldleg völd, það átti að vera í höndum safnaðanna en þó umfram allt í höndum hins
veraldlega yfirvalds – og þannig var það hér á landi lengst af, m.a. fóru vísitasíur þannig
fram hér á landi allt fram um aldamótin 1900 að prófastur og hreppstjóri önnuðust þær
sameiginlega.viii
i Lögin um stöðu, stjórn og starfshætti þjóðkirkjunnar eru rammalög sett af Alþingi með nánari útfærslum sem Kirkjuþing setur. Hér er ekki um hefðbundna uppsetningu á kirkjurétti að ræða, ástæðan er sú að lögin voru hugsuð sem millibilslöggjöf frá ríkiskirkjuformi til sjálfstæðrar þjóðkirkju. Í doktorsritgerð sinni er dr. Bjarni Sigurðsson þeirrar skoðunar að íslenska þjóðkirkjan hafi öll einkenni ríkiskirkjunnar, sjá Bjarni Sigurðsson, Geschichte und Gegenwartsgestalt des isländischen Kirchenrechts, Frankfurt am Main 1986, s. 83.ii Heinrich de Wall, Stefan Muckel, Kirchenrecht. 3. útg., München 2012, s. 1.iii Jón Pjetusson, Kirkjuréttur, Reykjavík 1863; Íslenskur kirkjuréttur eftir Einar Arnórsson, Reykjavík 1912; Páll Sigurðsson, „Straumhvörf í kirkjurétti“, Úlfljótur 2000 53 (1), s. 29-40. Um þjóðkirkjulögin frá 1997. Gunnar Kristjánsson, „Á grýttri leið til lýðræðis: um þjóðkirkjulögin frá 1997 og meginhugmyndir þeirra“, Glíman 2009, s. 191-220.
iv Í stjórnarskránni segir svo: Hin evangeliska lúterska kirkja skal vera þjóðkirkja á
Íslandi, og skal ríkisvaldið að því leyti styðja hana og vernda. Breyta má þessu með lögum.
(62.grein). Þótt kirkjan sé kölluð þar þjóðkirkja er enginn efi á því að þar er um að ræða
ríkiskirkju.
v Heinrich de Wall, Stefan Muckel, Kirchenrecht. 3. útg., München 2012, s. 1.vi„Vísitasíur“, ritgerð (2013) e. Gunnar Kristjánsson. www.srgunnarkristjansson.net.vii Þess ber þó að geta að guðfræðingar nítjándu aldar, sem um þetta efni fjölluðu, sóttu ekki eingöngu til hefðarinnar heldur var þeim ljóst að ekki mátti vanmeta þarfir samtímans, það umhverfi sem hinn kristni söfnuður býr við. Þar þurfti einnig að hafa varann á: hversu langt mátti ganga í að apa eftir stjórnunarháttum samtímans, að hve miklu leyti var guðfræðin að baki kirkjuskipaninni þess umkomin að kalla fram á sjónarsviðið einmitt það form sem kirkjunni hentaði? ... Vera má að aðstæður hér á landi um síðustu aldamót hafi ekki kallað á svo róttæka breytingu að taka upp kirkjuþing eða að deyfð í kirkjulífinu hafi verið svo mikil að ekki var vettvangur til að ræða svo róttækar breytingar, kannski sterk hefð fyrir biskupsembættinu eða fullnægjandi stjórnsýsla ríkisvaldsins. Um það skal engu svarað. Hins vegar var vettvangur fyrir þessar hugmyndir í Þýskalandi í kirkjum mótmælenda, bæði kalvínista og lútherskra. Fyrsta sýnódan í nútímaskilningi var stofnuð í Bæjaralandi og Rheinpfalz 1818.? Síðan eru þær stofnaðar hver á fætur annarri á nítjándu öld.? viii Martin Brecht (útg), Martin Luther und das Bischofsamt, Stuttgart, 1990. Sjá einnig: Gunnar Kristjánsson
„Inngangur [Um vísitasíur],“ í: Ólafur Elímundarson, Kirkjur undir Jökli, Reykjavík 2000, s. 9-22.
9
Hér var greinileg stefnumótun: biskupsembættið skyldi ekki vera
stjórnsýsluembætti heldur andlegt leiðtogaembætti og meginskyldur biskupsins voru á
tveim sviðum: á sviði tilsjónar og fræðslu, þar með talin er umsjón með menntun – og
síðar símenntun – presta, hann skyldi tryggja það að prestar fengju góða menntun sem
söfnuðirnir þyrftu á að halda og honum bar einnig að fylgjast með störfum þeirra og
kristnihaldi safnaðanna. ix Vísitasíurnar voru þó hið sýnilega meginatriði tilsjónarinnar, þar
var um að ræða heimsóknir til presta og safnaða, þar sem biskup kynnir sér kirkjustarfið,
kjör presta og safnaða. Í vísitasíum gerir biskup sér far um að vera hvetjandi um starfið og
tekur þátt í vanda sem söfnuðirnir eiga við að glíma og beitir sér fyrir lausn mála þar sem
þörf er á. Í reynd var sú tilsjón að mestu leyti í höndum prófastanna sem voru í nánari og
stöðugri tengslum við kristnihald heima í héraði en biskupinn.
Sérkenni íslenska biskupsembættisins felst m.a. í skyldum sem hann hefur
gagnvart þjóðinni og væntingar hennar til biskups, ekki hvað síst á hátíðarstundum
þjóðarinnar og á sorgarstundum sem snerta þjóðina alla, hann er í því efni
sameiningartákn og mikils virði fyrir þjóðina eins og sagan sýnir. x
Í lútherskum sið er biskupsþjónustan því tvíþætt: tilsjón og fræðsla. Um þetta
tvennt snýst biskupsþjónustan og undir þá þjónustu fellur prófastsþjónustan sömuleiðis.
Um þetta efni ritaði Lúther ritgerðina „Formáli að fræðsluriti fyrir tilsjónarmenn presta í
kjörfurstadæminu Saxlandi 1528“.xi„Fræðslurit fyrir tilsjónarmenn“ (Unterricht der
Visitatoren) samdi Filippus Melanchton, einn nánasti samstarfsmaður Lúthers, í sama
tilgangi gagngert fyrir vísitasíunefndir.xii Mikilvægt hlutverk biskupanna á þessum
mótunartíma lútherska biskupsembættisins átti að vera það sama og vísitasíunefndanna: að
vísitera söfnuði en gríska orðið episkopus merkir tilsjónarmaður, orðrétt mætti þýða
episkopus með orðunum „sá sem horfir yfir“, á latínu súperintendent, sem var titillinn sem
Gissur Einarsson, fyrsti lútherski biskupinn á Íslandi, bar. Tilsjónin skipti því afar miklu
máli og ekki minna nú en áður.
Ein sérstök þróun á sviði biskupsembættisins tengist vígslubiskupsembættinu.
Alþingi stofnar til vígslubiskupsembætta 1909 og með lögum 1990 var ákveðið að
ix Heinrich de Wall, Stefan Muckel, Kirchenrecht. 3. útg., München 2012, s. 337-345.x Heinrich de Wall, Stefan Muckel, Kirchenrecht. 3. útg., München 2012, s. 342-3.xi Vorrede zu Unterricht der Visitatoren an die Pfarrherrn im Kurfürstentum zu Sachsen 1528. Prentað í: Scheling, E.: Die ev. Kirchenordnungen d. XVI. Jh.s, 1. Abt. Leipzig 1902, 149-151 (WA 26).xii Viðhorf siðbótarmanna koma einnig skýrt fram í verkinu „Greinar um tilsjón í Wittenberg“ (Wittenberger Visitationsartikel) frá 1528 en það verk er talið undirstöðuritverk á sviði lúthersks kirkjuréttar og marka upphaf hans. RGG3, Kirchenverfassung, 3. bd. 1575-6.
10
vígslubiskuparnir skyldu sitja á gömlu biskupssetrunum og vera sóknarprestar þar, 1992
sest vígslubiskup að í Skálholti og nyrðra kemur vígslubiskup heim að Hólum um svipað
leyti. Embættið var upphaflega hugsað sem varaembætti ef biskup Íslands félli frá í
embætti á þeim tímum þegar sækja þurfti biskupsvígslu til Danmerkur. Í þeim farvegi var
það lengst af alla tuttugustu öldina þegar embættið verður að sérstöku, fulllaunuðu
embætti, sú ráðstöfun kirkjumálaráðherra var ekki svar við ósk þjóðkirkjunnar heldur
málamiðlunarútspil við kröfu um þrískiptingu biskupsdæmisins Ísland, inn á það
fyrirkomulag vildi ráðherra ekki ganga en bauð þetta í staðinn. Ófullnægjandi
starfslýsingar fylgdu embættinu í upphafi og var því ljóst að erfitt yrði um vik að finna því
stað í embættiskerfi þjóðkirkjunnar, svo varð og raunin.xiii
Eins og áður er komið inná er biskupsembættið sögulega séð valdaembætti,
einkum á tímum þar sem langt var í fulltrúa hins veraldlega valds, á því sérkennilega
tímabili í íslensku þjóðkirkjunni milli 1998 og fram á þennan dag, þ.e.a.s. eftir að
ráðsmennsku ráðuneytisins lauk að mestu og áður en þjóðkirkjan mótaði skilmerkilega
eigin stjórnsýslu.
VI. Stjórnsýsla
Eins og fram hefur komið var stjórnsýsla íslensku kirkjunnar aldrei í höndum hins
andlega valds, biskups og prófasta, heldur í höndum hins veraldlega: konungs, kansellís,
dóms- og kirkjumálaráðuneytis, allt þar til þjóðkirkjulögin gengu í gildi 1998.
Þjóðkirkjulögin voru málamiðlunarlög, þar náðist ekki allt í gegn á kirkjuþingi (Alþingi
gerði litlar breytingar). Ég hef gert grein fyrir því í ritgerðinni „Á grýttri leið til lýðræðis“
hvernig biskup og kirkjuráð gerðu sitt, leynt og ljóst, til að starfa ekki í anda laganna að
þessu leyti. Umsvif biskupsembættisins og biskupsstofu jukust því hröðum skrefum og
álagið á embætti biskups þyngdist ár frá ári, við þetta bættist að millistjórnunarsviðið,
embætti prófastanna, var að mörgu leyti sniðgengið og sá öflugi starfskraftur nýttist
kirkjunni ekki sem skyldi og er þá vægt til orða tekið. Kirkjuþing beit höfuðið af
skömminni með því að fækka prófastsemættum án sýnilegs tilgangs og má þakka fyrir að
þetta lútherska lykilembætti tilsjónarinnar vítt og breitt um landið var ekki þurrkað út.
Fróðlegt væri að kirkjuþing léti gera úttekt á reynslunni af þessari tiltekt í stjórnsýslu
xiii Starfsreglur un vígslubiskupa nr. 968/2006: 2. gr. Vígslubiskup starfar á grundvelli laga um stöðu, stjórn og starfshætti Þjóðkirkjunnar nr. 78/1997. Í umboði biskups Íslands og eftir þeirri kirkjulegu skipan sem segir í lögum, reglugerðum og starfsreglum veitir vígslubiskup andlega leiðsögn og tilsjón innan kirkjunnar í umdæmi sínu, eflir kirkjulíf, vísiterar og annast sáttaumleitanir.
11
kirkjunnar, ekki man ég eftir því að málið hafi verið borið undir prófastafund sem hljóta
að teljast ámælisverð vinnubrögð.
Stjórnsýsla er umsýsla með fjármálum og embættum, með daglegum rekstri
sameiginlegra mála þjóðkirkjunnar. Hér vil ég samt til öryggis skjóta aftur inn í einni
athugasemd: Þjóðkirkjan er ekki hugsuð eins og stórbankinn sem hefur aðalstöðvar í
Reykjavík en útibú um allt úti á landi. Hvað þjóðkirkjuna varðar snýr myndin hér öfugt
við: þar er miðstöð kirkjulífsins sóknarkirkja hverrar sóknar, sóknin í hverju prestakalli og
umsjónarmaður þess starfs er sóknarpresturinn. Hann er ekki starfsmaður prófasts eða
biskups, hann gegnir sjálfstæðu embætti en hann er bundinn vígslubréfi og vígslu, hann
lýtur ákveðinni tilsjón í starfi sínu. Kirkjan er hugsuð út frá dreifræðishugsjón
kirkjuhefðarinnar frá upphafi en ekki út frá miðstýringu viðskiptaheimsins. Hvað þetta
varðar er vissulega þörf á varnaðarorðum vegna þess að umsvifamikið biskupsembætti í
framkvæmdastjórastíl hefur aukið miðstýringarhugsun í þjóðkirkjunni og það er ekki af
hinu góða.
Hvað stjórnsýsluna varðar, undirbúning kirkjuþings, afgreiðslu mála frá
kirkjuþingi, úrlausn spurninga um lögfræðileg efni, hvaðeina sem lýtur að embættum
prestanna, auglýsingar, launamál, lausn ágreiningsefna, hvaðeina sem lýtur að
söfnuðunum, umsjón með kirkjum, störfum sóknarnefnda, kvartanir vegna kirkjustarfsins,
samskipti við yfirvöld um málefni þjóðkirkjunnar í sambandi við lögfræðileg efni, fjármál
og embættisfærslu – allt þetta og mun meira, ætti að vera utan við starfssvið
biskupsembættsins en falla undir kirkjuþing. Sú ráðstöfun er eðli málsins samkvæm og
leysir biskupsembættið undan mikilli stjórnsýslukvöð sem kemur í veg fyrir að það geti
sinnt sem skyldi hinu andlega leiðtogahlutverki bæði innan kirkju og utan. En á því sviði
þarf styrkur biskups að vera.
VII. Framkvæmdanefnd kirkjuþings, biskupsráð og kirkjuráð
Stjórnsýslan þarf því að falla undir kirkjuþing. Tillögur þeirrar nefndar sem
undirbjó lögin um stöðu, stjórn og starfshætti þjóðkirkjunnar fyrir 1997 voru einfaldar:
kirkjuþing byggist á tilteknum fjölda fastanefnda, formenn þeirra ásamt forseta
kirkjuþings mynda framkvæmdanefnd kirkjuþings og eru framkvæmdanefnd þess á
sviði fjármála og lögfræðilegra mála. Þar væri komin t.d. fimm manna framkvæmdanefnd
sem hefði mikilvægu framkvæmdahlutverki innan þjóðkirkjunnar að gegna. Vald hennar
væri mikið en ávallt í umboði og samkvæmt samþykktum kirkjuþings.xiv
12
Hitt er svo annað mál að biskupsembættið má ekki verða utangarðs í
framkvæmdasýslu og stjórnsýslu innan kirkjunnar almennt. Hér má fara að fordæmi
annarra lútherskra kirkna og búa til samráðsvettvang fimm til níu manna, þar má hugsa sér
biskup, framkvæmdanefnd og hugsanlega einhvern fulltrúar hins veraldlega valds. Um
þetta má hafa ýmsar hugmyndir, kjarni málsins er að þar sé aðkoma biskups að stórum
málum í starfi kirkjunnar tryggð, þar sé hin eiginlega biskupsþjónusta tryggð, hin andlega
leiðsögn og forysta þar sem biskup starfar ótruflaður af þeirri stjórnsýslu sem hefur íþyngt
embættinu undanfarin ár, þegar biskup varð framkvæmdastjóri þjóðkirkjunnar þrátt fyrir
ítrekuð varnaðarorð um það efni. Það er í takt við stöðu hans sem andlegs leiðtoga
kirkjunnar, sem vakir yfir tilsjón og fræðslu, að hafa raunverulega aðkomu að öllum
stórum málum þjóðkirkjunnar.
Ljóst má vera að biskupi er þörf á ráðgjafahópi þeirra sem starfa á hinu andlega
sviði kirkjunnar. Þann hóp mætti nefna biskupsráð þar sem sæti gætu átt auk biskups sem
væri formaður þess, fulltrúi prófessora guðfræðideild Háskóla Íslands, einnig fulltrúi
prófasta og jafnvel vígslubiskuparnir báðir sem hefðu þá ekki lengur sæti á kirkjuþingi
frekar en prófastar.
Mikilvægt er að biskup eigi greiða leið að því sem er að gerast á sviði
stjórnskipunar og stjórnsýslu án þess að hafa þar beint umboð. Því mætti hugsa sér
sameiginlegan fund einu sinni á ári eða oftar ef þurfa þykir þar sem framkvæmdanefnd
kirkjuþings og biskupsráð myndar kirkjuráð hinnar íslensku Þjóðkirkju. Hér er fylgt
fordæmi annarra lútherskra kirkna á meginlandinu. Til grundvallar liggur sú hugsun að
valdsvið þjóðkirkjunnar verði að vera aðgreind og aðskilin en þó ekki svo aðskilin að
hægri höndin viti ekki hvað sú vinstri gerir. Hér er því þörf á skilvirku samráði.
VIII. Millistjórnunarkerfið, prófastsembættið
Það er áhugaverð tilviljun að þróun í almennri stjórnsýslu, m.a. í
sveitarstjórnarmálum, leggur sívaxandi áherslu á millistjórnunarkerfið.xv En það var
einmitt eitt af einkennum lútherskrar siðbótar, einnig hér á landi, að efla
millistjórnunarkerfið, jafnvel mætti taka svo djúpt í árinni að segja sem svo að siðbótin
hafi sett það kerfi á laggirnar. Dreifræði kirkjunnar birtist skýrt í prófastsdæmunum og
prófastsembættinu. Þar er mælikvarði á dreifræði kirkjunnar og þar er dreifræði hennar
varið. Í lútherskum kirkjurétti hefur prófastsembættið sama meginhlutverki að gegna og
xiv Heinrich de Wall, Stefan Muckel, Kirchenrecht. 3. útg., München 2012, s. 345-352.xv Heinrich de Wall, Stefan Muckel, Kirchenrecht. 3. útg., München 2012, s. 359-363.
13
biskupsembættið, það er með öðrum orðum þáttur á sama sviði í skipuriti lútherskra
kirkna þar sem meginviðfangsefnin eru tvö: tilsjón og fræðsla. Í þessu tvennu felst
hlutverk prófastsembættanna og um þetta tvennt snýst starfsemi prófastsdæmanna að
meginhluta.
Á undanförnum árum hefur miðstýringin sem einkennt hefur þróun
biskupsembættisins, m.a. með stórauknum umsvifum í stjórnsýslu, bitnað á
prófastsembættinu.xvi
Skoðum því kirkjuskipanina frá 1541 aðeins nánar.xvii Hvernig leggur hún grunn að
lúthersku kristnihaldi þjóðarinnar? Þar eru rætur að kirkjuskipan okkar, þar er eins konar
stjórnarskrá íslensku þjóðkirkjunnar. Kirkjuskipan Jóhannesar Bugenhagens er best til
vitnis um þær afgerandi breytingar sem áttu sér stað í almennri stjórnskipan kirkjunnar.
Það nýja kerfi sem komið var á með lútherskri siðbót um alla norðanverða álfuna
og miklu víðar hefur þrjár meginstoðir. Í fyrsta lagi markvissa upplýsingu sóknarbarna,
þeim er nú í fyrsta sinn treyst til að lesa Biblíuna og móta sér eigin skoðun á trúnni, taka
þátt í kirkjulífinu á eigin forsendum og af eigin sannfæringu. Í öðru lagi á sjálfstæðu
prestsembætti sem lýtur ekki lengur í stóru sem smáu embætti biskupsins heldur er
presturinn nú ábyrgur fyrir boðuninni af prédikunarstólnum, hann þarf góða menntun og
hann þarf góðan stuðning, ekki síður en söfnuðurinn sjálfur. Í þriðja lagi birtist hin nýja
mynd í öflugu svæðisbundnu samstarfi, í prófastsdæmum. Prófastar hafa megintilsjón í
kirkjunni, þeim er ætlað að vísitera presta og söfnuði árlega, auk þess hafa þeir náið
samband við allar sóknir í prófastsdæmunum – eða ættu að hafa miðað við allar eðlilegar
forsendur.
Það er athyglisvert hversu stjórnkerfið er nútímalegt, þar er vandlega gætt að
hóflegu valdi þess sem fer með hið miðstýrða vald, sömuleiðis stendur þetta skipurit
dyggilega vörð um dreifræði, þess er gætt að sóknin sé í miðpunkti hugsunarinnar, um
starfið í sveit og bæ er hugsað öðru fremur, án þess að höndum sé kastað til þeirra sem xvi Dæmi um neikvæð áhrif aukinnar miðstýringar og aukin umsvif biskupsembættisins eru auglýsingar á prestembættum sem tíðakst nú um stundir þar sem ekki er minnst á prófastsembættið í auglýsingu, aðeins minnst á svæðissamstarf. Sömuleiðis hefur kirkjuþing sent prófastsembættinu vafasöm skilaboð með því að grípa til þess ráðs – að tilefnislausu – að hafa honum til halds og trausts sérstakan lögfræðing frá stjórnsýslunni á biskupsstofu til þess að tryggja að rétt sé að verki staðið. Aukin umsvif vígslubiskupa hafa sömuleiðis neikvæð áhrif á prófastsembættið, þar kemur upp óvissa: til hvors á að leita vegna mála sem upp koma í einstökum prestaköllum, hvorum á að bjóða til afmælishátíða í sóknum eða prestaköllum, eða annarra hátíða? Hér er um virðingu tveggja embætta að ræða þar sem þau skarast um of, raunar á eitt og annað einnig við um biskupsembættið.
xvii Stuðst við erindi undirritaðs, Guðfræði og kirkjuskipan. Flutt á málstofu í guðfræðideild Háskóla Íslands 29. mars 2010.
14
bera ábyrgð sem nær langt út fyrir einstakar kirkjusóknir. Millistjórnunarkerfið fær hér
mikla þýðingu sem hafði ekki verið til staðar áður. Um prófasta segir í kirkjuskipan
Kristjáns þriðja að þeir skuli hafa
„góðan skilning á landsins lögum og einu sinni á hverju ári skulu þeir vitja allra sóknarkirkna.
Og hvar þeir koma í kaupstaðina þá skulu ráðmennirnir vera þar upp yfir, og nær þeir hafa
tekið kirkjunnar reikningsskap þá skulu þeir þar næst eftir leita sem fyrst hvort
sóknarprestarnir prédika Guðs heilaga evangelíum réttilega og hvort þeir útleggja
barnalærdóminn og útskipta sakramentunum og hvort þeir standa í allan máta í sínu kalli og
embætti og prýða það með góðu og siðsamlegu líferni og þar með einnig hvort prestarnir hafi
sína nauðþurft svo að þeir séu vel haldnir.“xviii
Þá eiga prófastarnir einnig að „rannsaka sóknarfólkið“, þeir eiga að kanna trú þess og
skoðanir á kenningum rómversk-kaþólsku kirkjunnar. Þeir „skulu gæta að kirkjunum
sjálfum og kirkjugörðunum“, einnig eiga þeir að kynna sér hvort prestarnir fái þau laun
sem þeim ber, finni þeir eitthvað að embættisfærslu prestsins ber þeim að áminna hann og
koma öllu á rétta leið. Sömuleiðis ber prófastinum að áminna sóknarfólkið gjaldi það
prestinum ekki það sem honum ber eða taki prédikun hans ekki til greina. Í báðum
tilvikum getur prófasturinn vísað málinu til yfirvaldsins eða lénsmannsins í sama stifti.
Sóknarprestunum ber að tjá prófastinum það sem íþyngir þeim svo hann geti stutt þá og
leiðbeint þeim, einnig gildir þetta um deilur presta á milli, um slíkt þarf prófastur að vita
svo hann geti komið málinu áleiðis til biskups ef hann telur þörf á til þess að miðla málum
og koma á sáttum. Það er ljóst af núgildandi starfsreglum um prófasta að hlutverk þeirra er
afar umfangsmikið.xix
Kirkjuþing hefur í ýmsum atriðum gripið inn í skipulag þjóðkirkjunnar að því er
millistjórnunarstigið varðar. Ég hef áður minnst á starfsreglur um vígslubiskupa sem hnika
til stöðu, stjórn og starfsháttum prófasta, þá hefur prófastsdæmum verið fækkað án
fullnægjandi greinargerðar, m.a. um kostnað, síðan hefur prófastsdæmum sums staðar
verið skipt upp í samstarfssvæði sem einnig skortir að mínum dómi öll rök fyrir. Í þessum
þáttum og jafnvel þótt fleiri kynnu að vera er ljóst að gripið er inn í sjálfa kirkjuskipanina
og þá hljóta að vakna spurningar: hver eru rökin fyrir því? Eru þau vísvitandi efling
dreifræðis í kirkjunni, styrking millistjórnunarstigsins eða er hér stefnt að hinu gagnstæða,
að styrkingu miðstýringar? Hér þarf kirkjuþing að svara.
xviii Sjá Íslenskt fornbréfasafn, bls. 236.xix Starfsreglur um prófasta nr. 966/2006.
15
Einnig mætti spyrja hvort kirkjuþing hafi haft eðlileg samskipti við prófasta
þjóðkirkjunnar um breytingar á þeirra starfssviði. Eins og kirkjuþingsfulltrúum er kunnugt
eiga prófastar ekki fastan fulltrúa á kirkjuþingi, þar eiga biskup og vígslubiskupar allir þrír
fast sæti. Á því kirkjuþingi sem nú situr er í fyrsta sinn í áratugi enginn prófastur.
Eitt mikilvægt efni vil ég nefna um prófastsembættið. Um margra ára skeið hafa
prófastar bent á hagræði þess fyrir stjórnsýslu þjóðkirkjunnar að embættið væri skilgreint í
anda laga um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins frá 1996. Þar eru starfsskyldur hans
taldar upp í 21. gr., m.a. skyldur hans til að veita starfsmanni áminningu sem sýnir
vanrækslu í starfi. Prófastar hafa bent á hagræði og um leið styrkingu á dreifræði sem
fælist í því að embætti prófasts félli undir skilgreininguna „forstöðumaður stofnunar“, það
myndi auðvelda lausn erfiðra mála heima í héraði.
Með kirkjuskipaninni 1541 var gerð markviss tilraun til þess að styrkja kirkjuna í
hinum dreifðu byggðum, styrkja samstarf prestakalla og sókna með öflugum
prófastsdæmum og með því að efla embætti sóknarprestsins. En jafnframt með því að
styrkja tilsjónarembætti prófastanna, í kirkjuskipan Íslands er lögð áhersla á vísitasíur
prófasta, á hlutverk þeirra að fylgjast með starfi prestanna og ekki aðeins þeirra heldur
einnig safnaðanna, vera ekki aðeins tilsjónarmenn heldur hvetjandi um starfið allt. Hér eru
tveir meginþættir að mínum dómi sem vert er að huga að við alla endurskoðun á lögum og
starfsreglum hér á landi.
IX. Guðfræði og skipulag
Eitt er það sem einkennir skipulag einnar kirkju eins og íslensku þjóðkirkjunnar.
Það er guðfræði hennar. Það er augljóst þegar kirkjuskipan Kristjáns III. var lögð fram og
samþykkt um miðja sextándu öld hér á landi, í Danmörku og Noregi, að miklar breytingar
voru í aðsigi á kirkjumálum. Ástæðan var ný kirkjuguðfræði eða með öðrum orðum nýr
skilningur á kirkjunni sem stofnun. Öðru hvoru í sögu kirkju og þjóðar er þörf á að
minnast upprunans, hverf aftur til rótanna í huganum, þannig störfuðu siðbótarmenn, þeir
leiðréttu stefnuna með því að hverfa til Biblíunnar. Það á kirkjan ávallt að gera, að horfa
til Ritningarinnar en jafnframt til sögunnar, af rótunum sprettur saga hennar, í sögunni er
mótun okkar, þar býr sjálfsskilningur kirkjusamfélagsins, í framtíðinni býr von hennar og
markmið, starf hennar á líðandi stund er mótuð af hvoru tveggja: hinu liðna og hinu
ókomna. Annað stendur ekki til boða, þetta á við um einstaklinga og samfélög, þjóðir og
16
kirkjur. Það er fyrst á grunni skýrrar sjálfsvitundar sem leiðin til framtíðar er greið og
sömuleiðis aðlögun að nýjum tímum.
Í gömlum eigin skjölum sem ég fletti við undirbúnings þessa erindis, rakst ég á
nokkur erindi sem ég hafði flutt á fundum í aðdraganda þjóðkirkjulaganna 1997, og fyrst á
eftir. Þar vísa ég iðulega til rits Lúthers sem nú er loksins komið út á íslensku og heitir Til
hins kristna aðals þýskrar þjóðar frá 1520. Þar setur hann fram hina lýðræðislegu
kenningu um almennan prestsdóm, um kirkjusýn þar sem leikmaðurinn er prestur og
presturinn leikmaður, þar sem lýðræði í sinni róttækustu mynd er sett fram í rituðu máli
með biblíulegum rökum. Í ritinu Til hins kristna aðals þýskrar þjóðar er einn helsti
ásteytingarsteinn í samskiptum lútherskra kirkna og rómversk-kaþólsku kirkjunnar. Það er
eðli embættisins, það er eðli kirkjunnar: hún er ekki falin umsjón hinnar vígðu stéttar af
guðlegu yfirvaldi heldur hinum kristna söfnuði, samfélagi þeirra sem tileinka sér þann
málstað sem kirkjan ber fyrir brjósti, leikum jafnt sem lærðum, þeim sem hafa mótast af
málstað Jesú Krists og bera málstað hans fyrir brjósti í lífi og starfi.
Í nefndu riti Lúthers og fleiri ritum hans er ljóst að kirkjan er samfélag leikra og
lærðra, þar er enginn greinarmunur annar en sá sem felst í hlutverkum. Reyndar einkennist
nútímakirkjustarf af fjölþættri hlutverkaskipan leikra og lærðra þar sem sérhæfðrar
þekkingar og reynslu er krafist, eitt þeirra er prestsembættið, önnur hafa mótast í tímans
rás og lúta að fjölþættu starfi kirkjunnar, að stjórn hennar og stjórnsýslu, að starfi hennar í
söfnuðum, að fræðslu, tónlist, umsjón. Listinn gæti verið langur og hann einangrast ekki
við sérhæfða þekkingu eða reynslu. Að lútherskum kirkjuskilningi sitja hér allir við sama
borð.
Hættan við lútherskt kirkjuskipulag er einkum ein – það sýnir sagan og þar eru öll
trúarsamfélag á sama báti – hún er sú að það missi þetta sterka og eindregna einkenni sitt
sem ítrekað hefur verið lýst í þessu erindi og þokist í áttina til einræðis hinna vígðu
manna. Það gerist með orðræðu meðal annars og með hugarfari þar sem leikreglur
lýðræðis og mannúðar eru virt að vettugi. En það gerist einnig í skjóli guðfræðilegra
sjónarmiða og þar er hætta kirkjunnar við hvert fótmál. Hér á landi urðu mikil átök í
þjóðkirkjunni í kjölfar síðari heimsstyrjaldarinnar, einkum við biskupaskiptin 1959, sem
voru ekki aðeins biskupaskipti heldur fráhvarf íslensku þjóðkirkjunnar frá frjálslyndri
kirkjustefnu til hákirkjulegrar og íhaldssamrar stefnu í helgisiðum, guðfræði og
kirkjuskipan. Það varð meðal annars til þess að seinka því að íslenska þjóðkirkjan tæki
17
alvarlega þá áherslu sem lúthersk kirkjuhefð hefur alla tíð lagt á stöðu leikmannsins. Hinir
vígðu menn fengu eindreginn forgang á flestum sviðum kirkjulífsins, hér voru – í orði
kveðnu í það minnsta – sóknarnefndir undan skildar. Þetta átti meðal annars við í stjórnun
kirkjunnar.
Með þjóðkirkjulögunum frá 1997 verða straumhvörf í íslenskum kirkjurétti og
íslenska þjóðkirkjan eignast lýðræðislega kjörið kirkjuþing – en eins og þingfulltrúar vita:
kirkjuþing undir óeðlilega miklu valdi biskupsembættisins engu að síður, en lengra náði
baráttan ekki í þeim áfanga. Nú er það því að mínum dómi forgangsmál að breyta
grunnþáttum í stjórnskipan og þar með stjórnsýslu þjóðkirkjunnar. En þó öðru fremur að
breyta hugarfari til stjórnskipunar í lútherskri þjóðkirkju sem hefur sérstakar skyldur við
sína lúthersku hefð og einnig við þá þjóð sem hún vill þjóna.
X. Lokaorð
Nú er mér spurm: Hvar stendur íslenska þjóðkirkjan í þeirri miklu umræðu um
lýðræðið sem fer fram vítt og breitt um þjóðfélagið, í skólum, meðal fræðimanna, í
fjölmiðlum og meðal almennra borgara? Saga okkar kirkju undanfarna hálfa öld er tilefni
til skoðunar út frá þessu efni, sagan um það hversu erfitt uppdráttar lýðræðislegar
hugmyndir eiga, sem eru þó lútherskar í sínu innsta eðli, sem eru hugsjónir um mannúð og
mennsku, um jafnræði og jafnrétti, um sanngirni, um breiða aðkomu fólks að
ákvörðunum. Hvar stöndum við í því efni? Þekkjum við ekki miklu betur sögu valdsins,
sem klýfur samstöðu og starfsgleði, veldur vonbrigðum og sorg, plægir jarðveg
flokkadrátta og undirlægjuháttar? Þekkkjum við ekki alltof vel til samþjöppunar á valdi,
óttann við valddreifingu? Við vitum um hvað málið snýst. Þjóðkirkjan má aldrei vera
fulltrúi annars en réttlætis, mannúðar, sanngirni, hún mál aldrei setja annan mælikvarða en
mælikvarða lýðræðis og jafnréttis á starf sitt. Það á einnig við um kirkjuþing, þar er
ábyrgðin ekki minnst, þar eru leikreglur settar. Ábyrgð kirkjuþingsmanna er mikil því að
ábyrgð þjóðkirkjunnar er mikil.
Í lútherskum kirkjum er ævagömul sterk rökræðuhefð þar sem venjan er að ræða
mál í þaula áður en til ákvarðana kemur. Þessa hefð þarf að halda í heiðri í íslensku
þjóðkirkjunni. Þeir sem hafa verið í fararbroddi í lýðræðisumræðu undanfarinna missera
hafa hins vegar bent á andstæðu þessarar hefðar sem þjóðarlöst Íslendinga, það er
deilugirni og ágreiningsáráttu. Þessi þjóðarlöstur hefur ekki farið fram hjá Alþingi og
heldur ekki Kirkjuþingi. Hér er víti að varast.
18
Bent hefur verið á fleira sem varast ber, þar er foringjaræði nefnt til sögunnar þar
sem hin lýðræðislega umræða líður fyrir sterka aðkomu valdsins manna sem sitja í hásæti
vegna ættartengsla, veldis á sviði frægðar eða fjármála. Foringjaræði hefur einnig verið
löstur innan þjóðkirkjunnar, þar er hún ekki undanskilin, flokkadrættir spretta af slíku
hugarfari og slíku skipulagi.
Átakastjórnmál eru einnig löstur í þjóðfélagsumræðu okkar, það á einnig við
umræðu um málefni á kirkjulegum vettvangi. Hættan er sú að þeir lestir sem liggja við
dyrnar fæli frá hinni heilbrigðu rökræðu um mikilvæg mál, án rökræðunnar erum við illa
sett, það á bæði við um þjóðina og þjóðkirkjuna.
Rökræðan má aldrei þagna en þar verður að gæta hófs og sanngirni, leita
niðurstaðna með samræðum sem eru ekki útilokandi heldur bjóða til samtals, þar eiga
hinir fastheldnu sinn rétt og sömuleiðis hinir frjálslyndu, þar þurfa sjónarmið allra að fá að
njóta sín, fyrirfram er ekkert gefið í heilbrigðu rökræðusamfélagi.
Draumsýn siðbóarmanna var almennur prestsdómur, kirkja þar sem leikmaðurinn
er prestur og presturinn leikmaður, kirkja þar sem hver og einnig fær aðgang að öllum
bókum og öllum heimildum til þess að lesa og kynna sér og móta sér sína eigin skoðun.
Þannig var draumsýn siðbótarinnar, látum þá draumsýn ekki hverfa okkur úr augum. Ω
Flutt á kirkjulagaþingi í Skálholti 13.-14. sept. 2013
19
Heimildaskrá:
Barth, Hans-Martin, Die Theologie Martin Luthers. Gütersloh 2009.
Benn, Ernst-Viktor, „Zur Stellung der landeskirchlichen Berhörden.“ Festschrift für Erich Rüppel, 1968. S. 197-209.
Bjarni Sigurðsson, Geschichte und Gegenwartsgestalt des isländischen Kirchenrechts. Frankfurt/M 1986.
Björn K. Þórólfsson, Um biskupsembætti á Íslandi. Sérprent úr Skrá Þjóðskjalasafns III, Reykjavík 1956.
Axel von Campenhausen, Ilona Riedel-Spangenberger, P. Reinhold Sebott SJ, Heribert Hallermann, Lexikon für Kirchen- und Staatskirchenrecht. Paderborn, München, Wien, Zürich 2000.
Axel von Campenhausen, Freiherr Axel, Staatskirchenrecht 3. útg. 1996, Becks juristischer Verlag.
Axel von Campenhausen, Freiherr Axel og Gernot Wiessner, Kirchenrecht - Religionswissenschaft, Stuttgart 1994.
Erdo, Péter „Amtsgewalt“, Lexikon für Kirchen- und Staatskirchenrecht, s. 86-88.
Grote, Heiner, „Bischof“, Taschenlexikon Religion und Theologie, Bd. 1, 1983, s. 187-189.
Grundmann, Siegfried, „Verfassungsrecht in der Kirche des Evangeliums.“ Zeitschrift f. evangelisches Kirchenrecht, Nr. 11 (1964/65). S. 9 - 64.
Hübner, Hans-Peter, „Amt“ II,6, Lexikon für Kirchen- und Staatskirchenrecht, s. 77-78 og s. 88-90.
Kantzenbach, Wilhelm Friedrich, Schleiermacher. Reinbek bei Hamburg 1967.
Kaufmann, Thomas, „Ekklesiologische Revolution: Das Priestertum der Glaubenden in der frühreformatorischen Publizistik – Wittenberger und Basler Beispiele.“ Handrit í vörslu höfundar þessarar ritgerðar.
Kaufmann, Thomas, Geschichte der Reformation. Frankfurt am Main og Leipzig 2009.
Lohse, Bernhard, Martin Luther. Eine Einführung in sein Leben und sein Werk. Beck´sche Elementarbücher, München 1981.
Lúther, Marteinn, Til hins kristna aðals, þýðing: Vilborg Auður Ísleifsdóttir. Reykjavík 2013.
Musall, Peter, „Gemeinde“, Taschenlexikon Religion und Theologie, Bd. 2, 1983, s. 150-155.
Neubauer, Reinhard, Auslaufmodell Volkskirche - was kommt danach? Stuttgart 1994.
Páll Sigurðsson, “Straumhvörf í kirkjurétti”, Úlfljótur, 2000; 53 (1): s. 29-40.
Rössler, Dietrich, Grundriss der Praktischen Theologie, Berlin 1986.
Schmidt, Dietrich, „Priestertum, allgemeines,“ Taschenlexikon Religion und Theologie, Bd. 4, 1983, 145-147.
20
Tillögur um kirkjumál Íslands frá nefnd þeirri er skipuð hefir verið samkvæmt konungsúrskurði 2. marz 1904, til þess að íhuga og koma fram með tillögur um kirkjumál landsins. Reykjavík. Prentsmiðjan Gutenberg 1906.
Tillich, Paul, Perspectives on 19th and 20th Century Protestant Theology, ritstj. Carl E. Braaten. London 1967.
Tillich, Paul, A History of Christian Thought. London 1968.
Das Verfassungsrecht der Evangelischen Kirche in Deutschland. Verlag des Amtblattes der Evangelischen Kirche in Deutschland. Hannover 1988.
Wallmann, Johannes, Kirchengeschichte Deutschlands II, Von der Reformation bis zur Gegenwart, Frankfurt/M, Berlin, Wien 1973.
Wiedemann, Hans-Georg, „Kirchenverfassung“. Taschenlexikon Religion und Theologie, Bd. 3, 1983, s. 106-11.
WA Martin Luther, Werke, Kritische Gesamtausgabe. Weimar 1883ff.
WA.B Martin Luther, Werke, Kritische Gesamtausgabe, bréfasafn. Weimar 1883ff.
Ritgerðir og greinar um þjóðkirkjuna eftir Dr. Gunnar Kristjánsson.
„Arfur siðbótarinnar.“ Þjóðkirkjan og Iýðræðið: erindi frá málþingi í Skálholtsdómkirkju 23.-24. ágúst 2009, s. 61-77.
„Á grýttri leið til lýðræðis: um þjóðkirkjulögin frá 1997 og meginhugmyndir þeirra.“ Glíman, 2009; 6: s. 191-220.
„Ég vil sjá þróttmíkla þjóðkirkju sem lifir í góðri sátt við þjóðina“ : rætt við dr. Gunnar Kristjánsson, Bjarmi 1997; 91 (3): s. 8-10 .
„Frjálslynd guðfræði í nýju ljósi.“ Glíman 2010, sérrit 2, s. 13-28.
„Frjálslynd guðfræðihefð: um frjálslynda þjóðkirkju, guðfræði og trúrækni.“ Ritröð Guðfræðistofnunar. 2009; 28: s. 22-36.
„Guðfræði og kirkjuskipan.“ (Erindi í HÍ mars 2010, óbirt).
„Hin nýja prestastétt, um sjö ódyggðir kirkjunnar.“ Glíman 2011; 8: s. 217-229.
„Inngangur [Um vísitasíur],“ í: Ólafur Elímundarson, Kirkjur undir Jökli, Reykjavík 2000, s. 9-22.
„Í breytilegum táknheimi: um tákn og táknfræði í kirkju og guðfræði.“ Afmæliskveðja til Háskóla Íslands, 2003, s. 283-300.
„Í öldudal óvissunnar,“ Morgunblaðið 7. sept. 2010.
„Karismatíska hreyfingin og íslenska þjóðkirkjan.“ Kirkjuritið 1991; 57 (1): s. 30-42.
„Kirkjan í heimi breytinga.“ Kirkjuritið 1999; [65] (september, 1. sérhefti, sérrit Kjalarnessprófastsdæmis): s. 1-9.
„Kirkjan í keng: hugleiðingar um þróun íslensku Þjóðkirkjunnar á tuttugustu öld.“ Andvari 2000, 125: s. 69-80.
„Kirkjan verður að geta talað við þjóðina“, viðtal í Sunnudagsblaði Morgunblaðsins í byrjun apríl 2010.
21
„Kristni í þúsund ár.“ Erindi flutt á málþingi Kristnihátíðamefndar í Ráðhúsi Reykjavíkur 1998, s. 47-50.
„Lífsviðhorf síra Matthíasar lochumssonar.“ Skírnir 1987, 161 (vor): s. 15-40.
„Lútherska þjóðkirkjan: um tvíþættan kirkjuskilning í lútherskri guðfræði.“ Ritröð Guðfræðistofnunar 1992; 6: s. 57-74.
„Ný öld, ný kirkja?“ Kirkjuritið 1997; 63 (2): s. 7-10.
„Rætur þjóðkirkjunnar: um guðfræði Schleiermachers.“ Kirkjuritið 2002; 69 (2): s. 7-10.
„Samtal í fjöru: trúartúlkun í upplifunarsamfélagi.“ Glíman 2007; 4: s. 99-123.
„Sjálfsmynd íslensku þjóðkirkjunnar.“ Kirkjuritið 1989; 55 (3-4): s. 5-15.
„Skipulag kirkjunnar í endurskoðun.“ Kirkjuritið, 1995; 61 (1): s. 40-44.
„Smurðir og vígðir.“ Ritröð Guðfræðistofnunar 2013; 1: s. 55-71.
Fleiri ritgerðir og greinar um efnið ef að finna á heimasíðu höfundar: www.gunnarkristjansson.net.
22
Tilvísanir
23