Habibollah Rahimi Received: 2018/11/22 Nasrin Khodarahmi ...law.journals.isu.ac.ir/index.php/data/law/... · 10 Islamic Law Research Journal, Vol. 19, No. 2, (Serial 48), Autumn &

10 Islamic Law Research Journal, Vol. 19, No. 2, (Serial 48), Autumn & Winter 2018-2019

Islamic Law Research Journal, Vol. 19, No. 2, (Serial 48), Autumn & Winter 2018-2019

Legal system tools to confront environmental losses emphasizing the

principle of preventive measures

Habibollah Rahimi Received: 2018/11/22

Nasrin Khodarahmi** Accepted: 2019/03/06

Prevention of losses is one of the important legal principles that lawyers have spoken about in recent decades. The aforementioned principle in the field of environmental losses means that the lack of scientific certainty should not be used as a reason to postpone the actions required to prevent environmental degradation. The main question posed in this article is that the legal system uses the tool of civil liability or behavioral regulation in applying the principle of preventive measures? In other words, does a legal system apply to the precaution principle use the behavioral regulation, or does it act in a compensatory way through a fundamental evolution in the subject matter of civil liability and the replacement of a preventive approach?

To answer this question, we first have to examine the criteria of the legal system in choosing either of the two civil liability tool and the behavior regulation, and then opine on the appropriate legal system in applying the principle of preventive measures. Keywords: Regulation,Precaution Principle, Civil Liability, Enviremental.

Associate Professor,Allameh Tabatabai university,law school (Corresponding Author).

[email protected] ** ph.D Student in private law,Allameh Tabatabai University,law school.

[email protected]

446-421صص، 1397 یز و زمستانیپا، )48پیاپی ( دومشمارة ، نوزدهمسال دوفصلنامه علمیـ پژوهشی پژوهشنامه حقوق اسالمی،

محیطی زیست خسارات ایراد با مقابله براي قضایی نظام ابزارهاي

پیشگیرانه اقدامات اصل بر تأکید با

01/09/1397تاریخ دریافت: *اهللا رحیمی حبیب

15/12/1397تاریخ پذیرش: **نسرین خدارحمی

چکیده

هاي اخیر حقوقدانان از یکی از اصول مهم حقوقی است که در دههپیشگیري از ایراد خسارات

محیطی به این معناست که اند. اصل مزبور در حوزه خسارات زیستآن سخن به میان آورده

فقدان قطعیت علمی نباید به عنوان دلیلی براي به تعویق انداختن اقداماتی که براي پیشگیري از

استفاده قرار بگیرد. سؤال اصلی این مقاله این است که محیطی الزم است مورد ضایعات زیست

ابزار مسئولیت ؛کندنظام قضایی در بکارگیري اصل اقدامات پیشگیرانه از چه ابزاري استفاده می

مدنی یا مقررات رفتاري؟ به عبارتی یک نظام قضایی جهت اعمال اصل مزبور از مقررات

مدنی و تحول اساسی در قلمرو موضوعی مسئولیتکند یا اینکه از طریق رفتاري استفاده می

کند؟ براي پاسخ به اینرانه عمل میاجایگزینی رویکرد پیشگیرانه به جاي رویکرد جبرانگ

نظام قضایی در انتخاب هر یک از دو ابزار مسئولیت مدنی و هاي سؤال بایستی ابتدا مالك

مناسب نظام قضایی در اعمال اصل مقررات رفتاري را بررسی نمود و سپس در مورد ابزار

اقدامات پیشگیرانه اظهارنظر نمود. نگارنده در این مقاله معتقد به امکان استفاده از ابزار مقررات

محیطی است. رفتاري در خسارات زیست

.محیطی زیست، مدنی مسئولیت، پیشگیرانه اقدامات، رفتاري مقررات: واژگان کلیدي

[email protected](نویسنده مسئول) .طباطبایی عالمه دانشگاه حقوق دانشکده دانشیار *

. طباطبایی عالمه دانشگاه حقوق دانشکده خصوصی حقوق دکتري دانشجوي **

[email protected]

1397 یز و زمستانایپ)، 48 (پیاپی دوم، شمارة نوزدهم، سال حقوق اسالمی هپژوهشنام 422

مقدمه

انسان با طبیعت بیانگر چهـار دوره اسـت: در دوره نخسـت انسـان تاریخ تحول رابطه

، جو) نام داردمقهور طبیعت بود. در عصر دوم که عصر جدال با طبیعت (یا انسان ستیزه

بشر در تالش بود که بر نیروهاي طبیعت فایق آید و در این مسیر گاه موفق بود و گـاه

بشـر ، طبیعت (انسان فاتح) نام داردخورد. در دوره سوم که عصر برتري بر شکست می

راه مهار طبیعت و غلبه بر آن را آموخـت و طبیعـت شـاهد ، هاي نوینوريابا کمک فن

ـ محیطی بود. عصر چهارم کـه عصـر تعامـل (شـهروند انواع و اقسام مشکالت زیست

حد و حصـر در طبیعـت مداخله بیبار زیان عصر آگاهی انسان از آثار، زیستی) نام دارد

بـار زیـان ). زمان حاضر همان زمان آگاهی انسان از آثـار 92ص، 1392، ست (مشهديا

مداخله در طبیعت است.

در دنیاي پرمخاطره امروزي هر فرآورده نوین مترادف با خطرهاي نوینی است؛ زیرا

ــه در ــدهاي نهفت ــراي شــناخت پیام ــات علمــی خــود ب اگرچــه دانشــمندان در تحقیق

بسـا اي کنند ولی آنان نیز در این کوشش به سان هر آدمییهاي نوین تالش م فرآورده

بنیان از قوانین علمی استوار است فردا سست راه خطا بپیمایند و دانشی که امروز بر پایه

هـاي پژوهشـی دانشـمندان را قطعـی گراسـت و یافتـه آب درآید؛ دانش تجربی نسـبی

از آنچـه ، دانشـمندان در گـذر زمـان هـاي داند. بنابراین کامالً طبیعی است که یافته نمی

هـاي بـارز منحرف شود. محصوالت تراریخته از مصـداق ، شدپنداشته می» ایمن«پیشتر

اند و از مرحله علوم محض گذشـته و فرآورده نوینی هستند که دستاورد پیشرفت علوم

کنند؛ اگرچه تحقیقات اندام می سازي در قامت صنعت عرضبا رسیدن به مرحله تجاري

ببرد این محصوالت پیبار زیان علمی هنوز نتوانسته به دانشی قطعی در مورد پیامدهاي

نبـرده اسـت؛ خطـر بـودن محصـوالت مزبـور نیـز پـی اما به دانشی قطعی در مورد بی

کنـد. بـدیهی دیدگان احتمالی محصوالت مزبور را ایجاب مـی ضرورت حمایت از زیان

هـاي نـوینی چـون محصـوالت تراریختـه را دهدیدگان فـرآور است که حمایت از زیان

، دیـدگان ترین راهکار حمایت از زیـان توان به راهکارهاي قضایی محدود کرد. مهم نمی

کارگیري راهکارهاي پیشگیرانه نظیر اصل اقدامات پیشگیرانه است.به

ي از بین بردن منبع ضرر ها روشمحیطی یکی از خسارات زیست حوزهدر واقع در

423 اهللا رحیمی و نسرین خدارحمی ... / حبیبخسارات ایراد با مقابله براي قضایی نظام ابزارهاي

تمهیداتی پیشگیرانه براي احتراز از زیانی است کـه هنـوز دانـش بشـري دربـاره انجام

، 1394، زادهقطعیتی ندارد ولی احتمال وقوع آن نیز بعید نیست (قاسم، احتمال وقوع آن

مسئله تأمین این رویکرد پیشگیرانه توسـط ، ). موضوع مورد بحث در این مقاله316ص

هایی که تاکنون انجام شـده باشد؛ پژوهشمی 2ريیا وضع مقررات رفتا 1مدنی مسئولیت

محیطی از ابزار مسئولیت مدنی خسارت زیست معتقدند که نظام قضایی در حوزه، است

حـوزه خسـارات نگارنده معتقد است که نظـام قضـایی در حالی کهکند در استفاده می

بـه ، ق موضـوع کند. براي بررسی دقیمحیطی از ابزار مقررات رفتاري استفاده میزیست

، عناصر و مصادیق آن روشن گـردد ، رسد که ابتدا بایستی مفهوم اصل پیشگیرينظر می

ها و معیارهاي نظام قضـایی در گـزینش مسـئولیت سپس در قسمت دوم مقاله به مالك

مدنی یا مقررات رفتاري پرداخته به این معنا که قواعد مسئولیت مدنی در مقابل قواعـد

تأسیس رقیب داراي چه مزایا و معایبی است و سپس در قسـمت رفتاري به عنوان یک

کنیم که به این سؤال پاسـخ دهـیم کـه در اعمـال اصـل اقـدامات سوم مقاله تالش می

رود؟ مقررات رفتاري) به کار می پیشگیرانه کدام ابزار (مسئولیت مدنی یا

مفهوم اصل پیشگیري. 1

عناصـر اصـل پیشـگیري و سـپس یکـی از ، در این قسمت ابتدا مفهوم اصل پیشگیري

کنیم.هاي اصل پیشگیري را مطالعه میمصداق

مفهوم اصل پیشگیري. 1-1

چنانچه فعالیتی اساس آن کردي است که برلاصل اقدامات پیشگیرانه عبارت از نوع عم

اعمـال یـک سـري ، بالقوه منجر به ایجاد خسارات غیرقابل برگشـت یـا جـدي گـردد

هـا از اقدامات پیشگیرانه را حتی در صورتی که بعضاً اسباب یـا تـأثیرات ایـن فعالیـت

نمایـد. اصـل اقـدامات لحاظ علمی نیز به طور کامل اثبات نشده باشند را ضروري مـی

اصل پـانزدهم بیانیـه ریـو دربـاره محـیط المللی از جمله د بینپیشگیرانه در برخی اسنا

تعریف شده است: گونه این )1992زیست و توسعه (

ي پیشـگیرانه در سـطحی هـا روشاقـدامات و ، به منظور حفاظت از محیط زیست«

کـه تهدیـدات ییجا، به کار گرفته خواهد شد، ها هاي دولت وسیع و متناسب با توانایی


فقدان قطعیت علمـی نبایـد بـه عنـوان ، غیرقابل برگشتی وجود دارد جدي یا خسارات

محیطـی زیسـت دلیلی براي به تعویق انداختن اقداماتی که براي پیشگیري از ضـایعات

3.»چند که این اقدامات پرهزینه باشند هر، گیرد مورد استفاده قرار، الزم است

اما به تدریج ، شدربوط میاصل اقدامات پیشگیرانه در آغاز صرفاً به محیط زیست م

علـم ، علـم ژنتیـک ، امور بهداشـتی ، هاي دیگري نظیر پزشکیاز این اصل براي عرصه

اي فلسـفی مـورد توجـه ابتدا به عنوان اندیشه در یاست و... استفاده گردید. این اصلس

ترین دغدغه در این موضوع حیات و تداوم حیات بـود؛ امـا ایـن قرار گرفت؛ زیرا مهم

موضوع فلسفی خیلی سریع جاي خود را در میان مباحث حقوقی باز کـرد و از سـوي

، قلمرو اصل اقدامات پیشگیرانه ان مورد توجه جدي قرار گرفت.قانونگذارحقوقدانان و

یـا بـه ، قطعی باشـد اي پدیده آمیز بودن اگر مخاطره، است. بنابراین» خطرهاي احتمالی«

، از قلمرو اصل مزبور خارج است. به عنـوان مثـال ، باشد» خطر مسلم و قطعی«عبارتی

و شیمیایی حتمی است و لذا بـراي مقابلـه بـا آن الزم اي آمیز بودن بمب هسته مخاطره

نیست به اصل مزبور متوسل شد. اما در حال حاضر بکارگیري مواد جدیـد در سـاخت

، اي از مـواد غـذایی ژنتیکـی بـه منظـور تولیـد پـاره هـاي دستکاري، ساختمانیمصالح

هایی نظیـر پیدایش بیماري، شوندازن می هایی که باعث پاره شدن تدریجی الیه فعالیت

احـداث ، جنون گاوي که در اثر تغییر نـوع تغذیـه دام توسـط انسـان روي داده اسـت

هستند که هایی انسانی و.... از جمله پدیده هايمخابراتی در نزدیکی سکونتگاههاي دکل

مصادیق مزبور و مصادیق دیگـري از ، ها قطعی نیست. بر همین اساسبروز ضرر از آن

، 1393، تواند محل جریان اصل اقدامات پیشگیرانه قـرار گیـرد (حیـاتی می، همین سنخ

).189ص

عناصر اصل پیشگیري. 1-2

یري در ایـاالت متحـده آمریکـا بـه منظـور اولین تالش عمده براي اعمال اصـل پیشـگ

در سمینار طرفداران 1998زیست و حفظ سالمت عمومی در ژانویه حفاظت از محیط

ي اجـراي هـا روشاصل مزبور در وینگ اسپرید صورت گرفت. در این سمینار دربـاره

بحث و گفتگو صورت گرفـت. تعریفـی ، اصل پیشگیري و موانع و مشکالت این اصل

حاوي عناصري چون تهدیدات منجر به ایراد ، سمینار از اصل پیشگیري ارائه دادکه این


عـدم قطعیـت علمـی و اعمـال اقـدامات ، غیرقابل برگشت بـودن خسـارات ، خسارت

).Ticner, 1999, p.3باشد (پیشگیرانه می

4(بیم خسارات)یا تهدیدات منجر به ایراد خسات خسارات بالقوه .1-2-1

یعنی خساراتی که هنوز واقع نشده ولـی احتمـال وقـوع آن وجـود خسارات بالقوه

برگیرنـده همـین معناســت در اصـطالحی اسـت کــه نیــز دارد. تهدیـد بـه خسـارات

)Bodansky, 2004, p.378(. خسارات بالفعل از حوزه مطالعه و عمـل ایـن اصـل خـارج

است.

6یا جدي بودن خسارات 5غیرقابل برگشت بودن .1-2-2

، باشد؛ در مورد این خساراتخسارات غیرقابل برگشت می مانند مرگ در زمرهخساراتی

اساساً بزرگ بودن مقیاس خسارات و نتایج و پیامدهاي بلندمدت آن مطرح نیسـت امـا

نتایج و ، خساراتی است که عالوه بر بزرگ بودن مقیاس آن خسارات جدي در برگیرنده

.)Ferreston and Hey, 1996, pp.27-28ذارنـد ( گهاي بلندمدتی را نیز بر جاي می پیام

هاي آلودگی، هاي جانوري و گیاهیانقراض گونه، خساراتی مانند مرگ و صدمات جانی

تهدید عمده فرآیندهاي اکولـوژیکی حیـاتی در زمـره مفهـوم خسـارات ، گسترده سمی

در صورت تداخل .)Bodansky, 2004, p.378گیرند (برگشت و جدي قرار می غیرقابل

اولویـت بـا ، ناپذیر است تا خسـارات جـدي خسارات نیز اولویت با خسارات برگشت

اولویت ، محیط زیست کنندهسالمت انسان است تا خسارات تهدید کننده خسارات تهدید

اولویـت بـا ، تر است تا خساراتی که از قطعیت کمتـري برخوردارنـد با خسارات قطعی

هـا ها زودتر است تا خساراتی که احتمال وقـوع آن قوع آنخساراتی است که احتمال و

توان گفت که خسارات جدي داراي . بنابراین می)Goklany, 2000, p.3باشد (تر میدیر

برگشـت نیـز باشد و خساراتی را که قابل برگشت میاز خسارات غیرقابل مفهومی اعم

گیرد.هستند را دربر می

7عدم قطعیت .1-2-3

هـاي بـالقوه خطرنـاك و این است که بین فعالیت، از عناصر اصل پیشگیريیکی دیگر


تر یعنی معلـوم ها رابطه سببیت قطعی وجود ندارد. به عبارت سادهبار بودن آنخسارت

البته در شرایطی کـه آید؛نیست که از انجام یک فعالیت خاص لزوماً خسارت به بار می

خصوص سرب ات شده باشد نظیر آنچه که درو اثر از لحاظ علمی اثب سببرابطه بین

اصـل ، اصل پیشگیري کاربردي ندارد. اساسـاً ، و سالمت کودکان به اثبات رسیده است

خصـوص یـک فعالیـت روشی منطقی به منظور انجام اقـداماتی در انهپیشگیراقدامات

بین سبب و اثر وجود نداشـته یـا قطعی سببیت باشد به شرطی که یک رابطهمیخاص

اسـت اي روي آن صـورت نگرفتـه مطالعه هنوزو موضوع تحت مطالعه بوده این که این

)Ticner, 1999, pp.3-4(.

مصادیق اعمال اصل پیشگیري . 1-3

باشـد کـه از ها مـی یکی از مصادیق مهم اصل اقدامات پیشگیرانه تغییر ژنتیکی ارگانیزم

فقدان اطالعات دقیق رغم علیبارز عدم قطعیت و عدم اطمینان علمی است. هاي نمونه

خطـرات احتمـالی بیوتکنولـوژي (تکنولـوژي ها و هزینه، فواید، خصوص کاربردها در

، ها در انسان خصوص ایجاد انواع مسمومیت و آلرژي احتماالتی در، زیستی مواد غذایی)

جهش ژنتیکی در حیوانات و انتقال ژن با کشت در محیط عنـوان شـده اسـت. در ایـن

ي بالقوه مقدور نیست. ها زیان علل احتمالی شناخت، ابهامات علمی واسطه به، خصوص

اند.گرفته محصوالت بیوتکنولوژي زیادي در مرحله بین تحقیق و تجاري شدن قرار اخیراً

اي هستند که بیشترین اثـر را در تنـوع ي عمدهها فعالیتکشاورزي و جنگلداري از

هـا درصـد از آب 70، هـا درصد از زمین 37کشاورزي ، دنیاي بیولوژیکی دارند. امروزه

حـال درصد از کل مصرف دنیا را به خـود اختصـاص داده اسـت. کشـورهاي در 87و

میلیـون هکتـار از اراضـی 190، 1995تـا 1980ي هـا سالتوسعه در فاصله زمانی بین

زیرا رشد تقاضا براي مواد غـذایی موجـب اختصـاص ، جنگلی خود را از دست دادند

هاي بیشتري براي مصارف کشاورزي گردید و تقاضا براي محصوالت کشـاورزي مینز

رود بیلیون نفر است و انتظار می 6جمعیت دنیا ، حال افزایش است. امروزه همچنان در

درصـد). در 80تـا 75بیلیون نفر برسد (یعنی افـزایش بـین 11تا 10به 2100تا سال

ایـن صـورتی کـه منابع طبیعی و غذایی اسـت و در مبارزه انسان براي، درآینده، نتیجه

ي زیـادي هـا روشزند. البته تنوع بیوتکنولوژیکی را بر هم می، منابع گسترش پیدا نکند


تواند براي افزایش تولید خالص در بخش کشاورزي و مـواد غـذایی کـاربرد داشـته می

از درو کـردن ي قبـل هـا زیـان عبارتند از: محـدود نمـودن ها روشباشد. برخی از این

درصد محصوالت را بـه 42ي ناشی از آفات که حدوداً کاهش ها زیان محصوالت نظیر

هـاي اسـیدي هـا و محـدود نمـودن خـاك افزایش اسـتفاده از بارورکننـده ، همراه دارد

)Goklany, 2000, pp.8-12(.

خصـوص بیوتکنولـوژي و تغییـر ژنتیکـی اي کـه در هـاي عمـده برخی از نگرانـی

مقاوم شدم محصوالت مزبور در برابر آفات یا اینکـه عبارتند از، وجود داردها ارگانیزم

گرده بار صورتی کههاي غیر هدف صدمه زنند. به طور مثال در این محصوالت به گونه

بـه وسـیله محصوالت بیوتکنولوژي یا سموم موجود در آنها از طریق ریشه باال آمده و

این احتمال وجـود این اتفاق رخ خواهد داد. همچنین ، ودارگانیزم غیر هدف مصرف ش

طریـق برابر آفات از ها یا محصوالت مقاوم در کش محصوالت از علف هاي ژن که دارد

هاي قوي به دنیاي وحش پراکنده شـوند کـه البتـه چنـین آلودگی ژنتیکی و تولید علف

محصوالت آنـان را کـاهش اثرات معکوس اقتصادي بر کشاورزان داشته و میزان ، امري

تـداخل کننـده محصوالت بتوانند در ساختار ژنتیکی مصرف هاي ژن یا اینکه خواهد داد

ژنی بتواند از طریق خوردن یا آشـامیدن بـه انسـان دلیلی مبنی بر اینکه هر چندنمایند.

انـد. مطرح کرده زمینهاحتماالتی را در این ، صورتدر هر در دست نیست؛، منتقل شود

محصـوالت از طریـق مـواد هـاي ژن توان به امکان اینکـه دیگر خطرات احتمالی می از

ــد ــیت دارن ــه حساس ــه کســانی ک ــذایی ب ــرژي در ، غ ــروز آل ــبب ب ــل شــده و س منتق

).Sunstein, 2005, p.27( گردد والت مزبورکنندگان محص مصرف

مقررات رفتاريهاي نظام قضایی در گزینش ابزار مسئولیت مدنی و ها و معیارمالك. 2

ولیت مدنی و مقررات ئها و معیارهاي نظام قضایی در انتخاب ابزار مسقبل از بیان مالك

کننـده هنجارهـا و تکـالیف رفتاري اشاره به این مطلب ضروري است که قواعد تعیـین

کنند و بر رعایت آن نظارت که نحوه رفتار افراد را تعیین می رفتاري یا مقررات رفتاري

ي حقـوقی بـراي تعـدیل رفتـار و هانظام مانند مسئولیت مدنی ابزارهاي عمده ،کنندمی

اجتناب از بروز حادثه هستند؛ این دو ابزار به نحوي متفاوت بر نحوه رفتار کسـانی کـه

گذارنـد و تـأثیر مـی ، ها خسارتی متوجه دیگران شودممکن است از رفتار یا فعالیت آن


در ، تأثیر و برتري و کاستی هر یک از ایـن دو ابـزار هاي حقوقی با توجه به نحوهنظام

و آزادي عمل یکسو پی سامان دادن به این رفتارها و حفاظت از حقوق و منابع افراد از

ها از سوي دیگر هستند. قواعد مسئولیت مـدنی بـا تعیـین شـرایط ایجـاد و فعالیت آن

غیرمسـتقیم بـر نحـوه به نحـو ، مسئولیت و تحمل بار جبران خسارت وارده به دیگران

زنندگان احتمالی با توجه به آثار بعدي رفتـار و نحـوه گذارد و زیانرفتار افراد تأثیر می

در تعدیل رفتار خود و رعایت احتیاط و احترام به حقوق و تمامیت جسمی ، فعالیتشان

بـا کنند. تأثیر مقررات رفتاري بر رفتار افـراد مسـتقیم اسـت و و مالی دیگران اقدام می

رعایـت ها و رعایت نکات ایمنی و همچنین نظـارت بـر احتیاط، ترسیم قواعد رفتاري

بـه وضـوح ، گونه خسارتی سعی در ساماندهی رفتار افراد دارند قبل از وقوع هر، ها آن

.)29ص، 1393، بابائی ؛Hilton, 2001, p.1توان مشاهده کرد (می

ولیت مدنی ئمعیارهایی از ابزار مس ها واینکه یک نظام قضایی با تمسک به چه مالك

تابع چهار عامل متفاوت است:، کندیا مقررات رفتاري استفاده می

؛هاي در مورد ریسک فعالیتقانونگذاراختالف اطالعات اشخاص و مقامات -1

؛توانایی مالی عامل زیان و امکان یا عدم امکان جبران خسارت وارده -2

؛هاي اقامهی دعواهزینه -3

امکان یا عدم امکان طرح دعوا و مطالبه در مورد خسارات وارده و رفتار نامطلوب -4

)Shavell, 1983, p.4(.

پردازیم:ها میها و معیاربراي روشن شدن بحث به شرح هر یک از این مالك

بار ي در مورد ریسک فعالیت خسارتقانونگذاراختالف اشخاص و مقامات .2-1

تواند بر روي فاکتورهایی نظیر سود ي میقانونگذاراختالف و دانش اشخاص و مقامات

هاي کاهش ایراد خسارت یـا میـزان احتمـال وقـوع هزینه، و منغعت حاصل از فعالیت

خطر یا میزان خسارت احتمالی مؤثر باشد. اگر اشخاص خصوصی در زمینه داشتن این

اشخاص خصوصی در مراجع قانونی باشند؛ مثالًاطالعات در موقعیت باالتري نسبت به

زنی و بازي کردن اطالعات بیشتري داشـته باشـند یـا چمن، هایی نظیر قدم زدنفعالیت

فرض کنید درختی که مایل یه خانه همسایه است در مورد مسائلی نظیر اینکـه آیـا مثالً

ه که آیا افراد درخت مایل باید بریده شوند؟ اگر ممکن است چطور؟ همچنین این مسئل


رسد براي رسیدن به اتوبوس در حال حرکت چطور و با چه سرعتی بدوند؟ به نظر می

که مطلوب این است که اشخاص خصوصی تصمیم بگیرند که چطور خطرات ناشی از

رسد که در این مورد مقررات مسـئولیت مـدنی حادثه را کنترل کنند؛ بنابراین به نظر می

.)Shavell, 1983, p.4(اشد تواند جوابگو ببهتر می

منفعت اجتماع در ، ي اطالعات بیشتري داشته باشندقانونگذاردر مقابل اگر مقامات

بنـابراین .)Paul H, 2010, p.226(این است که از ابزار مقررات رفتاري اسـتفاده کنـیم

عدم استفاده صحیح از این دو ابزار توسط یک نظام قضـایی سـبب تعیـین هنجارهـاي

شود. مثالً در نظر بگیرید که در مـواردي کـه تر از حد معمول میي باالتر یا پایینرفتار

ي به قانونگذارو مقامات قانونگذارچنانچه ، اشخاص خصوصی اطالعات بیشتري دارند

به علت عدم اطالعات کافی در مـورد عناصـر ذکـر ، تعیین هنجارهاي رفتاري بپردازند

ممکن ، شودر و میزان احتیاط کارآمد و مطلوب میشده که باعث تعیین هنجارهاي رفتا

است به تعیین هنجارهاي رفتاري بیش از حد الزم بپردازند و یا در صورتی که مقامات

استفاده از ابـزار مسـئولیت ، ي در مورد فعالیتی اطالعات بیشتري داشته باشندقانونگذار

معمول بشود. مدنی ممکن است منجر به تعیین هنجارهاي رفتاري کمتر از حد

زیان در جبران خسارت در صورت وقوع حادثه و بروز خسارت توانایی عامل .2-2

، عامل دومی که در انتخاب ابزار مسئولیت مدنی یا مقررات رفتـاري تأثیرگـذار خواهـد بـود

زیان در جبران خسارت در صورت وقوع حادثه و بروز خسارت است. توانایی عامل

که قادر به پرداخت و جبران کامل خسارت به بـار اشخاص خصوصی ممکن است

تواند انگیره کافی براي کاهش خسارت آمده نباشند؛ به همین خاطر رژیم مسئولیت نمی

زیان از ولیت مدنی تحمیل شده بر عاملئایجاد کند. این مسئله به این دلیل است که مس

توانایی پرداخت خسارت دارایی او فراتر است؛ در مقابل در وضع مقررات رفتاري عدم

نظر از صرف، )Shavell, 1983, p.8(موضوع مهمی نیست ، زیان وارد شده توسط عامل

اي از هنجارهاي رفتاري را بـر اشـخاص مجموعه، ایراد خسارت و قبل از وقوع حادثه

نماید. بنابراین به نظر کنند و به این ترتیب بر رعایت این هنجارها نظارت میتحمیل می

زیان در جبران خسارت کفه ترازو را به نفـع مقـررات رسد که عدم توان مالی عاملمی

کند.رفتاري سنگین می


محیطی تصمیم هایی غیر از خسارات زیستحتی در جایی که نظام قضایی در حوزه

به ، نیز براي مطلوبیت استفاده از قواعد مسئولیت، نمایدبه بکارگیري ابزار مسئولیت می

تمکن مالی عامل زیان توجه دارد؛ چرا که قواعـد مسـئولیت زمـانی مطلـوب دارایی و

زیان باشد. کما اینکه در مباحثی نظیر مسـئولیت ناشـی از است که برابر با دارایی عامل

خواسـته از قانونگـذار فعل غیر یکی از دالیل وجود این نـوع مسـئولیت آن اسـت کـه

کن در عمل بدون جبران باقی نماند؛ یعنی در دیده حمایت کند و زیان او تا حد مم زیان

شـخص دیگـري کـه ، زیان توان مالی جبران خسـارت را نـدارد مواردي که غالباً فاعل

در واقـع . )314ص، 1392، رحیمیو (صفایی دار است مسئول به شمار آیدمعموالً مال

ي هـا لیتنظام حقوقی در نظر داشته در مواردي که اعمال کارکنان که در چارچوب فعا

دیده با کـارگري کـه زیان، موجب ایراد خسارت به دیگري شده، کارگاه صورت گرفته

مواجه نشود و این خسارت توسط کارفرما جبـران ، توان جبران خسارت وارده را ندارد

کنـد. به همین دلیـل حکـم بـه مسـئولیت کارفرمـا مـی .)153ص، 1393، گردد (بابائی

اسـتطاعت جبـران «صورتی که سرپرست مقصـر همچنین در بحث سرپرست صغار در

از مال مجنون یـا صـغیر جبـران خواهـد ، تمام یا قسمتی از زیان وارده را نداشته باشد

باشد و دلیـل آن عـدم دیده میاین امر یک قاعده استثنایی و براي حمایت از زیان». شد

در حقـوق ، کـه اشـاره شـد طـور همـان باشـد. بنـابراین زیان میتوانایی پرداخت عامل

زیان و تـأثیر آن در مسئولیت مدنی ایران نیز ردپاي اعمال مالك توانایی پرداخت عامل

شخصـی ، زیان شود؛ تا جایی که به دلیل عدم تمکن مالی عاملمسئولیت مدنی دیده می

گیرد.مسئول قرار می، که داراي توان مالی است

زیـان عـواملی ی پرداخت عامـل تذکر این نکته الزم است که در مقام بررسی توانای

شـود یـا دیدگان (اینکه زیان به یـک شـخص وارد مـی تعداد زیان، چون درآمد ماهیانه

زیـان شـخص حقیقـی یـا شـخص زیان (اینکه عامل وضعیت عامل، چندین شخص)

امکان یا عدم امکان خرید پوشش بیمه و شرایط بیمه باید مـورد توجـه ، حقوقی است)

.)Shavell, 1983, p.8( قرار گیرند

. میزان احتمال اقامه دعوا2-3

سومین عاملی که نظام قضایی با توجه به آن بـه انتخـاب و گـزینش یکـی از دو ابـزار


میزان احتمال اقامه دعوا است؛ به این معنا ، پردازدمسئولیت مدنی و مقررات رفتاري می

توانـد انگیـزه مسئولیت نمـی قواعد، زیان کم باشد که اگر احتمال اقامه دعوا علیه عامل

زیان مناسبی براي کاهش خطر باشد؛ این در حالیست که احتمال اقامه دعوا علیه عامل

.)Shavell, 1983, p.11(در مقررات رفتاري اصالً مهم نیست

پراکنـدگی ضـرر در بـین ، زیـان یکی از دالیل عدم موفقیت طرح دعوا علیه عامـل

دیده شود که میزان خسارتی که به هر زیاناین امر سبب میباشد. دیدگان متعدد می زیان

دیده باشد.دعواي حقوقی براي هر زیان هاي اقامهشود کمتر از هزینهوارد می

طـوالنی بـودن ، زیـان دیده علیـه عامـل علت دیگر عدم موفقیت طرح دعواي زیان

اشـد. گذشـت بدعوا جهت به نتیجه رسیدن و حکم خسـارت گـرفتن مـی جریان اقامه

دعوا از بـین بـرود یـا اینکـه اشـخاص احتمال اینکه مدارك ضروري براي اقامه، زمان

دهد.مسئول فوت شوند را افزایش می

دیدگان جهت اقامه دعواي مسئولیت علیـه عامـل همچنین دلیل دیگر عدم موفقیت زیان

.)Shavell, 1983, p.11(مشکل بودن انتساب خسارت به شخص مسئول است ، زیان

هاي اجرایی متحمـل شـده توسـط اشـخاص خصوصـی و . میزان متفاوت هزینه2-4

گذارنقانومقامات

گیري نظام قضـایی جهـت انتخـاب بـین دو کننده و مؤثر در تصمیمآخرین عامل تعیین

هاي اجرایی متحمـل شـده ابزار مسئولیت مدنی و مقررات رفتاري میزان متفاوت هزینه

باشـد. عامـل هزینـه اجرایـی یـک ي میقانونگذارقامات توسط اشخاص خصوصی و م

هـاي هزینـه ، باشد. طبق قواعـد مسـئولیت مدنی می ولیتئامتیاز جهت اعمال قواعد مس

بار آید و به تبع آن افـراد نـاگزیر بـه اجرایی تنها در صورتی وجود دارد که خسارتی به

قضـایی شـوند. بنـابراین اگـر دعوا و اسـتفاده از سیسـتم هایی براي اقامهصرف هزینه

هاي اجرایی بسیار پایین خواهد بود و نیز اگر به دلیـل هزینه، خسارت غیرمحتمل باشد

گونه هزینـه هیچ، ها از بین بروداحتمال بعضی خسارت، اثر بازدارندگی مسئولیت مدنی

هـاي اجرایـی هزینـه ، آید. این در حالیست که طبق مقـررات رفتـاري بار نمی اجرایی به

بار نیاید؛ حتی اگر ریسک خسارت به وسیله بار آید خواه به وجود دارد خواه خسارت به

هـایی نظیـر آید و ما بـا هزینـه بار می هاي اجرایی بههزینه، مقررات رفتاري از بین برود


اجـرا بـراي هزینه نظارت بر رعایت هنجارهاي وضع شده و ضرورت وضـع ضـمانت

.)Shavell, 1983, p.11(تخلف از آنها مواجه هستیم

ابزار مناسب نظام قضایی براي اعمال اقدامات پیشگیرانه . 3

بردن مسئولیت مدنی کار ها و معیارهاي انتخاب یک نظام قضایی در بهپس از بیان مالك

باشد که نظام قضایی جهـت اعمـال سؤال اصلی مقاله این امر می، و یا مقررات رفتاري

زنـد؟ مسـئولیت مـدنی یـا دست به انتخاب کـدام گزینـه مـی اصل اقدامات پیشگیرانه

اعمـال اقـدامات ـ مقررات رفتاري؟ در واقع در صورت انتخاب گزینه مسئولیت یعنـی

نظام قضایی این امکان را دارد تا ضمن تأکیـد بـر ـ پیشگیرانه از طریق مسئولیت مدنی

قـوع خسـارت گـردد یـا مانع و، کارکرد بازدارندگی آن و البته تعدیل شرایط مسئولیت

ــه ــاري ب ــاي رفت ــل هنجاره ــاري و تحمی ــررات رفت ــاب مق ــا انتخ ــل ب اینکــه در مقاب

ناپذیر کنندگان و نیز نظارت بر رعایت آنها مانع وقوع خسارات جدي و برگشت فعالیت

مدنی باشـد؛ بـه ایـن ترتیـب گردد؛ بدون آنکه نیازمند ارائه تعریفی جدید از مسئولیت

رهاند. صل از تالش براي اثبات و تعدیل شرایط مسئولیت مدنی میخود را از تکلف حا

پردازیم.در ذیل به شرح دو نظر می

استفاده از ابزار مسئولیت مدنی .3-1

اي معتقد به امکان اعمال اصل پیشگیري از طریق ارائه مفهومی جدید از مسـئولیت عده

ي پیشگیرانه در مقابله با بـروز باشند. در واقع این دسته معتقدند که رویکردهامدنی می

نخست آن گـروه از رویکردهـاي پیشـگیرانه خسارات از دو دسته خارج نیستند؛ دسته

گرایانـه و قواعد و مقررات نظام مسئولیت مـدنی جبـران ، هستند که در چارچوب مبانی

تشوند و در واقع به دلیل نقش مسئولیسنتی و به عنوان اهداف ثانویه در نظر گرفته می

در آینـده بـار زیان داشتن او از ارتکاب مجدد فعل مدنی سنتی در تنبیه عامل زیان و باز

مدنی نبوده بلکه جلوگیري توان گفت که اساساً جبران خسارت تنها هدف مسئولیتمی

توان در زمره اهداف آن شمرد. دسته دوم معطوف به نگاهی نو در و دفع ضرر را نیز می

بوده که منحصراً داراي جنبه پیشگیرانه (بازدارنده) است. در ایـن مقوله مسئولیت مدنی

صرفاً پیشگیري از خسارت قبل از وقوع آن اسـت؛ ، آنچه موضوعیت دارد، نوع رویکرد


رسالت این قبیل رویکردها ، در صورت بروز خسارت، در واقع بر خالف دسته نخست

، تعبیر برخی نویسـندگان (افشـارنیا گردند. بنابراین بهپایان یافته و با شکست مواجه می

) اصل اقدامات پیشگیرانه چهره جدیدي از کارکردهاي حقوق مسئولیت122ص، 1394

را ارائـه نمـوده و حقـوق مسـئولیت ، باشـد مدنی که همان جلوگیري از ورود ضرر می

مدنی را به سوي رویکردي جدید مبتنـی بـر ایجـاد مسـئولیت بـراي اشـخاص جهـت

سازد ارت رهنمون میجلوگیري از خس

) در جهت تأیید مدعاي خود معتقدند کـه 122ص، 1394، نویسنده مزبور (افشارنیا

اي جدیـد از برخی از حقوقدانان نظیر مرحوم دکتر کاتوزیان نیز به ضرورت ارائه چهره

احکـام ، به طور معمـول «دارند: اند؛ آنجا که بیان میمدنی اشاره نموده حقوق مسئولیت

کنـد و بـه گذشـته توجـه دارد ضرري را که وارد شده است جبران می، ت مدنیمسئولی

هـاي ناشـی از ولی در مورد ضررهاي مستمر که در آینده نیز ادامه دارد مانند خسـارت

اعتنـا نیسـت. از جملـه ایـن اقـدامات احتـراز و بیکاري و ناتوانی جسمی و روحی بی

اي از رود و پـاره حتمال وقوع آن مـی پیشگیري از ضرري است که هنوز آغاز نشده و ا

اند. رویه قضایی در آلمان نیـز هاي حقوقی به این چهره جبران خسارت تکیه کردهنظام

بر ایـن مبنـا کـه از ، دعواي احتیاطی به منظور پیشگیري از ورود ضرر را پذیرفته است

از شـده تهدید جدي آینده باید جلوگیري کرد و دعواي مسئولیت را محدود به ضرر آغ

بـدین «کننـد ) و سپس در جاي دیگري اشـاره مـی 670ص، 1386، (کاتوزیان» نساخت

شود و جلوگیري و وظیفه احکام مسئولیت مدنی محدود به جبران خسارت نمی، ترتیب

.)671ص، 1386، (کاتوزیان »دارد دفع ضرر را نیز در برنامه خود

یشـتر در مـورد خسـارات هـاي مرحـوم دکتـر کاتوزیـان ب رسد که نوشتهبه نظر می

الوقوع بوده که لزوماً خسارات جدي و غیرقابل برگشت که موضـوع بحـث مـا محتمل

نمایـد کـه نبوده بلکه ایشان به اصل فکر احتراز از خطر به طور کلی اشاره می، باشدمی

ــارات ــوزه خس ــگیرانه در ح ــدامات پیش ــل اق ــاوت از اص ــاهیتی متف ــاً داراي م قطع

با این وجود اشاره ایشان به رویه قضایی آلمان و امکـان طـرح باشد؛محیطی می زیست

دعواي احتیاطی به تعبیر ایشـان و نیـز قائـل شـدن وظیفـه بازدارنـدگی بـراي احکـام

توان استنباط کرد مسئولیت مدنی عالوه بر وظیفه جبران خسارت قابل تأمل است و می


اي جدیـد و مبتنـی بـر چهـره ایشان نیز بـه ارائـه ، رغم عدم تصریح به این نظرکه علی

، بازدارندگی از مسئولیت مـدنی مایـل بودنـد کمـا اینکـه در جـاي دیگـري (کاتوزیـان

اند.) به ضرورت وجود مسئولیت مدنی مدرن اشاره داشته300ص، 1387، انصاري

، هاي نوین در کنـار سودمندیشـان همچنین نویسنده دیگري معتقد است که فرآورده

رو هـا بـا عـدم قطعیـت علمـی روبـه که درباره آثار درازمدت آن خطرهاي بالقوه دارند

توجـه بـه ، هستیم و باید به نحو مناسبی مدیریت گردند؛ یکی از این ابزارهاي مدیریتی

اصل اقدامات پیشگیرانه است؛ کانون تمرکز مسئولیت سنتی بر تعیـین شـخص مسـئول

، فانه و مناسـب توزیـع است ولی امروزه باید دید چگونه این خطرها بـه روشـی منصـ

مسئولیت مـدنی ، نظر به برتري پیشگیري بر درمان، مدیریت و پیشگیري شوند؛ بنابراین

اندیشد. بنـابراین می» مدیریت پیشاپیشی خطر«نوین در پرتو به کارگیري اصل مزبور به

اصل اقدامات پیشگیرانه را به مسئولیت مدنی توسعه داد و بیان داشت که عدم اطمینـان

، 1394، زاده(قاسـم هاي پیشگیرانه متعارف گرددمی درباره یک خطر نباید مانع اقدامعل

قطعیت ، آرایی نیز که در پرتو اصل اقدامات پیشگیرانه، در راستاي این دیدگاه .)322ص

دانند بیانگر تحول نوینی در مسئولیت مدنی است علمی را شرط تامه احراز سببیت نمی

کننده و حق بر محیط مصالح اجتماعی (به ویژه حمایت از مصرف اي ازمبناي پاره که بر

بـه ، زیست سالم) شکل گرفته است؛ تحولی که با نوآفرینی که قواعد مسـئولیت مـدنی

کننـده و تـأمین سازوکاري نوین دست یافته است تا بـا هـدف ارتقـاي ایمنـی مصـرف

، زادهنـدازد (قاسـم طرحی نو از قواعـد مسـئولیت مـدنی درا ، بوم انسانیسالمت زیست

).346ص، 1394

توان گفت که طرفداران نگاه نو نسبت به مقوله مسئولیت مدنی و ابـداع در واقع می

مفهوم جدید مسئولیت مدنی مدرن بر این باورند که بر خالف مسئولیت مدنی سنتی که

مسـئولیت ، بار آمده جبران نمایـد ناروایی که در گذشته بههاي درصدد آن است تا زیان

براي انسان این تکلیـف در ، به سوي آینده نظر دارد. در این نوع مسئولیت، مدنی مدرن

به نحوي که گفته شـود بـه طـور ، نظر گرفته شده است که مراقب رفتارهاي خود باشد

تالش الزم جهت احتراز از ایراد خسارت به عمل آورده است. مبناي این شق ، متعارف

تـوان نمـی ،است. با این حـال » اصل اقدامات پیشگیرانه«همان ، اخیر از مسئولیت مدنی


هدف نخسـتین مسـئولیت مـدنی نیسـت. ، نادیده گرفت که پیشگیري از بروز خسارت

از اهداف فرعی و ثانویه آن باید بشـمار آیـد. انتظـار چنـین کـارکردي از قواعـد ، بلکه

ی کـه فقـط دغدغـه مسئولیت مدنی مستلزم آن است که از کارکرد سنتی مسئولیت مدن

قلمـرو موضـوعی آن هعدول کنیم و قدري بـر توسـع ، جبران خسارت وارده را داشت

ایجاد کردن خطر بـروز خسـارت ، در مسئولیت پیشگیرانه، یم؛ به این صورت کهیبیافزا

به مانند خسـارت وارده در مسـئولیت مـدنی سـنتی انگاشـته ، سنگین و غیرقابل جبران

مـدنی تواند در به روز شدن مسـئولیت دامات پیشگیرانه میشود. به این ترتیب اصل اق

سهیم باشد. اصل مزبور که که توجه به خطر را حتی اگر از نظر علمی وقوع آن محرز

خصـوص بـر حقـوق هطبیعی است بر نظام مسئولیت مدنی و ب، نمایدالزامی می، نباشد

.)199ص، 1393، محیط زیست و بهداشت تأثیرگذار باشد (حیاتی

مـدنی بـا ورود اصـل اقـدامات مسـئولیت اساساً صحبت از ایجاد تحول در حـوزه

مدنی ندارد. مؤید ایـن معنایی جز اعمال اصل مزبور از طریق ابزار مسئولیت، پیشگیرانه

کننـده کـره زمـین در تحولی است که به واسطه مقابله با خطرات بـزرگ و تهدیـد ، امر

ت.حوزه مسئولیت مدنی پدید آمده اس

خطرات بهداشـتی ، هامحیطی مانند آلودگی آب خطرات زیست، از اواخر قرن بیستم

هـاي گـروه ، خطـرات ژنتیکـی و تکنولـوژیکی ، آلوده و بیماري جنون گاوي مانند خون

خطرات در غالـب گونه اینزیادي از افراد را در معرض خطر و تهدید قرار داده است.

رو بایـد از معنی است. از اینجبران خسارت بیناپذیر و در خصوص آن موارد برگشت

طریق کارکرد پیشگیرانه حقوق مسئولیت مدنی اشخاص را مکلف به پیشگیري نموده و

براي عدم ، با تحول در قواعد مرسوم حقوق مسئولیت مدنی به ویژه شرط رابطه سببیت

حقـوق اجرا معین نمود؛ معنی لغوي واژه مسـئول و تحـوالت قبلـی انجام آن ضمانت

، 1384، مسئولیت مدنی نیـز راه را بـراي چنـین تحـولی همـوار نمـوده اسـت (بـادینی

) و این دقیقاً به دلیل خصیصه خاص نظام مسئولیت است که به دلیـل ماهیـت 359ص

شود.اش بر حسب نیازهاي جامعه و تحوالت اجتماعی دگرگون میاجتماعی

خورد. به اعتقاد بعضی چشم می در حقوق تطبیقی هم ردپایی از پذیرش این نظر به

اصل اقدامات پیشگیرانه منشاء پیدایش نوع جدیدي از مسـئولیت مـدنی ، از نویسندگان


شخص حتـی ، شده است؛ در نوع جدید از مسئولیت مدنی به خالف شکل مرسوم آن

Chambre Civil(مسئولیت داشـته باشـد ، بار آورد ممکن است بدون اینکه خسارتی به

international de Paris, 2002, p.13 et ،198، ص1393؛ به نقل از حیاتی.(

خارجی نیز ضمن اینکه قائـل بـه اعمـال مسـئولیت مـدنی در برخی از نویسندگان

روش عمـده بـراي دومعتقدنـد کـه اساسـاً ، باشـند محیطی مـی حوزه خسارات زیست

8قانونی نهادهاي قدرت عمـومی هاي روش مبتنی بر طرح، وجود دارد: اول يقانونگذار

به مـرور زمـان از طریـق اقامـه دعـواي و دوم روش مبتنی بر قواعد حقوقی عرفی که

روش اول و متـأثر از زیسـت قوانین و مقررات حقـوق محـیط 9اند.حقوقی ایجاد شده

باشند. با این توضیح که روش دوم می متأثر ازقوانین و مقررات حقوق مسئولیت مدنی

حقوقی داراي هدف جهانی نگریسته شده لـیکن حقـوق عنوانیط زیست به حقوق مح

باشـد و تأثیري محدود به یک محل یـا منطقـه مـی داراي زمینهمسئولیت مدنی همواره

که چنـین نگـاهی بـه حقـوق مسـئولیت مـدنی حالی . در(بومی بودن مسئولیت مدنی)

حقـوق بـیش از هـر چیـز زیـرا ایـن ، باشـد نمی صحیح، تاریخی آن دلیلنظر از صرف

. دمشـکالت جدیـد را دار مسائل و پاسخگویی به تواناییرو پذیر بوده و از این انعطاف

ن را بر هر طـرح قـانونی نهادهـاي آ هایی است کهداراي ویژگیحقوق مسئولیت مدنی

سازد.متمایز میمحیط زیست از عنوان یک سیستم حفاظته قدرت عمومی ب

هـا فعالیـت اعمال کنتـرل بـر ، هاي قانونی ضمانت اجراي طرحاساساً ، توضیح اینکه

هـاي مشـخص اعمـال جریمـه ، صـورت تخلـف توسط نهادهاي قدرت عمـومی و در

طـرح دعـوا و جبـران ، که ضمانت اجراي حقـوق مسـئولیت مـدنی حالی باشد. در می

،ابزار مقـررات رفتـاري شود که براساس خسارت وارده به هر میزان است. مالحظه می

میزان جریمـه صورتی کهتوانند محاسبه نموده و در می، اشخاصی که قصد تخلف دارند

انتخاب نموده و مرتکـب ، آمیز کمتر از میزان منافع حاصله از آن عمل باشد عمل تخلف

جریمـه عمـل صـورتی کـه تخلف شـود و سـپس جریمـه آن را بپـردازد و طبیعتـاً در

مرتکـب تخلـف نخواهنـد شـد. ، مـل باشـد آمیز بیشتر از منافع حاصـل از آن ع تخلف

طبـق ابـزار لـیکن ، تواند به قدر کافی مطمـئن باشـد شود که این روش نمی مالحظه می

آمیز پذیر نخواهد بود و در هر مورد بسته به عمل تخلف محاسبه امکان، مسئولیت مدنی


مشـخص خواهـد شـد و طبیعتـاً بـه میـزان عمـل ، و شرایط آن و پس از طـرح دعـوا

روش دوم یعنی مسـئولیت مـدنی میز و خسارات وارده خواهد بود. نتیجه اینکهآ تخلف

.)Hylton, 2001, p.1( تر استمطمئن

باشد که در زمینه محـیط بیان این موضوع می، این نظرات رسد که جوهرهبه نظر می

نسبت بـه زیـان بـر » پیشدستی«یا » دوراندیشی«باید کارکرد ، بهداشت و ایمنی، زیست

ناپذیر هاي سنگین و برگشتجبران در مورد زیان، برتري یابد زیرا به اعتقاد آنها، جبران

هاي آینـده هایی که ممکن است در درازمدت به وجود آیند و سالمتی نسلبه ویژه زیان

آنچـه کـه ، را به خطر اندازند واقعاً معنایی ندارد چرا که عمالً شـدنی نیسـت. بنـابراین

براي پیشگیري از تحقق چنین بالیایی باید با پیشدستی اقـدام اهمیت دارد این است که

کـه آن را ــ انـد کـه در کنـار مسـئولیت کنـونی آنها پیشـنهاد داده ، شود. به همین دلیل

» مسئولیت پیشـگیرانه «یک ، و به عنوان مکمل آن ـ کنندتوصیف می» درمانی«مسئولیت

، مسئولیت پیشـگیرانه در حقـوق مـدنی گونه توسعه داده شود؛ براي نهادینه ساختن این

کم در صورتی که تهدیدي دامنگیر برخی منافع بنیادین فرد باید رسماً پذیرفت که دست

بتوانـد اقامـه دعـواي ، شود صـرف وجـود تهدیـد ایـراد خسـارت یا محیط زیست می

باید شرط وجود زیان قطعی و کنونی را حـذف ، مسئولیت مدنی را توجیه کند. بنابراین

و یا به آن انعطاف بخشید یا اینکـه در صـورت وجـود یـک تهدیـد جـدي بـراي کرد

الوقـوع بـودن خسـارت را شـرط قریـب ، سالمتی یا ایمنی انسان یا براي محیط زیست

.)48-45صص، 1385، حذف کرد (ژوردن

استفاده از ابزار مقررات رفتاري .3-2

تواند از وقوع خسارت می نظام قضایی براي جلوگیري از، در مقابل نظري که گفته شد

رسد که حتی به فـرض صـحیح واقع به نظر می ابزار مقررات رفتاري استفاده نماید؛ در

در جایی که که نظام قضایی ابزار الزم ، قلمداد کردن مفهوم جدید مسئولیت مدنی مدرن

ابداع مفهـومی جدیـد صـحیح نیسـت؛ ضـمن اینکـه ، براي اعمال اصل احتیاط را دارد

به کارگیري ابزار مسئولیت مدنی در مورد خطرات جدي و غیرقابل برگشـت انتخاب و

باشد که در ذیل به آنها اشاره خواهد شد.از لحاظ حقوقی داراي ایراداتی فنی می

الزم به ذکر است که ایرادات مزبور همگی مربوط به ارکان مسئولیت مدنی است که


مدنی بر اقدامات پیشگیرانه ما را به عدم توجه به هر یک از آنها جهت اعمال مسئولیت

برخـی ، اندازد؛ برخی از این ایرادات مربـوط بـه ضـرر و شـرایط مطالبـه آن تکلف می

و بـار زیان سببیت بین فعل (تقصیر) و برخی نیز مربوط به رابطهبار زیان مربوط به فعل

آید: باشد که در ذیل میعنصر ضرر می

ایراد مربوط به عنصر ضرر .3-2-1

یکی از ایرادات اعمال اصل اقدامات پیشگیرانه در صورت اسـتفاده از ابـزار مسـئولیت

دیـده بـراي زیـان ، مدنی عدم وجود عنصر ضرر است. طبق قواعد عام مسئولیت مـدنی

وجود ضرر را به عنوان یکی از عناصر واي مسئولیت مدنی بایستی ابتدائاًموفقیت در دع

، رحیمـی و صـفایی ؛242ص، 1386، ت کند (کاتوزیاندهنده مسئولیت مدنی اثباتشکیل

تواند وجـود واقعیت این است که اصل احتیاط نمی حالی کهدر ؛)98-97صص، 1392

تأمین کند؛ زیـرا هنـوز ، ضرر را که یکی از ارکان ضروري دعواي مسئولیت مدنی است

در حـوزه یا خسارت ضررضرري به بار نیامده است؛ هر چند برخی معتقدند که اساساً

تـري از تلقـی رایـج از ضـرر در حـوزه مسـئولیت حقوق محیط زیست مفهـوم وسـیع

.)61ص، 1390، (مشهدي مدنی دارد

باشـد. چـرا ت دیگر مربوط به عنصر ضرر مسلم نبودن آن میاهمچنین یکی از ایراد

ال باشد و به صرف اینکه احتممسلم بودن ضرر می، که یکی از شرایط ضرر قابل جبران

، 1386، توان کسی را به جبران خسارت محکوم کرد (کاتوزیـان نمی، رودورود زیان می

شـد مسئولیت مدنی تنها شامل مواردي می، ). طبق قواعد مسئولیت مدنی سنتی278ص

عاقالنه نیست کـه ، آمیز مخاطرهولی در مورد خسارات باشد که خسارت قبالً واقع شده

بلکه باید شود؛ مسلم و قطعید و یا تحقق آن در آینده تا خسارت تحقق یاب ماییمر نبص

حالی . در مسئولیت ایجاد شود، خسارات وجود داشته باشد گونه اینایراد بیمهمین که

خطر همواره با ، محیطی در اعمال اصل اقدامات پیشگیرانه در حوزه خسارات زیست که

از احتمال وقوع خسـارت در آمیخته است و دانش ما ، اطمینانی از نتیجه عملنوعی بی

در .)319ص، 1394، زادهاطمینانی است (قاسـم میان قطعیت و بی» خاکستري«وضعیتی

واقع مسلم بودن خسارت به نوعی بیانگر آن است که خسارت باید وجود داشته باشد و

به وسیله خواهان به اثبات رسیده باشد؛ امـري کـه در صـورت اعمـال اصـل اقـدامات


پیوندد و اساساً خسارتی وجود ندارد.چگاه به وقوع نمیپیشگیرانه هی

باشد؛ طبق قواعد بینی بودن ضرر میغیرقابل پیش، ایراد دیگر مربوط به مفهوم ضرر

بینی ضرر چه از لحاظ تحقق تقصیر و تمییز درجـه تکلیفـی مسئولیت مدنی امکان پیش

، مرتکب و ورود ضـرر که شخص به عهده دارد و چه از لحاظ رابطه سببیت میان فعل

، 1377کاتوزیـان، ؛298ص، 1386، یکی از شرایط ایجـاد مسـئولیت اسـت (کاتوزیـان

، 1393، بابـائی ؛85ص، 1383، غمامی ؛113ص، 1392، رحیمی و صفاییبه بعد؛ 30ص

این در حالیست که آثار مخـرب محصـوالت .)134ص، 1394، زادهقاسم ؛99تا 95ص

براي ، رودتراریخته که مصداق بارز و محل اجراي اصل اقدامات پیشگیرانه به شمار می

تـوان گفـت کـه بینی نیست؛ حتـی مـی هاي نوین عرفاً قابل پیشتولیدکنندگان فرآورده

ها آوردهبینی بودن خسارات حاصل از این فراحتمال وقوع خطر قابل پیش، دانش علمی

اطمینـانی از را تأیید نکرده و خطر ناشی از تولید این محصوالت همواره بـا نـوعی بـی

عمل آمیخته است. نتیجه

از دیگر ایرادات قابل ذکر مربوط به مفهوم ضرر این امر خواهد بود که طبق قواعـد

مسئولیت مدنی ضرر باید شخصی باشد؛ به این معنا که شخصـی کـه ادعـاي خسـارت

در ؛)105ص، 1392، رحیمـی و مقام او باشد (صفاییدیده یا قائمند باید خود زیانکمی

خسـارتی ، در اعمال اصل اقدامات پیشگیرانه در مـورد محصـوالت تراریختـه حالی که

از آن را محدود به اشـخاص معـین کـرد؛ دیدهتوان زیانآید که به دشواري میبار می به

گردد و این خسارت چنـان بـین افـراد زیان به جمعی کثیر و نامحدود از افراد وارد می

دیده اصلی بداند و با اثبات تواند خود را از زیانگردد که هیچکس نمیمزبور منتشر می

رتیـب امکـان اقامـه آورد؛ به ایـن ت دعوا را فراهم عنوان خواهان براي خود امکان اقامه

گـردد. دعـوا در نطفـه خـاموش مـی هکننددعوا به دلیل عدم احراز سمت از سوي اقامه

تواننـد اقامـه ها و نهادهاي حقوقی مـی ممکن است گفته شود که افراد از طریق سازمان

آمیز امکـان هاي مخاطرهفعالیت به این دلیل که در همهسو یک دعوا کنند که این نظر از

داراي ایراد است؛ از سوي دیگـر ، سسات و نهادهاي حقوقی وجود نداردؤین موجود ا

جمعی کـه از شخصـیت حقـوقی ، هاي مختلفها در حوزه نبه فرض وجود این سازما

، 1386، امکان اقامـه دعـوي و خواسـتن خسـارت را ندارنـد (کاتوزیـان ، بهره استبی


دعـواي شخصـی از سـوي ضمن اینکه اساساً به فرض پذیرش امکان اقامـه ؛)273ص

احتمال ضعیفی وجود دارد که افراد مزبـور بتواننـد در دعـواي مسـئولیت موفـق ، افراد

بـا ، شوند؛ به این دلیل که حتی در صورت توجه نکردن به عنصر شخصی بـودن ضـرر

دادرسی سنگین توسط آن دسته از اشخاص مشکالت دیگري چون متحمل شدن هزینه

نمایند؛ این امر خود بار مبادرت به اقامه دعوي می نخستین باشند کهخصوصی مواجه می

دعوي عطاي اقامه، بسا خواهان نخستین دهد؛ چهبه خود انگیزه اقامه دعوا را کاهش می

را به لقایش ببخشد.

ایراد مربوط به رابطه سببیت .3-2-2

عـدم ، پیشـگیرانه ایراد دیگر بکارگیري ابزار مسئولیت مدنی جهت اعمال اصل اقدامات

بار بودن آن وجود رابطه سببیت قطعی علمی بین فعالیتی خاص و خطرناك یا خسارت

اند که از طریق وضع أماره مسـئولیت ایـن باشد. البته برخی نویسندگان تالش نمودهمی

به این ترتیب که تکلیف اثبـات ؛)202-201صص، 1393، ایراد را مرتفع نمایند (حیاتی

دیده برداشته شده و بر عهده عامل زیان قرار داده شده است. عهده زیان رابطه سببیت از

براي اثبات برائت خـود ، در این صورت کسی که فرض شده ضرر ناشی از فعل اوست

بار بودن آن رابطـه سـببیت برقـرار باید ثابت کند که بین فعل او و خطرناك یا خسارت

واضـح ، رغم وجود ایـراد مزبـور هر چند علی. )202-201صص، 1393، نیست (حیاتی

نباید دلیلی براي به تأخیر انداختن ، هاي علمی و فنیاست که کامل یا معلوم نبودن یافته

ناپذیر تلقی هاي سنگین و جبرانهاي مؤثر جهت پیشگیري از خطر وقوع خسارتاقدام

.)292ص، 1387، انصاري و گردد (کاتوزیان

بار ایراد مربوط به عنصر فعل زیان .3-2-3

نیـز بـه واسـطه اینکـه بـار زیـان در رابطه با سومین رکن مسئولیت مـدنی یعنـی فعـل

آمیـز داراي دانـش هـاي مخـاطره تولیدکنندگان محصوالت تراریخته و در کـل فعالیـت

بـراي افـراد بـار زیـان اثبات عنصر تقصیر یا فعـل ، بیشتري نسبت به افراد عادي هستند

امـري ، اگر غیـرممکن نباشـد ، باشندادي که فاقد اطالعات تخصصی در این زمینه میع

در واقع شناخت استاندارد رفتار مناسب براي افـراد عـادي 10باشد.العاده دشوار می فوق


فاقد اطالعات تخصصی نیاز به تحقیقات علمی و تخصصی دارد که اکتساب این دانش

تخصصی نیاز به تحقیقات علمی و تخصصی دارد که از توان افراد عادي فاقد اطالعات

هاي بسـیاري را بـر تواند هزینهاکتساب این دانش از توان افراد عادي خارج بوده و می

هایی که افـراد اصوالً در حوزه، که در قسمت دوم بیان شد طور همانآنها تحمیل نماید؛

و مراجع عمومی در قالب ایجـاد مقـررات رفتـاري قانونگذارورود ، دانش کافی ندارند

).Paul, 2010, p.226رسد ( نظر میتر به موجه، مناسب

محیطی مطلوب نبودن ابزار مسئولیت در حوزه خسارات زیست .3-2-4

هایی که در بخش ابزار مسئولیت به دالیل دیگري همچون مالك، عالوه بر ایرادات فوق

اعمــال اصـل اقــدامات پیشــگیرانه در حــوزه خســارات جهــت ، دوم مقالـه گفتــه شــد

محیطی مطلوب نیست؛ در واقع اشخاص خصوصی ممکـن اسـت کـه قـادر بـه زیست

بار آمده نباشند؛ بـه همـین خـاطر رژیـم مسـئولیت پرداخت و جبران کامل خسارت به

تواند انگیزه کافی براي کاهش خسارت ایجاد کند. این مسئله به این دلیل است کـه نمی

زیان از دارایی او فراتـر اسـت؛ ایـن درحالیسـت کـه مسئولیت مدنی بار شده بر عامل

زیان باشد. در مقابل طبـق مسئولیت مدنی زمانی مطلوب است که برابر با دارایی عامل

مقررات رفتاري عدم توانایی پرداخت خسارت توسط عامل زیان موضوع مهمی نیست

)Shavell, 1983, p.8(.

دعوا علیه عامـل زیـان بـه دالیلـی ر مسئولیت به دلیل عدم امکان اقامههمچنین ابزا

دیدگان متعدد و کمتر بودن میزان خسارت وارده به هر نظیر پراکندگی ضرر در بین زیان

طوالنی بودن جریـان اقامـه دعـوا جهـت بـه نتیجـه ، هاي اقامه دعوادیده از هزینهزیان

مشـکل بـودن انتسـاب خسـارت بـه شـخص رسیدن و حکم خسارت گرفتن و نهایتاً

.)Shavell.1983, p.8( رسدابزار مناسبی به نظر نمی، مسئول

رسد که در موضوع مورد بحث یعنی اعمال به نظر می، با توجه به ایرادات ذکر شده

این وضع مقـررات رفتـاري ، محیطیاصل اقدامات پیشگیرانه در حوزه خسارات زیست

ابزار و گزینه منتخب نظام قضایی به کـار رود؛ در واقـع در تواند به عنوان است که می

بازدارندگی صرف از وقوع خسارات است و ابـزار مسـئولیت ، اعمال اصل مزبور هدف

مدنی داراي جهت پوشش دادن اصل مورد بحث صحیح نباشد؛ به دیگر سـخن اعمـال


اي جهت آچار فرانسهسان استفاده از ابزار مسئولیت مدنی بر اصل اقدامات پیشگیرانه به

گوشتی مقـررات همانا پیچ، باشد؛ حال آنکه ابزار خاص باز کردن پیچباز کردن پیچ می

رفتاري است؛ در غیر این صورت جهت تطبیق و اثبات شرایط مسئولیت دچار تکلفـی

فرسا در راه اثبات شرایط خسارت قابـل تصنعی خواهیم شد؛ از تالشی سخت و طاقت

و وقوع خسـارت... بار زیان سببیت بین فعل و اثبات رابطهبار زیان علجبران تا اثبات ف

هـا تغییر در هدف و مبناي مسئولیت نیز بماند... البته مقررات رفتـاري در تمـامی زمینـه

قـواي عمـومی و ، وجود ندارد و در یک نظام حقوقی تنها در مواردي که تصـور شـود

هـاي الزم یـک هنجارهـاي رفتـاري و احتیـاط تواند بهتر از دیگر افرادي میقانونگذار

ها قبـل از فعالیت را تعیین کند و با تحمیل این هنجارها بر افراد و نظارت بر رعایت آن

، اي از وقوع حوادث و بروز خسارت دوري کننداي رخ دهد به نحو شایستهآنکه حادثه

تـوان به عبارت دیگر می .)31ص، 1393، اند (بابائیبه ایجاد این قواعد مبادرت ورزیده

پـذیر نیسـت؛ گفت که تحقق اهداف مسئولیت مدنی تنها از طریق ابزار مسئولیت امکان

و رسالتشـان بازدارنـدگی بلکه ابزارهاي دیگر نظیر مقررات رفتاري که فلسفه وجـودي

توانند در کنار مسئولیت مدنی و یا به عنوان ابزاري جـایگزین وجود دارند که می، است

، ئولیت مدنی به کار روند. بنابراین یک نظام قضایی عالوه بر حقوق مسئولیت مدنیمس

تواند بـا آن هـدف بـازدارنگی ابزار مشابه دیگري به نام مقررات رفتاري نیز دارد که می

توان ادعا نمود که اساساً در صورت وجـود ابـزار مقـررات خویش را تحقق بخشد. می

باشد؛ به خصوص اینکـه جدید مسئولیت مدنی نوین نمی نیازي به ابداع مفهوم، رفتاري

شناسایی متخلفان دشوار بوده و نیـز اثبـات ، صورت به کارگیري مقررات مسئولیت در

باشـد؛ بنـابراین اعمـال دعواي مسئولیت متضمن برخورداري از اطالعات تخصصی می

.(Hylton, 2001, p.1)باشد مقررات رفتاري مفیدتر می

گیريتیجهن

باشـد کـه نظـام قضـایی در بکـارگیري اصـل ین مقاله به دنبال پاسخ به این سؤال میا

کند ابـزار محیطی از چه ابزاري استفاده میحوزه خسارات زیست اقدامات پیشگیرانه در

مسئولیت مدنی یا مقررات رفتاري؟ در مورد اینکه نظام قضایی از کـدام ابـزار اسـتفاده

نظر معتقد است که بر خالف مسئولیت مدنی سنتی کـه کند دو نظر وجود دارد. یکمی


، مسئولیت مدنی نوین، هایی که در گذشته به ناروا آمده جبران نمایدبر آن است تا زیان

به سوي آینده نظر دارد. انتظار چنین کارکردي از قواعـد مسـئولیت مـدنی مسـتلزم آن

خسـارت وارده را است که از کارکرد سنتی مسئولیت مدنی کـه فقـط دغدغـه جبـران

عدول کنیم و قدري بر توسعه قلمرو موضوعی آن بیافزاییم. نظر دیگري کـه در ، داشت

، این زمینه وجود دارد این است که یک نظام قضایی عالوه بر حقـوق مسـئولیت مـدنی

تواند با آن هدف بازدارندگی خـویش را ابزار دیگري به نام مقررات رفتاري دارد که می

رسد که در موضوع مورد بحـث یعنـی اعمـال اصـل اقـدامات نظر می تحقق بخشد. به

توانـد بـه این مقررات رفتاري است که می، محیطیپیشگیرانه در حوزه خسارات زیست

عنوان ابزار و گزینه منتخب نظام قضایی به کار رود.

بازدارندگی صرف از وقوع خسارات اسـت و ، در واقع در اعمال اصل مزبور هدف

ولیت مـدنی جهـت اعمـال اصـل اقـدامات پیشـگیرانه در حـوزه خسـارات ابزار مسـئ

بکارگیري ابزار مسئولیت مدنی عالوه بر ایراداتی در زمینه محیطی صحیح نباشد. زیست

، وجود عنصر ضرر و شرایط ضرر قابل جبـران نظیـر ایـراد شـرط مسـلم بـودن ضـرر

یگري نیـز چـون عـدم داراي ایرادات د، بینی بودن ضررقابل پیش، شخصی بودن ضرر

باشد. ضمن اینکـه از بـاب قطعیت رابطه سببیت بین فعالیت خطرناك و وقوع خطر می

عدم امکان اقامـه دعـوا علیـه ، ضرورت وجود اطالعات فنی در حوزه مقررات رفتاري

عامل زیان به واسطه دالیل مختلفـی چـون عـدم تناسـب هزینـه اقامـه دعـوا و میـزان

ها در حـوزه عدم تمکن مالی عامل زیان، دیدگان متعددن زیانتوزیع ضرر میا، به محکوم

دشوار بـودن انتسـاب مسـئولیت بـه عامـل زیـان و... اعمـال ، محیطی خسارات زیست

مقررات مسئولیت مطلوب نیست.

ها یادداشت

1. Tort Law 2. Precaution Principle 3. In order to protect the environment, the precautionary approach shall be widely applied by

States according to their capabilities. Where there are threats of serious or irreversible damage, lack of full scientific certainty shall not be used as a reason for postponing cost-effective measures to prevent environmental degradation.

4. Potential Harm 5. Irreversible 6. Serious 7. Serious


8. Statutory Schemes Agent 9. Discretionary Common Law Rules Develop Over Time Through Litigation

محیطی معتقدند که شاید بتوان اعتماد زیست. برخی نویسندگان در مورد عنصر تقصیر در خسارات 10

کاتوزیان، (نامید » تقصیر در احتیاط«بیش از اندازه به قطعی نبودن ورود خسارت از نظر علم و فن را

.)300، ص1387انصاري، و

کتابنامه

،»مبانی رویکرد پیشگیرانه و مصادیق آن در حقوق مسئولیت مدنی ایـران «، )1394افشارنیا، طیب ( .1

، دانشـگاه آزاد اسـالمی 1393-94له دکتري، تهران: به راهنمایی منصور امینی، سال تحصـیلی رسا

.واحد علوم و تحقیقات، دانشکده حقوق و علوم سیاسی

، تهران: انتشارات میزان.حقوق مسئولیت مدنی و الزامات خارج از قرارداد)، 1393بابائی، ایرج ( .2

، تهران: انتشارات شرکت سهامی انتشار.یفلسفه مسئولیت مدن)، 1384بادینی، حسن ( .3

مجله پژوهشنامه ، »مفهوم اصل احتیاط و جایگاه آن در مسئولیت مدنی«)، 1393عباس (حیاتی، علی .4

.40، شماره 15، دوره حقوق اسالمی

، ترجمه مجید ادیب، تهران: انتشارات میزان.اصول مسئولیت مدنی)، 1385ژوردن، پاتریس ( .5

، تهـران: مسئولیت مدنی (الزامات خارج از قـرارداد) )، 1392اهللا (رحیمی، حبیبصفایی، حسین و .6

انتشارات سمت.

، تهران: انتشارات شرکت سهامی بینی ضرر در مسئولیت مدنیقابلیت پیش)، 1383غمامی، مجید ( .7

انتشار.

ان، تهـران: تحلیل حقوقی خطر توسعه در حقوق اروپا، آمریکـا و ایـر )، 1394اهللا (زاده، روحقاسم .8

انتشارات شرکت سهامی انتشار.

، تهـران: انتشـارات شـرکت دوره مقدماتی حقوق مدنی، وقـایع حقـوقی )، 1377کاتوزیان، ناصر ( .9

سهامی انتشار.

، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.هاي خارج از قرارداد ، الزام)1386( کاتوزیان، ناصر .10

، »محیطـی هـاي زیسـت سـئولیت ناشـی از خسـارت م«)، 1387کاتوزیان، ناصر و انصاري، مهدي ( .11

.2، شماره 38، دوره فصلنامه حقوق

مطالعه تطبیقی مسئولیت مدنی ناشی از آلـودگی هـوا در حقـوق ایـران و «)، 1390مشهدي، علی ( .12

.20، شماره رسانی حقوقیفصلنامه اطالع، »فرانسه

، تهـران: انتشـارات فرانسـوي) حق بر محیط زیست سالم (الگوي ایرانی ـ )، 1392مشهدي، علی ( .13

میزان.

14. Bodansky, Daniel (2004), Bringing New Law To Ocean Water, David D. Caron, Harry N. Scheiber, eds, Brill.


15. David, Ferreston and Hay, Ellen (1996), The Precaution Principle And International Law, The Challenge,Boston; Kluwer Law International.

16. Hylton, Keith N. (2001), when should we prefer tort law to Environmental Regulation? Boston University, school of law, working paper No. 01-11.

17. Goklany, Indur M. (2000), applying the precautionary principle to genetically modified crops, weidenbaum center working, and paper No. PS. 157.

18. Paul, H. and Safety, Market (2010), Tort Law,And Regulation To Achieve Safety,Emory Law And Economics Research Paper No. 11-94.

19. Shavell, steven (1983), Liability For Harm Versus Regulation Of Safty, Near Working Paper.

20. Sunstein, Cass R. (2005), Law Of Fears, Cambridge University Press,1ed. 21. Ticner, Joel (1999), The Precaution Principle in Action, Frist Edition, The Science and

Environmental Health Network press.

Documents

Habibollah Rahimi Received: 2018/11/22 Nasrin Khodarahmi ...law.journals.isu.ac.ir/index.php/data/law/... · 10 Islamic Law Research Journal, Vol. 19, No. 2, (Serial 48), Autumn &