Hacı Selim Ağa Kütüphanesi

XVIII. Yüzy›ldan Bir Kebikeç: Hac› Selim A¤a Kütüphanesi

S E L D A S E R TAraflt›rmac›

Bü yü lü bir âle me aç› lan ka p› n›n anah ta r› n› su nar her ki tap. Ne il ginç tir ki; ça¤ -lar bo yun ca de vam eden bu se rü ven de, ken di si ni ko ru du ¤u na ina n› lan de ¤er de,yi ne bir t›l s›m ol mufl tur. Kül tür le re gö re fark l› ka bul le re sa hip olan ke bi keç içinge ti ri len ni te len dir me ler den bi ri, t›l s›m l› söz ve ya dua al g› la ma s›, bir di ¤e ri de,do ¤u mi to lo ji sin de ki ko nu muy la ki tap la r› ha fle rat tan ko ru yan ci nin ad› ol ma s› -d›r.1 Bir bafl ka ri va ye te gö re ise ke bi keç, ki tap kurt la r› n›n fley hi nin ad› d›r ve ha -fle ra t›n ken di si ne duy du ¤u kor kuy la ka r› fl›k say g› ne de niy le üze ri ne ya z›l d› ¤› ki -ta ba za rar ve re me mek te dir. Bu inanç do¤ rul tu sun da ki tap la r›n ilk, ba zen de sonsay fa la r›n da bir ve ya üç kez “ke bi keç”, “yâ ke bi keç”, “yâ hâ f›z yâ ke bi keç” ifa -de le ri yer al›r.2As l›n da ze hir li bir bit ki olan ke bi keç bün ye sin de ba r›n d›r d› ¤› bu özel lik sa ye -sin de za ten ha fle ra t› en gel le yi ci ni te lik te dir.3 Bu na kar fl› l›k kâ ¤›t la r›n ya p› m›n dabal mu mu, ni flas ta ha mu ru gi bi mal ze me le rin kul la n›l ma s› do ¤al ola rak ki tap la -r›, ha fle rat için ol duk ça çe ki ci k›l mak tay d›. Bu se bep le es ki ça¤ lar dan iti ba ren in -sa no¤ lu, ki tap la r›n ko run ma s›n da çe flit li yön tem ler ge lifl tir mifl tir. Ke bi keç buyön tem ler den bi ri, bel ki de en il gin ci ve ef sa ne vî ola n› d›r. Ar t›k ke bi keç birinan c›n tem si li ha li ne gel mifl tir. Ha c› Se lim A¤a Kü tüp ha ne si hiç flüp he yok ki,ima r›n dan iti ba ren ko run ma s› ge re ken bir ya p› d›r. Bu du ru mun, do ¤al bir uza -n› m› ol ma s› do la y› s›y la, bu ta ri hi mi ra s› ade ta bir ke bi keç ha ne ola rak ni te len -dir me nin ye rin de bir al g› la ma ol du ¤u ka na atin de yim. Du rum böy le ol mak la be ra ber, “yâ ke bi keç” yaz mak as l›n da bir çö züm ol ma m›fl -t›r. Ha fle ra t›n hü cu mu na u¤ ra mak ki tap say fa la r› n›n ka de ri ol mufl mu dur, evet!Bu nok ta da, biz le re ema net edil mifl bir de ¤er olan bu k›y met li ese rin ka de ri nide ¤ifl tir mek yi ne biz le rin elin de dir. Bi çi len rol ga yet aç›k t›r: ‹n fla s›n dan iti ba renÜs kü dar’›n çeh re sin de bir ilim yu va s› va zi fe si ni üst len mifl, bün ye sin de ki zen -

86

gin lik ler le Türk-‹s lâm kül tü rü nü ya flat ma y› hiz me te adan m›fl bu ke bi keç ha ne yiko ru mak. Ya z›k ki te sa dü fen var l› ¤›n dan ha ber dar ol du ¤um na if ve hu zur kay -na ¤› gö rü nü müy le, yor gun zi hin le ri fleh rin tüm hen gâ me sin den çe kip ala rakbam bafl ka bir âle me sü rük le yen bu gü zel ya p› n›n de vam l› l› ¤›, arafl t›r ma c› la r›nil gi si ne ve zi ya re ti ne muh taç t›r. Bu teb li ¤in su nul ma s›n da ki te mel ga ye de bufik rin ha yat bul ma s› na yar d›m c› ol mak t›r. Bun dan bafl ka vur gu lan ma s› ge re ken bir hu sus da Ha c› Se lim A¤a Kü tüp ha ne -si’nin ge nel ola rak XVI II. yüz y›l Os man l› mi ma ri si ni, öze lin de ise kü tüp ha nemi ma ri si ni tem si li nok ta s›n da da ol duk ça k›y met li ve kay da de ¤er bir ya p› özel -li ¤i ta fl› ma s› d›r. Ni te kim Ha c› Se lim A¤a Kü tüp ha ne si, Üs kü dar’da ki kü tüp ha ne -ler için de müs ta kil bi na ya sa hip tek ya p› ol ma özel li ¤i gös ter mek te dir.4Kü tüp ha ne le rin olu flu mu nun ta ri hi se rü ve ni ise flu fle kil de ger çek lefl mifl tir. Or -ta ça¤’da ki tap l›k, ca mii ve med re se için de ki tap oda s› flek lin de iken; ma nas t›r -lar da ki tap l›k lar dik dört gen bir sa lo nun dört ta ra f› na ki tap do lap la r› n›n yer lefl ti -ril me siy le olufl tu rul mufl tur. XV. yüz y›l iti ba riy le gü nü müz kü tüp ha ne al g› la ma -s› na yak la fl›l d› ¤› tes pit edil mek te dir.5 Mic he lan ge lo pro je si ne gö re (1525) ya p› -lan Fran s›z La uren zi ona Kü tüp ha ne si’nde bu lu nan s› n›r l› ki tap lar (pü pitr) s› ra -la r› üze ri ne yer lefl ti ril mifl tir, ye rin den oy nat ma dan oku yu cu bir ban ko ya otu ra -rak ki tap oku ya bi lir di. Bun la r›n he men üs tün den ko lo sal pen ce re ler yük se li yor -du. Bu ka rak te ris tik dü zen Or ta ça¤ ile mo dern kü tüp ha ne ara s›n da ki son ör nek -tir. XVII. yüz y›l mi ma ri sin den XVI II. yüz y›l mi ma ri si ne ge çifl sü re cin de ise de ¤i flik -lik ler gö ze çarp mak ta d›r. Bu du rum, Os man l› top lum ya p› s›y la ya k›n dan il gi li -dir. XVI II. yüz y›l da Ba t›, özel lik le Fran sa ile ilifl ki le rin git tik çe art ma s›, ye ni ku -rum la r›n olufl tu rul ma s› gi bi et ken ler mi ma rî alan da da de ¤i flim le ri be ra be rin dege tir mifl tir. “XVII. yüz y›l son la r›n dan iti ba ren Si nan’›n cid di üs lu bu na kar fl›uya nan tep ki, Sul tan III. Ah med za ma n›n dan bafl la ya rak ye ni bir üs lu bun do¤ -ma s› na yol aç m›fl t›r. XVI II. yüz y›l da ki bu fark l› üs lup 1703-1730 y›l la r› ara s›n -da La le dev ri ve 1730-1805 y›l la r› ara s›n da Ba rok ve Ro ko ko et ki li de vir di ye ikidö nem de ele al› na bi lir”.6XVI II. yüz y›l da “sa lon-ki tap l›k” ti pi nin da ha çok yay g›n lafl t› ¤› gö rül mek te dir.Ki tap la r›n sa y› s›n da mey da na ge len ar t›fl ki tap la r›n ta va na ka dar yer lefl ti ril me -si ni ge rek tir mifl tir. Bun dan ötü rü ara yer de bir ga le ri ta sar lan m›fl ve bu ra ya di -key mer di ven ler le ç› k›l m›fl t›r.7 XIX. yüz y›l da Ba t› l› mi mar lar bol ›fl›k l› ve ha va -dar kü tüp ha ne pro je le ri yap ma ya bafl la m›fl t›r. Oku ma sa lo nu, ka ta log ve ki tapde po su ile ida re bö lü mü bir bi rin den bu dö nem de ay r›l m›fl t›r. Mat ba an›n ilk ku -rul du ¤u y›l lar da s› n›r l› ki tap ba s› l›r ken ye ni tek nik ler sa ye sin de ki tap mik ta r› -n›n ço ¤al ma s› ile özel lik le ki tap de po la r› ay r› ve yük sek bi na lar flek lin de ya p› -lan d› r›l m›fl t›r.8Os man l› dev ri Türk kü tüp ha ne le ri kar fl› m› za bir va k›f ku ru lu flu ola rak ç›k mak -ta d›r. ‹lk dö nem ler de ca mi, tür be ve tek ke le rin için de ba zen ise ima ret te sis le -rin de olufl tu ru lan bu ya p› lar da ha son ra ki yüz y›l lar da müs ta kil ya p› lar ola rakOs man l› top lu mu na hiz met sun mufl tur. Müs ta kil kü tüp ha ne ler, ay n› he def do¤ -rul tu sun da bir va k›f ku ru lu flu ol ma özel li ¤i ni de vam et tir mifl tir.9

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

87

X V I I I . Y Ü Z Y I L D A N B ‹ R K E B ‹ K E Ç : H A C I S E L ‹ M A ⁄ A K Ü T Ü P H A N E S ‹

KütüphaneGirifl Kap›s›

88

Os man l› kü tüp ha ne le ri ko num la r› na gö re, ba ¤›m s›z kü tüp ha ne ler, kül li ye içikü tüp ha ne ler, ay r›k, bafl ka ya p› ya bi ti flik ola rak ni te len di ril mek te dir.10

Mi mar l›k aç› s›n dan ‹s tan bul es ki kü tüp ha ne le ri flöy le grup lan d› r› la bi lir:11

I- Ba ¤›m s›z kü tüp ha ne ler12

a- Ay r›k ya p› larb- Ca mi ye bi ti flik ya p› lar13

II- Kül li ye içi kü tüp ha ne ya p› la r›14

III- Ca mii, med re se, tür be, tek ke içi kü tüp ha ne le ri15

IV- Mek tep içi kü tüp ha ne ler16

V- Sa ray içi kü tüp ha ne ler17


Hac› Selim A¤aKütüphanesi’nden

bir görünüm

89

Os man l› kü tüp ha ne mi ma ri si, XVII. yüz y›l or ta la r›n dan son ra bir kül li ye ninpar ça s› ve ya tam ba ¤›m s›z bi na lar ola rak kar fl› m› za ç›k mak ta d›r. Bi lin di ¤i üze re‹s tan bul’da ilk ba ¤›m s›z kü tüp ha ne Fa z›l Ah met Pa fla’n›n kur du ¤u Köp rü lü Kü -tüp ha ne si’dir (1661).18

Os man l› kü tüp ha ne mi ma ri sin de plan la ma da oku ma oda la r› ya hut sa lon lardört gen me kân lar gö rü nü mün de dir. Ge nel ola rak da ka re plan l› çi zim ler ya p›l -m›fl t›r. Ön ce lik le ki tap do lap la r› sa lon du var la r› n›n di ki ne yer lefl ti ril mifl ve yaoku ma sa lo nu or ta s›n da fle be ke ler içe ri sin de top lan m›fl t›r. Ay r› ca ki tap mah ze -ni olan me kân lar oku ma sa lo nu na ila ve edil mifl, bun dan bafl ka yö ne tim oda la r› -na da yer ve ril mifl tir. Oku ma sa lon la r› bü yük bo yut ta ol du ¤un da plan da bir or -ta me kân olufl tu ran dört ko lon lu bir plan ti pi or ta ya ç› ka r›l m›fl t›r. Ifl›k için çokpen ce re aç›l m›fl ve üst ten de ay d›n la t› la rak ay r› ca ha va lan d›r ma sa¤ lan m›fl t›r.Oku ma sa lo nu na min der ler ve uzun la ma s› na rah le ler yer lefl ti ri lir ken kü tüp ha -ne ze mi ni ne ha s›r dö fle ne rek üze ri ne ha l› ve ya ki lim se ril mifl tir. Va zi yet pla n› -na uy gun ya p› lan ya p› lar da ise, Ha c› Se lim A¤a Kü tüp ha ne si’nde ol du ¤u gi bi,kü tüp ha ne bi na s› bir av lu içe ri si ne al› na rak so kak gü rül tü sü en gel len mek te veoku ma için ge rek li sâ kin bir or tam olufl tu rul mak ta d›r. De ko ras yon ba k› m›n dankü tüp ha ne ler ol duk ça sa de dir. D›fl mi ma ri sin de tafl tu¤ la ör gü lü du var la r›n kul -la n›l ma s› ken di li ¤in den renk li bir de ko ras yon sa¤ la m›fl t›r. Türk usu lü bafl l›k la -r› ile mer mer ko lon lar ke mer tafl la r›y la bu ha va y› çe flit len di rir ve ah flap gi rifl ka -p› la r› n›n kün de kâ ri ya p›m ve süs le me le ri bu na kat k› da bu lu nur. Bronz par mak -l›k fle be ke le ri, çi ni du var lam bi ri le ri ile kub be içi ka lem ifl le ri de sen ve renk le riile en te ri yö re, renk li lik ve fe rah l›k ge tir mek te dir. Bi na n›n sti li, üs lu bu ne tarz daolur sa ol sun bu süs le me ler hep kla sik te ma l› ve ifl le me li ol mufl tur. Bu, pen ce repar mak l›k la r› için de ge çer li dir.19

Ba ¤›m s›z kü tüp ha ne ler den ay r›k ya p› l› tü re Ha c› Se lim A¤a, Köp rü lü, fie hit AliPa fla, III. Ah med, He ki mo¤ lu Ali Pa fla, Aflir Efen di, At›f Efen di, Ra g›p Pa fla, Hüs -rev Pa fla, Mu rad Mol la ve Esad Efen di Kü tüp ha ne si ör nek tefl kil et mek te dir.20

Ba ¤›m s›z ay r›k kü tüp ha ne ler plan ba k› m›n dan befl tip te de ¤er len di ri le bi lir: a- Ka re plan l›: Köp rü lü ve He ki mo¤ lu kü tüp ha ne sib- Ka re plan l› ve içi ko lon lu: Ra g›p Pa fla, Mu rad Mol la ve Esad Efen di kü tüp ha -ne sic- Dik dört gen plan l›: III. Ah med ve Se lim A¤a kü tüp ha ne sid- Özel bi çim de plan l›: At›f Efen di Kü tüp ha ne si bun la r›n tem sil ci si dir.21

Kü tüp ha ne ler hak k›n da ki bu ge nel bil gi ler den son ra as›l ko nu muz olan Ha c› Se -lim A¤a Kü tüp ha ne si’ne ge le cek olur sak; es ki eser oku yu cu la r› na, yer li ya ban c›tüm arafl t›r ma c› la ra, ö¤ ret men le re, ö¤ ren ci le re, din adam la r› na y›l lar d›r Türk ve‹s lâm kül tür ve sa na t› n› ya flat ma ya ve ta n›t ma ya hiz met eden kü tüp ha ne Üs kü -dar’da Tem bel Ha c› Meh med Efen di Ma hal le si’nin At la ma tafl Mev kii, gü nü müz -de ki is miy le Se la mi Ali Efen di Cad de si’nde bu lun mak ta d›r. Da rü’s-sa ade Ka p› c› -ba fl› la r›n dan Mat bah-› Ami re Emi ni Ha c› Se lim A¤a ta ra f›n dan 1196/1782 ta ri -hin de yap t› r›l m›fl t›r. Ha c› Se lim A¤a, Ter sa ne Emin li ¤i gö re vi ni sür dür dü ¤ü es -na da bu kü tüp ha ne yi ve ya n› ba fl›n da bu lu nan s›b yan mek te bi ni in fla et tir mifl tir.Ha c› Se lim A¤a n›n kim li ¤i ne de ¤i ni de bu lun mak ge re kir se; Re isü’l-küt tâb, Ta -


90


Kütüphane avlusu

91


92

vuk çu ba fl› da ma d› Mus ta fa Efen di ta ra f›n dan ‹ran’dan kö le ola rak sa t›n al›n m›flve da ha son ra âzat edil mifl bi ri ol du ¤u gö rü lür. Ta fl› d› ¤› üs tün ye te nek le ri nin farkedil me siy le Darp hâ ne Emin li ¤i, Mat bah-› Âmi re Emin li ¤i, Edir ne Def ter dar l› ¤›,Dâ rus sa’ade A¤a l› ¤› ve ka p› c› ba fl› l›k, Ho tin Def ter dar l› ¤›, Bi nâ Emin li ¤i ve Ter sâ -ne Emin li ¤i gi bi dev let ka de me le rin de bu lu na rak h›z la yük sel mifl tir. An cak 1788y› l›n da pa di flah II. Se lim teb dil-i k› ya fet le ter sâ ne yi do lafl t› ¤› s› ra da Ha c› Se limA¤a’n›n va zi fe si ni ih mal et ti ¤i ni gö re rek kat le dil me si em ri ni ver mifl tir. Yu ka r› da ha y›r se ver li ¤i ne de ¤i ni len Ha c› Se lim A¤a vak fi ye sin de kü tüp ha ne ninifl le yifl dü ze ni ne ve bu na ba¤ l› ola rak per so ne li ne yak la fl› m› na k› sa ca te mas et -mek te ya rar var d›r. Mu har rem 1197 (Ara l›k 1782) ta rih li vak fi ye siy le Üs kü -dar’da te sis edi len kü tüp ha ne de, ö¤ re ti min bi rin ci plan da tu tul du ¤u, ta yin edi -le cek üç hâ f›z-› kü tüb den iki si nin bu gö rev le ri nin ya n›n da ay n› za man da mü -der ris lik de yap ma la r› n›n flart ko flul du ¤u gö rül mek te dir. Kü tüp ha ne per so ne li nin ta yi nin de ise flöy le bir yol ta kip edil mek te dir: Kü tüp -ha ne de bo fla lan her han gi bir va zi fe için vak f›n mü te vel li si, vak fi ye de ki flart la rauy gun bir aday seç mek te ve bu nu vak f›n ne za re tin de bu lu nan fley hü lis lam, Da -rüs sa ade a¤a s› ve ya flehr ka d› la r› na arz et mek te dir. Va k›f na z›r la r› bu ar z›, uy -gun bul duk la r› n› be lir ten bir ka y›t la Di van’a gön der mek te dir ler. Ha c› Se lim A¤avak fi ye sin de bir ifl lem aç›k bir fle kil de an la t› l›r: “mü te vel li-yi vak f›n in ti hab veih ti yâr idüb arz ey le di ¤ü ehl-i ilm ve sâ hib-i fazl ki mes ne yi nâ z›r-› va k›f haz ret -le ri iflâ ret-i aliy ye le ri ile tav si ye ve ih sân buy ru la…”22

XVI II. as r›n bafl la r›n dan iti ba ren kü tüp ha ne ler de ö¤ re tim de ve ril me ye bafl la -m›fl t›r bu ne den le Se lim A¤a Kü tüp ha ne si’yle Ro do sî Ah med Efen di kü tüp ha ne -le rin de bu ifl le mefl gul ola cak bir mü der ri sin ta yin edil me me sin den do la y›, buva zi fe hâ f›z-› kü tü bün gö rev le ri ne ila ve edil mifl tir.23 Üç hâ f›z-› kü tüb den iki sikü tüp ha ne de ta le be ye ders oku ta cak, bu nun kar fl› l› ¤›n da ise ek üc ret ala ca ¤›vak fi ye de be lir til mek te dir.24 Hâ f›z-› kü tüb le rin kü tüp ha ne de tüm gün va zi fe al -ma la r› ge rek ti ¤i ne Ha c› Se lim A¤a, Ra g›p Pa fla, Ve li yüd din Efen di, Yu suf A¤a,Ra flid Efen di ve Va hid Pa fla vak fi ye le rin de rast lan mak ta d›r. An cak hâ f›z-› kü tübsa y› s› faz la olan kü tüp ha ne ler le sa de ce bir ta ne si nin ye ter li ol du ¤u kü çük kü -tüp ha ne ler de, bu per so ne lin kü tüp ha ne de bu lun ma flar t› n›n nö bet usu lüy le bi -raz es nek lefl ti ril me ye ça l› fl›l d› ¤› an la fl›l mak ta d›r. Ha c› Se lim A¤a ise nö bet usu -lün de di ¤er kü tüp ha ne ler den fark l› bir yol ta kip ede rek bün ye sin de gö rev li hâ -f›z-› kü tüb le rin kü tüp ha ne de hep be ra ber bu lun ma s› n› is te mifl an cak kü tüb ler -den bi ri ders oku tur ken di ¤er le ri kü tüp ha ney le il gi le ne cek ler di.25

Vak fi ye de kü tüp ha ne nin ne za re ti nin fley hü lis la ma b› ra k›l d› ¤› ve ta yin edi le cekhâ f›z-› kü tüb le rin ders ver me ik ti da r›n da olup ol ma d›k la r› n›n da fley hü lis lam ta -ra f›n dan ka rar lafl t› r› la ca ¤› be yan edil mek te dir.26 Üç hâ f›z-› kü tüb ten bafl ka per -so nel de bu lun mak tay d› kü tüp ha ne de. Hâ f›z-› kü tüb le re iki adet yar d›m c›, biradet hiz met li, bir adet mü cel lid ve her se ne bun la r› de net le yip kü tüp ha ne de kiyaz ma eser ler ile ka y›t la r› n› kont rol et mek le so rum lu bir va k›f mü fet ti fliy di buper so nel.27 Kü tüp ha ne de gö rev li ya mak la r›n üc re ti nin 10’ar ak çe ol du ¤u vak fi -ye den an la fl›l mak ta d›r.28 Ra g›p Pa fla Kü tüp ha ne si vak fi ye sin de sa y›m la ve kü -tüp ha ne ye kont rol le gö rev li mü fet tifl le re kürk ba ha s› ola rak y›l l›k 4.800 ak çe ve -


93

ri le ce ¤i bil di ril mifl tir. Ve li yüd din Efen di Kü tüp ha ne si vak fi ye sin de y›l l›k sa y›mya pa cak mü fet ti fle 40 ku rufl, Se lim A¤a Kü tüp ha ne si 30 ku rufl ve ril mek te dir.29

Bu kad ro la r›n ay l›k la r› ve kü tüp ha ne mas raf la r› için Se lim A¤a bir çok ta fl›n ma -z› n› kü tüp ha ne ye vak fet mifl tir. Bun lar ge nel lik le, Tem bel Ha c› Meh med, Pa zar -ba fl›, Toy gar Ham za gi bi Üs kü dar’›n çe flit li ma hal le le rin de ve Yo ros, Ga la ta, Ak -sa ray, Be flik tafl gi bi çe flit li semt ler de bu lu nan ar sa ve ki ra l›k dük kân lar dan sa¤ -la nan ge lir ler dir.30

Ha c› Se lim A¤a Kü tüp ha ne si’nde 4172 ki tap bu lun mak ta d›r. Bu ki tap lar Türk -çe, Arap ça ve Fars ça olup bas ma olan lar ko nu la r› na gö re yaz ma lar ise ki tap ad› -na gö re tas nif len mifl tir.31 Kü tüp ha ne içe ri sin de befl ko lek si yon ba r›n d›r mak ta -d›r. Bun lar: a- Ha c› Se lim A¤a ki tap l› ¤›,b- Üs kü dar Va li de-i Atîk Ca mi in de bu lu nan ve 1583’te ku ru lan Nur bâ nû Sul tanKü tüp ha ne si,c- Bu na 1860 y› l›n da ek le nen Ya kup A¤a ba ¤› fl› ki tap lar,d- 1722’de ka t› lan Ke mâ kefl Emir Ho ca Va k›f Kü tüp ha ne si,e- Üs kü dar’›n ilk tek ke kü tüp ha ne si ol ma özel li ¤i nin ya n› s› ra, içe ri sin de ta sav -vuf ede bi ya t›y la il gi li çok k›y met li yaz ma eser ler ve dî vân lar bu lun du ran ve tek -ke nin son fley hi Meh med Gül flen ta ra f›n dan 1915’te ku ru lan Aziz Mah mud Hü -dâ yî Haz ret le ri Der gâ h›’n›n ki tap la r›. 3 Mart 1924 gü nü ve 340 sa y› l› “Tev hid-i Ted ri sat Ka nu nu” ile bu ta ri he ka darEv kaf Ne za re ti’ne ba¤ l› olan kü tüp ha ne ler Ma arif Ne za re ti ne dev re dil mifl tir.Tek ke ve za vi ye le rin ka pa t›l ma s› (30 Ka s›m 1925) üze ri ne de Üs kü dar’da bu lu -nan Per tev Pa fla Kü tüp ha ne si ile Se li mi ye tek ke sin de ku ru lan kü tüp ha ne1916’da Mil let Kü tüp ha ne si’ne 1963 y› l›n da da Sü ley ma ni ye Kü tüp ha ne si’nenak le dil mifl tir. Nur ba nu Va li de Sul tan, Ya kup A¤a, Gül nûfl Va li de Sul tan, Ke -man kefl Emir Ho ca, Ef gâ ni Ali Hay dar Efen di, Hü dâ yî Aziz Mah mut Efen di kü -tüp ha ne le ri Ha c› Se lim A¤a Kü tüp ha ne si’ne top lan m›fl t›r. Bu ko lek si yon lar 1924 ta ri hin de yü rür lü ¤ü gi ren Tev hîd-i Ted ri sât Ka nu nu üze -ri ne Ha c› Se lim A¤a Kü tüp ha ne si’ne nak le dil mifl tir. 1927 y› l›n da ise sem tin di -¤er tek ke le rin den ve ca mi le rin den top la nan iri li ufak l› yaz ma eser ko lek si yon la -r›, ön ce Ha c› Se lim A¤a’ya ora dan da Sü ley ma ni ye Kü tüp ha ne si’ne ba¤ lan m›fl t›r. Ha c› Se lim A¤a Kü tüp ha ne si mi ma rî aç› dan da önem li bir ya p› d›r. Kla sik üs lup -ta mi mar Meh met Ta hir A¤a ta ra f›n dan ya p›l m›fl I. Ab dül ha mid dö ne mi ese ri -dir. Ko nu mu na gö re; kül li ye için de ay r›k, ze min den yük sel til mifl, oku ma sa lo -nu na gö re ise mer ke zî, ka re plan l› d›r32. Oku ma sa lo nu ve ki tap de po sun danmey da na gel me si iti ba riy le çift me kân l› kü tüp ha ne ler ara s›n da yer al mak ta d›r33. Av lu için de bu lu nan kü tüp ha ne nin gi rifl ka p› s› n›n ki tâ be sin de: “Mü kem mel bir kü tüb hâ ne bi nâ et ti li vec hil lâh,S› gâr-› üm me te mek teb, ki bâ r› na kü tüb hâ ne”flek lin de bir ifa de yer al mak ta d›r. Ha c› Se lim A¤a Kü tüp ha ne si’ne ze min den yük sel til mifl re vak tan gi ril mek te olupoku ma sa lo nu na ge çi fli sa¤ la yan gi rifl ka p› s› üze rin de Ye sa rî Meh med Es‘adEfen di’nin ya z› s›y la befl sa t›r l›k bir ki ta be bu lun mak ta d›r.34 Oku ma sa lo nun da


94

öz gün do lap ve ya nifl ol ma d› ¤› gi bi dö fle me kap la ma s› da ori ji nal de ¤il dir. Ki tapde po su me kâ n› oku ma sa lo nun dan ay r› d›r. Bu bö lüm ha va lan d›r ma sa¤ lan ma s›aç› s›n dan iki ba sa mak yük sel til mifl ve dö fle me ah flap la kap lan m›fl t›r. Ki tap de -po su ve oku ma sa lo nu, 1 met re ka l›n l›k ta ba s›k bir ke mer ve süs le me li ori ji nalde mir par mak l›k lar la ay r›l m›fl sa da gör sel bir bü tün lük ta fl› mak ta d›r.35

“Üç göz lü re va k›n ke nar la r›, mer mer pa no kor ku luk lar la çev ri li dir. Ka p›, pen ce -re ve re vak ke mer le ri ya r›m yu var lak t›r. Oku ma sa lo nu top lam 14 adet pen ce reile d› fla aç› l›r. Gi rifl cep he si ka p› n›n iki ya n›n da bi rer adet dik dört gen alt s› rapen ce re, sa¤ ve sol yan cep he ler ise üçer adet te pe pen ce re si ile d› fla aç› l›r. Ki -tap de po su me kâ n› ise iki ya n›n da ki ve gi ri flin ka p› s›n da ki du var lar da bu lu nanbi rer adet dik dört gen alt s› ra pen ce re ile d› fla aç› l›r. Fil gö zü al ç› rev zen li dir. Ge -nifl sa ça ¤›, rev zen ve lok ma par mak l›k l› pen ce re bi çim le riy le ge le nek çi, bafl l›k -la r› kö fle yap rak l› sü tun ve ya r›m yu var lak ke mer ve dik dört gen ke sim li böl mepar mak l› ¤› ile de ye ni lik çi bir mi ma ri si var d›r. Strük tür* Ka re plan l› oku ma sa -lo nu, kub be ile ör tü lü dür. Kub be ye ge çifl pan dan tif ler le** sa¤ la n›r. Ki tap de po -su ve re vak üs tü ay na l› to noz ör tü lü dür. Re vak ör tü sü, dört adet sü tun ve yu var -lak ke mer ler yar d› m› ile ta fl› n›r. Be ze me; ya p› iç me kân da ol duk ça sa de dir. Mer -mer ve de mir ifl çi li ¤i gö rül mek te dir. Ki tap de po su nu oku ma sa lo nun dan ay› ransüs le me li de mir par mak l›k öz gün dür. Te pe pen ce re si al ç› rev zen li dir. Av lu ka -p› s› ah flap kün de ka ri, kü tüp ha ne ka p› s› ise döv me de vir dir.”36

Ha c› Se lim A¤a’n›n ve ba z› ai le fert le ri nin ka bir le ri, kü tüp ha ne bah çe si nin sa¤ar ka ta ra f›n da d›r.37

Kü tüp ha ne en son 2006 y› l›n da res to ras yo na gir mifl tir. Ça t› is ke le siy le ça mur vekur flun la r› n›n, du var s› va la r› n›n, elekt rik, ka lo ri fer te si sat la r› n›n ve pen ce re ler -le ka p› la r›n ta ma men sö kü lüp ye ni len me si; kar bon di ok sit li yan g›n alarm sis te -mi ile gü ven lik alarm sis te mi nin ku rul ma s›; bah çe ve kab ris ta n›n te miz le nip ye -ni den di zay n›; d›fl du var tafl la r› n›n dü zel ti le rek ta rak la n›fl el den ge çi ril me si;bah çe için de ki çefl me nin ona r› l›p ta fl› n›n ye ni len me si; d›fl ka p› üs tün de ki ki ta -be nin, iç ka p› üze rin de ki Âyet-i Ke rî me’nin ve sa çak al t› ç› ta lar la fle re fi ye de kiale min al t›n va rak la kap lan ma s›; kub be ta va n› ve etek le rin de ki ka lem ifl çi li ¤i ninor ta ya ç› ka r›l ma s›; iç me kâ n›n –de po ha riç- bo yan ma s› bu res to ras yon es na s›n -da ger çek lefl ti ril mifl tir.Ha c› Se lim A¤a, Ter sa ne Emin li ¤i gö re vi ni yap t› ¤› s› ra da bu kü tüp ha ne yi ve ya -n› ba fl›n da bu lu nan s›b yan mek te bi ni yap t›r m›fl t›r. Bu gün gö rül dü ¤ü üze re s›b -yan mek te bi nin ye rin de Ha c› Se lim A¤a ‹l ko ku lu bu lun mak ta d›r. Son ola rak de ¤i nil me si ge re ken ko nu da kü tüp ha ney le bir lik te yap t› r› lan an cakda ha son ra y›k t› r› lan mek tep tir. Bir ara rüfl ti ye mek te bi ola rak kul la n› lan bu yerda ha son ra il ko kul ha li ne ge ti ril mifl ve ha la Ha c› Se lim A¤a ‹l kö¤ re tim Oku luola rak hiz met ver mek te dir.38

D‹PNOTLAR

1 Tu ba Çav dar, “Ke bi keç”, D‹A, An ka ra 2002, XXV, 161-162.2 Ke li me nin kö ke ni hak k›n da çok fark l› gö rüfl ler bu lun mak ta d›r. Sür ya ni ce’de “c ve ç” ses le ri ol ma d› ¤› için


95

ke sin lik le Sür ya ni ce ola ma ya ca ¤› na da ir gö rüfl ler de bu lun mak ta d›r. Ca vit Or han Tü ten gil, A¤ r› Da ¤›n da ki Ho -roz ad l› ese rin de ke bi keç ke li me si üze rin de dur mufl ve bu gö rü flü di le ge tir mifl tir. Ay r› ca Hüs rev Ha te mi 1987y› l›n da Sür ya ni Bafl ki pos la r›n dan Aziz Gü nel Bey’e bu ko nu da ki fik ri ni sor mufl ve ke sin lik le bu ke li me ninSür ya ni ce ola ma ya ca ¤› ya n› t› al m›fl t›r. Ha te mi, ke li me nin Ste in gass’a da ya na rak Hind-‹ran mi to lo ji sin den gel -di ¤i ni söy le mek te dir. Hüs rev Ha te mi, “Yâ Ke bî keç”, Ke bî keç, An ka ra 2006, sy. 21 (sa y› 21 eki dir). Dozy, ke li -me nin eti mo lo jik ola rak Fa ri sî bir kök ten gel di ¤i ni yaz mak ta d›r. Dihk hu da, Fars ça söz lü ¤ün de ke li me nin bir -çok Arap ça kar fl› l› ¤› n› ver mifl tir: kaff al-su bu‘ (ya da kaff al-asad, as lan yap ra ¤›), kaff al-dab‘, fla ca rat al-da fa di‘(kur ba ¤a a¤a c›) […] Dihk hu dâ’ya gö re de ke bî keç Sür ya ni ce’de bö cek le re hük me den kra l›n is mi ol du ¤u nu zik -ret mek te dir. Mu‘în’e gö re ke bi keç ke li me si ka bî kag (ya da ka bî kah) ke li me si nin Arap ça lafl m›fl bir flek li dir.Adam Ga cek de ke li me nin Sür ya ni ce’den gel mifl ola bi le ce ¤i ne pek ih ti mal ver me mek te dir. Mag ri bî el yaz ma -la r›n da ke li me çar p› t›l m›fl bir flek liy le kay ka tac ola rak kul la n›l mak ta d›r ve bir t›l s›m for mü lü ola rak kul la n› -l›r. Ay r›n t› l› bil gi için bkz. Adam Ga cek, “Arap ça El Yaz ma la r›n da Ke bî keç”, çev. Ali Yay c› o¤ lu, Ke bî keç, An -ka ra 1997, S. 5, s. 5-8. Aziz Gök çe, “Ke bî keç’in As l›-Fas l›: Ke bî keç Ad› Üze ri ne Bir Arafl t›r ma”, Ke bî keç, An ka -ra 1996, S. 3, s. 5-7. “De ¤i flik kay nak lar da ke bi ke cin bir bit ki ola rak dü ¤ün çi çe ¤i, sa r› çi çek li dü ¤ün otu, kef -fü’s-se bu‘, k›r lan g›ç otu, kes-i vî ran, fle ce rü’d-de fâ d›‘, kib rit çi çe ¤i kur ba ¤a otu, kur ba ¤a aya s›, Kâ ¤›t hâ ne çi çe -¤i, mas ta va çi çe ¤i, ra nun cu lus asi ati cus, sa r› çi çek, s›rt lan aya s›, süt le ¤en, fla kîk, ver dü’l-hub, y›r t› c› lar aya s›gi bi kar fl› l›k la r› da bu lun mak ta d›r. Ki tap la r› ha fle ra t›n tah ri bin den ko ru mak ama c›y la Es ki ça¤’lar dan be ri çe -flit li ted bir ler al›n d› ¤› bi lin mek te dir. Bu nun için ba z› bit ki le rin su yu ve ya ya p› kul la n›l m›fl t›r. T›p yaz ma la r›n -dan el de edi len bil gi le re gö re ke bi ke cin ze hir li bir bit ki ol ma s› ve o bit ki den üre ti len bir mad de nin mü rek ke -be ka r›fl t› r› l›p ya z› ve ya sa de ce ke bi kec ke li me si nin ya z›l m›fl bu lun ma s› ih ti ma li bü yük tür. Bu var sa y› ma gö -re ke bi kec ön ce le ri il mî te mel le re da ya nan bir uy gu la may ken za man la folk lo rik bir un sur, bir inanç flek li ni al -m›fl t›r”. Tu ba Çav dar, “Ke bi keç”, D‹A., An ka ra 2002, XXV, 161-162. Ben zer bir ta n›m için bkz. M. Ze ki Pa ka -l›n, Os man l› Ta rih De yim le ri ve Te rim le ri Söz lü ¤ü, An ka ra 1983 II, 236. “Es ki kel dâ nî ler ce ha fle ra ta mü vek kelzan no lu nan bir me le ¤in is mi olup mü te kad di min yaz ma ki tap la r› gü ve te ca vü zün den mah fûz k› la mak için oki tap la r›n ev ve li ne ve ya ni ha ye ti ne ya z› l›r idi”. Ali Sey di Bey, Re sim li Kâ mûs-› Os ma nî, Da rü’l-Hi la fe ti’l-Aliy -ye, 1352. 3 F. Ste in gass, Per si an-Eng lish D›c ti onary, Lon don 1947.4 Ni met Bay rak tar, “Üs kü dar Kü tüp ha ne le ri”, Va k›f lar Der gi si, An ka ra 1982, sy. 16, s. 45.5 Beh çet Ün sal, “Türk Vak f› ‹s tan bul Kü tüp ha ne le ri nin Mi ma rî Yön te mi”, Va k›f lar Der gi si, An ka ra 1984, XVI -II, 95.6 Nur can ‹n ci, “18. Yüz y›l da ‹s tan bul Ca mi le ri ne Ba t› Et ki siy le Ge len Ye ni lik ler”, Va k›f Der gi si, An ka ra 1985,XIX, 223. 7 En be lir gin ör ne ¤i Vi ya na kra li yet kü tüp ha ne si dir (1726). Beh çet Ün sal, a.g.m., s. 95-96.8 Mo dern kü tüp ha ne bi na s› n›n bafl lan g› c› sa y› lan Pa ris’li mi mar Lab rons te ta ra f›n dan ya p› lan kü tüp ha ne nin(1848) ki tap de po su alt kat ta d›r. Oku ma sa lo nun da ma sa lar he nüz ki tap do lap la r› n›n ara la r› na yer lefl ti ril me -mifl tir. Beh çet Ün sal, a.g.m., s. 95-96.9 ‹s ma il E. Erün sal, Ku ru lufl tan Tan zi mat’a Ka dar Os man l› Va k›f Kü tüp ha ne le ri: Türk Kü tüp ha ne le ri Ta ri hi II,An ka ra 1988, s. XI II. 10 Ali me fia hin, ‹s tan bul’da ki Os man l› Dö ne mi Kü tüp ha ne Ya p› la r› Üze ri ne Bir Arafl t›r ma ve Ha c› Be flir A¤aKü tüp ha ne si (Yük sek Li sans Te zi, Ye di te pe Üni ver si te si Fen Bi lim le ri Ens ti tü sü 1997), s. 3.11 Beh çet ÜN SAL, a.g.m., s. 96.12 Ni met Bay rak tar, a.g.m., s. 45.13 Aya sof ya (1739-1740), Fa tih (1742) ve Ve li yüd din Efen di (1768-1769) kü tüp ha ne le ri ca mi ye bi ti flik kü tüp -ha ne tü rü ne ör nek tir. Beh çet ÜN SAL, a.g.m., s. 101.14 Çor lu lu Ali Pa fla (1708), Da mat ‹b ra him Pa fla (1719-20), Ah me di ye (1721), Mir za zâ de Meh med Efen di(1734), Am ca Hü se yin Pa fla (1754), Nu ru os ma ni ye (1755) ve Ha mi di ye (1780) kü tüp ha ne le ri bu mi ma ri özel -lik te dir a.g.m., s. 102. 15 Fey zul lah Efen di Med re se si Kü tüp ha ne si (1700-1701), Va li de Sul tan Tür be si Kü tüp ha ne si (1724), Sü ley -ma ni ye Ca mii Kü tüp ha ne si ve Sü ley ma ni ye Kü tüp ha ne si (1751-1752), Ha let Efen di (Mev le vi ha ne) Kü tüp ha -ne si (1828-1829) ve Be ya z›d Dev let Kü tüp ha ne si (1882-1883) bu ka te go ri nin ör nek le ri ni olufl tur mak ta d›r.a.g.m., s. 103. 16 Çem ber li tafl’ta ki Va li de Mek te bi Kü tüp ha ne si (1850), bu tar z›n bir üs lu bu dur. A.g.m., s. 104. 17 III. Ah med (1718), Y›l d›z Sa ra y› (1881-1882) ve Top ka p› Sa ra y› kü tüp ha ne si (1948) sa ray içi ne ör nek tefl -kil et mek te dir. a.g.m., s. 104. 18 Mah mut Gün düz, “‹s lam da Ki tap Sev gi si ve ‹lk Kü tüp ha ne ler”, Va k›f lar Der gi si, An ka ra 1976, C. 11, s. 184.19 Beh çet Ün sal, a.g.m., s. 97-98.20 a.g.m., s. 98.


96

21 a.g.m., s. 97-98.22 Ha c› Se lim A¤a Kü tüp ha ne si ar fli vin de kü tüp ha ne vak fi ye si mev cut tur. Bun dan son ra Vak fi ye, s. 23.23 XIX. as r›n bafl la r›n da ku ru lan ba z› kü tüp ha ne le rin vak fi ye le rin de, hâ f›z-› kü tüb le rin ki tap la r› mu ha fa za veoku yu cu ya hiz met ver me ya n›n da kü tüp ha ne de ic ra edi le cek ba z› di nî fa ali yet le re de ka t›l ma la r› is ten di ¤i gö -rü lür. Me se la K› l›ç Ali Pa fla Kü tüp ha ne si vak fi ye sin de hâ f›z-› kü tüb le rin her gün kü tüp ha ne yi du alar ile aç -t›k la r›n da ya sin-i fle rif oku ya cak lar ve ö¤ le na ma z›n dan son ra da ku ran-› ke rim den bi rer cüz oku ya cak her haf -ta bir ha tim ya pa cak la r› be lir til mifl tir. ‹s ma il E. Erün sal, a.g.e., s.115.24 Vak fi ye, s. 21-23. Ay r› ca bk. ‹s ma il E. Erün sal, a.g.e., s. 166. 25 Vak fi ye, s. 23. a.g.e., s. 167. 26 Vak fi ye, s. 23-25. Se lim A¤a vak fi ye sin de, At›f Efen di, Ra g›p Pa fla kü tüp ha ne le ri vak fi ye le ri nin te si ri aç›k -ça gö rül mek te dir. a.g.e., s. 120. 27 Vak fi ye, s. 23-25. Va k›f na z›r la r›, per so ne lin ta yin ve az lin de söz sa hi bi ol mak la bir lik te bel li dö nem ler dekü tüp ha ne sa y›m la r› n› da yap t› r›r lar d›. XVI II. Yüz y› l›n or ta la r›n dan iti ba ren kü tüp ha ne ku ru cu la r› n›n va k›f -la r› na ta yin et tik le ri na z›r d› fl›n da, kü tüp ha ne le ri nin ifl le yi fli ni da ha iyi kont rol ede bil mek için bir de na z›r-›kü tüb ve ya na z›r-› kü tüp ha ne ta yin et tik le ri gö rül mek te dir. Kü tüp ha ne na z› r›; ki tap la r›n bel li za man lar da sa -y›l ma s› n› te min ve bu sa y› ma ne za ret et me, kü tüp ha ne nin vak tin de aç› l›p ka pan ma s› n› sa¤ la ma, ki tap la r› mu -ha fa za ya ça l›fl ma gi bi ifl ler le gö rev len di ril mifl tir. Ali me fia hin, a.g.t., s. 4.28 ‹s ma il E. Erün sal, a.g.e., s. 182. 29 a.g.e., s. 211. 30 Vak fi ye, s. 9-20. 31 Me ral Al pay, Sa fi ye Öz kan, ‹s tan bul Kü tüp ha ne le ri, ‹s tan bul 1982.32 Se lim A¤a d› fl›n da iki k› s›m dan olu flan At›f Efen di ve Nu ri os ma ni ye kü tüp ha ne le ri nin al t›n da ki mah zen -ler, kü tüp ha ne bi na la r› n› ru tu bet ten ko ru mak için ya p›l m›fl t›r. ‹s tan bul’da ki Ha mi di ye, Ha let Efen di ile Ro -dos’ta ki Ah med A¤a kü tüp ha ne le ri iki me kân l› d›r. Ali me fiA H‹N, a.g.t., s. 254.33 ‹s ma il E. Erün sal, a.g.e, s. 274. 34 Ki ta be ye gö re kü tüp ha ne yi Se lim A¤a yap t›r d› ¤› za man pa di flah sa ra y› n›n mat bah emi ni idi. ‹. Hak k› Kon -ya l›, Üs kü dar Ta ri hi, ‹s tan bul 1977, C. 2, s. 404.35 Ali me fia hin, a.g.t., s.256.* Bir ya p› n›n ta fl› y› c› bö lü mü, ta fl› y› c› sis te mi.** Kub be le ri ta fl› yan ke mer ler ara s›n da bu lu nan, kü re flek lin de ki üç gen.36 a.g.t., s. 256. 37 Ha c› Se lim A¤a’n›n kab rin de “Sa hi bü’l hay rat v’el vâ k›f der gâh-› âlî ka pu c› ba fl› la r›n dan ter sa ne-i âmi reemî ni mer hûm ve ma¤ fûr mak tûl el-hac Se lim a¤a ru hu na Fa ti ha. Fi. 15 fi. Se ne 1203” yaz mak ta d›r. Se limA¤a’n›n sa¤ ta ra f›n da o¤ lu Ah med Na zif Efen di (ö. 27 Ra ma zan 1203/1788) yat mak ta olup Se lim A¤a’dan 42gün son ra idam edil di ¤i an la fl›l mak ta d›r. Üçün cü me zar, 23 Ra ma zan 1211 y› l›n da ve fat eden Se lim A¤a’n›nefli Zey nep ka d›n d›r. Ay r› ca Ha li mi Ha c› Meh med Efen di’nin me za r› da bu ra da bu lun mak ta d›r. 1134 (1721)y› l›n da ölen Ha li mi Efen di bu ci var da ki Ten bel ler Mes ci di ni yap t› ran bir ha y›r sa hi bi dir. Yu ka r› da de ¤i nil di -¤i üze re okul yap t› r› l›r ken kü tüp ha ne bah çe si ne kab ri nak let ti ril mifl tir. ‹. Hak k› Kon ya l›, a.g.e.,, s. 405-406.38 “Ye ni oku lun in fla s› için Tem bel Ha c› Meh med Efen di Ca mii ar sa s›n dan yer sa t›n al› na rak alan ge nifl le til -mifl tir. ‹n fla at ça l›fl ma la r› s› ra s›n da Ha c› Se lim A¤a’n›n lah di mey da na ç›k m›fl ve ke mik le ri top lan m›fl t›. Ca miiar sa s› n›n mih ra b› ta ra f›n da bu lu nan Tem bel Ha c› Meh med Efen di kab ri yol or ta s›n da kal d› ¤›n dan efl ti ri lip ke -mik le ri Ha c› Se lim A¤a’n›n ke mik le riy le bir ara da ola rak kü tüp ha ne av lu sun da ki fia hin Bey ta ra f›n dan kal d› -r› l›p ko nu lan Ha c› Se lim A¤a’n›n ka bir ta fl› kal d› r› l›p ge nifl çe bir la hit yap t› r›l m›fl ve Kül tür Di rek tör lü ¤ü nünem riy le Üs kü dar Kül tür ‹fl yâ r› Be kir Bey’in gö ze ti min de Müf tü Hil mi Bey, ki tap sa ra y› ifl yâr la r› Rem zi, Hay -dar, Fev zi, kom flu la r›n dan Aziz Bey ve Tev fik Bey ile da ha bafl ka kim se le rin göz le ri önün de 3 Ha zi ran 1937ta ri hin de la hit’e yer lefl ti ril mifl tir”. 4 Ha zi ran 1937 ta rih li Ha c› Se lim A¤a ha f›z-› küt tü bü Ah med Rem zi ta ra -f›n dan tu tu lan not. Bu not Di ya net Ay l›k Der gi si’nde (s. 41-42) fiu bat 1993‘te Mu am mer Ül ker ta ra f›n dan ya -y›n lan m›fl t›r. Mek tep hak k›n da bk. ‹. Hak k› Kon ya l›, a.g.e., s. 405.


Documents

Hacı Selim Ağa Kütüphanesi