Hat Sanati Tarihi Ve Medresetu-l Hattatin (1914-1936 )

8/6/2019 Hat Sanati Tarihi Ve Medresetu-l Hattatin (1914-1936 )

1/123

III

0. SUNU

00. nsz

Hat Sanat Tarihi ve Medresetl- Hattatin adl tezimiz iki ana blmden

olumaktadr. lk blmde Arap yazsnn kkeni meselesine deinilmi, hattn tanm

yaplarak Osmanl devrine kadar hat sanat tarihi ele alnmtr. Daha sonra Osmanllar

devrinde bu sanatn geliimi, ortaya kan ekoller, yeni yaz trleri, hat eitim ve

retiminin yapld meknlar hakknda bilgi verilmitir. kinci blmde ise hat sanatnn

gerilemesine ve canlandrma almalarna deinilmi, bu balamda Medresetl-

Hattatinin al, Talimatnamesi, eitim-retim kadrosu, sergiler, icazetnameler, icazet

merasimleri ve nihayetinde medresenin kapatl srecine ilikin hususlar incelenmeye

allmtr.

Tezi hazrlarken bizi en ok kstlayan ve olumsuz etkileyen ey kaynak ve malzeme

yetersizlii olmutur. u anda Medresetl-Hattatinle alakal belge niteliindeki tek

kaynak Vakflar Genel Mdrlnde bulunan Talimatnameden ibaret gzkmektedir.Talimatnamede zikredilen Knye, Devam, statistik ve Demirba defterlerinin tamam

kayptr ve bunlarn bulunmasn beklemekten baka are yoktur. Nitekim Medresenin

bal bulunduu Trk slam Eserleri Mzesinde bizzat yaptmz aratrma ve

incelemeler de sonu vermemitir. Dolaysyla ineyle kuyu kazarcasna bir aba

sergileyerek dank haldeki malzemeden istifadeyle tezimizi oluturma imkn

bulabildiimizi belirtmek isteriz.

almamn bandan sonuna kadar maddi ve manevi anlamda yanmda olup bilgi ve

ilgisini benden esirgemeyen danman hocam Do. Dr. H. Ahmet ZDEMRe teekkr

bir bor bilirim. Fakltemizin Hsn-i Hat retim grevlisi Nurettin DLe zengin

ktphanesini istifademe at iin, slam Tarihi ve Sanatlar alannda retim grevlisi

Do. Dr. Nebi GMe ve Din Psikolojisi retim grevlisi Yrd. Do. Dr. Ahmet

ALBAYRAKa kymetli deerlendirmeleri iin teekkr ederim. Ayrca almann yaps

ile ilgili teknik anlamda yardmlarn grdm aratrma grevlisi mit ERKAN ve


2/123

IV

Bayramali NAZIROLUa teekkr ederim. Trk slam Eserleri Mzesi Yazmalar efi

ule AKSOYa, babas A. Sheyl NVERe ait Medresetl-Hattatin dosyasndaki

belgelerden yararlandran Glbn MESARAya teekkr ederim. Bata babam Mehmet ve

abim M. Sait ULUSAL olmak zere almamn her aamasnda desteini esirgemeyen

aileme de minnettarm.

Rize, Haziran 2008 Zeliha ULUSAL


3/123

V

01. indekiler

Sayfa Nr.

0. SUNU III00. nsz III01. indekiler V02. zet VII03. Summary VIII04. Ksaltmalar IX05. Tablolar Listesi X

GR 1BRNC BLM

1. HAT SANATI TARH 710. Arap Yazsnn Kkeni Meselesi 711. Hattn Tanm 912. Osmanl Devrine Kadar Yaz ve Hat Sanat 10

120. Hz. Muhammed (s.a.v) Devri 10121. Drt Halife Devri (11-41/632-661) 13122. Emeviler Devri (41-132/661-750) 14123. Abbasiler Devri ( 132- 640/750-1258 ) 15124. Byk Seluklular (429-590/1038-1194) ve Anadolu Seluklular Devri (469-706/1077-1307) 17

13. Hat Sanatnn Osmanllar Devrinde (698-1341/1299-1923) Geliimi Ve Ekoller 19130. Hsn-i Hat Ekolleri 20

1300. eyh Hamdullah (.926/1520) Ekol 201301. Ahmet emseddin Karahisri (.963/1556) Ekol 211302. Hafz Osman (.1110/1698) Ekol 221303. Cel Yaz ve Mustafa Rakm (.1241/1826 ) Ekol 23

14. Osmanl Devri Hattatlarnn Gelitirdii Yaz Trleri 24140. Divan 24141. Rika 25142. Siykat 26

143. Nestalk 27

15. Osmanl Devrinde Hat Eitim Ve retimi 29150. Osmanl Devrinde Hat Eitimi Verilen Meknlar 29

1500. Saray i Eitim Kurumlar 3015000. Dvn- Hmyn 3115001. Enderun Mektebi 3215002. ehzdegn Mektebi 33

1501. Saray D Resmi Eitim Kurumlar 3315010. Sbyan Mektepleri 3415011. Medreseler 35


4/123

VI

1502. Dier yerler 37KNC BLM

2. HAT SANATINI CANLANDIRMA ABALARI VE MEDRESETL-HATTATN 3920. Hat Sanatn Canlandrma abalar 3921. Medresetl-Hattatin 41

210. Medresetl-Hattatin Al Merasimi 42211. lk dari Kadro ve Meydana Gelen Deiiklikler 46

2110. lk dari Kadro 462111. dari Kadroda Meydana Gelen Deiiklikler 48

212. Yardmc Hizmet Kadrolar 49213. Medresetl-Hattatinde Eitim- retimde Takip Edilen Uygulamalar 51214. Medresetl-Hattatin Ders Program ve Derslerle lgili Uygulamalar 52

22. Medresetl-Hattatin Talimtnmesi 5523. Medresetl-Hattatin Sergileri 5924. Medresetl Hattatinde cazet Merasimleri ve cazetnmeler 6425. Medresetl-Hattatinin Eitim retim Kadrosu 70

250. lk Kadro 70251. retim Kadrosunda Zamanla Meydana Gelen Gelimeler 71252. Medresetl-Hattatin Hocalarnn zgemileri 75

2520. Hac Kamil Efendi [AKDK] (. 1360/1941) 752521. Ferid Bey (.1339/1920) 772522. Beiktal Hac Nuri Efendi [KORMAN] (. 1371/1951) 782523. Yeniehri Fenrizde Hseyin Haim Bey (.1339/1920) 792524. Hulusi Bey [YAZGAN] (.1359/1940) 812525. smail Hakk Bey [ALTUNBEZER] (.1366/1946) 822526. Necmeddin Efendi [OKYAY] (.1397/1976) 842527. Hasan Rza Efendi (. 1339/1920) 862528. Mehmed Said Bey (.1357/1938) 882529. ranl Tahirzade Hseyin Behzad ( .1383/1963) 89

26. Medresetl-Hattatinin Kapatl Sreci 90260. lk Kapatlma Teebbs 90261. Mzeler Mdrlne Balanmas ve Hattat Mektebi Adn Al 91262. Hattat Mektebi Talimtnmesi 92263. Gzel Sanatlar Akademisi Bnyesine Alnmas 100

3. SONU VE NERLER 104YARARLANILAN KAYNAKLAR 108

a. Kitaplar 108b. Makaleler 110

ZGEM 114EKLER 115


5/123

VII

02. zet

Trk slam sanatlar ierisinde hat sanat, yabanc sanat akmlarnn etkisinden uzak

varln daima korumu ve her dnem devlet ynetimi tarafndan da destek bulmutur.

Hat sanat eitim ve retimi sk bir disiplin ierisinde geleneksel metotla usta rak

ilikisi erevesinde kiiye zel ders yntemiyle yaplmaktayd. Yaz eitim ve retimi

tarihi sre ierisinde zellikle Osmanllar dneminde gerek saray ii resmi eitim

kurumlarnda ( Enderun, Divan- Hmayun ) gerekse saray d eitim kurumlarnda

(Sbyan Mektebi, Medreseler) byk ilgi grm ve ders programlarnda yerini almtr.

Bunlarn haricinde sz konusu sanat, hat sanatkrlar tarafndan kendi zel meknlarndaretilmitir. Hat eitim ve retimi XX. yzyln balarna kadar bu ekilde devam

etmitir. II. Merutiyet sonras eitim retim alannda yaplan almalar sonucunda hat

sanat bata olmak zere dier geleneksel sanatlarn eitimine de yer vermek zere

Medresetl- Hattatin almtr (31 Mays 1914). Bu medresede de hat eitimi yine

geleneksel usulle verilmitir. 1924te medreselerin kapatlmas esnasnda ve 1928de

gerekletirilen Harf nklb mnasebetiyle ksa sreliine de olsa kapatlan medrese,

farkl isimlerle faaliyetlerine devam etmitir. 1936da ise Gzel Sanatlar Akademisibnyesine dhil edilmitir.


6/123

VIII

03. Summary

In Turkish Islamic Arts, calligraphy art has always saved itself from movements of

foreign art and it has been always supported by administration of government at the pointof schooling.

Calligraphy art used to be done in strict discipline by traditional method, in relationship

of craftsman-apprentice by method of private education. In historical periods, it had not

only been taken attention by indoor of palaces formal constitution of education, it had also

taken its place in curriculum. In front of these, the art had been taught by calligraphy artists

in their special places. Its schooling had continued in the same situation till the beginning

of the 20th century. After the constitutional monarchy, in conclusion of works in schooling

parts, Medresetl hattatn had been opened (31 March 1914) on condition of ginning part,

firstly calligraphy art, schooling of other traditional arts. In this medrese, calligraphy art

had been given in method of traditional. In 1924 in duration of closure of medreses and

because of revolution of Alphabet, medrese, closed at short time, had continued its

activities in different names. In 1936, it had been included in academy of fine arts.


7/123

IX

04. Ksaltmalar

a.g.e. . ad geen eser

a.g.m. . ad geen makaleAK . Ankara Kocatepe niversitesi

bk . baknz

c. . Cilt

ev. . eviren

DA . Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

ed. . editr

haz. . hazrlayanA . Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi

IRCICA . slam Tarih Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi

. stanbul Teknik niversitesi

M.E.B. . Milli Eitim Bakanl

M . Marmara niversitesi

nr. . numara

. . lm tarihi

TC . Trkiye Cumhuriyeti

thk. . Tahkik eden

TTK. . Trk Tarih Kurumu

vb. . ve benzer

vs. . vesaire

v.dr. . ve dierleri

sy. . say

s. . sayfa


8/123

X

05. Tablolar Listesi

Tablo Nr Tablonun Ad Sayfa Nr.

1 Medresetl Hattatin Ders Program. 54

2 Medresetl- Hattatin Hocalar ve Verdikleri Dersler 74-75


9/123

1

GR

Hat sanat, slam estetiinin zirve noktasn oluturan, tabiatta alnacak rnei

bulunmayan ve sonradan ortaya kan sanat akmlarndan etkilenmeden olanca asaleti,

vakar ile yaayan ve yaamakta olan bir sanattr. Szlk anlam yaz yazmak, iaret

koymak gibi manalara gelir. Arap harfleri ile gzel yaz yazmak sanat olarak da

tanmlanabilecek olan Hsn-i Hattn, slam kaynaklarndaki en zl tarifi konunun

uzmanlarnca Hat, cisman aletlerle meydana getirilen ruhan bir hendesedir cmlesiyleyaplmtr1. slamiyette yalnzca dnceleri anlatmaya yarayan bir ara olmakla

kalmayan vakar, azamet, incelik, sadelik, yalnzlk, hainlik gibi insan duygular ifade ve

tasvir eden zellii dolaysyla yaz sanat, yukarda yaplan tarife uygun bir estetik anlay

erevesinde asrlardr gelitirilerek devam ettirilmitir.

ekil itibaryla temeli Arap harflerine dayanan bu sanat, Kuran- Kerimin ve

hadislerin yazy renmeyi tevik etmesinin yan sra dnyann hibir alfabesinde

grlmeyen izgisel bir kvrakla sahip olan Arap harflerinin kelimenin banda, ortasnda

ve sonunda farkl ekillerde yazlabilme imknna sahip olmas nedeniyle estetik boyutta

gelierek slam sanat hviyetini kazanmtr2. slam yazsnn gelimesinde ve Trk- slam

Medeniyetinin sembol haline gelmesinde slam devletlerinde lim ve sanatkr

korumann ve desteklemenin devlet gelenei haline gelmesinin katks olduka byktr.

Bu gelenek dorultusunda halifeler, sultanlar, vezirler ve zenginler vakflar kurarak

gelecee k tutacak kalc abidevi eserlerin yaratlmasnda nclk etmi, evrelerinde

1 M. Uur Derman, Hat, DA, c. XVI, stanbul, 1997, s. 427; ayn mellifin Osmanl Trklerinde Hat

Sanat, Osmanl, c. XI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 17.2 Abdlhamit Tfekiolu, Tarihte ve gnmzde hat sanatnn retim metotlar, 2000li Yllarda

Trkiyede Geleneksel El Sanatlarnn Sanatsal, Tasarmsal ve Ekonomik Boyutu Sempozyumu

Bildirileri, T. C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1999, s. 269.


10/123

2

yksek seviyede sanat muhitleri oluturmulardr3. Arap alfabesinin bnyesinde tad

estetik imknlar ve devlet byklerinin desteklerinin yan sra hat sanatnn gelimesinde

bir dier etken de sanatkrlarn kiisel gayretleri ve daima yenilik arama abalar

dorultusunda gzele ulama hedefleri olmutur4.

slam dnyasnda hat sanatnda ilk olarak bn-i Mukle (.328/940) daha sonra bn-i

Bevvab (.413/1022) adlar ile bilinen sanatlar tarafndan yaz, gzel yazlma tekniiyle

ele alnmtr. Amasyal bir Trk olan ve Mustasm zamannda Abbasilerin bakenti

Badatta yaayan Yakut el-Mustasm (. 698/1298) Aklam- Sitte denilen Sls, Nesih,

Reyhan, Muhakkak, Tevk ve Rik adlaryla bilinen hat eitlerini belli esaslarabalayarak, hat sanatnn yazl kaidelerini tespit etmitir. Onun ortaya koyduu hat

sanatndaki anlay kendisinden sonra talebeleri tarafndan slam dnyasna yaylmtr5.

ki yzyl sonra, yine Amasyal olan eyh Hamdullah (.926/1520),Yakutun yazlarn

yeniden ele alarak, hat sanatnda yeni bir r amtr. Bylece Yakut slbu devrini

tamamlam ve stanbula tanan hat sanatnda eyh Mektebi hkim olmutur.

Kendisinden sonra gelen hattatlar tesiri altna alm olan eyh slbu, Trk Hat Sanat

Tarihinde 150 yl aan bir sre etkisini hissettirmitir. XVII. yzyln ikinci yarsnda

yetien Hafz Osman (.1110/1698) ise eyh Hamdullahn yazlarn yeni bir szgeten

geirerek, kendi zevk anlayn ve sanat gcn katarak yeni bir slp ortaya koymutur.

Bylece hat tarihinde eyh slubu yerini Hafz Osman slbuna brakmtr. Hafz

Osmandan bir asr sonra gelen smail Zhd (.1221/1806) ve kardei Mustafa Rakm

(.1241/1826) ise Hafz Osmann yazlarndan ilham alarak kendi ivelerini ortaya

3 Muhittin Serin, Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, Kubbealt Neriyat Nr. 68, stanbul, 1998, s. 22.4 Tfekiolu, a.g.m, s. 269.5 Hat, Yeni Trk Ansiklopedisi, c. IV, stanbul, 1985, s. 1230-1231.


11/123

3

koymulardr. zellikle Mustafa Rakm Sls, Nesih yazlarnda olduu gibi Cel Slste

de gerek harf gerekse istif mkemmeliyetiyle btn hat statlarnn zirvesine kmtr6.

Btn slam leminde yazy en gzel yazan, ileyen ve ayr bir tavr vererek eitli

mektepler halinde kemale eritirenler Osmanl Trkleri olmulardr. Hat sanat,

Osmanllarda XVI. yzyldan itibaren yabanc tesirlerden kurtularak esasl bir mektep

halini almak suretiyle Trk sanat hviyetini kazanmtr7. XVI. yzyl Osmanl

Devletinin parlak devridir. Osmanl orafyasnda ve zellikle merkezi olan stanbulda

btn sanat kollar gelimi ve en olgun eserlerini vermilerdir. stanbul Trkler tarafndan

fethedildikten sonra dier sanat dallar yannda hat sanatnn da merkezi olmu ve bu sanat,yzyllarca stanbuldan sesini duyurmutur8. stanbulun hat sanatndaki esiz yerini,

slam leminde srekli dile getirilen u mehur sz tescil etmektedir. Kuran- Kerim

Hicazda nzil oldu. Msrda okundu. stanbulda yazld9.

slam dnyasnda hat sanatnn eitim ve retimi dier sanat dallarnda olduu gibi

kkl bir disiplin ierisinde geleneksel usul ve kaidelere bal kalnarak usta-rak ilikisi

erevesinde kiiye zel mek usul ile yrtlmtr. Hattat olmak iin stat seviyesine

erimi bir hattattan ders almak lazmdr. Hat eitiminde kendi kendini yetitirme usul,

hataya ak ve verimsiz olduu gibi uzun bir zamana yaylacandan benimsenmeyen bir

yoldur. Ayrca sanat yeteneinin ksa zamanda disiplin altna alnmas ve gelimesi,

geleneksel usulde yetimi bir hat stadnn mek usul eitimiyle daha kolay olmaktadr10.

Hattat olmak iin bir hat stadndan alnmas gereken dersin ne kadar srd

bilinmemekle beraber talebenin hat sanatn rendii kanaati belirdii zaman sona erdii

6 M. Uur Derman, Hat, s. 429-430; Hat, Yeni Trk Ansiklopedisi, c. IV, s. 1231. Burada bahsi

geen hattatlar hakknda gerekli bilgi tezimizin ilerleyen blmlerinde Hat Sanatnn Osmanllar

Devrinde (1299-1923) Geliimi ve Ekoller bal altnda verilecektir.7 evket Rado, Trk Hattatlar, Yayn Matbaaclk, stanbul, 1982, s. 61.8 Rado, a.g.e, s. 83.9 Derman, Hat, s. 431.10 Muhittin Serin, Mek (hat), DA, c. XXIX, Ankara, 2004, s. 372-373.


12/123

4

hattat biyografilerinden anlalmaktadr. Yetenekli talebeye bazen birka ylda icazetnme

verildii gibi derse baladktan yedi-sekiz yl sonra icazetnme alabilen renciler de

grlmtr. Bu eitimin sonunda hat sanatnda belli bir seviyeye gelmi, yeterli bilgi,

beceri ve liyakati elde etmi talebeye sanatnda eser vermeye, yazd eserin altna imzasn

koymaya ve talebe yetitirmeye hak kazandna dair izin belgesi mahiyetinde bir

icazetnme verilir. Bylece hat sanat bir usta daha kazanm olur11.

Osmanl dneminde sarayn destek ve himayesiyle byk ilgi gren hat sanat,

stanbulun Fethinden gnmze kadar resmi messeselerde olduu gibi vakf

kurumlarnda da geleneksel metotla yani mek usulyle yrtlmtr

12

. Osmanldatalebeler hat sanatyla ilk kez sbyan mekteplerinde karlamaktaydlar. Buralarda daha

ziyade yazy tanma, bir para ll ve gzel yazabilme amac sz konusuydu. Ayrca,

halka ak olan bu sbyan mektepleriyle ayn seviyede olan fakat saray erknnn

ocuklarnn okuduu ehzdegn mekteplerinde de hat dersleri verilmekteydi13.

Tamamen sanat eseri verme ve sanatkr yetitirme amacna ynelik alan hattatlar,

daha ok Dvn- Hmyn, Enderun-i Hmyn, Galata Saray, Muzka-y Hmyn gibi

resmi veya medrese, mektep gibi vakf retim kurumlarnda hat eitimi ve retimi

vermekteydiler. Hat sanatkrlar okullardaki grevleri dnda da kendi evlerinde ya da

zenginlerin konaklarnda hem halka ynelik umumi hem de belli talebelere dnk zel

dersler verip, hattat yetitirmilerdir. Okullarda ve konaklarda ders veren sanatkrlar buna

mukabil az ok cret almalarna ramen halka ynelik derslerden hibir zaman cret

almamlardr14. Ayn ekilde baz klliyelerde Mek-Hne veya Yaz Odas olarak

11 Rado, a.g.e, s. 9.12 Serin, a.g.m, s. 372.13 Tfekiolu, a.g.m, s. 276.14 Tfekiolu, a.g.m, s. 277.


13/123

5

adlandrlan ve yaz mekine tahsis edilen bir hcrenin bulunduu, muallim olarak haftann

belirli gnlerinde buraya gelerek ders veren hattatlarn da cret aldklar bilinmektedir15.

Hat sanat tarihine baktmzda, yaz almalar daha ziyade crete tabi olmakszn,

Enderun, Dvn- Hmyn gibi devlet mektepleri ile vakf kurulular bnyesinde

yrtlmtr. Bunun yan sra hat sanatlarnn zel meknlarnda da bu sanata gnl

vermi kiiler yetitirilmitir. Yaz almalar, 20. yzyln balarna kadar bu ekilde

devam etmitir. II. Merutiyet sonras balatlan yeni eitim almalar kapsamnda; Hat,

Tezhb, Cilt, Minyatr gibi sanatlarn bir okul bnyesinde toplanmas kararyla 6 Recep

1332 (31 Mays 1914) tarihinde Medresetl- Hattatin adyla yeni bir okul almtr

16

.almamzn aratrma konularndan birini tekil eden bu medresenin kurulu

ynetmeliinde, derslerin cretsiz olduu, Hat derslerinin yan sra Tezhb ve Teclid

derslerinin de verilecei, eitimin snf usulnde yaplmayaca, mezuniyetin rencilerin

yeteneklerine paralel olarak hocalarnca deerlendirilecei, kabiliyetli ve baarl

rencilere diploma verilecei gibi medrese eitim- retim amacna ynelik birok husus

yer almaktadr17.

Hat ve Tezhb, Teclid gibi kitap sanatlarn unutulmaktan kurtarma adna alan bu

medrese, faaliyetlerine 1924te medreselerin kapatlmasna kadar Medresetl-Hattatin

ad altnda devam etmitir. Medreselerin kapatlmasndan ksa bir sre sonra bir sanat

okulu olarak deerlendirilerek almalarna Hattat Mektebi ad altnda tekrar

balamtr. 1928 tarihli Harf Devriminden sonra Arap harflerinin terki sebebiyle mana

ve gayesi kalmamtr gerekesiyle kapatlan mektep daha sonra ark Tezyini Sanatlar

15 M. Uur Derman, Hattat, DA, c. XVI, stanbul, 1997, s. 494.16 bnlemin, Son Hattatlar, s. 4 -5. Ayrca bk. Aynur Erba, Gemiimizde Hat Sanat Eitimi, Kamu

Kurum Ve Kurulularla Orta retimde, niversitelerde El Sanatlarna Yaklam Ve Sorunlar

Sempozyumu Bildirileri ( 1820Kasm 1992, zmir), TTK Basmevi, Ankara, 1994, s. 147.17 Medrese eitim-retim programn ortaya koyma adna daha ayrntl bilgiyi almamzn ilerleyen

blmlerinde Medresetl-Hattatinde Eitim ve retimde Takip Edilen Uygulamalar bal altnda

bulabilirsiniz.


14/123

6

Mektebi ad altnda almalarna balamtr. Ksa bir sre sonra ad Trk Tezyini

Sanatlar Mektebi olarak deitirilmi ve nihayet 1936 ylnda Gzel Sanatlar Akademisi

bnyesine dhil edilmitir18.

Gnmzde hat sanat eitimi bata Gzel Sanatlar Fakltelerinin Geleneksel El

Sanatlar Blmleri olmak zere lahiyat Faklteleri, mam Hatip Liseleri gibi resmi

kurumlarn yan sra birok hat sanatkrnn ahsi atlyelerinde mek usulyle gelenee

uygun biimde devam ettirilmektedir. Halk Eitim Merkezleri ve l Kltr Merkezlerinin

yan sra zel kurumlarda da Hat, Tezhb, Minyatr gibi sanat dallarna ynelik kurslar

dzenlenmektedir. Bylece nesilden nesile usta rak ilikisi ierisinde salam temellerzerine bina edilerek eitim ve retimine devam edilen hat sanat, gerek Gzel Sanatlar

Faklteleri gerekse ahsi gayretler sayesinde Trk-slam medeniyetindeki yerini hala

muhafaza etmektedir.

Hat sanatnn beii stanbul olmakla birlikte Konya ve Bursa gibi baz ehirlerimizde

de youn bir eitim retim faaliyeti gzlenmektedir. Trkiye dnda ise randa Talike

ve baz Arap lkelerinde ise eitli hat trlerine arlk verildii grlmektedir. Msrda

Hidivler Dneminde hat eitimi ve retimine byk nem verilmise de bu durum

gnmzde nemini yitirmitir. Irakl ada bir iki hattatn dnda hat sanatnn merkezi

hala Trkiyedir. Son zamanlarda grlen hat sanatndaki yenilik araylar, geleneksel

izgiyi zorlamaktan uzaktr. Bu yenilik giriimlerinde hatla resim ve fotoraf sanatn

birletirme gayretleri ne kmaktadr. Doksanl yllarda balayan ve grsellik adna hat

sanatnn kurallar dna kmay deneyen baz araylar dikkat ekmektedir.

18 Erba, a.g.m, s. 148.


15/123

7

BRNC BLM

1. HAT SANATI TARH

10. Arap Yazsnn Kkeni Meselesi

Tarih boyunca insanlar duygu ve dncelerini, yaam olduklar hadiseleri yle ya da

byle resmetme yoluna gitmilerdir. Yaz da byle bir ihtiyacn sonucu olarak varlk

gstermitir. Arap yazs tarih bakmndan en son ortaya kan yazlardan biri olmasna

ramen Latin Alfabesinden sonra en ok kullanlan yaz olmutur19. Bunda hi kukusuz

slamn pay olduka byktr.

Gerek slam kaynaklarndaki rivayetler, gerekse son dnemlerde yaplan bilimsel

almalar, Arap yazsnn Hicazn dnda ortaya ktn ve sonradan Hicaza intikal

ettiini gstermektedir. Bugn slamiyetten nceki ve slamn ilk asrna ait kitabelerin

incelenmesi, Arap yazsnn Bitiik Nabat yazsndan kaynaklandn, hatta onun gelimibir devam olduunu ortaya koymaktadr. Bylece Arap yazs Nabat20 ve Aram

halklaryla Fenike Alfabesine balanmaktadr.21

19 B. Moritz, Arap Yazs, A, c. I, stanbul, 1965, s. 498.20 Arap asll olan Nabat kavmi M. . IV. asra kadar llerde dolatktan sonra nihayet Filistinin

gneyine yerleti ve Petra ehrini kendilerine merkez yapt. Yazlar ve dilleri Aram asll olan

Nabatilerin merkezi, kuzey ve gneye giden yollarn ortasnda bulunuyordu. M. . 85- M. S. 62 arasnda

ama ve Kzldenize kadar genileyen bu kavmin baehri Petra, Romallar tarafndan ele geirilince

topraklarnn bir ksm ellerinden kt. Gnmze ulaan bina harabeleri ve talar zerine yazlan

kitabelerden ileri bir medeniyete sahip olduklar anlalmaktadr. Bilgi iin bk. Ali Alparslan, Osmanl

Hat Sanat Tarihi, Yap Kredi Yaynlar Nr. 1286, stanbul, 1999, s. 19; Ahmet Araka, Nabatiler,

DA, c. XXXII, stanbul, 2006, s. 257258.21 Nihat M. etin, Arap(Yaz), DA, c. III, stanbul, 1991, s. 276.


16/123

8

Arap yazsnn douu ve Mekkeye intikali konusunda slam kaynaklarnda farkl

bilgiler verilmektedir. slam mellifleri, Arap yazssnn Enbardan Hireye oradan da

Hicaza getiine dair rivayetler naklederler22. Bu rivayetlerde ad geen ahsiyetler ve

anlan yerlerle Hicaz ahalisinin eitli alaka ve mnasebetlerinin aratrlmas bizi, yaznn

Nabat lkesinin bir blgesi olan Havrandan Enbar ve Hireye ve buradan da Dumetl-

Cendel zerinden Hicaza getii sonucuna gtrmektedir. Bununla birlikte Hicazllarn

Nabat lkesi zerinden Suriye ile olan devaml ticari mnasebetleri gz nne alnrsa

Kuzey Arap yazsnn yukarda zikredilenden daha ayr ve ksa bir yolla Havran, Petra, el-

Ul zerinden Hicaza gemi olmas gerekir23.

Gnmzde bilinen ve en eski Arap diliyle yazlm olan kitabe m.328 ylna ait olan

mruul- Kays b. Amrn mezar kitabesidir. Nabat-Aram yazyla yazlm olan bu kitabe

Nabat kltrnn Araplar zerindeki izlerini tamaktadr. Arap yazsyla yazlm olan en

eski iki kitabe ise VI. yzyla aittir. Bunlardan ilki, Yunan, Sryani ve Arap dillerinde M.

22 Ebl-Abbas Ahmed b. Yahya b. Cabir el- Belzuri (. 279/892), Futhul-Buldn, thk. Abdullah Enis

ed-Dabba ve mer Enis ed- Dabba, Beyrut, 1987, s. 659-660. Hat tarihi hakknda Arap rivayetlerini

ihtiva eden eserlerin en eskilerinden olan bu eserde yaznn Hicaza intikali konusunu ieren rivayet

yle balamaktadr: Tay kabilesinden kii Bakkada topland. Bunlar Meramir b. Murre, Elsem b.

Sidre ve Amir b. Cidredir. Bunlar yazy vazettiler. Arap alfebesini Sryani alfabesiyle mukayese ettiler.

Enbar ehlinden bazlar onlardan bunu rendiler. Sonra da Hireliler Enbarllardan rendiler Bir

(Ekider b. Abd el Melikin kardei) Hirelilerden rendi. Sonra Mekkeye geldi . .

Ayrca bk. Ebl-Ferec Muhammed b. shak bn Nedim (. 385/995), el- Fihrist, Darul-Marife,

Beyrut, s. 13-16. bn Nedim u bilgileri vermektedir: Arap yazsn ilk nce kimin vazettii hususunda

ihtilaf edilmitir. Hiam el- Kelbi (. 819-820) der ki: bunu ilk yapan (yani ilk Arapa yazanlar) Arab-

arabiden bir gruptur. simleri Ebucd, Hevvz, Hutt, Kelemn, Safaz ve Karist idi. Bunlar bu ekil ve

iraba gre yazy kendi isimlerinin gz nne alarak yazdlar. Sonra isimlerinden olmayan dier harfleri

buldular. Bunlar, t, h, zl, z, in ve gayn harfleri idiler. Onlara revdif dediler. Bunlar, Hiam bn

Ehasa gre Medyen padiahlar idiler ve uayb peygamber zamannda bulut gnnde helak oldular

Konuyla ilgili farkl bir deerlendirme iin bk. Hanefi Palabyk, Asr- Saadette Okuma Yazma

Faaliyetleri , Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj Sempozyumu, ed. M. Mahfuz Sylemez, orum,

2007, s. 529-560.23 etin, a.g.m, s. 276.


17/123

9

512de yazlm olup, Halepin gney dousunda bulunan Zebed Kitabesidir. Bir kilise

zerindeki taa kazlan kitabede kilisenin yapmnda yardm geen kiilerin isimleri yer

almaktadr. kinci kitabe ise M.568 tarihinde yazlm olup amn gney dousundaki

Harranda eski bir kilisenin kap svesi zerinde bulunmaktadr.24 Bylece, denilebilir ki

Bitiik Nabat yazdan Arap yazsna gei ve sadeleme IV. ve V. yzyllarda meydana

gelmi olmaldr. Ayrca Halep civarndaki Zebed Kitabeleri VI. yzyl banda Nabat

yazsnn Araplarca artk tamamen benimsendiini gstermektedir.25

Arap yazsnn balang ekillerini ihtiva eden bu kitabelerin yazlar incelendiinde,

harflerin hem keli hem de yuvarlak karakterlere sahip olduu ve Arap yazsistikametinde gelitii grlebilir. Bu kitabeler haricinde ilk slam devre ait olup ancak

1870den sonra meydana karlan papirs zerine yazlan vesikalar, Arap yazsnn, eski

zamanlarda dahi alelade yuvarlak karakterler ierdiini gstermektedir. Bylece, Nabat

yaznn iki koldan yazlp kullanlm olduu sylenebilir.26

11. Hattn Tanm

Szlkte yazmak, izmek, kazmak, alamet koymak anlamlarndaki Arapa hattmastarndan treyen hat kelimesi, terim itibariyle Arap yazsn estetik llere bal

kalarak gzel bir ekilde yazma sanat anlamnda kullanlmtr.27

Arap yazs, slam dininin benimsenmesiyle birlikte estetik ve derun bir boyut

kazanarak ksa zamanda slam mmetinin bir deeri olarak slam Yazs adn almtr.

24 Moritz, a.g.m, s. 499; Nasruddin el- Esed, Masadirul-iril-cahili ve kymetuhat-tarihiyye, Beyrut,

s. 27-29; Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamberin Alt Orijinal Diplomatik Mektubu, ev.

Mehmet Yazgan, Beyan Yaynlar Nr.144, stanbul, 1990, s. 48-49.25 Ali Aktan, Arap Yazsnn Douu, Gelimesi ve slam Yazs Haline Gelmesi, slami Aratrmalar

Dergisi, c. II, say: 6 (Ocak 1988), s. 62.26 Ali Alparslan, slam Yaz Sanat, Douundan Gnmze Byk slam Tarihi, ed: Kenan

Seyithanolu, a Yaynlar Umumi Neriyat Nr. 1, c. XIV, stanbul, 1993, s. 445-446.27 Derman, Hat,s. 427.


18/123

10

Daima gzele ulama gayretinin sonucu olarak hat sanat, kam kalemi ve is mrekkebinin

i birlii ile insan elinin meydana getirdii izgisel bir saltanat haline dnmtr. slam

yazsndaki bu sanatsal estetiin kaynan ortaya koyma asndan Hz. Alinin u sz

aktarlmaya deerdir. Yaz stadn retiinde (mek) gizlidir, ok yazmakla kvam bulur;

slam dini zere olmakla devam eder.28

Arap harflerinin ekillendirilmesiyle ortaya konulan hat sanatnn douunda ve geliip

yaylmasnda phesiz slamn etkisi byktr. Gerek Kuran ayetlerinin gerekse

hadislerin yazya tevikinin yan sra Kurann ve hadislerin yazyla tespiti, oaltlmas

ve yaylmas insanlar yazya yneltmi ve slam yaz sanatna duyulan sayg ve rabetiarttrmtr. Ayrca, slam dininin putperestlikle karmaktan ve inananlar puta tapmaktan

uzaklatrmak iin koyduu suret yasann da slam sanat bnyesinde bir tr resim sanat

grevini stlenen hat sanatnn gelimesinde etkisi byk olmutur.29 Bunlarn yan sra

izgisel kvrakla sahip olan Arap harflerinin bnyelerinde barndrdklar estetik

zellikler de yaznn sanatsallamasnda kolaylk salamtr. yle ki, Arap harflerinin

kelimenin banda, ortasnda ve sonunda ayr ayr yazlabilmesi estetik adan yaz sanatna

zengin kompozisyon imknlar sunmutur. Btn bunlara ilaveten devlet adamlarnn da

hat sanatyla bizzat ilgilenmi olmalar, sanat ve sanaty vmeleri, himaye etmeleri de

hat sanatnn geliip yaylmas sebepleri arasnda saylabilir.

12. Osmanl Devrine Kadar Yaz ve Hat Sanat

120. Hz. Muhammed (s.a.v) Devri

slamiyetten nce gerek Kuzey Arabistanda gerek Gney Arabistanda yaayan Arap

kavimlerinin kendilerine has yazlar olduu bilinmektedir. Her iki yaznn da kaynann

28 M. Uur Derman, Hat Sanatnda Trklerin Yeri, slam Sanatnda Trkler, 2. bask, Yap ve Kredi

Bankas Kltr Hizmeti, Mays 1982, s. 53.

Hz. Aliye atfedilen bu ifadeye eski hat mecmualarnda ve ada aratrmalarda manas ayn olmak

zere farkl lafzlarla rastlanmaktadr. Hz. Aliye atfedilen bu sz muteber kaynaklarda yoktur.29 M. inasi Acar, Trk Hat Sanat, Antik A. . Kltr Yaynlar, stanbul, 1999, s. 19


19/123

11

Fenike Alfabesi olmas nedeniyle aralarnda benzerlikler vardr. Fakat uzun sre Gney

Araplar tarafndan kullanlan Msned ad verilen Himyeri yazs30 muhtemelen gelime

imkn bulamam ve Gney Arabistan Medeniyetinin yklndan sonra ortadan

kalkmtr. Kuzeyde kullanlan yaz ise zamanla baz deiikliklere urayarak slam yazs

haline gelmi ve gnmze kadar ulamtr.31

Nabat yazsnn Arap yazsna dn ve Hicaz Blgesine intikal tarihine baklnca

yaznn, muhtemelen Hz. Peygamberin ocukluk veya genlik yllarna rastlayan tarihte

Mekkeye geldii sylenilebilir. slamn doduu srada Mekkede okuma yazma

bilenlerin says konusunda slam kaynaklarndan Belzrinin Fthul-Bldan adleserinde on yedi kiinin varlndan bahsedilmekte ve isimleri verilmektedir32. Fakat bu

rivayetin doruluu konusuna pheyle yaklaanlara gre okuma yazma bilenlerin says

daha fazla olmaldr. Zira peygamberin inen ayetleri yazdrmak iin asgari be-on vahiy

ktibi istihdam etmesi ve bir ticaret merkezi olan Mekkede zerine yaz yazmak iin

eitli malzemelerin kullanlm olmas okuma yazma bilenlerin saysnn daha fazla

olmasna delil olarak gsterilmektedir33.

30 Himyer yazs Hatt- Msned adyla anlr. Bu hatta harfler birletirilmeden ayr ayr yazlr.

Himyeriler kendilerinden izin almadan hi kimsenin bu yazy renmesine msaade etmezlerdi. Bilgi

iin bk. Ebu Zeyd Veliyddin Abdurrahman b. Muhammed bn Haldun, Mukaddime, ev: Zakir Kadiri

Ugan, c.II, Milli Eitim Genlik ve Spor Bakanl Yaynlar Nr. 482, stanbul, 1988, s. 412.31 Aktan, a.g.m, s. 62.32 Belzurinin isimlerini verdii bu kiiler arasnda mer b. el- Hattab, Ali b. Ebi Talib, Osman b. Affan

Ebu Ubeyde b. el- Cerrah, Talha, Yezid b. Ebi Sfyan, Ebu Sfyan b. Harb ve Muaviye en tannm

olanlardandr. Ayrca Mekkeli kadnlar arasnda ise u nemli kiileri saymaktadr: ifa bint Abdullah el-

Adeviyye, Hafsa el-Adeviyye, Ummu Klsm bint el-Ukbe, Aie bint Sad b. Ubade, Kerime bint el-

Mikdad. Yine, Hz. Peygamberin eleri Aie bint Ebi Bekirin ve mm Selemenin Kuran okumay

bildiklerine ancak yazmay bilmediklerine deinmektedir. Belzuri, a.g.e, s. 660-661.33 Moritz, a.g.m, s. 499.


20/123

12

slamiyetle birlikte Arap yazs byk bir geliim ve yaylm alan kazanmtr.

slamn insanla ilk emrinin oku olmas34 ve kalemle mrekkebin retim vastas olarak

vlmesi35, Kuran ayetlerinin vahiy ktipleri tarafndan yazyla tespit edilmesi hatta

Resulullahn (s.a.v) szlerinin daha kendisi hayatta iken yazlmaya balanmas yaznn

byk bir nem kazanarak gelimesini ve yaylmasn salamtr. Nitekim Kuranda

okumak ( ) fiili trevleriyle birlikte 87 defa geerken, yazmak (, ) kelimeleri

trevleriyle birlikte 320 defa gemektedir.

Hzla renilmesi ve retilmesine ramen teekkl tarihi beinci asra kadar gtrlen

Arap yazsnn, Hz. Peygamber zamannda henz geliim aamasnda bulunduu, nokta veharekelerden yoksun olduu anlalmaktadr36. Tabii ki slamdan sonra bata Kurann

doru okunmasn salamak iin Arap yazsnda baz ek dzenlemelere gidilmitir. yle

ki, Hz. Muhammedin Arap Alfabesinin yazl ve okunu kusurlarn giderme adna

benzer harflerin birbirinden ayrlmalarn salamak zere rak tavsiye ettii

sylenmektedir.37 Hatta daha bu devirde hattatlarn yazdklar yazlarn altna imzalarn

(ketebe) koyma detinin Resulullahn ktiplerinden bey b. Kaab tarafndan balatldn

grmekteyiz.38

34 Yaratan Rabbinin adyla oku! O, insan bir kan phtsndan yaratt. Oku! Senin rabbin en cmert olandr.

O, kalemle yazmay retendir, nsana bilmediini retendir. ( Kuran, 96 Alk Suresi, Ayet 1-5).35 Hokka ile kalemi, kalemle yazdklarn ahit tutarm ki. . ( Kuran, 68 Kalem Suresi, Ayet 1). Ayetin

izahn ve Hat Sanat ile balantsn anlamak iin bk. Mahmud Bedreddin Yazr, Medeniyet leminde

Yaz ve slam Medeniyetinde Kalem Gzeli, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1981, s. 61-

65.36 bn Haldun, Arap yazsnn slamiyetin ilk gnlerinde salam bir surette ilenmemi, iyi ve gzel bir

hale gelmemi olmasn, Arap kavminin gebeliine, iptidai bir hayat yaamasna, hner ve sanattan

uzak olmasna balamaktadr. Bilgi iin bk. bn Haldun, Mukaddime, c. II, s. 412-413.37 Muhammed Hamidullah, Muhtasar Hadis Tarihi ve Sahife-i Hemmam bn.Mnebbih ev. Kemal

Kuu, stanbul, 1967, s. 20; Ali Alparslan, a.g.m, s. 451.38 Said Havva, el- Esas fis-Snne Siretn-Nebeviyye, ev. H. Ahmet zdemir ve dr. , Aksa Yayn ve

Pazarlama San. Ve Tic. Ltd. ti, c. VI, stanbul, Aralk 1991, s. 132; Alparslan, a.g.m, s. 453.


21/123

13

Yazdaki bu gelimelere ilave olarak Hz. Peygamber dneminde deri, hurma yapra,

deve kemikleri, anak mlek krntlar, tahta levhalar, parmen, papirs, lihaf (yumuak

ve beyaz ta) gibi yaz malzemeleri kullanlmaktayd. Bunlar da o devirde yaznn yaygn

kullanmna delil gsterilebilir.39

121. Drt Halife Devri (11-41/632-661)

Hulefa-i Raidin Devrinde, yazda nemli deiiklikler kaydedilmemesine ramen o

devirden gnmze intikal eden baz vesikalardan az ok bir gelime saland

anlalmaktadr. Bu vesikalar baz meskkt, papirs ve ta kitabelerden olumaktadr. Bu

devre ait olduu sylenen mhim vesikalardan biri ince deri zerine yazlm olan

Kuranlar ise de aratrmaclar bunlarn hattatlar ve tarihleri zerinde ittifak

edememilerdir.40

Halifeler Devrine ait olan bu vesikalardan anlaldna gre papirsler zerindeki

yazlarda, harflerde yuvarlaklk, ta zerinde yazl olanlarda ise sertlik ve kelilik

hkimdir.41 Kuzey Arabistandan Hicaz Blgesine intikal eden Nabat yazsnn farkl

karakterde iki slubunun olduu bilinmektedir. Cahiliye devrinde bu iki slup cezm vemek diye adlandrlmtr. Geometrik, dik ve keli karakter arz eden ve kesme, kopma

ve ayrlma manasna gelen cezm tarznn, Nabatilerin yazsndan doan ve gelien slam

yazsna verilen ilk ad olduu anlalmaktadr. Sratli yazmak, abuk gitmek manasna

gelen ve yuvarlak ve yumuak yaz karakterine sahip olan mek tarz yaznn drt halife

devrinde kullanld bilinmektedir. Hatta bu yaz tarznda yatay harfler fazla

uzatldndan sayfalarda geni boluklar kald gibi, sratten dolay da baz harflerin

okunmasnda zorluk ekildii iin Halife Hz. mer bu yazy yaznn kts sfatylanitelemitir.42

39 Moritz, a.g.m, s. 502-503.40 Alparslan, slam Yaz Sanat, s. 45641 Alparslan, a.g.m, s. 456.42 Alparslan, a.g.m, s. 456-457.


22/123

14

Drt halife devrinde fetihlerle birlikte slamiyet Hicaz Blgesinin dna tamaya

balam, yaz da nem arz eden ehirlerin isimleriyle anlr olmutur. Arap hatt, muhtelif

devirlerde en fazla kullanld blgeye nispetle, slam ncesi Enbar, Hir, Mekkve

Hicretten sonra da Meden , Basraya nispetleBasr ve nihayet 16/638te kurulan, ksa

srede asker, ilm, siyas merkez haline gelen Kfeye nispetle Kf olarak anlmaya

balamtr.43

Bunlarn yan sra Hulefa-i Raidin Devrinde dini ve idari hayatta, gnlk muamelatta

yaznn neminin artarak devam ettii, hatta Hz. mer (634-644) zamannda yaz retimi

iin resmi mektepler ald ve muallimler tayin edildii grlmektedir.

44

122. Emeviler Devri (41-132/661-750)

Emeviler Devrinde slam Medeniyetinin almlarnn giderek artmasyla birlikte ilim

ve sanat alannda da nemli gelimeler kaydedilmitir. Kuran ve kitap istinsah, telif ve

tercme faaliyetleri artm, gzele ulama, Kuran gzel yazma gayretiyle hattatlar

Mushaflar yazmlardr. Bu devirde amn devlet merkezi olmasyla birlikte siyaset ve

ilim hayat da buraya kaym yaz da amolarak anlmaya balamtr.45

Emeviler Devrinde yetien ilk byk yaz slahats olarak kabul edilen kii Kutbe el-

Muharrirdir (.154/771). Bu mehur hattat Kufye ekil vermek suretiyle bir takm

deiiklikler yaparak drt eit yaz meydana getirmitir. Kaynaklarda bunlarn Cell,

Tumar, Sls ve Nsftan ibaret olduu bildirilmektedir.46 Anlaldna gre bu devirde

43 Derman, Osmanl Trklerinde Hat Sanat, s. 18.44 etin, a.g.m, s. 278. slam dnyasnda ilk olarak Kttablarn - slamn ilk devirlerinde sbyan mektepleri

yaznn retildii yer anlamnda kttab olarak isimlendiriliyordu- ilk programn Hz. mer hazrlam

ve vilayetlere gndermitir. Program metni udur: ocuklarnza yzmeyi ve ata binmeyi retiniz,

onlara yaygn halde darb- meselleri ve gzel iirleri de rivayet ediniz. Geni bilgi iin bk. Cahid

Baltac, slam Medeniyeti Tarihi, M. . lahiyat Fakltesi Vakf Yayn Nr. 197, stanbul, 2005, s. 158.45 Alparslan, slam Yaz Sanat,, s. 459.46 Alparslan, slam Yaz Sanat, s. 459.


23/123

15

yeni hat eitleri domaya balam, kalem azlarnn da hangi lde olmas gerektii

tespit edilmitir. te, byk boy yazlara mahsus olan Cell ve resmi devlet yazmalarnda

kullanlan standart byk boy Tumarbunlardan ilk bilinenlerdir.47

Bu devrin dier nemli bir hattat Malik b. Dinar (.130/747)48 olup isteyene cret

karl Mushaf yazmaktayd. Ayrca, Velid b. Abdlmelikin (86/705) ktibi olan Halid

b. Ebi el- Hayyac da yazda mahir bir sanatkrd. Yine Halife Hiama (105/724) birok

eser yazm olan uayb b. Hamza el-Katib de yazsnn gzelliiyle bilinen mehur

kiilerdendi.49

Emevilerden gnmze pek az yazl vesika ulamtr. Bu devirde yazlm olan

Mushaflarda Cell ve Tumar yazs kullanld, yani yaznn geni bir kalemle yazld,

ta kitabe ve meskktn keli yazld, ancak baz kitabelerde baz harflerde

yuvarlaklama olduu, papirslerdeki yazlarda kelilikle birlikte yuvarlaklamann da

belirdii grlmektedir50.

123. Abbasiler Devri ( 132- 640/750-1258)

Abbasiler Devrinde ilim ve kltr merkezi, artk devletin siyasi ve idari merkezi olan

Badat idi. Bata Badat olmak zere byk merkezlerde ilim ve sanat hareketleri artm,

kitap telif ve istinsah faaliyetleri hzlanmtr. Artan bu telif ve tercme faaliyetlerine eit

olarak byyen ve zenginleen ktphanelerde telif ve istinsah iiyle megul olan verrklar

zellikle kitap istinsahna mahsus Verrk, Muhakkak veya Irak gibi isimlerle bilinen yaz

tarzn kullanmlardr. Verrklarn elinde gzelleen ve Nesih yazsndan ayrt etmek iin

47 Derman,Hat, s. 428.48 Malik b. Dinar hakknda daha geni bilgi iin bk. Mehmet Demirci, Malik b. Dinar, DA, c. XXVII,

Ankara, 2003, s. 505.49 Alparslan, slam Yaz Sanat, s. 460.50 Alparslan, a.g.m, s. 460-461.


24/123

16

Nesh diye adlandrlan bu tarz, Nesih, Reyhan ve Muhakkak yazlarnn domasna da

zemin hazrlamtr51.

Abbasilerin ilk devirlerine kadar Tumar, Cell, Sls ve Nsf yazlarnn kullanld

grlmektedir. Ancak, zamanla birbirinden ok kk farklarla ayrlan, byklk ve

kklkleriyle birlikte, kullanldklar yerlere, hatta ktlarn ebadna gre isimlendirilen

birok yaz eidi ortaya kmtr. yle ki m.VIII. yzylda yaz eitleri saysnn krk

at grlmektedir. Bu yazlar mevzun hat diye anlmtr.52

Hat sanatnda en nemli gelimelerden biri Abbasi veziri bn Mukle (.328/940)53 ile

ortaya konmutur. O, bu mevzun hatlarn nizam ve ahengini belli kaidelere balamtr.

Bylece Aklam-i Sitte54 belirmeye balam, mevzun hatlarn yerini de mensb hat

almtr. bn Mukle sahip olduu geometri bilgisini kullanarak, harflerin lsn,

mesafesini belirlemede noktadan, dik harflerin boyunu belirlemede eliften, anak

eklindeki harflerin geniliini gstermek iin de daireden istifade ederek bir metot ortaya

koymu ve Aklam- Sittenin temellerini atmtr.55 Bu alt eit yaz daha sonra bn

Bevvab olarak anlan hattat bn Hilal (.413/1022)56 tarafndan daha da gzel llere

kavumutur. bn Bevvab, bn Muklenin Aklam- Sitte de tespit ettii bu estetik kurallar

daha ince geometrik nispetlere balayarak slubunu gzelletirmitir. Benzer sluplarn

ortak zelliklerini belirleyip snflandrarak kalemin saysn sekize indirmi, bylece

51 Serin, a.g.e, s. 67.52 Alparslan, slam Yaz Sanat, s. 462.53 bn Mukle hakknda bilgi iin bk. Abdlkerim zaydn, bn Mukle, DA, c. XX, stanbul, 1999, s.

211-212.54 Belli alt tr yaz gurubuna verilen zel ad. Bunlarn isimleri Muhakkak- Reyhni, Sls-Nesih, Tevk-

Rkdr. e kalem de denir. Geni bilgi iin bk. M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve

Terimleri Szl, Milli Eitim Basmevi, c. I, stanbul, 1983, s. 42.55 Alparslan, slam Yaz Sanat, s. 46356 bnl-Bevvab hakknda bilgi iin bk. Muhittin Serin, bnl-Bevvab, DA, c. XX, stanbul, 1999, s.

534-535.


25/123

17

Aklam- Sittenin teekklnde byk bir yenilik yapmtr57. Onun ortaya koyduu slup

slam dnyasnda m. XIII. yzyl ortalarna kadar asra yakn devam etmi ve XIII.

yzylda Trk asll hattat Yakut el-Mustasm (.698/1298)58 Aklam-i Sitte denilen

Sls-Nesih, Muhakkak-Reyhan, Tevk-Rk hatlarn en gelimi ekliyle ortaya

koymutur. Ayrca Yakut el-Mustasm o gne kadar dz kesilen kam kalemin azn

eri keserek hatta byk bir estetik de kazandrmtr.59

124. Byk Seluklular (429-590/1038-1194) ve Anadolu Seluklular Devri

(469-706/1077-1307)

Trkler tarafndan tarih boyunca, balangtan bugne kadar drt alfabe kullanlmtr.

Bunlar Orhun Alfabesi, Uygur Alfabesi, Arap Alfabesi ve Latin Alfabesidir. Bunlardan

baka Trkler tarafndan veya Trke iin Uygur alfabesinin asl olan Sod Alfabesi,

Mani, Brahmi, Sryani, Yunan ve slav Alfabeleri de kullanlmtr. Ancak bunlarn

ierisinde gerek zaman ve gerek saha bakmndan umumileerek geni lde kullanlan,

bylece milli alfabe haline gelen alfabeler Orhun, Uygur, Arap ve Latin harfli alfabelerdir.

Arap harfleri Trkler arasna slamiyetle birlikte girmi, X. asrdan XX. asrn balarna

kadar bin seneye yakn bir zaman sresince kullanlmtr60.

57 Serin, a.g.m, s. 535.58 Hakknda ayrntl bilgi iin bk. Nihad M. etin, Yakut Mustasim, A, c. XIII, stanbul, 1993, s.

352-357.

Son Abbasi halifesi Mstasm Billh devrinin nl hattat olan Yakutun Trk, Rum veya zayf

olmakla birlikte Habeli olduu sylenmitir. Halifeden byk yaknlk grd iin refah ve itibar

iinde yaamtr. Mool ordusu Badata girdii zaman bir minareye gizlenmi, kan, ate ve yama ile

geen gnleri burada beraberinde gtrd malzeme ile yaz yazarak geirmitir. Hatta kd bittii

iin yannda bulunan beyaz ince keten bir mendil zerine de yazmt. O, hat sanat tarihinin belli bal

merhalelerinden birisi, kendinden ncekilerle ve sonrakiler arasnda byk bir halkadr. Ayrntl bilgi

iin bk. H. Ahmet zdemir, Son Abbasi Halifesi Mstasm Billh ve Dnemi, Hcegh Akademi

Kitapl Nr. 5, stanbul, 2005, s. 164-166.59 Derman, Hat, s. 428.60 Muharrem Ergin, Osmanlca Dersleri, Edebiyat Fakltesi yaynlar Nr. 785, stanbul, 1993, s. 2.


26/123

18

Trk hat tarihini, Trklerin slamiyeti kabul etmeye baladklar X. yzyldan

balatmak gerekir. Bu devirde hat sanatnn merkezi Abbasi devletinin bakenti olan

Badat idi. Trk hat tarihinin bu ilk devirleri, Arap ahs isimlerinin Trk ve ranllar

tarafndan mtereken kullanlm olmas sebebiyle bu devirden gnmze intikal eden

eserlerin sahiplerinin milliyetini belirlemede karanlk kalmaktadr61.

Trkler Mslmanl kabul ettikleri ada Kf yaz revata idi. Dou Asyann iki

byk devletinden biri olan Karahanllar ( 992-1211), 940 ylna doru Mslman olmaya

baladlar ve saltanat srdkleri Maverannehir ve Dou Trkistanda Kf ve Nesih

yazy beraberce kullandlar. Dier bir Trk devleti olan Gazneliler (963-1186) tarafndanda Kf ve Nesih yaz kullanlmtr. ran Seluklular (1038-1194) dneminde de ayn

istikamette eserler verilmitir. Anadolu Seluklular (1077- 1307) dneminde Kf ve

Nesih yaz yaygn olarak kullanlm olmakla birlikte bu dnemde Kf yaznn

kullanmnn biraz azald onun yerini Cel Sls yaznn ald grlmektedir62.

lk Mslman Trk devletlerinden hidiler (935-969), Karahanllar (992-1211),

Gazneliler (963-1186), Byk Seluklular (1038-1194) ve Anadolu Seluklular (1077-

1307) devrinin ilk yz elli ylnda Aklam- Sitte alannda bn Bevvabn yaz slubunun

benimsendii grlmektedir. bn Bevvabn tesiri Aklam- Sittede nc reformist olarak

nitelendirilen Yakutun yaad yllara kadar (1221-1298) yaklak olarak yz sene

kadar devam etmitir.

Hat sanat bakmndan Anadolu Seluklular dnemi daha zengindir. Trklerin

Anadoluya geldikleri zaman her yerde olduu gibi burada da bn Bevvab slubu hkimdi.

Anadolu Seluklular dneminde Trk hattatlar XI. ve XII. yzyllarda bn Bevvab

61 Ali Alparslan, Trk Hat Tarihi, Douundan Gnmze Byk slam Tarihi, c. XIV, a yaynlar,

s. 478.62 Ali Alparslan, Trk Dnyasnda Hat Sanat, Trkler Ansiklopedisi, c. XII, Ankara, 2002, s. 267.


27/123

19

slubunu takip ettikten sonra XIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren Yakutun ekoln

devam ettirmilerdir63.

13. Hat Sanatnn Osmanllar Devri (698-1341/1299-1923)

Kbletl- Kttb olarak anlan Yakut el-Mustasmnin slubu slam leminin

tamamnda ksa zamanda benimsendi. lmnden sonra, onun Aklam- Sitte anlay,

yetitirdii statlar eliyle Anadolu, Msr, Suriye, ran, Maverannehire kadar yayld ve

buralarda hkm sren slam devlet ve hanedanlarnda daima alakaya mazhar bir sanat

olarak grld.64

Abbasi Devletinin yklndan sonra hat sanat geliimini Trk ve ranl hattatlarn

elinde srdrm, siyasi hareketlerin sonucunda Badat sonras Kahire, Kurtuba,

Semerkand, Herat, Tebriz ve Konya ehirleri, Osmanl ncesinde hat sanatnn geliimini

devam ettirdii nemli ilim ve sanat merkezleri olmulardr.65

Emev, Abbas, Fatim, Eyyb, Memluk, Seluklu, lhanl, Timur, Safev, Akkoyunlu

gibi slam devlet ve hanedanlar devrinde ilgi ekici bir alan olarak grlen hat sanat,

Osmanllar Devrinde estetik kudret ve zirvede kal sresi asndan en st noktaya

ulam, hatta Trk Hat Sanat adyla anlacak bir kimlik kazanmtr.

Osmanl Devletinin kuruluundan XV. yzyln ortalarna, yani stanbulun fethine

kadar Trk hattatlar Yakut slubunu takip etmilerdir. Fetihten sonra stanbul, Trk-slam

dnyasnn merkezi haline gelmi ve alt asr boyunca hat sanatnda liderlik roln

stlenmitir. Bu devirde slam yazsna yeniden yn vererek Trk Hat Sanatnn kurulup

gelimesine nclk yapan ilk hattat Amasyal eyh Hamdullahtr.

63 Alparslan, Trk Dnyasnda Hat Sanat, s. 268.64 Derman, Osmanl Trklerinde Hat Sanat, s. 2065 Abdlhamit Tfekiolu, Osmanl Dneminde Hat Sanat, Osmanl, c. XI, Ankara, 1999, s. 44.


28/123

20

Kendisinden sonra gelen hattatlar onun at yolda ilerleyerek Hsn-i Hatt dnya

apnda bir grsel sanat haline getirmiler ve yeni ekoller oluturmulardr. Bu bakmdan

Osmanl devri hem geleneksel izginin devam hem de yeni ekollerin ortaya kmas

asndan hat sanatnn altn a olmutur.

130. Hsn-i Hat Ekolleri

1300. eyh Hamdullah (.926/1520) Ekol

Amasyada Hayreddin Maraiden (. 876/1472(?))66 hat sanatn nazari ve ameli

olarak tahsil ettikten sonra icazet alm olan eyh Hamdullahn sanat hayatnda Amasyave stanbul olmak zere iki safha vardr. eyh Hamdullah, Yakut yaz tarznn hkim

olduu ilk yazlarn Amasyada, kendi yaz slubunu ise stanbulda ortaya koymutur.67

Amasyada kendisinden yaz mek eden Sultan II. Bayezid Hann ( 1447-1512)

davetiyle stanbula gelen eyh Hamdullah, yine Sultann tevik ve tavsiyesiyle saray

hazinesindeki Yakuta ait eserleri estetik bir incelemeye tabi tuttu ve kendi sanat anlayn

da ekleyerek Aklam- Sitteye yeni bir boyut kazandrd. Drt aylk bir alma sresince68

Yakutun tavrn gelitirerek yazya yeni geometrik ller getirdi. Yakutun yazsndaki

sert grnm de ortadan kaldrarak harflere daha estetik bir boyut katt. Bylece hat

sahasnda eyh slubu denilen ve Osmanl Hat Sanatnn temelini oluturan dnemi

balatm oldu.

eyh Hamdullahn ekolnde olgunluk kazanan Aklam- Sitte arasnda Nesih hatt

Mushaf yazlmasna tahsis edilmi, Sls yalnz olarak ya da Nesihle birlikte sanat yazs

olarak devam etmi, zamanla Reyhan ve Tevki terk edilmi, Muhakkak yaz besmele

66 Muhittin Serin, Hayreddin Marai, DA, c. XVII, stanbul, 1998, s. 57.67 Serin, a.g.e, s. 101-104.68 M. Uur Derman, Osmanllarda Hat Sanat, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed: Ekmeledddin

hsanolu, c. II, IRCICA, stanbul, 1998,s. 482


29/123

21

kitabetinde, Rik hatt, hatt-icaze adyla hattat ketebelerinde ve ilmiye

icazetnmelerinde kullanlr olmutur.69

Osmanl Trk Hat sanatnda Yakut devrini kapatan eyh Hamdullah ekolnn tesiri

kendisinden sonra ikinci byk hattat olarak anlan Hafz Osman (.1110/1698) devrine

kadar yaklak iki yzyl devam etmitir.

1301. Ahmet emseddin Karahisri (.963/1556) Ekol

XVI. yzyl Anadolusunun yedi byk hattatndan biri olarak tannan Ahmet

Karahisri70eyh Hamdullahla ayn dnemi idrak etmi olan bir hattattr. Aklam- SitteyiYakut ekolunun nl hattatlarndan Esedullah Kirmaniden (.893/1488)71 renen

Karahisri, bu ekoln Osmanl diyarnda takipisi olmu ve Yakut-i Rm diye anlmtr.72

Hat sanatnda Yakut tarzn benimsemi olan Karahisri, bu ekoln sadece taklit ve

takipisi olarak kalmam, getirdii yeniliklerle zamanla Yakutu da aarak sanatnn gc

ve estetik anlayyla kendi slubunu ortaya koymutur. Yakut tavr onun harf ve

kelimelere kazandrd biim, oran, istif ve farkl sayfa tasarmlaryla en gzel ekline

ulamtr73. Fakat bu ekol eyh ekol karsnda tutunamayarak kendisinden bir nesil

sonra unutulmutur. Bununla birlikte zellikle Cel yazlarda ulat kompozisyon

gzellii Mustafa Rakma kadar devam etmitir.

69 Muhittin Serin, a.g.e, s. 105. Belki burada eklenmesi gereken husus, Rika hattnn zellikle gndelik

ilerde ve sratli yazmaya elverililii dolaysyla el yazs olarak abuk ve acele yazlmas gereken

hemen her yerde kendisine kullanm alan bulduu gereidir.70 Hakknda bilgi iin bk. Muhittin Serin, Karahisri, Ahmed emseddin, DA, c. XXIV, stanbul, 2001,

s. 421-424.71 Hakknda bilgi iin bk. Ali Alparslan, Esedullah- Kirmni, DA, c. XI, stanbul, 1995, s. 370-371.72 Serin, a.g.e, s. 109.73 Muhittin Serin, Karahisri, Ahmed emseddin, DA, c. XXIV, stanbul, 2001, s. 422.


30/123

22

1302. Hafz Osman (.1110/1698) Ekol

XVII. yzyln ikinci yarsna yetien Hafz Osman74

Hsn-i Hat alannda eyhEkolnn nl hattatlarndan Byk Dervi Ali (.1086/1698), Nefeszde Seyyid smail

(. 1090/1679), Suyolcuzde Mustafa Eyyubden (.1097/1686) Aklam- Sitte zerine

mek ederek nihayet icazetnme almaya muvaffak olmutur.75

eyh tavrnn inceliklerini en iyi ekilde renen Hafz Osman, eyh slubundaki

Aklam- Sitteyi ikinci bir estetik deerlendirmeye tabi tutarak, beendii harfleri semi,

onlar ideal birer harf olarak tanm ve eyh slubunun Yakutu andran harflerini atp

Aklam- Sitteyi en gzel seviyesine ulatrmtr. Bylece eyh Hamdullah, yazda klasik

devrin balangcn, Hafz Osman ise bu klasizmin olgunluk devrini oluturan birer hattat

olarak slam yaz sanat tarihinde bilinip tannr hale gelmilerdir. Artk XVIII. yzyldan

itibaren btn hattatlar bugn de dhil Hafz Osman yolunu takip etmektedirler.76

Ayrca Hafz Osman, hat sanatnda Hz. Peygamberin fiziki ve ahlaki vasflarn

anlatan Hilye-i erifeyi Sls ve Nesih hatlaryla kompoze eden ilk kiidir77 . Bylece

ondan itibaren Hilye-i erife yazm bir gelenek halini almtr.78

74 Hayat hakknda bilgi iin bk. M. Uur Derman, Hafz Osman, DA, c. XV, stanbul, 1997, s. 98-99.75 Tfekiolu, Osmanl Dneminde Hat Sanat s. 4576 Alparslan, Trk Hat Tarihi, s. 481-48277 Hilye-i erifenin kaynaklarda aka yer almamakla beraber ilk defa Hattat Hafz Osman tarafndan

levha eklinde yazlm olduu kabul edilmektedir. Eski hattatlardan gelen szl rivayetler, bilinen

kalplam hilye eklinin benzeri hibir levha almasna Hafz Osmandan nce rastlanmay, onun

hem bu ekli gittike gelitirmeye ynelik denemeleri, hem de farkl hilye ekillerini aratrp bulma ve

bunlar yazmaktaki gayretine dair kesin bilgiler bu kanaatin doruluk payn arttrmaktadr. Geni bilgi

iin bk. M. Uur Derman, Hilye (Hat), DA, c. XVIII, stanbul, 1998, s. 47.78 Tfekiolu, Osmanl Dneminde Hat Sanat , s. 46


31/123

23

1303. Cel Yaz ve Mustafa Rakm (.1241/1826 ) Ekol

Cel, bir yaz tr deildir. Szlkte, hattn ak, seik, enli, byk ebatta, uzaklardanbile okunabilecek ekilde yazlmas anlamna gelen Cel79, hat terimi olarak her yaznn

belirli bir lden sonra geni yazlan tarzna ad olarak kullanlmtr. Cel, daha ziyade

Muhakkak, Sls ve az da olsa Nesih de kullanlmaktayd. Muhakkakn Celsinin fazla

yer kaplamas dolaysyla XVI. yzyldan itibaren terk edilmesiyle hattatlar bu asrdan

itibaren artk btnyle Cel Slse ynelmilerdir.

Cel Sls, levhalarda kullanlmakla birlikte daha ok mimari yazlarda (duvar, kuak,

kubbe, mihrap vb.) kullanlmtr. Celde Anadolu Seluklular devrinden, Osmanllarda

Fatih dnemine kadar yaklak 350 yllk bir zaman zarfnda gelime ar bir ekilde

devam etmitir. Sz konusu ilerleme, gelime tarihi balangc olan 1453 ylndan olgunluk

devrinin balangc olan 1800 tarihine kadar ok yava ilerlemi ve Celde gzele ulama

gayretlerinin bir sonucu olarak nihayet XIX. yzyl balarnda byk hattat Mustafa

Rakmn elinde kemale ermitir.80

Mustafa Rakm, Osmanl dnemi hat sanat iinde zellii ile ortaya kmaktadr.Birincisi, harflerde ideal lleri temin ederek Cel Slse olgunluk kazandrmasdr.

kincisi, Cel Slste kompozisyonu gzellie kavuturmasdr. ncs ise, Osmanl

Turasna ideal eklini vererek onu enine yayk durumdan kurtarp canlandrm

olmasdr.81

Mustafa Rakm, Hafz Osmann Sls ve Nesih yazlarn inceleyerek elde ettii

harflerin gvde ve duru zelliklerini Celye tatbik etmi, Cel yazlarda gerekletirilmesi

79 Hasan znder, Hat, Tezhip Sanatlar Deyimleri ve Terimleri Szl, Konya, 2003, s. 22.80 Alparslan, Trk Dnyasnda Hat Sanat, s. 270-271.81 Tfekiolu , Osmanl Dneminde Hat Sanat s. 46.


32/123

24

zor bir inklb baarmtr. Bylece onun Cel yazda oluturduu ekol, btn Trk

hattatlar tarafndan gnmze dein takip edilegelmitir82.

14. Osmanl Devri Hattatlarnn Gelitirdii Yaz Trleri

140. Divan

Dvn yazs, Osmanl Devletinin idare sahasndaki en yksek resmi dairesinde,

Dvn- Hmynda kullanlan yaz ekli idi. Dvn- Hmynda alnan resmi kararlar,

yazmalar, fermanlar, berat, menur, buyruldu, hkm, misal, tevki, yarlk, nian, vakfiye

ve ilam gibi resmi yazlar bu hatla yazlrd. Bu sebeple bu yazya divana mensupanlamnda Dvn denilmitir.83

Osmanllarda Dvnye Hatt- ep84, hattatna da ep-nvis denilirdi. Divan, harf

karakterlerinden anlaldna gre XI. ve XII. yzyllarda randa domu ve XVI. yzyla

kadar divanda kullanlm olan Talk yazsndan alnan ilham zere Trk Hattatlar

tarafndan icat edilmitir.85

Osmanl Trk devletinin kurduu nizamn kuvvet, ihtiam, asalet ve azametini

sembolize eden Divanyi, Trkler Seluklular devrinden itibaren kullanmaya

balamlardr. Ancak bu hat tr Osmanllar devrinde, bilhassa Fatih Sultan Mehmet

zamannda Osmanl hattatlar tarafndan slah edilerek gelitirilmi ve nem kazanmtr.86

XVI. XVII. ve XVIII. yzyllarda olgunlamaya devam eden Divan, en yksek sanat

82 Serin, a.g.e, s. 137.83 Ali Alparslan, Divan, DA, c. IX, stanbul, 1999, s. 44584 Hatt- ep, Talik yazdan ilham alnarak Trk hattatlar tarafndan icat edilen divan yazya verilen addr.85 Alparslan, Divani, s. 445; Muhittin Serin, Osmanl Hat Sanat, Osmanl, c. XI, ed: Gler Eren, Yeni

Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 3186 Serin, a.g.m, s. 31.


33/123

25

deerine XIX. yzylda Dvn- Hmyn ve Babli kalemlerinde, burada yetien usta

hattatlar elinde ulam ve en nefis rneklerini vermitir.87

Divannin Cel Divan ve Dvn Krmas diye iki eidi vardr. Dvnnin genelde

abuk yazlan, divan kaleminde ferman, berat msveddelerini kayt defterlerine geirmek

iin kullanlan sade ekline Dvn Krmas denilir.88 Divannin hayli girift, ssl ve

dekoratif zelliklere sahip olan ve ondan daha geni azl kalemle yazlan ekline ise

Cel Divan denir. Cel Dvn yazsn nemli padiah vesikalarnda, ahitnamelerde ve

nme-i hmayunlarda kullanmak adet idi. stisnai olarak dini karakterdeki kitabelerde de

uygulanmtr.

89

1928 Harfnklbna kadar kullanlan Divan yazs, Harfnklbndan sonra ortadan

kalkm, ancak son devir mehur hattatlar elinde az da olsa Cel Dvn levhalarda

yaamaya devam etmitir.90

141. Rika

Kelime olarak, zerine yaz yazlan kt paras, mektup, not kd gibi anlamlara

gelen Rika (ruka) sratli ve kolay yazma ihtiyac gerei XVIII. yzylda Dvn-

Hmynda doup, XIX. yzyln balarnda Bablide gelitirilerek ortaya konulan bir

yaz eklidir.91

Rika, Mmtaz Efendi Rikas ve zzet Efendi Rikas olmak zere iki slupla

kullanlagelmitir. Mmtaz Efendi Rikas, Bab- Ali memurlarndan Mmtaz Efendi

87 Alparslan, Divani, s. 445; znder, a.g.e, s. 36.88 znder, a.g.e, s. 36.89 M. Tayyib Gkbilgin, Osmanl Paleografya ve Diplomatik lmi, Edebiyat Fakltesi Yaynlar no:

2608, stanbul, 1979, s. 45.90 Alparslan, Divani, s. 44591 Serin, Osmanl Hat Sanat, s. 32; znder, a.g.e, s. 164.


34/123

26

(.1287/1871) tarafndan gelitirilmi ve ortaya konulmutur. Gelitii yere nispetle Bab-

Ali Rikas olarak da isimlendirilir.

zzet Efendi Rikas ise, Galatasaray Sultanisi yaz muallimi Mehmet zzet Efendi (.

1320/1903) tarafndan gelitirilmitir. Bu slupta zzet Efendi, kesin ller ve nispetler

koyarak Rika yazsn sanat yazs haline getirmitir.92

Osmanllarda daha ok gnlk hayatta, mektuplarda, resmi yazlarda kullanlan Rika

yazs, kitabelerde, mhr ve madalyalarda ok seyrek kullanlmtr. Ayrca, matbu

eserlerin de son devirde hep bu yazyla basld grlmektedir.93 Bu yaz gnmzde

Arap dnyasnda yazl ve grsel basnda hayli yaygn bir kullanma sahiptir.

142. Siykat

Devletin resmi ve mali kaytlarnda ifre gibi kullanlm ariv yazs olan Siykat,

Abbasiler zamannda icat edilmitir. Anadoluya da ran yoluyla Seluklular zamannda

girmi, Seluklulardan da Osmanlya intikal etmitir.94 Maliye, tapu ve evkafa ait ilerde

kullanlan bu yaznn kayna olarak Kfi yaz kabul edilmektedir.95

Bu yaznn mali kaytlar tutmada kullanlmas, bu tip bilgilerin gizlilik esasna gre

tespit edilmesinde aranabilir. Siykat yazs, ince, birbirine girift, noktasz ve dik yazld

iin az yer kaplar ve abuk yazlr. Kolay okunabilen eidi olduu gibi, ok eski tabirleri

ihtiva eden ve ancak uzmanlar tarafndan okunabilen trleri de vardr. Ayrca, uzun

92 Serin, Osmanl Hat Sanat, s. 32; Bu sluplarn yaz zellikleri iin bk. Ali Alparslan, Osmanl Hat

Sanat Tarihi, Yap kredi Yaynlar-1286, 1. bask, stanbul, Kasm1999, s. 198-200.93 Gkbilgin, a.g.e, s. 46.94 Dndar Gnday, Ariv Belgelerinde Siyakat Yazs, zellikleri ve Divan Rakamlar, TTK Basmevi,

Ankara, 1979, s. 1.95 Gkbilgin, a.g.e, s. 43; Alparslan, a.g.e, s. 147.


35/123

27

hatlarla yazlm olanlar bulunduu gibi, Rika tarznda ksa ekilde yazlm olanlar da

mevcuttur.96

Seluklulardan Osmanllara intikal edinceye kadar baz deiiklikler geirdii

muhakkak olan Siykat yazsnn bize ulam en eski rnekleri Fatih Sultan Mehmet

devrine (1451-1481) ait olanlardr. zellikle bu yaznn gelimesinde katks olan iki

kiinin isminden bahsedilir. lki, Amasyal air ve bilgin olan Tcizde Cafer elebidir

(.921/1515) ki, kendisi maliye ve evkafa ait birok kaytl evrak Siykat yazsna

evirmitir.97 Dieri ise, Seyyid Abdsselam (.932/1525-1526) adnda bir hattattr.

Siykat yazsnn kurallarn deitirerek dzenlemitir.

Osmanl Trklerinde bu yaz, Sultan II. Mahmut Devrinde (1808-1839) yava yava

kullanmdan dmeye balamsa da 1875 tarihine kadar Tapu daresinde kaytlarn bu

yazyla tutulduu, dolaysyla bu tarihe kadar Siykat yazsnn kullanld sylenebilir.98

143. Nestalk

slam yaz tarihinde Aklam- Sitteden sonra en ok kullanlan yaz olan ve iptidai

rneklerine XIII. yzylda rastlanan Nestalk, randa XIV. yzylda daha belirgin bir

ekle girmeye balam ve nihayetinde XV. yzyl balarnda btn zellik ve kurallaryla

meydana kmtr. Osmanllarn Azerbaycanda Karakoyunlular, Dou Anadoluda da

Akkoyunlularla olan siyasi mnasebetleri sonucu daha XV. yzyln balarnda Trkiyede

de tannmaya balamtr.99

96 Gnday, a.g.e, s. 2.97 Gnday, a.g.e, s. 1; Alparslan, a.g.e, s. 150.98 Alparslan, a.g.e, s. 15099 Ali Alparslan, Osmanllarda Hat Sanatnn gelimesi ve Bunun Nedenleri, Osmanl, c. XI, s. 39.


36/123

28

Bu yaznn esasn Talk yazs oluturmaktadr. Talkin Tadili demek olan bu

yaz, Nesh-i Talk diye bilinirken zamanla Nestalk eklini almtr.100

stanbulun Fethinden sonra Nestalk yaz, Osmanlnn Meihat Dairesi ve ilmiye

snfnn resmi yazs olmu; muhasebat, vesikalar, kaytlar, edebi eserler zellikle divanlar,

iirler Nestalk ve incesi olan Hatt- Kitabet ile yazlmtr.101 Fatih devrinden XIX.

yzyla kadar Osmanl hattatlar, ran Nestalk slubunun etkisinde kalmlardr. Bununla

birlikte, Trk hattatlar, Nestalk yazda ranl hattatlar kadar gzel rnekler vermiler,

hatta bu yaznn Celsinde onlar dahi amlardr.

ran Nestalk ekolnde zellikle, Safeviler devrinin mehur hattat Mir madn

(.1024/1615) elinde Nestalk yaz hakiki gzelliini bulmu ve XVII. yzyldan itibaren

sanat yazs haline gelmeye balamtr. Osmanl hattatlar da XIX. yzyln balarna

kadar ran Nestalk Ekolnden etkilenmi ve rann mehur hattat mad ayarnda eserler

vermeye almlardr. Hatta Trk hattatlar Nestalk yazda o kadar gzel eserler

vermilerdir ki hakl olarak mad- Rm unvan kendilerine yaktrlmtr.

Nestalk yazda Trk slubunun temelleri XIX. yzyln balarnda Esad Yesar (.1212/1798) tarafndan atlmtr. Olu Yesrzde Mustafa zzet Efendi (. 1265/1849) de

babasnn yolundan yryerek ran asll Nestalk yazsn milliletirerek Trk Nestalk

Ekoln kurmutur.102 kisi arasnda pek fark olmamakla birlikte Trk Nestalk

Ekolnde ran Nestalik Ekolne nispetle kesin kurallar vardr.

100 znder, a.g.e, s. 151.101 Serin, Osmanl Hat Sanat, s. 31102 Ali Alparslan, a.g.m, s. 40. ran Nestalik Ekol ve Trk Nestalik Ekol yaz karakterleri hakknda bilgi

iin ayrca bk. Ali Alparslan, Osmanl Hat Sanat Tarihi, stanbul, 1999,s. 155-177.


37/123

29

15. Osmanl Devrinde Hat Eitim ve retimi

150. Osmanl Devrinde Hat Eitimi Verilen Meknlar

Hat sanat, Osmanl devleti bnyesinde daima ilgi gren bir sanat olmutur. Bunda

slam dininin etkisi yadsnamayacak oranda byktr. Kurandan ve Allahn Resulnn

szlerinden feyiz alarak yola kan sanatkrlar, daima gzeli arama gayreti ile alarak

insan hislerine hitap eden eitli yazlarn domasna ve her zaman canlln koruyacak

bir sanat olan Hsn-i Hattn gelimesine yardmc olmulardr.

slam dininin etkisinin yan sra Osmanlda, bata padiahlar olmak zere vezirlerin,

devlet adamlarnn ve bilginlerin de bu sanat benimseyip maddi ve manevi destek

vermeleri hat sanatnn geliiminde olduka etkili olmutur. Padiahlar, hattatlara destek ve

teviklerinin yan sra bizzat bu sanat icra eden birer hattat olarak daima onlarn yannda

yer almlardr. Osmanl tarihinde hattat olan padiahlarn okluu da bu gr destekler

mahiyettedir.103 Osmanlda II. Bayezid ( 1447-1512), III. Murad (1546-1595), II. Mustafa

(1644-1703), III. Ahmed (1673-1736), II. Mahmud (1785-1839), Sultan Abdlmecid

(1823-1861) hattat padiahlar arasnda anlmaktadrlar. Osmanl padiahlar arasnda

gnmze en ok eseri ulaan hattat padiahlar ise, bata II. Mahmud olmak zere III.

Ahmed ve Sultan Abdlmeciddir104.

Hat sanat eitimi ve retimi, slam lkelerinde layk olduu ilgiyi grerek, sk bir

disiplin ierisinde, gelenee bal kalarak yrtlmtr. Bu konuda XV. yzyl ncesine

ait malumat olduka kstlysa da bu yzyln sonlarndan itibaren hat sanatnn merkezi

haline gelmistanbuldaki uygulamalar bizlere epeyce bilgi vermektedir.105

103 Ali Alparslan, a.g.m, s. 42; Ayrca, Hattat Osmanl Padiahlar hakknda bilgi iin bk. Hsrev uba,

Hattat Osmanl Padiahlar, Osmanl, c. XI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 52-60.104 Ali Rza zcan, Hattat Padiahlar, Osmanl Ansiklopedisi, c. VI, s. 98-99.105 Derman, Hattat, s. 493-494.


38/123

30

Hat eitim ve retimi, slam dnyasnda dier sanatlarda olduu gibi yzyllar

boyunca geleneksel usullere bal kalnarak stattan talebesine kiiye zel mek yoluyla,

usta-rak ilikisi ierisinde yrtlegelmitir. Osmanl devrinde sarayn destek ve

himayesiyle byk ilgi gren hat sanat, stanbulun fethinden gnmze kadar gerek

resmi eitim messeselerinde gerekse vakf okullarnda ders alp ders verme usul (mek)

ile retilmitir.106

Bu usulle birlikte sanata ilgisi ve yetenei olan renciler, bir stadn elinde yetierek

sanat renmi, srekli alarak kendileri de nihayet statlk seviyesine ykselip paha

biilmez eserler ortaya koymulardr. Daha nce de deindiimiz Hz. Aliye izafe edilenu sz bu gr destekler mahiyettedir. Gzel yaz bizzat hocann retiinde (mek)

gizlidir; olgunlamas ok yazmakla, devam da slam dinini yaamakla olur.

1500. Saray i Eitim Kurumlar

Osmanl devrinde, sanatn kiinin nefis ve irade terbiyesi zerindeki etkisi ok iyi

deerlendirilmi ve buna bal olarak eitli alanlarda sanat faaliyetleri hem saray iinde

hem de saray dnda etkin bir biimde srdrlmtr. Grm olduu ilgi dorultusundahat sanat da bata saray ii resmi eitim kurumlarnda olmak zere vakf okullar ders

programlarnda Hsn-i Hat dersleri ad altnda yerini almtr. Enderun Mektepleri,

ehzdegn Mektepleri ve yaz sanatna yeni eitlerin de ortaya kararak katlmn

salayan Dvn- Hmyn kalemleri yaz retiminin yapld saray ii kurumlar olarak

nitelendirilmektedir. Bu kurumlar hat sanatnn gelimesinde ve ekol sahibi hattatlarn

yetimesinde byk rol oynamlardr.

106 Serin, Mek (hat), s. 372.


39/123

31

15000. Dvn- Hmyn

Osmanl devletinde, devlet ilerine bakan, r-y Devlet107

olarak da nitelendirilenDvn- Hmynda alnan kararlar ktlara yazlarak ferman, menur, berat gibi belgeler

haline getirilir, tura ekilerek ilgili yerlere gnderilirdi. Bu kurulda kararlar yazmak,

gndermek, saklamak gibi nemli ileri yapan ayr bir brokratik tekilat mevcuttu. Dvn-

Hmynda Reisl-Kttab bakanlnda Beylik, Tahvil ve Rus Kalemleri faaliyet

gstermekteydi.108 Yaz sahasnda temel eitimleri alm olan ve Dvn- Hmyn

kalemlerine memur olarak giren ktipler yaz alannda asl eitimlerini bu kalemlerde

tamamlamaktaydlar. Bu kalemler yalnzca devlet ilerinin grld yerler olarakkalmam birok hat stadnn da yetitii yerler olmulardr. yle ki, hat sahasnda birer

sanat yazs olarak nitelendirilen ve kendileriyle muhteem sanat eserleri ortaya konulan

yaz trleri olan Divan, Cel Dvn ve Tura bu kalemlerde geliip ortaya km ve

Dvn- Hmynda mek edilegelmitir.

107 M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c. I, 3. bask, Milli Eitim Basmevi,

stanbul, 1983, s. 533.108 Ahmet Mumcu, Divan- Hmayun, DA, c. IX, stanbul, 1994, s. 431.

Beylik kalemi, divan kararlarn tutan, divanda mzakere edilen konularla ilgili evrak gerekli yerlere

havale eden, emir ve hkm suretlerini yazan bir daire idi. eri saha dnda kalan divan muamelatnn

dzenlenmesi, st makamlara sunulmas, divan defterlerinin tutulmas, ahitnme, ferman, hatt-

hmayun, nme-i hmayunlarn hazrlanmas bu kalemin grevi idi. Tahvil Kaleminde ise, vezir,

beylerbeyi, sancakbeyi, beratlar ve beratlarla beraber verilen tevcih fermanlar ile boalm ( mahll)

tmar ve zeametlerin verilmesi iin lazm olan tahvil tezkireleri hazrlanmakta idi. Rus kaleminde vakf

personeli ile dini hizmetlerde bulunanlarn, kalemlerdeki byk kk ktiplerin, saray aa ve

hademelerinin, dizdar ve kale erlerinin berat ve fermanlar bu kalemde ilgili dairelerden alnan

tezkirelere gre hazrlanrd. Geni bilgi iin bk. Mehmet pirli, Klasik Dnemde Osmanl Devlet

Tekilat- Divan- Hmayun kalemleri Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed: Ekmeleddin

hsanolu, c. I, IRCICA, stanbul, 1994, s. 178-183.


40/123

32

15001. Enderun Mektebi

Osmanllar devrinde Dvn- Hmyn dnda gzel yaz, sarayda, orduda ve hkmetilerinde alacak memurlar yetitirmeye mahsus olan ve Topkap saraynda bulunan

Enderun Mektebinin de ders programlarnda yer alm, yetenekli rencilere sekin

hocalar tarafndan yaz dersleri verilmitir.

Topkap sarayndaki Enderun Mektebi haricinde bu mektebe acemiolanlar yetitiren

ve Hazrlk Saraylar olarak da nitelendirilen Edirne Saray, Galata Saray,

Sultanahmette brahim Paa Saray, Kkekmecede skender elebi Sarayndaki

mektepler de bu anlamda hizmet grmlerdir. Buralarda hem askeri ve siyasi balamda

devlet erkn yetitirilmitir hem de birok sanat dalnn yan sra yetenekli rencilere

yaz dersleri verilmitir. Bylece birbirinden kymetli Osmanl hattatlar saraylardaki

mekteplerde yetime imkn bulmutur.109

Enderun Mektebinde Trke, Okuma-Yazma, Arapa, Kuran ve Din dersleri btn

rencilerin takip etmek zorunda olduu dersler idi. Bunlarn dnda Beden Eitimi, Sava

Hnerleri gibi konular da ortak renim alanlar idi.110

Enderun Mektebinde zorunludersler haricinde Olanlar kabiliyet ve ilgilerine gre istedikleri sanat ve ilimle megul

olmulardr. Kou sistemi ierisinde kendilerine den grevleri yerine getirdikten sonra

Hsn-i Hat gibi eitli el sanatlarna, Mzik, iir, Edebiyat, Tp gibi ilimlere alaka duyan

renciler ilgilendikleri alanda sarayda grevli bilginlere veya Ehl-i Hiref-i Hassa

statlarna devam ederlerdi. Saray- Hmyn hocalar unvann alan ve dnemin byk

sanatkrlar olan bu hocalar haftada bir kere, genellikle Sal, aramba veya Cumartesi

gnleri Enderun Mektebine gelir ve derslerini verirlerdi.

111

109 lker Akkutay, Enderun Mektebi, Ankara, 1984, s. 70; Enderun Mektebi, Trk Ansiklopedisi, c.

XV, s. 193.110 Akkutay, a.g.e, s. 136.111 Enderun Mektebi, Trk Ansiklopedisi, c. XV, s. 193.


41/123

33

zellikle nceleri Enderun halknn amarlarnn ykanp dzenlenmesi hizmetini

grrken daha sonra almalarn sanata kaydrld bir ilim ve sanat mektebi haline gelen

Seferli Odasndan birok ilim ve sanat erbab yetimitir. Sarayn mimar, nakka,

ressam, ktibi, musikiinas, siyaset adam gibi hattat da Enderunda yetiirdi. yle ki bu

hattatlar alanlarnn en iyisi olarak nitelendirilirlerdi. Ayrca hattatl ileri gtrenlere

Enderun Ktphanesi iin ok deerli eserler de yazdrlrd.112

Alanlarnda mahir birok devlet adamnn, askerin, limin ve sanatnn yetitii

yetenekliler mektebi olarak nitelendirilen Enderun Mektebi 1908de II. Merutiyet sonras

kapatlmtr

113

.

15002. ehzdegn Mektebi

Topkap Saray ile birlikte ina edilen ehzdegn Mektebinde ise hanedan

mensuplarnn ocuklar ilk eitimlerini alrlard. ehzdegn Mektebi Topkap Saraynn

harem dairesinde Darssaade Aasnn bulunduu binann st katndayd. Bu okulun

eitim derecesi, halk tabakasnn ocuklarnn devam ettii Sbyan mektepleriyle ayn

seviyede idi. Sbyan mekteplerinde olduu gibi burada da ocuklara Kuran okutulur,namaz sureleri ezberletilir ve az da olsa yaz mek edilirdi.114 Topkap Saray dndaki

saraylarda da buna benzer mektepler mevcuttu.

1501. Saray D Resmi Eitim Kurumlar

Saray ii resmi eitim kurumu olarak deerlendirilen bu eitim kurumlar dnda da

Osmanllar dneminde, mescit, cami, tekke ve zaviye gibi birer vakf messesesi olarak

faaliyetlerini srdrm olan sbyan mektepleri ve medreselerde de yaz dersleri mevcuttu.

112 Alparslan, a.g.e, s. 15; Osman Nuri Ergin, Trk Maarif Tarihi, c. I/II, s. 16-17.113 Enderun Mektebi, Trk Ansiklopedisi, c. XV, s. 193.114 Osman Nuri Ergin, a.g.e, s. 6.


42/123

34

15010. Sbyan Mektepleri

Ta Mektep veya Mahalle Mektebi olarak da isimlendirilen bu mektepler halktabakasna mensup kiilerin, be alt yalarndaki ocuklarnn okutulduu ve ilk tahsilin

verildii mekteplerdir.115

Kuran- Kerimin ve dinin temel ilke ve kurallarnn retildii bu mekteplerde

ocuklara yaz dersleri de verilmekteydi. Fatih Sultan Mehmet sonras yaz derslerinin

ilave edildii116 ve bylece talebelerin ilk olarak bu mekteplerde hat sanatyla

karlatklar anlalmaktadr. Ancak bu mekteplerde verilen hat eitiminin hat sanatkr

yetitirmekten ziyade, ocuklarn yazy tanmasn ve az da olsa ll bir ekilde

yazmasn salamaya ynelik olduu aktr.

Bu mekteplerde Kuran derslerini ve hat derslerini reten hoca ayn ahs olabilecei

gibi baz mekteplerde hat eitimi iin ayr bir hoca belirli gnlerde mektebe gelerek

ocuklara almalar iin rnek bir satr verirdi. Birer vakf messesi olan bu mekteplerin

kadrolarnda bir hat muallimi istihdam edilmiyorsa baz hayrseverlerin bu vasf tayan

hocalar cretlerini deyerek grevlendirdikleri de grlmtr.117

Yukarda deindiimiz zere bu mekteplerde ocuklarn yazy tanmas ve az da olsa

ll yazmalarn salamak hedefleniyordu. Fakat yazyla tanan mektep talebesinden

bazen kabiliyeti kefedilip hat sanatna ynlendirilen renciler de kmtr. Bunlar

115 Pakaln, a.g.e, c. III, s. 201.116 Hasan Ali Koer, Trkiyede Modern Eitimim Douu ve Geliimi (1773-1923), ve dr., stanbul,

1991, s. 8.

Osmanl Sbyan mekteplerinin programlar balangtan 1924 ylna kadar eitli deiiklik ve gelimeler

gstermitir. Fatih Sultan Mehmet, stanbulda kurduu ilk Daruttalimin vakfiyesinde talim-i kelam-

kadim ve Kuran- azim okunmasn art komutu. I. Mahmudun 15 evval 1152 (15 Ocak 1740)

tarihli vakfiyesinde Muallimhaneye bir de hat hocasnn tayin edildii grlmektedir. Bilgi iin bk.

Cahit Baltac, Mektep- Osmanllarda Mektep, DA, c. XXIX, Ankara, 2004, s. 5-7.117 Derman, Hattat, s. 494.


43/123

35

arasnda XIX. yzyln byk hattatlarndan Sami Efendinin (.1330/1912) ad

zikredilebilir.118 Ayrca bunlar arasnda Hattat Halim [ZYAZICI] da anlabilir. Halim

Efendi, 20 aban 1315 (14 Ocak 1898) ylnda stanbulda dnyaya gelmitir. Babas

Krmdan gedip stanbula yerleen Nalnc Hac Cemal Efendidir. Halim

[ZYAZICI], sakap (Esekap) btidai Mektebinde bir sre okuduktan sonra Hasekideki

Glen-i Maarif Rdi Mektebine devam ederek buradan mezun olmutur. Henz Rdi

mektebinde iken yazya ilgi duymaya balamtr. Mektepte hocas Hattat Hamit

[AYTA]( 1891-1982)- o zaman ki ismiyle Musa Azmi Bey- ondaki kabiliyeti grerek

onunla ilgilenmi ve mektep program dnda Cuma gnleri ona zel dersler vermitir.

Glen-i Maarifte Hamit [AYTA]tan Rika dersleri ald sylenmektedir119. Nihayet2000 yl sonlarnda ortaya kan Halim Beyin terekesindeki bir belgeden, Hamit

[AYTA]in Halim [ZYAZICI]ya Rika yannda Sls, Nesih ve Celi Divan dersi

verdii anlalmtr. 120.

15011. Medreseler

Osmanl eitim tarihinde yaygn olarak yer alan ve en nemli vakf okullar olarak

nitelendirilen medreselerde de hat dersleri verilmekteydi. Arap harflerinin yazm

tekniklerinin retildii bu derslerde daha ziyade Aklam- Sitte retilmekteydi.

Medreselerde hat dersi iin ayr bir mderrisin yaygn olarak grev yapmad, bu derslerin

118 Abdlhamit Tfekiolu, Tarihte ve Gnmzde Hat Sanatnn retim Metotlar, 2000li Yllarda

Trkiyede Geleneksel El Sanatlarnn Sanatsal, Tasarmsal ve Ekonomik Boyutu Sempozyumu

Bildirileri, T. C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,1999, s. 276.119 bnlemin Mahmut Kemal nal, Son Hattatlar, Milli Eitim Basmevi, 2. bask, stanbul, 1970, s. 105;

ZYAZICI, Mustafa Abdulhalim, Yeni Trk Ansiklopedisi, c. VIII, stanbul, 1985, s. 2967.120 Sleyman Berk, Hattat Hamid Ayta (1891-1982) la Alakal Birka Not, bk. www. Osmanli. org. tr

(27. 09. 2006)


44/123

36

daha ziyade tatil gnlerinde zel hocalar tarafnda verildii aktr.121 yle ki 1873te

Meihat Makamnda oluturulan bir meclis tarafndan hazrlanp sunulan raporda

medreselerde okutulacak dersler arasnda hat dersi tatil gnleri dersleri arasnda

zikredilmektedir.122

Geleneksel sanatlar arasnda yer alan hat sanat eitim ve retiminin geleneksel

anlamda usta-rak ilikisi dorultusunda, talebenin kabiliyet ve azmine bal olarak

yrtld ve sz konusu eitim retimin uzun yllar almas dolaysyla medreselerde

bu sanata ilgi ve yetenei olan talebelerin medrese program dnda hattatlardan zel

dersler alarak bu alandaki yeteneklerini gelitirdikleri muhakkaktr.

Medreselerin vakf kuruluu olmas dolaysyla buralarda okutulacak dersler de genel

itibaryla medrese vakfiyelerinde belirtilmekteydi. Vakfiyelerin yan sra bu konuda

yaplan kanunnamelerde de ders programlar tespit edilmekte ve okutulacak kitaplarn

isimleri dahi verilmekteydi. Btn bunlardan baka zellikle mderris hal tercmeleri ve

talebenin hangi dersi kimden aldn ortaya koyan icazetnmeler de medreselerde

okutulan dersler hakknda ayrntl bilgi sunmas asndan nemlidir. Btn bu

kaynaklarn elde mevcut rneklerinin deerlendirilmesi, medreselerde Hsn-i Hat dersinin

varln bize ispatlamaktadr.123

Zamanla medreseler zerinde yaplan slahat almalar sonucu ortaya konan

programlarda da Hsn-i Hat her zaman yerini almtr. yle ki II. Merutiyet sonras

yaplan slahat almalar dorultusunda hazrlanan Darl-Hilafetil-Aliye medreselerinin

121 Mustafa Ergn, Ders Programlar ve Ders Kitaplar Tarihi I (Medreselerde Okutulan Dersler ve Ders

Kitaplar), A. K. Anadolu Dil- Tarih ve Kltr Aratrmalar Dergisi I, Afyon,1996, s. 35.122 Zeki Salih Zengin, II. Merutiyette Medreseler ve Din Eitimi, Aka yaynlar, Ankara,2002, s. 24-

25.123 Bu konuda bk. Hseyin Atay, Fatih- Sleymaniye Medreseleri Ders Programlar ve cazetnameler,

Vakflar Dergisi, sy. 13 ( Ankara, 1981), s. 171-207.


45/123

37

hazrlk snf ve ortaretim 1. ve 2. kademe ders programlarnda Hsn-i Hat derslerinin

yer ald grlmektedir.124 Bu durumun medreselerin ilgasna kadar devam ettii kesindir.

1502. Dier yerler

Osmanlda baz klliyelerde Mek-hane veya Yaz Odas olarak isimlendirilen

hcrelerde125 mek edilen Hsn-i Hat ayrca tarikat derghlarndan zellikle Mevlevi

derghlarnda da ayrca mek edilmi ve buralarda deerli Mevlevi hattatlar yetimitir.126

Sz konusu derghlarda zellikle Hsn-i Hattn resim-yaz alannda gzel eserler

verilmitir. Resim-yazda daha ziyade Kufi, Sls ve Cel Sls yaz trleri kullanlmtr.

Nadiren Dvn yaznn da kullanld olmutur127. Mevlevi tarikat mntesibi hattatlar

gerek yaz alannda gerekse yaz malzeme ve aletleri (Makta, Divit, Kalemtra vb.)

yapmnda ok deerli rnler vererek hat sanatnn geliimine katkda bulunmulardr.

Osmanl devlet ynetiminin merkezi konumundaki Bablide eitli birimlerde hat

sanatnn icra edildii grlmektedir. Kalemiye snfn oluturan Babli ktiplerinin

yetimesi de usta-rak ilikisi ierisinde olmaktayd. Bablide Dvn- Hmyn ve

Kethda Bey Dairesinde yetitirilip Sls, Reyhan, Talk, Dvn ile zellikle Bablidegeliip yine burada ok kullanlan Rika yazsn renen ktiplerin yetimesi iin burada

daha sonra birtakm mekteplerin de ald grlmektedir128. lk olarak Babli ve Bab-

Defteri ktiplerinin yetimesi iin dzenli bir okula ihtiya duyulmas zerine 1839 ylnda

Babli civarnda Mekteb-i Maarif-i Adliye almtr. Mektebin ders program iinde

Dvn, Sls, Rika, Siykat yaz dersleri de yer almaktayd. Bu mektep daha sonra 1862

ylnda Mekteb-i Aklama dnmtr. 1849 ylnda kalemlere uzman yetitirme adna

124 Zengin, a.g.e, s. 107-132.125 Serin,Mek (hat), s. 373.126 Mevlevi hattatlar hakknda bk. Ali Haydar Bayat, Hsn-i hat sanatnda Mevlevilik ve Mevleviler, 4.

Milli Mevlana Kongresi, 1989, s. 85-94. Mevlevi hattatlarnn yzyllara gre dalm iin ayrca bk.

Hamit Abra, Mevlevi Sanatlar, Osmanl, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, c. XI, s. 95-97.127 Bayat, a.g.m, s. 94-96.128 Mehmet pirli, Babli (Babli ktiplerinin yetimesi), DA, c. IV, stanbul, 1991, s. 381-382.


46/123

38

ikinci bir mektebin ald grlmektedir. Darulmarif adyla alan bu mektep 1872

ylnda kaldrlp dadiye dntrlmtr. Rdiye tahsilinin stnde iyi devlet memuru

yetitirmek maksadyla Mekteb-i Aklam adnda nc bir mektep daha almtr. Daha

sonra Mahrec-i Aklam olarak isimlendirilen bu mektebin ders program iinde de hat

derslerine zellikle Rikann eitimine yer verildii grlmektedir. Bu mektep 1876 ylna

kadar varln korumutur. Bu tarihte daha yksek seviyeli memur yetitirmek zere

Mekteb-i Fnn-i Mlkiyye almtr. Bu mekteplerin ders programlarnda grld

zere hat derslerinin yer ald zellikle Sls, Rika, Dvn, Siykat gibi hat eitlerinin

retildii anlalmaktadr129.

Osmanlda Tanzimat dneminde dadi ve Rtiyelerin eitim- retim programlarnda

da Hsn-i Hat derslerinin yer ald grlmektedir. 130 Buralarda zellikle son dnemde

Osmanl devlet daireleri, mnevverleri ve okuryazarlar tarafndan en ok kullanlan

Rikann yaz hocalar tarafndan retildii, bunun yan sra isteyen rencinin dier yaz

eitlerini de renebildii grlmektedir.131

Btn bu kurumlarn dnda Hsn-i Hat dersleri, hat statlarnn kendi evlerinde veya

baz zenginlerin konaklarnda da taliplilerden cret alnmakszn mek edilmitir.132

129 pirli, a.g.m, s. 382.130 Pakaln, a.g.e, c. III, S. 65; Bayram Kodaman, Abdlhamit Devri Eitim Sistemi, TTK Basmevi,

Ankara, 1991,s. 129-133.131 Alparslan, a.g.e, s. 200.132 Serin, Mek (hat), s. 373.


47/123

39

KNC BLM

2. HAT SANATINI CANLANDIRMA ABALARI VE

MEDRESETL- HATTATN

20. Hat Sanatn Canlandrma abalar

Osmanlda Hat sanat ve hattatlar sarayda daima byk itibar grm ve bata padiah

olmak zere saray ileri gelenleri tarafndan maddeten ve manen destek bulmulardr. Saray

d kurumlarda da vakf sisteminin salad yardmla ayn ekilde bu sanat icra

edilegelmitir. Bu noktada devletin sanat ve sanaty destekledii bu dnemlerde dier

sanatlarla birlikte hat sanat da gelime gstermi ve bu alanda byk statlar yetimitir.

Devlet desteinin yan sra sanatn icrasnda asrlardr takip edilegelen geleneksel usta-

rak ilikisi de bu sanatn zellikle ilgi ve kabiliyete bal bir eilim gsterdiini, yani

geliim ve yaygnlnn bu ilikiye bal olduunu ortaya koymutur. yle anlalyor kizamanla artlar deitiinden hat sanatna dnk ilgi de buna gre yn bulmutur.

Osmanlda Enderun, Dvn- Hmyn gibi devlet mektepleri ve vakf kurulular

bnyesinde yrtlmekte olan yaz eitimi, zellikle XIX. yzylda Enderun ve Dvn-

Hmynun nemlerini yitirmeye balamalar sonucu bir sarsnt yaamtr. Hat sanat,

zamann getirmi olduu birok yeniliklerden de olumsuz ynde etkilenmi ve ilgi kaybna

uramtr. Belki de bu ilgi azalmasnn en nemli sebeplerinden birisi memlekette kitap

vs. basm iinin yaylmas, matbaalarn alp oalmas ile el yazsna ihtiyacn azalmas

ve Hsn-i Hattn yalnzca sanatseverlerin ilgisiyle snrl kalmasna bal olarak hattatlarn

yaz ile geimlerini temin etmelerinin glemi olmasdr133.

133 bnlemin, Son Hattatlar, s. 3.


48/123

40

Ayrca nceleri, baz medrese ve Sbyan mekteplerinde birer hat hocas bulunuyorken,

zamanla tahsisatn azl ve ehil kiilerin bulunmamas gerekesiyle bu dersler yalnzca

snrl sayda -be okuldan birinde srdrlmeye allmtr.134 Tahsisat eksiklii ve

yaz muallimlerine verilen cretin azalmas zamanla bu sanata olan ilginin kaybolmasna

yol amtr.

XIX. yzylda mali imknszlklar iinde srdrlmeye allan hat sanatn snmekten

kurtarma adna baz zel teebbsler olmutur. Bunlardan biri II. Abdlhamit Dneminde,

1892 ylnda Sadrazam Ahmet Cevad Paa (.1317/1900)135 tarafndan balatlan

giriimdir. Ahmet Cevad Paa, snmek zere olan hat sanatnn eitim ve retimi iinBabli alanlarna ynelik olarak Dvn- Hmyn kaleminde Talim-i Hat ubesini

kurmu bana da XIX. yzyln sekin hattatlarndan Sami Efendiyi (.1330/1912)

getirmitir. Fakat Ahmet Cevad Paann sadrazamlktan ayrlmas sonucu esasta halka

ak olmayan bu ube de nemini kaybederek ksa sre sonra kapanmtr136.

XIX. yzylda Hsn-i Hat sanatndaki duraklamaya ilaveten bu sanatla yakndan

alakas olan Tezhb, Cilt, Ebr gibi sanatlar da ounlukla babadan ola geen birer esnaf

zanaat halini almt. Dolaysyla an artlarna uygun ve bu sanatlarn eitimini

verecek, icrasna imkn tanyacak bir okula ihtiya duyulmu ve Hsn-i Hat ile Tezhip,

Cilt ve Ebru gibi dier geleneksel sanatlarn retildii Medresetl- Hattatin almtr.

134 Aynur Erba, a.g.m, s. 147.135 Sadrazam Ahmed Cevad Paa hakknda ayrntl bilgi iin bk. bnlemin, Son Sadrazamlar, c. III, s.

1473; Sadrazam Ahmed Cevad Paa sadrazaml srasnda ayn zamanda Babli memurlarnn bo

zamanlarnda kitap okumalarn salamak iin Bablinin bahesine bir ktphane de yaptrmtr.

Yakn zamana kadar Babakanlk Osmanl Arivi Daire Bakanlnn idare ve okuma salonu olarak

kullanlan bu bina halen ayn kurumun birimlerinden birini tekil etm

Documents

Hat Sanati Tarihi Ve Medresetu-l Hattatin (1914-1936 )