Heller - Genesis Czasu

7/26/2019 Heller - Genesis Czasu

1/10

ARTYKUYZAGADNIENIA FILOZOFICZNE

W NAUCEV / 1983, s. 1425

Micha HELLER

GENESIS CZASU

Kady czowiek, ktry wznis si ponad poziom codziennej wegeta-cji, jest mniej lub bardziej optany filozofi czasu. wiadomo przemi-jania nie dlatego jest straszna, e daje wiadectwo o niepowtarzalnocitego, co mino, lecz dlatego, e mwi o zblianiu si do mierci. Co wi-cej, perspektywa powtarzania si wszystkiego w koo i bez koca byabyniemal tak samo przeraajca jak widmo ostatecznego koca. Mimo,e kady byt dry przed obaw niebytu, mona by, w pewnym sensie,marzy o wytchnieniu w nicoci, podczas gdy wieczne powroty zawszekojarz si ze miertelnym utrudzeniem Syzyfa, czyli z niekoczcym si

umieraniem. Niepowtarzalno moe by wyzwoleniem, koniec zawszejest zagroeniem. Te dwie siy s napdem ludzkiego mylenia o czasie.Niepowtarzalny cig zdarze nazywa si ewolucj. Gdy boimy si

wiecznych powrotw, opowiadamy si za ewolucj. I tylko jej przyszostanowi problem. Czy ewolucja w kadym razie ewolucja dla mnie urwie si na ktrym swoim ogniwie; czy te przetrwa mnie, przyjakimkolwiek rozumieniu tego wyraenia? To pytanie przeczute, wy-powiedziane, ubierane w mity i wierzenia, zaguszane aktywnoci nadu i na ma skal to pytanie a nie inne, kazao i kae ludziom

myle, pisa, konstruowa, tworzy. Jeeli nawet jestem tylko ogniwemacucha, ktry kiedy urwie si lepo, to niech inne ogniwa wiedza, eogniwoja nie tylko istniao, ale nadal jest w caoci acucha. A nawetinne ogniwa nie musza wiedzie, idzie po prostu o to, by trwa w a-cuchu. W tym sensie w. Augustyn pytajcy o natur czasu nie jestistotniejszym ogniwem ewolucyjnego acucha ni stary czowiek, ktrymyli o tym, czy jeszcze jutro tkanki nie odmwi mu posuszestwa.

UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycz-nych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana([email protected]). Tekst elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.


2/10

2 Micha HELLER

Najprawdopodobniej byo tak, e najrozmaitsze rytmy wystpujcew przyrodzie wymusiy na pierwotnej prokomrce rytmiczne odpowie-dzi na bodce. Swojego rodzaju poczucie czasu zostao wbudowanew mechanizmy ycia razem z samym yciem. Wydaje si, e cyklicz-no procesw jest istotna dla biologii1. Ewolucja biologiczna rozwijaasi w nieustannym wymuszaniu wspzalenoci midzy cyklicznymi zja-wiskami w molekuach, komrkach, tkankach, organizmach, stadach, gru-pach spoecznych a rytmami ich rodowisk. Mona sobie wyobrazi cahierarchiczn struktur systemw i podsystemw zbudowan z rozma-icie chodzcych zegarw, ktre na zasadzie rnych rezonansw przekazuj innym swoje rytmy i same mimo znacznej bezwadnoci,ulegaj przynajmniej do pewnego stopnia, synchronizujcym naciskom.

Ukad sprze zwrotnych komplikuje si. Powstaj samoregulujce sizaptlenia i zamknite obiegi. Przesterowania i lepe uliczki albo ginw informacyjnym szumie, albo zostaj zgniecione przez coraz silniejszestruktury, walczce o dostp do rde energii. Selekcja jest rdem po-stpu. Z chwil gdy synchronizujce mechanizmy stay, gdy stopie au-tonomii przekroczy pewn krytyczn granic, planeta zattnia yciem...

Istniej naukowe poszlaki, przemawiajce za tym, e ycie zwierztrozgrywa si w cigym teraz i e to wanie poczucie czasu pyncegoz przeszoci w przyszo odrnia czowieka od reszty jego biologicznej

rodziny2. Odkrycie, e teraz dzieli to, co byo, od tego, co bdzie, stwo-rzyo czowieka, a zrozumienie, e w tym, co byo, mieszcz si narodziny,a to, co bdzie, obejmuje mier, optao czowieka filozofi czasu.

Nie jest chyba socjologicznym przypadkiem, e dla budzcej si wia-domoci pierwotnych ludw najoczywistsza wydawaa si koncepcja cy-klicznego czasu. Mona sdzi, i taka koncepcja bya naturalnym prze-dueniem rytmowozegarowego pochodzenia ycia. Zreszt mecha-nizmy rytmw bynajmniej nie przestay dziaa. Rytmy przyrody na-dal wyznaczay cykliczne zachowania plemiennej grupie. Nastpstwo dnii nocy, powtarzajcy si cykl pr roku, zmuszay grup do spoecznychrytmw, ktre zdaway si odwzorowywa oddechowy ruch caej przy-rody. Rozwinite poczucie rytmu umoliwiao pierwotnej grupie dziaa-nie jako zwartej jednostce w wojnie i codziennym yciu3.

Pierwotna koncepcja cyklicznego czasu bya raczej instynktem niprzemyleniem. Teraniejszo dugo jeszcze dominowaa nad przeszo-ci i przyszoci, ktre gdzie w odlegych obszarach tego, co byo

1

Por. G. J. Whitrow, The Natural Philosophy of Time, Second ed. ClarendonPress, Oxford 1980, s. 140166

2Por. G. J. Whitrow, The Nature of Time, Penguin Books, 1972, s. 133Por. tame s. 14.


3/10

GENESIS CZASU 3

bdzie niejasno zleway si ze sob. Jest rzecz charakterystyczn, egramatyki jzykw pierwotnych nie znaj odmiany czasownika w zale-noci od czasw: przeszego, teraniejszego i przyszego.

W miar postpu spoecznej i kulturalnej ewolucji, teraniejszo kur-czya si coraz bardziej, wprowadzajc przeszo i przyszo w polewiadomoci. Potrzeba byo bardzo zaawansowanych studiw ewolucji,by zrodzi si duch poczucia historii i inicjatywa sterowania przyszoci.

Najstarszy pomnik literatury europejskiej, Iliada by niewtpliwieepickim zapisem z przeszoci, a wic rodzajem historii. Ale jak pod-krelaj krytycy autor tego dziea (ok. 700 lat przed Chr.) nie miajeszcze pojcia czasu jako powszechnej miary rzeczy, czasu, ktregookrelenie mogoby wystpowa jako podmiot w zdaniu. Czas Homera

to tylko trwanie, majce przedtem i potem, to narodziny i mier, y-cie i przeznaczeniefatum, modo i starzenie si, dzie nastpujcy podniu. Homer umieszcza zdarzenia w czasie nieudolnie, z grubsza; ob-chodzi si z perspektyw czasu podobnie jak przedrenesansowy malarzz perspektyw przestrzeni. Jest to tym wymowniejsze wiadectwo trud-noci w formowaniu czasowych poj, e Homer, jako niewidomy, miaodznacza si w przeciwiestwie do greckiego wyczulenia na proporcji ksztat raczej wyobrani suchow ni przestrzenn, a co za tymidzie atwiej mu byo rozumie nastpstwo ni innym jego wspczesnym

(maj to potwierdza analizy homerowych opisw)4.Idea wiecznych powrotw staa si filozoficznym opracowaniem pier-

wotnej, instynktownej koncepcji cyklicznoci czasu. Pocztki tej filozofiigin w mroku. Z caa pewnoci wan rol odegra tu proces stopnio-wego odrywania pojcia czasu od czasowego uwikania ludzkich przygdna ziemi i wizania go z ruchami cia niebieskich. Zreszt byo to odry-wanie bardzo mozolne i procesowi sublimowania pojcia czasu towarzy-szy proces wizania ruchw cia niebieskich z losami czowieka. Ruchysklepienia niebieskiego byy bardziej precyzyjnie cykliczne ni cokolwiekdotychczas i to one podpowiedziay koncepcje zamykajcego si w sobiekoliska czasu. Ju u Babiloczykw pojawia si idea powszechnego cy-klu, zwanego Wielkim Rokiem, ktry mia trwa 432000 lat i powtarzasi tym samym nastpstwem zdarze bez koca. Podobne idee istniayw myli starohinduskiej, z rozbudowan hierarchia powtarzajcych sicykli, z bardzo wyduonym okresem Wielkiej Powtrki5.

4Odsyam czytelnika do piknych rozwaa na temat rozumienia czasu u Grekw:

J. T. Fraser, Of Time, Passion, and Knowledge Reflections on the Strategy ofExistence, G. Braziller, New York 1975, rozdz. I.5F. J. Tipler, przy okazji dowodu twierdzenia, e w kosmologii relatywistycznej,

w wiatach przestrzennie zamknitych, nie obowizuje twierdzenie Poincarego o po-


4/10

4 Micha HELLER

Charakterystyczn cech greckiego ducha byo to, e z instynktow-nych przekona i nie zawsze jasno wysowionych wierze Grecy potrafilirobi wyrafinowane metafizyki. W myli greckiej pogldy na czas szybkoskrystalizoway si w subtelny szkielet, ktry nierzadko stanowi osnowrozwoju caej filozofii. Pisany pocztek greckiej filozofii wie si z wyra-zemarche() pocztek. Wyraz ten zapoyczony z jzyka potocz-nego, pod pirem mylicieli staroytnej Jonii, szybko sta si terminemtechnicznym, w ktrym pierwotno czasowa zespolia si z pierwotno-ci w sensie logicznym6. Zasada,principium archewanie to to,od czego co pochodzi7. W tym sensie mona powiedzie, e rozwaaniao czasie stay si zasad greckiej filozofii. Jeeli nawet objtociowo niezajmuj one najwicej miejsca w staroytnych pismach filozoficznych,

to swoim ciarem gatunkowym w istotny sposb toroway one drogimylowym przygodom cywilizowanego wiata.Wrd wielu tego rodzaju drg mona wyrni dwie, szczeglnie

ywotne, szczeglnie wytrwale przebijajce si przez wieki wrd chaosumyli i opinii. S to oczywicie drogi: jedna wywodzca si od Platona,druga od Arystotelesa. Platon by poet, ktrego poezja, nierzadko wy-raaa prawdy matematyczne, Arystoteles stara si by chodzcym poziemi realist, ktrego trzewe analizy z reguy okazyway si znaczenio-wymi rozbiorami sw. Obydwa te style s w filozofii nie do uniknicia.

Wielkie prawdy granicz z poezj i mona mwi o nich tylko na zglisz-czach skadni, a jeli chce si co powiedzie cile, musi si zaj grznacze, ktra zamyka w zaczarowanym krgu jzyka.

Platon w Timajosieopowiada, e gdy Ojciec Stworzenia zobaczyswoje dzieo, ogarna Go rado i postanowi obdarzy je udziaemw swojej wiecznoci w stopniu, w jakim to byo moliwe. Dlatego te,postanowi by byo ono poruszajcym si obrazem wiecznoci i gdy upo-rzdkowa niebiosa, uczyni ten obraz wiecznym, ale ruchomym co doliczby, podczas gdy wieczno pozostaje w jednoci; i obraz ten nazy-wamy czasem.8 Czas powsta w wyniku uporzdkowania niebios i jeeli

wrocie ukadu do stanu dowolnie bliskiego stanowi wyjciowemu, przedstawia rozwjidei wiecznych powrotw w filozofii i wspczesnej nauce; por.: F. J. Tipler, GeneralRelativity and the Eteranl Return, w:Essays in General Relativity, red.: F. J. Tipler,Academic Press, 1980, s. 2137. Sympatykiem idei wiecznych powrotw by polskimyliciel, niesusznie zapomniany znawca problematyki czasu, Zygmunt Zawirski.

6Na temat ewolucji znacze tego terminu we wczesnogreckim okresie por.: D. Co-rish, The Beginning of the Beginning in Western Thought, w: The Study of Time,IV, red.: J. T. Fraser, N. Lawrence, D. Park, Springer Verlag, 1981, s. 3443.

7w. Tomasz z Akwinu, Summa Theologica, cz. 1, kwestia 33, art. 1.8Timajos, 37. Por. take interesujce rozwaania C. von Weizsackera, Filozofia

grecka i fizyka wspczesna, Zagadnienia filozoficzne w nauce, 2, 1980, s. 117.


5/10

GENESIS CZASU 5

kiedy zniknie to wraz z niebem9. Doskonay ruch obrotowy nieba, nie-ustannie powracajcy sam w siebie, jest odbiciem niezmiennej wieczno-ci. Wieczne powroty znalazy metafizyczne uzasadnienie. Ale rwnieco znacznie wicej: powstaa teoria wiedzy jako wznoszenia si od ru-chomych obrazw do wiecznej rzeczywistoci.

Platon szuka istoty czasu w niebiosach, Arystoteles zszed do naszegodowiadczenia czasu. ...czas nie istnieje bez zmiany, ...czas spostrze-gamy cznie z ruchem10. Jakikolwiek ruch, jakakolwiek zmiana; nie-koniecznie obrotowy ruch niebios. Ale oczywicie ruch nie jest jeszczeczasem. Albowiem czas jest wanie iloci ruchu ze wzgldu na przedi po11. I teraz rozpoczy si analizy sw ilo, przed i po. Gdyby nieArystotelesowe poczucie zdrowego rozsdku i zwrcenie uwagi na ilo-

ciow stron zagadnienia, roztrzsania sownoterminologiczne zastpi-yby tre na dwadziecia kilka wiekw przed filozofi analityczn. Zwi-zanie czasu z ruchem, jako jego miar i liczb, jako rezultatem tej miary,stworzyo zacztki mechaniki, ktra potem miaa sta si pierwsz naukempiryczn w nowoytnym znaczeniu tego wyraenia12.

Mimo caej swojej rewolucyjnoci, Arystoteles zachowa cz dok-tryny Platona. Najdoskonalszym ruchem jest jednak ruch obrotowy nie-bieskich sfer. Przeto powiedzie, i rzeczy powstajce tworz koo, to

tyle, co powiedzie, e istnieje koo czasu; a to dalej znaczy, e czas jestmierzony za pomoc ruchu koowego...13

Dotychczas wieczne powroty s rozumiane raczej do szeroko. Cyklwiata powtarza si, ale poszczeglne byty powstaj i gin. Dopierostoicy doprowadzili idee wiecznych powrotw do jej filozoficznego mak-simum. Powtrk zdarze zrozumieli dosownie. To, co jest, a do naj-mniejszych szczegw, byo ju nieskoczon ilo razy i bdzie si po-wtarzao w nieskoczono. Wieczne powroty pocigaj za sob abso-

lutny determinizm. Nic nie moe uciec od przeznaczenia, wyznaczonegoraz na zawsze, od minus do plus nieskoczonoci, prawem cyklicznej re-

9Czas wic i niebiosa zaistniay rwnoczenie, w tym celu, aby bdc stworzonerazem gdyby miay kiedy znikn, zginay razem, Timajos, 37.

10Fizyka, ksiga IV, 218b219a, korzystam z przekadu K. Leniaka, BibliotekaKlasykw Filozofii, PAN, 1968.

11Tame, ks. IV, s. 219b.12O przednaukowej i naukowej ewolucji poj czasu i przestrzeni por.: D. J. Raine,

M. Heller, The Science of SpaceTime, Pachart Publ. House, 1981.13Fizyka, ks. IV, 223b.


6/10

6 Micha HELLER

produkcji. Bogowie s wszechwiedzcy, bo obserwujc jeden cykl, wiedz,co bdzie w nastpnym14.

Nie jest ca prawd, e nasz filozofi zawdziczamy Grekom. Bezdrugiego rda myli ksztatowanej judeochrzecijask religi, by-libymy dzi kim bardzo innym ni jestemy obecnie. Grecy postawiliproblem czasu, do dzi ich pytania nas niepokoj, ale nasz sposb widze-nia caej problematyki pochodzi... z Biblii. Biblia, ta KsigaLudzkiejPrzygody, stworzya nasze pojcie historii. Koleje ludzkich losw uka-daj si w dziejowy cig narodu. Cig ten nie jest zwyk rejestracjfaktw, jest ich interpretacj. Historia zostaje tu odczytan jako dramatwiernoci narodu wobec Boga i wiernoci Boga wobec swoich obietnic.Dramat ten staje si centralnym motywem dziejw caego wiata. Hi-

storia narodu wybranego rozgrywa si na kanwie i w rodowisku historiiinnych narodw. Inne narody mog dominowa nad Hebrajczykami, losytych ostatnich mog wydawa si ledwie znaczcym szczegem w spl-tanej sieci politycznych i spoecznych przemian innych pastw i ludw,ale to wanie tdy, przez ten a nie inny nard przebiega istotna nidramatu. Jeeli nawet ni ta nie ukada si wzdu linii prostej ra-czej naley jej przypisa jak zawi geometri odwzorowujc na sobiewszystkie zakrty dziejw to w kadym razie ma ona swj poczteki koniec. Dramat zapocztkowa si epope stworzenia wiata i znajdzie

swoje dopenienie w eschatologii, w ostatecznym wypenieniu mesja-skich obietnic. Nie ma tu zamknitego koliska dziejw, jest otwarty czas,nieodwracalnie pyncy od pocztku w kierunku koca. Czas odmierzanyhistori15.

ydzi nie filozofowali, oni po prostu brali udzia w dramacie. Gdziena przeomie er przed i po Chrystusie hebrajska perspektywa dziejwspotkania si z greckim duchem refleksji. W tym spotkaniu trzeba do-szukiwa si pocztkw europejskiego poczucia czasu i europejskiego ro-zumienia historii.

Otwarcie si zamknitego koliska czasu przypiecztowao chrzecija-stwo. Narodzenie, ycie i mier Chrystusa byy wydarzeniami jednora-zowymi w dziejach wiata. Mimo, e w skali historii ludzkoci wydarzeniate maj wymiar nieledwie punktu, jest to jednak punkt o tak wielkimciarze gatunkowym, i nie pozwala on, by pocztek czasu i jego konieczwieray si w jedno. Teologia chrzecijaska dodaa do biblijnej idei

14O greckiej filozofii czasu por.: C. Rau, Theories of Time in Ancient Philosophy,

w: Aspects of Time, red.: C. A. Tatrides, Manchester University Press Universityof Toronto Press, 1976.15Uwagi na temat starotestamentowego pojcia czasu por.: J. T. Fraser, Of Time,

Passion, and Knowledge, s. 2122.


7/10

GENESIS CZASU 7

liniowoci czasu myl o jednostkowoci i niepowtarzalnoci zdarze16.W ten sposb pojcie czasu zrodzio pojcie przygodnoci, bdce fi-lozoficznym opracowaniem przeycia kruchoci i znikomoci ludzkiegoistnienia. Pojcie przygodnoci dopiero w redniowieczu miao sta sikluczowym argumentem teocentrycznej wizji wiata, ale ju w pismachwczesnych pisarzy chrzecijaskich torowao ono sobie drog poprzez re-fleksje nad ludzkim losem w wietle stosunku czasu do wiecznoci.

To wanie w myli w. Augustyna z Hippony czowiek sta si punk-tem, w ktrym czas krzyuje si z wiecznoci. Przemijalno czasu, fakt,e w czasie rzeczywicie istnieje tylko teraz, wiadczy zdaniem Au-gustyna o tym, i rdem czasu nie jest ruch niebios, jak chcieligreccy myliciele, lecz ludzki umys. Jake by bowiem inaczej, jak tylko

w umyle, dao si mierzy przeszo, ktra ju mina? Ale ludzki umyswykracza poza czas, jest skierowany ku wiecznoci. I tu znajduje si r-do ludzkich niepokojw, dopki umys ludzki nie spocznie w Bogu17.w. Augustyn, czerpicy pen doni inspiracje z neoplatonizmu, roz-poczyna antropologiczny nurt w filozofowaniu nad czasem. W tym nurciedo dzi najpeniej przejawia si prardo ludzkiej namitnoci mylenia zatroskanie swoim wasnym losem.

Nie jest tu moim zamiarem pisanie historii rozwoju ludzkich ideio czasie; pragn jedynie zrozumie, jakim dziedzictwem obarczeni, przy-

stpilimy, w ostatnich kilku stuleciach, do systematycznego organizo-wania naszej wiedzy wok poj dotyczcych czasu (a take przestrzenii ruchu). Nie sdz, by redniowiecze dorzucio do tego dziedzictwa co natyle istotnego, by zasugiwao to na wzmiank w pobienym szkicu. My-liciele drugiej poowy redniowiecza byli zbyt zaabsorbowani filozoficznkontemplacj wiecznoci, by w analizach czasu wyj poza porzdkowa-nie tez Arystotelesa. Psychologicznie rzecz biorc, fascynacja etosem wy-rasta z niepokoju istnienia. Myl redniowieczna, bardziej konsekwentnieni myl jakiegokolwiek innego okresu potrafia uspokoi swoje niepokojew rozwizaniach teologii chrzecijaskiej i to, co czasowe (doczesne) i ma-terialne, traktowaa jako epizod a nie temat naprawd zasugujcy naskupienie na nim uwagi.

I by moe zainteresowanie si problematyk czasu dlatego obudziosi dopiero w renesansie, e okres ten znowu powrci z nieba na zie-mi. W okresie zewiecczenia myli fascynacj zmiennoci i czasem jestsymptomem tych niepokojw, od ktrych czowieka nie moe wyzwoliaden zwrot w perspektywie mylenia.

16Por. J. T. Fraser, dz. cyt., s. 2226.17Por. Hausheer,St. Augustines Conception of Time, w:Aspects of Time, s. 3037.


8/10

8 Micha HELLER

Powstanie nauk empirycznych na przeomie XVI i XVII wieku byowicej ni rewolucj w ludzkim rozumieniu czasu. Ju Galileusz zauwa-y, e czas mona modelowa przy pomocy nastpujcych po sobie liczb,a Newton uzna czas matematyczny, pyncy jednostajnie bez wzglduna cokolwiek zewntrznego za tak oczywist intuicj, i z niej waniewywid podstawowe zasady nowej mechaniki. Dzieo Newtona stanowiobardzo daleko idc mutacj w naszym dziedzictwie czasowych poj.Wiele wyobrae dotyczcych czasu (i przestrzeni) przetrwao te muta-cje zaledwie w ladowych formach. Tak na przykad idea zamykajcegosi koliska dziejw, niegdy instynktownie oczywista, na skutek ciosuzadanego jej przez koncepcje Newtona, urzeczywistnione w jego mecha-nice, miaa szanse przey ju tylko w pismach tych mylicieli, ktrzy

uprawiali filozofi z nonszalanck obojtnoci na postpy nauk empi-rycznych. Gdyby dzi zbada ankietowo wyobraenia o czasie ywioneprzez ludzi z ulicy, najprawdopodobniej okazaoby si, e ich trzon sta-nowi zwulgaryzowana wersja pogldw wywodzcych si z dziea twrcymechaniki klasycznej. Czas pyncy rwnomiernie, od minus do plus nie-skoczonoci, z matematyczn obojtnoci na cokolwiek, co w nim za-chodzi, naley do elementarnego wyposaenia mylowego wspczesnegoczowieka.

Filozoficzna rewolucja Kanta bya jeszcze jednym wysikiem metafi-zyki, by rozwiza zagadnienie czasu i przestrzeni a priori, bez udziaunauk empirycznych. Pytania krlewieckiego filozofa trzeba przyzna trafiay w sedno, ale nauki empiryczne w swoim rozwoju zaszy juzbyt daleko, by istniaa szansa zblienia si do odpowiedzi w izolacji odrodowiska tych nauk.

Czasy nowoytne otrzymay w spadku po swoich mylowych przod-kach dwa pojciaklucze, zreszt cile ze sob zwizane, ktre w znacz-nej mierze ksztatuj duchowe oblicze wspczesnoci. Mam na myli

pojcie historii i ewolucji.wiadomo wasnej przeszoci sama przesza siln ewolucj. Od

mglistych wspomnie, przechowywanych przez pokolenia, teoretyzowa-nych za pomaca mitw i legend tak, by przeszo moga oddziaywa nateraniejszo; przez kronikarskie notowanie faktw lub raczej tego, coza fakty kazaa uwaa chwila obecna; a do systematycznego badaniaprzeszoci w jej rdach i interpretowania jej cigiem rozmaicie rozu-mianych przyczyn i skutkw. Poczucie wasnej przeszoci, czyli wia-

domo tradycji tworzyo narody i scalao pastwa; historyczny punktwidzenia ksztatuje wspczesna nam kultura, nadajc jej specyficzny rysczasowoci. Nie bez wpywu na ten stan rzeczy pozostaa filozofia Hegla,


9/10

GENESIS CZASU 9

ktra, mimo wszelkich wydaje si uzasadnionych atakw na ni sami na jej autora18, wycisna silne pitno na perspektywie ideologicznejbardzo wielu mylicieli europejskich. Jeeli rzeczywisto jest wynikiemsamoewoluujacego Absolutu jeeli w ogle Absolut definiuje si poprzezswoja ewolucj, to jedynie moliw metod badania rzeczywistoci jestmetoda historyczna. Dialektyka Heglowska, to ewolucja podniesiona dorangi metody.

I dlatego gdy Darwin ogasza swoje dzieo O pochodzeniu gatunkwmia ju grunt przygotowany. Ewolucja wisiaa w powietrzu. Byo jutylko kwesti historycznego przypadku, jaki uczony i w jakiej dziedzinienauki wyzwoli t lawin. Fakt, e nastpio to wanie w biologii, byw pewnym sensie uzasadniony metodologiczn niedojrzaoci tej gazi

wiedzy (w porwnaniu z przodujc fizyk) i piln potrzeb poszukiwa-nia jakiej scalajcej idei, ktra by zapewnia biologii teoretyczne pod-stawy. Teoria ewolucji spenia te funkcje w stosunku do nauki o yciu,ale jej znaczenie rycho wyszo poza obszar cile biologicznych docieka.Pierwszym filozofem, ktry spojrza ewolucyjnie ju nie tylko na wiatywy ale na ca przyrod, by Spencer. Ewolucja w jego rozumieniubya jeszcze cigle bardziej mechanicznym przetasowywaniem elementwskadowych ni tworzeniem nowych form, ale i ten krok mia wkrtcezosta postawiony przez Bergsona. Najpierw Bergson, a potem Teilhard

de Chardin, stali si wyrazicielami ducha czasw, gdy mwili pierwszyo elan vitalstanowicej osnow rzeczywistoci, a drugi o wszechewolucjiw rodowisku Ducha. Nauki empiryczne ze swej strony niejako przypie-cztoway ewolucjonistyczne tendencje w widzeniu wiata, przez zbudo-wanie tzw. standardowego modelu kosmologicznego, przedstawiajcegodzieje Wszechwiata od pierwotnego prowybuchu (Big Bang), poprzezcay, do szczegowo zrekonstruowany cig przemian fizycznych, a doobecnego stanu rozrzedzonej i zimnej kosmicznej pustki. Wszechwiatulega wic wielkoskalowym przemianom. lady przeszoci s zapisanew jego obecnej strukturze. Wykrywanie tych ladw, odczytywanie ichprzy pomocy pojciowych rodkw wspczesnych teorii fizycznych po-zwala odtworzy przeszo. wiat, w ktrym yjemy, nie jest statycznymteraz; jest tworem ze swej natury historycznym. Ewolucja biologiczna jestpochodn ewolucji Wszechwiata. Historie ludzi i ludzkich spoeczestwdziej si w rodowisku historii Wszechwiata.

Pojcia historii i ewolucji s w gruncie rzeczy dwiema filozoficznymiwariacjami na temat czasu. Przejawia si w nich ten sam, odwieczny

niepokj przemijania. Nie tylko indywidualnie ja, ale take to wszystko,

18Por. K. Popper, The Open Society, tom II.


10/10

10 Micha HELLER

czego dziedzictwo nosz w sobie i co przeka przyszoci. Nieznacz-nie tylko parafrazujc znane stwierdzenie Hegla, mona by powiedzie,e cae filozofowanie na temat czasu to to, co czowiek robi ze swojamierci.

Micha HellerPapieska Akademia TeologicznaWydzia Filozofii, Krakw

Documents

Heller - Genesis Czasu