Charontis MeditatioRemigis officio per muta silentia fungor,Nec vacat alternis durum sermonibus umquamFallere opus, fessos dum ducit anhelitus artus:Noxia sunt nimium mihi tum commercia linguae.At praebent oculi curae casusque levamenInterea, quotiens cumba contemplor onustaUmbrarum numerum, modo qui devenit in OrcumImpatiensque morae certat transmittere flumen.Sic mihi spectanti quondam res ludicra visa est,Principio fallax et inextricabilis aeque.Ante quidem primo poteram dignoscere visu,Mascula quae species aut quae muliebris imagoVectores inter sparsos per transtra sederet.Iam vero referunt formam cultumque virorum,Quotquot ago tenues animas, discrimine nullo !Unos inde viros superis descendere ab oris —Immortale genus factum muliebre putares.Cum tamen intentis oculis simulacra tuebarSingula, formarum perlustrans signa notasque,Veras mox potui rerum cognoscere causas:Femina quaeque maris iustas aequare figurasQuaesierat facie cultuque imitamine dextro,Et modo restabant parvi discriminis umbrae !Sane difficile est iam nunc discernere sexum,Cum mutatus adest et aviti degener oris.Ecce animi fortis venit incessuque virili;Quid quod virginea baculum vibrante sinistraSpirat odore gravi, mittit quem vile tabacum,Quod foedata tenet tetra fuligine dextra?Quod solum formae decus est, cecidere capilli;Vestes non cecidere quidem —curtae tenuesqueApparent rarae, Coi velaminis instar,Et tegit haud paucas iam mascula bracca puellas !Crura micant forma numeroque carentia passim,

HERMENEVS1e JAARGANG, AFL. 10 — 15 JUNI 1929

Quae pudor ingenuus prius occultare solebat,Omnibus et lippis nunc et tonsoribus edunt,Proque dea colitur dementer linea recta,Vestitu victuque brevi quod numen adorant.,,Manes femineae, quae vos dementia cepit?”Quaerebam tacite, ,,tanti quae causa furoris?”Atque diu multumque animo mecum meditantiRes manifesta patens ex omni parte retecta est.Est urbs Francigenae populosa Lutetia gentis:Mercibus omnigenis inunensa palatia fulgent:Impatiens freni colit et sine lege tyrannus,Quem dixere Modum. Cuius simul excidit ore:,,Hoc volo, sic iubeo”, captant matresque nurusqueAuribus arrectis domini praecepta potentis.Est Modus in rebus muliebribus unicus auctor,Cuius ad arbitrium muliebris fingitur orbis.Ille autem varium genus et mutabile semper,,Sexum formosum” non aequo iure vocari,Id falso finxisse viros virtute benignaNoverat, at formam longe praestare virilemFemineae bene concinna celsaque statura.Mille igitur dedit ille viasque artesque dolosque,Quin etiam (quid non muliebria pectora cogit?)Horrida constituit dirus tormenta tyrannus,Turpiculas possent quibus emendate figuras:Instrumenta vocant vulgo ,,mundum muliebrem”.Quamquam multa tulit mulier, saltavit et arsit,Redderet ut leves Phoebus facticius arfcus,Abstinuitque cibis, ne linea recta tumeret,Tandem vera fides nulla iam fraude latebat:Pulchrior enituit praesignis forma virilis !Tum vero Modus insolitam devertit ad artem;Edixit: ,,Simulate mares imitamine vero!”Scilicet imperio parent ac iussa facessunt.Iam manifesta mihi facta est erroris origo.Iudicii posthac renovanda est regula, namqueMetiri non quamque suo modulo ac pede verum est.Iam carnosa palam nusquam non crura relucent:Altera cum desit, pro norma cruribus utar.

Utrecht. P. H. DAMSTÉ

148

UIT DE ANTIEKE FOLKLORE

II. De dood van Pan(moderne parallellen en verklaringen)

Het verhaal van den dood van Pan wordt ons, zooals wij zagen,uitsluitend door Plutarchus verteld, aan wien Eusebius het weerheeft ontleend. Daarentegen zijn buitengewoon talrijk de sprook-jes, over heel Europa verbreid, die één of meer, soms alle hoofd-motieven van het oude verhaal in zich vereenigen. Nadat Gerhard enanderen reeds heel wat materiaal bijeengebracht hadden, heeftvooral Taylor 1 zich verdienstelijk gemaakt met het bijeenbrengenvan de zeer verspreide gegevens ; hij verzamelde liefst 246 va-rianten, waaronder 66 uit Duitschland, 50 uit de Alpenlanden, 2uit Bohemen, 31 uit Engeland en Ierland, 77 uit Scandinavië, 14uit Frankrijk en 1 uit Fransch-Canada, 3 van Guernsey. Opvallendis, dat Griekenland en Italië geheel ontbreken, maar dit kan heelgoed toeval zijn ; slechts één verhaal van Kreta laat zich eenigs-zins vergelijken. Ook ons land ontbreekt geheel; volgens denSchrijver vindt men één Nederlandsche variant bij Sepp, Altbaye-rischer Sagenschatz p. 597, maar de bron, die deze opgeeft, is on-juist. Een misschien verwant Vlaamsch verhaal zal nog ter sprakekomen.

Een Tiroler sage luidt aldus : 2 „Einst ging im Pinzgau von Saal-felden durch den holweg herunter ein metzger urn mitternacht. darief aus der felswand eine stimme: ‘metzger, wenn du bei derlangen Unkener wand vorbeigehst, so ruf hinein in die spalten :die Salomo ist gestorben !’ das kann ich thun, erwiederte lachend dermetzger. Noch vor tages grauen an die lange wand gekommen, rufter das aufgetragene dreimal hinein. da ertönte aus der tiefe desberges ein lautes vielstimmiges wehklagen und jammem, und dermetzger eilte voll schrecken seines weges.” Hier is de overeenkomstmet Pans dood toch wel zeer opmerkelijk, immers de twee voor-naamste factoren ontbreken niet: de opdracht van een geheim-zinnige stem om ergens den dood van iemand uit te roepen, en devervulling van die opdracht, gevolgd door geweeklaag van talrijke

1 A. Taylor, Northern Parallels to the Death of Pan. Washington Univ.Studies X 1 (1922).

2 Gerhard p. 35 ; Taylor variant 46.

149

wezens. Ingeval werkelijk de antieke sage met de moderne vari-anten verwant is, dan moet men m. i. van deze variant uitgaan enniet, zooals Taylor doet, met de meest eenvoudige vorm beginnen.Verreweg de meeste varianten zijn nl. simplistischer en tegelijkonder invloed van vreemde elementen onzuiver geworden. Vergisik me niet, dan mag men de eerste verbindingsschakel zien in eenBeyersche variant, die Taylor aldus weergeeft 1 : „Once a peasantof Kappel (near Schatwald) sold a pair of oxen and was carryingtome the yoke. As he came to Staiger Kirchweg he heard a voicecall: ‘Jochträger, tell Gstutzte Mutz, Loringg is dead !’ Wenn hetold this at home there was a wailing and moaning and shriekingbehind the stove that was sad to hear. and yet no one saw anythingat all.” De verandering is nl. in hoofdzaak deze, dat de reiziger,die de opdracht krijgt, zich daarvan kwijt niet ergens onderweg —dat wordt hem ook niet meer verzocht — maar in zijn eigen huis ;daar volgt dan het geweeklaag als in de oorspronkelijke lezing.Maar toen eenmaal de reiziger het bericht eerst overbracht bij zijnaankomst thuis, toen lag het voor de hand, dat een vreemd ele-ment binnensloop, het geloof aan huisgeesten, gedienstige wezensvan allerlei slag, die in de menschelijke woning soms heel onver-wacht hun intrek nemen en even plotseling verdwijnen. Zoo ver-telt men in Tyrol 2 : „There was a maid who was descended tromthe stock of the forestdemons (Norggren) and who gave wise ad-vice in matters concerning wind and weather, baking, sowing, andthe like. Once when the peasant with whom she lived was ridinghome late at night through the forest he heard a voice saying:‘Hoss, Hoss, on your snow-white horse, tell Hanne her father isdead.’ When he came home he told the maid the news and shebegan to lament and wail and disappeared forever.” En weerkomt een nieuw element naar voren : de kern van andere variantenblijkt te zijn niet de opdracht, maar het feit dat door de opdrachtde geheime naam van den huisgeest verraden wordt. In Badenb.v. hoort men het volgende vertellen volgens Taylor 3 : „An in-visible voice called to a farmer who was going home from the fieldwith a yoke on his shoulder : ‘Yoke-bearer ! Teil Gloria the Kanzel-mann is dead !’ At supper he told his experience to the maid, ad-

1 Variant 55.2 Taylor var. 82.3 Var. 66.

150

ding : ‘Now we know that your name is Gloria.’ Straightway shejumped up from the table and was never seen again.”

In vele gevallen is er groote overeenkomst tusschen de namenvan den gestorvene en van hem, voor wien het bericht bestemd is.„Groet Ati en zeg dat Wati dood is !” heet het in Denemarken, enelders vindt men Hübel en Habel, Adder en Madder, Find en Kind,Appele en Appela, enz. ; deze assimilatie van namen is een bekendverschijnsel in folklore.

Intusschen maakten we nog slechts kennis met enkele voorbeel-den van één bepaalde variantenkategorie. Men kan nl. drie groepenonderscheiden 1 : in de eerste bezat het wezen, waarvan de doodaangekondigd werd, menschelijke gedaante ; in de tweede, die ookvrij talrijk is, is het daarentegen een kat of kat-achtig wezen ; inde derde klasse behooren de varianten, waarin het uitbreken vaneen brand wordt aangekondigd, waarin kinderen of andere bloed-verwanten omgekomen zijn. Een verre uitlooper van de tweedegroep schijnt men in Vlaanderen te kennen (volgens Taylor p. 63):een man zag een heele verzameling katten dansen en hoorde zedaarbij zingen : „Poot aan poot ! Den duivel is dood !”

Evenwel — hoezeer ook de tweede en derde groep door denfolklorist in dit verband niet mogen verwaarloosd worden — deeerste komt toch het allermeest in aanmerking voor de verklaringvan den ,,dood van Pan.” Wat nog niet zeggen wil, dat die ver-klaring voor de hand ligt. Gerhard, in navolging van Mannhardt,is van oordeel, dat de stervende daemon een vegetatie-geest is ;zijn heengaan beteekent de komst van den winter en het wegstervenin de natuur. Inderdaad lijdt het geen twijfel, dat dit de eigenlijkezin is van vele der varianten ; het is alleen maar moeilijk te be-wijzen, dat het ook de oorspronkelijke zin was. In elk geval zal menTaylor moeten toegeven, dat verschillende bijzonderheden inPlutarchus’ verhaal zoo niet worden opgehelderd. Immers het ster-ven van een natuurdaemon is een zoo algemeen voorkomend mo-tief in de oudheid, 2 en de gestadig weerkeerende klacht om zijndood een zoo bekend gegeven, dat misverstand bijna uitgeslotenmocht heeten. En toch — in dit geval was de algemeene verbazingzoo groot en vond men de toedracht zoo mysterieus, dat de zaak

1 Vgl. Otto Weinreich in Arch. f. Relig. Wiss. 22 (1923/24) 329.2 Vgl. Carl Clemen, Die Tötung des Vegetationsgeistes, Neue Jhrbb.

49—50 (1922) 120 vlgg.

151

zelfs de aandacht van den keizer trok. Daarom geeft Taylor eenandere interpretatie : de oorsprong van al deze ver uiteenloopendeen toch onderling verwante verhalen zou liggen in een hallucinatievan het gehoor. In bosch en veld, ver van de bewoonde wereld,daar hoort men onbestemde geluiden, niet zelden gelijkend op dekreten van een menschelijke stem. Ze spellen niets goeds, die ge-luiden ! Wie ze hoort, siddert; zijn fantasie roept schrikbeelden op,en niet meer zijn het de gewaarwordingen der zintuigen, die zijndenkbeelden teweegbrengen, maar omgekeerd dicteeren hem debeelden van zijn denken datgene, wat hij gehoord en misschienook gezien heeft.

Terwijl er zoowel in Gerhards als in Taylors verklaring aantrek-kelijke elementen zijn, bevredigen zij m. i. geen van beide geheel.Zoo oordeelt ook Weinreich, 1 die van meening is, dat men de oplos-sing toch wel in Oostersche of Grieksch-Egyptische sfeer zal moetenzoeken. Vroeger had Salomon Reinach reeds den naam van denstuurman Thamous in verband gebracht met Tammuz, den Syrisch-‘Babylonischen Adonis, wiens sterven immers jaarlijks in bittereklacht door zijn volgelingen beweend wordt. Volgens Reinach zounu het geheele verhaal zijn ontstaan te danken hebben aan de ge-heel verkeerd begrepen uitroep: ΘΑΜÃΥΣ ΘΑΜÃΥΣ ΘΑΜÃΥΣΠΑΝΜΕΓΑΣ ΤΕΘΝΗΚΕ. Het epitheton πανµÛγας („de algroote”)zou dan verstaan zijn als Πaν � µÛγας. De hypothese was evenschrander als verleidelijk, en vond dan ook instemming bij een manals Frazer, den schrijver van „The golden bough.” Niettemin zijner ernstige bezwaren ; dat Grieken in dezen tijd den Syrischen naamvoor den god gebruiken zouden, is beslist vreemd, afgezien nogvan de vraag, of men dan moet aannemen, dat er aan de kust vanEpirus gemeenten waren van Graeco-Syrische Adonisvereerders.! Weinreich komt nu aan het eerste bezwaar eenigszins tegemoet“door te onderstellen, dat de gehoorde kreet luidde : Θαµï�ς Θαµï�ςΘαµï�ς � µÛγας Πaν τÛθνηκεν. Dan zou dus aan den Syrischennaam het Grieksche aequivalent zijn toegevoegd, gelijk men welmeer deed. Van veel belang m. i. en sterk pleitend voor Oosterschenoorsprong is een parallel, waarop W. nog wijst. Elders 2 vertelt

1 a. w. 330, 1. Weinreich behandelt ook het motief van Paus dood in denieuwste poëzie en roman-litteratuur.

2 De Iside et Osiride 12, p. 355 E. Onafhankelijk blijkbaar van Weinreichkwam later Georges Méautis nog eens met dezelfde parallel voor den dag(Musée Belge, 31—1927—52).

152

nl. Plutarchus een dergelijk verhaal van een geboorte-aankondi-ging: een zekere Pamyles te Thebe hoorde bij het putten van watereen stem uit den tempel van Zeus (Amon-Rê), die hem beval luidte verkondigen : µÛγας âασιλεfς ε�εργÛτης �Ãσιρις γÛγïνεν. Deovereenkomst tusschen beide verhalen is te meer treffend, omdatevenals Thamous ook Pamyles de naam van een god is, identiekmet Osiris als god der vruchtbaarheid. Zou deze opvatting juistzijn, dan geeft de „dood van Pan” wel een merkwaardig voorbeeld,hoe een oorspronkelijk godsdienst-historisch gegeven zich geheelin folkloristische richting ontwikkelen kan, om dan opnieuw, maarin geheel anderen zin, religieus te worden geïnterpreteerd. 1

Groningen. H. WAGENVOORT

Romeinsch UtrechtAïs een magneet, van verre zichtbaar op de Oostelijke heuvels

en in de velden en plassen van het Noorden, trekt de Dom (zooheet in Utrecht de toren der Domkerk) de bezoekers naar deoude bisschopstad. Het trotsche monument is geheel bevrijd vande steigers ; in den toren zelf bewondert men de Michaëlskapel,waar tegenwoordig het stadsbestuur in mystieken schemer zijnofficiëele gasten ontvangt; daarboven ligt de eveneens gerestau-reerde Egmondtkapel. De Domkerk, ontdaan van het leelijkebanken-caroussel, geeft een prachtig stuk Gothiek. De knüsgwgdaarnaast, de Gothische Aula in de Universiteit, Paushuize, deKromme en de rechte Nieuwe en de Oude gracht, schilderachtigehofjes, — ze vormen een aaneenschakeling van stede-schoon, datook zonder gids den bezoeker tot zich trekt Iets verder van het

1 Het vorig artikel over „De dood van Pan” bracht mij een aangenameverrassing : door bevriende hand werd mij toegezonden „The oldest God”,een roman van Stephen Mc Kenna (4e druk, 1927). Het leidend motief indit merkwaardige boek is „the battle between Christ and Pan”. De opdrachtwaarvan het geschenk vergezeld ging, is, dunkt me, waard om hier vermeldte worden:

Exiit e vita, credo, nec cernitur usquamArcadiae custos ille potens nemorum?

Istas nunc homines nugas meditantur anilesEt blaterat nostro charta dicata patri !

Pan vero tenet aeternam per saecula vitam:Testatur verax hic lepidusque liber.

153

centrum, tegen den stroom van luidruchtig modern verkeerbeschut door begroeide bolwerken, ligt in het Oosten van de oudestad aan het Klaaskerkhof, het Agnietenklooster. Dit vormt eendeel van het nieuwe Centraal Museum; na jaren van vernederingheeft het dus weer één waardige bestemming. De meeste bezoekersvan Oud-Utrecht verzuimen niet de merkwaardige kloosterkapelte bezichtigen met zijn twee verdiepingen, waar kloosterlingen enleeken, zonder elkaar te zien, den dienst konden bijwonen. Ookdalen zij plicht-getrouw af in de oude keuken van het klooster,waar in de schemering van het verleden de oudste bewoners vanstad en provincie zijn vertegenwoordigd. Maar velen keeren spoe-dig naar het daglicht terug, naar de nieuw aangebouwde vleugelsvan het museum, waar Scorel en Rembrandt, van Gogh en Mendesda Costa, en de telkens wisselende tentoonstellingen van hetnieuwe en allernieuwste het hart verkwikken.

Wie wat langer in de praehistorische en Romeinsche afdeelingvertoeft, ontdekt al spoedig, dat ook hier kunst te genieten valt;de gesneden zegelsteenen behooren tot de fijnste, die er zijn; alsgeheel heeft de verzameling groote historische waarde. Hier ver-tellen oude aarden bekers en urnen, vuursteenen gereedschap eneen zeer verweerd bronzen dolkje de geschiedenis van bewoners,die in het tweede millennium voor Christus in de tegenwoordigeprovincie Utrecht gevestigd waren en volgens vaste regels hundooden begroeven. Een klokbeker, in 1927 gevonden bij huizeDoom, bewijst, dat de „beker-cultuur”, die men in ver uiteenliggende landen van Europa aantreft, tot in onze afgelegen strekenwas doorgedrongen, ongeveer twintig eeuwen voordat de Romeinenhun verfijnde levenswijze hier invoerden, die door de inboorlingengereedelijk werd aanvaard.

De vondsten uit de Romeinsche periode zijn verreweg het tal-rijkst; ze zijn meerendeels afkomstig uit het plaatsje Vechten (5 K.M.ten Zuidoosten van de stad Utrecht), dat nog zijn ouden naamuit den Romeinschen tijd bewaart: „Fectio” heet het op eenaltaarsteen met Latijnsch opschrift, thans in het museum teLeiden. Te Vechten zijn eerst door toevallige vondsten, later doorgeregelde opgravingen de overblijfselen gevonden van drie Ro-meinsche vestingen, uit den tijd van Augustus en de volgendeeeuwen : Romeinsche munten, bronzen beeldjes, mantelspelden,glas en vooral aardewerk. Bij karrevrachten is in Vechten het

154

Afb. 1. Kom van terra sigillata.

Afb. 3. Romeinsch bronswerk, uit Vechten.

Afb. 2. R

omein

sche lam

pen van

terracotta.

Afb. 4. Romeinsch schoentje, uit Vechten.

Afb. 6. Romeinsche zegelsteenen.

Afb. 5. Romeinsche aurei, uit Vechten.

Afb. 8. Romeinsche wegen.

Afb. 10. Romeinsche munten, uit de provincie Utrecht.

Afb. 7. Satyrkopje van pijpaarde, uit Vechten.

Afb. 11. Gouden mantelspeld, gevonden t. Z. v. d. Domtoren.

Afb. 9. Bronzen Juppiter, uit Vleuten.

155

roode aardewerk gevonden, dat men om zijn met stempels ver-vaardigde versiering terra sigillata noemt; de groote hoeveelheidis des te merkwaardiger, als men bedenkt, dat geen enkel stuk inonze streken is gemaakt; het meeste komt uit Zuid-Frankrijk;dit bewijst wel den levendigen handel in het Romeinsche rijk overgroote afstanden.

Hoe leerzaam een bezoek aan zulk een historische verzamelingook voor leerlingen onzer scholen is, mits onder deskundige leidingen behoorlijk voorbereid, behoeft na het artikel van den heer Almain het Mei-nummer niet te worden herhaald. Ter voorbereiding enals gids bij een eenigszins langduriger bezoek is de populaire gidsbedoeld, die voor 25 cent in het Centraal Museum wordt verkocht.Vele van de mooiste stukken der Romeinsche afdeeling zijn daarinafgebeeld : de afbeeldingen bij dit artikel geven een nieuwe keusuit den overvloed.

Een kloek gevormde kom (afb. 1) van terra sigillata, met stellenwand, vertoont den klassieken omamentstijl uit den bloeitijd vandit aardewerk, dat later tot grover uitvoering ontaardde. Ookde meeste Romeinsche lampjes waren van klei gebakken; dereliëfs op den bovenkant zijn zeer afwisselend en onderhoudend.De lampjes op afb. 2 vertoonen een bacchante met thyrsusstaf;Odysseus met puntigen schippersmuts, die den Cycloop Polyphemuseen grooten beker wijn toereikt, die zijn noodlot zal worden; eenaap, smullende van druiven ; een danseres, met zwierig wapperendgewaad ; Juppiter met scepter en bliksem, aan zijn voeten dearend ; van het zesde lampje vertoont de bovenkant den vormvan een mannenkop ; wellicht is Juppiter bedoeld.

Het dagelijksch leven der Romeinen en van onze geromaniseerdelandgenooten wordt geïllustreerd door fragmenten van eenvoudigbronzen gereedschap, dat toch met smaak was bewerkt (afb. 3) :bronzen beslag van leerwerk, met haakvormig omgebogen uiteinde ;een à jour bewerkt omhulsel ter bescherming van het uiteinde vaneen scheede; bronzen beslag, met oogjes ter bevestiging; eenornament van paardentuig, in den vorm van een halve maan,die niet uitsluitend ter versiering was aangebracht, maar ook omals amulet door tooverkracht het paard te beschermen tegenbooze geesten.

Niet ver van de tegenwoordige weelde staat het opengewerkteschoentje (afb. 4), al bewijzen de spijkers, dat de sierlijke voetjes

156

over andere dan geëffende asphaltwegen moesten gaan. Dit schoen-tje is in 1893 te Vechten gevonden tegelijk met andere schoenen,sandalen en stukken leer, waarschijnlijk uit de werkplaats vaneen schoenmaker.

Van groote kunstwaarde zijn vele der Romeinsche munten, dieeen doorloopende reeks van dikwijls zeer karakteristieke portrettengeven van de keizers en hun familie. De munten onzer verzamelingzijn lang niet alle uit de provincie Utrecht afkomstig ; (de collectieis aangevuld door aankoop op veilingen;) doch het geldt zondervoorbehoud van de munten uit het oude legaat Bosch van Drake-stein, dat uitsluitend vondsten uit Vechten bevat. Uit dit legaatzijn de prachtige gouden munten („aurei”, afb. 5), zwaar vangewicht en door de onaantastbaarheid van het edele metaal bijnaeven ongerept als toen ze pas geslagen waren. Afb. 5 geeft bovenelkaar voorkant (a) en achterkant (b) van de munten weer ; n°. 1behoort niet tot het legaat; deze is pas in 1926 te Vechten gevonden;het is de eenige hier afgebeelde aureus uit den tijd der republiek,toen het nog als aanmatiging gold zijn portret op een munt telaten slaan, wat voor de keizers tot regel werd. Deze munt is ge-slagen op order van Cassius, een der samengezworenen tegenCaesar: de kop der Vrijheid (LEIBERTAS) versiert de voorzijde(1a) ; daarnaast staat C. CASSI. IMP.; op den achterkant (1b)ziet men een offerkan en een krommen priesterstaf (htuus), metden naam van Cassius’ legaat, P. Cornelius Lentulus Spinther,afgekort. Deze munt is in het Oosten, waarschijnlijk in Sardesgeslagen, ± 43 v. Chr. en heeft dus een heeie reis gedaan. Devoorkant der keizermunten vertoont meestal een portret; n°. 2aAgrippina ; n°. 3a de brute kop van Nero ; n°. 5a Domitianus,met een sarcastische uitdrukking; n°. 6a Hadrianus; als uitzon-dering geeft de keerzijde der tweede munt (2b) een portret, vanClaudius. Op den achterkant is een verscheidenheid van voor-stellingen : goden, symbolen, personificaties ; de munt van Galbageeft zulk een personificatie in de plaats van een portret ook opden voorkant, den kop van Roma (n°. 4a). Op den aureus vanNero herinnert de gesloten tempel van lanus aan het uiterst zeld-zame feit, dat er vrede was in het Romeinsche rijk, waaraan dekeizer met trots herinnert: IANVM CLVSIT PACE PR TERRAMARIQ PARTA (n°. 3b). De volgende munten vertoonen JuppiterLiberator op een troon (n°. 4b), een horen van overvloed (n°. 5b),

157

de wolvin, die door Romulus en Remus in het leven te houdenhet hare had bijgedragen tot de stichting van het ImperiumRomanum (n°. 6b).

Deze weinige voorbeelden leeren, hoe onderhoudend een Ro-meinsche muntenverzameling is; de verzameling te Utrecht ver-telt over de mythologie, de geschiedenis, de staatsinstellingen en hetdagelijksch leven der Romeinen.

Nog fijner van uitvoering, omdat het beeld niet door middelvan een stempel werd afgedrukt, maar rechtstreeks in den steenwerd gegraveerd, — en bovendien zeldzamer, daar voor elk exem-plaar een andere versiering werd gekozen, zijn de gesneden steenen,die in zegelringen van goud, zilver of ander metaal werden gevat.Men koos daarvoor jaspis, lapis lazuli, agaat en vele andere steen-soorten ; de voorstellingen zijn meestal mythologisch. In het legaatBosch van Drakestein en in de verzameling van het Prov. Utr.Genootschap zijn meer dan 150 van die kleine kunstwerkjes, ge-vonden te Vechten. Dit bewijst wel, hoe algemeen het dragen vanzegelringen in den Romeinschen tijd moet geweest zijn. De steenenzijn van zeer verschillende afmetingen. Afbeelding 6 vertoont eennicolo-steen met Minerva, die op de rechterhand een kleine Victoriadraagt; een grijze agaat met Odysseus en Diomedes, die hetPalladium hebben geroofd en nu behoedzaam omkijken; eenroode agaat met de forsche gestalte van Hercules ; een dergelijkesteen met een fijn vrouwenkopje; een bruine agaat met Apollo,gekenschetst door een drievoet, op een zuil geplaatst; een roodejaspis met een centaur, die in vollen galop een pijl afschiet; eennicolo met een man bij een altaar. Hier niet afgebeeld is eenbuitengewoon zeldzaam zeskantig steentje met de woorden SI VISVIVAM, blijkbaar uit een ring, die als liefdesgeschenk gediend heeft.

Bij het bezichtigen van zulke kleinodiën, die nu eenmaal bijgebrek aan ruimte te dicht opeen moeten worden uitgestald,trachte de leider zijn leerlingen bij te brengen, dat zij hun aan-dacht telkens op één stuk moeten concentreeren. Het ideaal zouzijn elk voorwerp afzonderlijk ten toon te stellen. In een Berlijn-schen kunsthandel, waar wij eenige ons wel bekende kunstwerkenuit een particuliere Nederlandsche verzameling terug zagen, elkapart geplaatst, met een eigen weloverwogen verlichting, scheenieder werkje nieuw.

Behalve de werken van kostbaarder materiaal, bevat een ver-

158

zameling van provinciaal-Romeinsche oudheden ook eenvoudigewitte beeldjes van pijpaarde, die niet uit Italië zijn ingevoerd,maar in de provincie zijn vervaardigd. Daartoe behoort het kleinesatyrkopje, dat bestemd was om te worden opgehangen in eentempel als wij-geschenk, waarschijnlijk voor Bacchus (afb. 7). Ditbrengt ons in de sfeer, die wij beter leeren kennen door een merk-waardig stuk der verzameling, een gedeelte van een pij paar denmasker, met gaten voor oogen, neus en mond, dat groot genoegis om het werkelijk voor het gezicht te dragen bij een der maskeradester viering van godsdienstige feesten. Het masker en misschien ookhet satyr-kopje (afb. 7) zal gemaakt zijn in Keulen.

Door den rijkdom van vondsten te Vechten, die te vergelijkenis met dien van Nijmegen, is de beteekenis van Utrecht in denRomeinschen tijd in de schaduw gesteld. Juist door de restauratievan den Domtoren is hierop in de laatste jaren weer de aandachtgevestigd. Bij den bouw van het trappenhuis, dat toegang geefttot de gerestaureerde Michaëlskapel, heeft men een aantal puttengegraven voor de fundeering; daarbij zijn op 3 tot 5 Meter diepteallerlei scherven van terra sigillata, van gestempelde dakpannenen tegels en van gewoon Romeinsch aardewerk gevonden, die detalrijke vroegere vondsten in de stad Utrecht bevestigen. Daar ineen bewoonde stad geen geregelde opgravingen mogelijk zijn, ismen op toevallige vondsten aangewezen. Zoo zijn er niet alleenkleinere Romeinsche voorwerpen in de stad te voorschijn ge-komen ; ook de groote, meer monumentale werken in het CentraalMuseum zijn uit de stad Utrecht afkomstig : de grafsteen uit de1ste eeuw n. Chr. van M. Ingonius en de zijnen is gevonden aanhet eind van de Maliebaan ; een groote altaarsteen uit de 2de eeuwmet de namen van vele Romeinsche goden is gevonden in deHamburgerstraat, een relief met Hercules buiten de Weerdpoort.Als men niet aanneemt, dat dit alles in latere eeuwen uit Vechtennaar Utrecht is vervoerd, pleit het voor bewoning van deze plek inRomeinschen tijd. In die richting wijst ook het aardrijkskundigonderzoek, al is het laatste woord in dezen nog niet gesproken.

Het blijkt op verschillend gebied, dat de oudste en beroemdstemonumenten en documenten steeds opnieuw moeten worden be-studeerd ; aan het Parthenon doet men nog altijd nieuwe ontdek-kingen, het Erechtheion is eerst kort geleden behoorlijk beschreven;

159

zoo kent iedereen sinds lang de tabula Peutingeriana, de grootereiskaart van het Romeinsche rijk; toch blijft deze een veld voornieuwe ontdekkingen» Het Nederlandsche gedeelte daarvan, metde twee evenwijdige wegen van Nijmegen naar het Westen, isbestudeerd door R. Müller, die bijgaande Tabula Bataviae (afb. 8)als resultaat geeft. 1 Op grond van nauwkeurige metingen verwerpthij de schijnbaar zoo aannemelijke veronderstelling, dat Fletio opde Peutinger-kaart een schrijffout is voor Fectio. Hij meent, datFletio op de plaats van Traiectum, de tegenwoordige stad Utrecht,gelegen moet hebben; de hooge ouderdom van de kern der stadwordt daardoor bevestigd. De plaatsen, die op de Peutinger-kaarttusschen Nijmegen en Utrecht zijn aangegeven, beantwoordenvolgens Müller ongeveer aan de volgende hedendaagsche plaatsen :8 Rom. mijlen ten W. van Nijmegen Castra Herculis (= Valburgof Herveld), 13 mijlen verder Caruone (= Rhenen), 8 mijlen van-daar Leve-Fanum ( = Leersum), 16 mijlen verder Fletio ( = Traiec-tum, Utrecht). Fectio lag iets ten Z.-O. van Fletio aan den tegen-woordigen Krommen Rijn. Een andere mogelijkheid is, dat Fletiovoortbestaat in het tegenwoordige Vleuten. Nog altijd wordendaar bij graafwerk Romeinsche oudheden gevonden; zelfs is deparel der Utrechtsche verzameling, een bronzen beeldje vanJuppiter met den bliksem, uit Vleuten afkomstig (afb. 9).

Zoo zijn er nog vele plaatsjes in den omtrek, waar Romeinscheoudheden zonder opzettelijk onderzoek te voorschijn komen.Enkele voorbeelden vereenigt afb. 10; n°. 1 bronzen munt vanMarcus Aurelius, afkomstig van de plek van het tegenwoordigeCentraal Museum te Utrecht; n°. 2 zilveren denarius met denkop van Octavius, gevonden te Nieuwersluis ; n°. 3 denarius, doorAntonius geslagen in het Oosten, voor het 21ste legioen, gevondente Jutphaas; ook n°. 4 met den kop van Galba is te Jutphaasgevonden; n°. 5, met een voorstelling van een burger, die opeen der brugjes bij de verkiezingen zijn stem uitbrengt, is uitVechten.

Door de nieuwe vondsten ten Zuiden van den Domtoren wordtde aandacht gevestigd op een vroegere vondst, omstreeks 1880daar ter plaatse gedaan. Het is een gouden schild ter versieringvan een mantelspdd (afb. 11), waarvan het middenstuk bestaat

1 Reiner Müller, Die Geographie der Peutingerschen Tafel in der Rhein-provinz, in Holland und Belgien; Geographischer Anzeiger, 1926, Heft 9—10.

160

uit een slordige nabootsing van een munt van Constantinus I,die alleen in brons voorkomt; op den achterkant is duidelijk hetgebouw te herkennen, dat ook op de munt is afgebeeld. Hoe langna de regeering van Constantijn dit voorwerp vervaardigd werd,is niet te benaderen. De Romeinsche cultuur werkte nog langna. Een paar treffende voorbeelden daarvan vindt men in dekapel van het Agnietenklooster, waar Christelijke kerkboekenzijn tentoongesteld, versierd met heidensche zegelsteenen en zelfsmet een kopje van den jongen Bacchus.

Utrecht. G. VAN HOORN.

Op de Acropolis van AtheneCe que j’ai vu est-il si étonnant que cela ? Ne mesuis-j e pas excité volontairement l’imagination?— Eh bien, non ! cette ville prise en bloc, estvraiment une chose unique au monde.

LOUIS BERTRAND. La Grèce du soleil etc.

Bind de kat op het spek en ze eet er niet van, zegt het volk.Animeer een fröbelklaskleuter met overtuiging voor een boterhammet witte m . . . . . Nog voor je uitgesproken hebt, wenscht die ereen met „wat anders.” Probeer je eigen gevoelens van waardeermgen bewondering voor de stof, die je mag doceeren, op te dringenaan de leerlingen; de zachtzinnigen vergeven je wel je goed be-doelde pogingen.

Niet enkel poes en Pietje en Piet hebben zoo’n contrariekantje,dat zich naar voren keert, wanneer men van buiten af wat al teforsch met zijn enthousiasme op hen afstormt, hetzij dan voor eenboterham met muizen of voor klassieke kunst.

Het mooie boek, hierboven geciteerd, zou meer waardeerend noggeweest zijn, wanneer niet de litteratoren van zijn vaderland de bijeen ieder sluimerende wankanterigheid bij den schrijver haddengemobiliseerd, door al te hooggestentden lof en zoetelijk gedweep.Maar, u ziet het uit het citaat: voor Athene, voor de acropolis moethij zich, — je zou haast zeggen, in godsnaam — gewonnen geven-

Het is mij ook wel in dien geest vergaan.„De acropolis”, niet waar, en dan bij „maanlicht” ! Ik had me

vast voorgenomen, niet zinloos mee te adoreeren, maar wel terdegeuit te kijken naar het minus.

161

Alle bedilzucht sterft op de eerste treden van de Propylaeën.En meer dan dat. Ook de toch wel te vergeven belangstelling voorhet detail, het redelijk voornemen om nu eens een dorische zuil te-bekijken naast een jonische, hun basementen, hun cannelures enhun kapiteelen, om zich goed in den geest te prenten gevelveld en.friezen en triglyphen en wat dies meer zij, vragen omtrent de be-stemming van het Erechtheion, den opzet en den afbouw van de:Propylaeën, de lotgevallen van het Parthenon onder Franken enTurken, — dat alles vervliegt in deze wereld van marmer en maan-licht voor een steeds stijgende bewondering voor het geheel, zooalshet daar is, een bewondering, die enkel dringt tot rustig aan-schouwen.

Het Nike-tempeltje op het puntje van het plateau glanst evenhel aan alle zijden; de Propylaeën hebben ruime hallen tusschenforsche zuilen; daar glijdt het maanlicht om en door en langs dewanden van den uitbouw links, in een geheimzinnig spel van licht-en schaduw. Het eigenlijke tempelveld lijkt een sneeuwland, deschaduwen vallen er donker en scherp.

Links rijzen de jonische zuilen van het Erechtheion met zuiveregratie omhoog, het licht streelt langs de plooien van het kleed derKaryatiden, die in rijzige rust het dak van de hal, die haar naamdraagt, zwevende houden op het hoofd.

Het Parthenon overweldigt in blanken luister. Waar het dak ver-nietigd is, daar heffen de zuilen, in hun opgang gestuit, de geschon-den kop, in naakte glinstering naar de hooge sterrenlucht. In degave deelen valt het licht langs de cannelures, langs de wanden vande cella, om den voet van een hoek-zuil met groenige, stalen.glanzen.

En vanaf de tempeltreden ziet men naar het Noorden in dediepte de stad met de tallooze lichten, naar het Westen is het lich-tend verschiet van haven en zee en vandaar komt een weldadigefrischheid aangedreven.

Het zal mij niet gelukken mijn indruk van dezen tempel voelbaarte maken voor eiken lezer. Misschien verstaat iemand het volgende :Mij sprak het Parthenon dezelfde taal als Thucydides Pericles laatspreken in de lijkrede op de eerste gesneuvelden in den Pelopon-nesischen oorlog.

Daarin klinkt een triumpheerend zelfbewustzijn van een wel-varend volk, pieus jegens goden en vaderen, die het geweld van de

162

barbaren weerden, fier op eigen daden; het besef dat eigen energieen offervaardigheid mogelijke nooden in de toekomst zal te bovenkomen, gaf hur den moed zich gelukkig te voelen in het heden.

Zoo idealiseert Pericles zijn volk in de gevallenen, rustig betoo-gend zet het in en rijst tot een verheven elogium met ingehoudenvuur.

Voor mij getuigde het Parthenon in soortgelijken stijl van den-zelfden geest als Pericles’ lijkrede op zijn „onbekende soldaat.”

Louis Bertrand vraagt zich verwonderd af, hoe hij tusschenheidensche collonades kan droomen een katholieke plechtigheid,hoe hij bij de Benedictie van het heilig Sacrament de processie detreden af ziet dalen. Het antwoord geeft hij zelf:

„Ici, on est tellement ébloui du sublime, qu’on ne distingue pas,que tout vous apparaît dans le rayonnement lyrique d’un mêmeprésent.”

Bertrand heeft gelijk, ook in wat hij zegt van den ontwerper;het genie van Phidias was : gehoorzamen aan de aanwijzingen vande natuur. De verwezenlijking van het meesterwerk dat was : deontmoeting van een groot kunstenaar en een grootsch landschap.En voor ons komt daar nog een derde bij : het grootsch verleden —„een soort van geestelijke duizeling, zoodra men zich bewust is tezien over zooveel historie vanaf de top van deze onverwoestbareuitkijktoren.”

Voor hem is het enkel het Heilige Graf in Jeruzalem en de hoog-ten van Golgotha, die het kunnen winnen op het heiligdom en denheuvel van Pallas.

Den Haag. W. HOVING.

Hoe las men in de oudheid?Veel dingen in het dagelijksch leven zijn voor ons zoo gewoon,

dat we er niet aan zouden denken er over te spreken of te schrijven.Dat was natuurlijk in de oudheid ook zoo en wie zal zeggen, welkedoodgewone dingen de Grieken en Romeinen anders deden danwij? Op een merkwaardig voorbeeld van zoo iets wijst Norden inzijn werk „Die antike Kunstprosa.” Hij vestigt er (p. 6) de aan-

163

dacht op, dat de ouden gewoon waren hardop te lezen. We wetendat uit een plaats in de Confessiones van Augustinus (VI, 3). Dekerkvader deelt hier als een bijzonderheid mee, dat Ambrosius ge-woon was stil te lezen. Dat niet-hardop lezen iets ongewooaas was,blijkt hieruit, dat Augustinus tracht na te gaan, waarom Ambrosiusdat deed. De plaats luidt, in vertaling, aldus : „Maar wanneer hijlas, liepen zijn oogen over de bladzijden en zijn hart doorzocht debeteekenis, maar zijn stem en zijn tong rustten. Dikwijls, wanneerwij er bij waren — want het was niemand verboden binnen tekomen en het was ook niet de gewoonte iemand aan te dienen —zagen wij hem zoo zwijgend lezen en nooit anders, en nadat we danin langdurig stilzwijgen gezeten hadden — immers wie zou hetgewaagd hebben hem in zulk een aandacht lastig te vallen? —gingen wij weg en vermoedden, dat hij in die korte oogenblikken, diehem. ten dienste stonden tot opfrissching van den geest, vrij vande drukte van andermans zaken, niet tot iets anders geroepenwenschte te worden en wellicht wilde voorkomen, dat, wanneeriemand vol gespannen aandacht toeluisterde, hij genoodzaakt zouzijn, duistere plaatsen uit den schrijver, dien hij hardop las, uit teleggen of een uiteenzetting te geven van sommige moeilijker vraag-stukken en hij zoo, door zijn tijd hieraan te besteden, minder boek-rollen kon lezen dan hij wilde, ofschoon ook de bedoeling om zijnstem, die gemakkelijk heesch werd, te sparen, wellicht de juistereoorzaak was van het stil lezen. Maar met welke bedoeling hij ditook deed, ongetwijfeld deed hij het met een goede bedoeling.”

Norden meent, dat dit de eenige plaats is uit de antieke litera-tuur, waar van deze merkwaardige gewoonte blijkt. Hij denktblijkbaar niet aan de geschiedenis, die verhaald wordt in Act.apost. 8, 20—40. Wanneer de Moorman, „een kamerling en eenmachtig heer van Candace, de koningin der Mooren.” van Jeru-zalem naar huis reizend op zijn wagen den profeet Jesaja leest,dan hoort Filippus hem den profeet lezen. En dan vraagt hij denMoor niet, zooals wij in zijn geval zouden doen : „Interesseert u delectuur zoo, dat ge zelfs hardop leest?” Neen, dat is voor Filippusblijkbaar iets heel gewoons ; want hij informeert alleen of de kamer-heer ook begrijpt, wat hij leest.

De gewoonte van hardop lezen moge wellicht tijdroovend ge-weest zijn, ongetwijfeld heeft zij den zin voor klank en rhythme

164

bevorderd en werkte zij gunstig op de verzorging van den stijl.Haar pendant vindt ze in de gewoonte, om alles, wat behoorlijkgestileerd diende te zijn, niet zelf te schrijven, maar te dicteeren.Zoo kon de schrijver klank en rhythme zelf beoordeelen.

A. S.

Plato en Victor Hugo

PLATO PHAEDO 117E, 118.

Je suis un peu médecin: je sais de quelle façon la dernière heurevient. Hier je n’avais que les pieds froids; aujourd’hui le froid agagné les genoux; maintenant je le sens qui monte jusqu’à laceinture; quand il sera au coeur, je m’ arrêterai.

VICTOR HUGO, Les Misérables I p. 109 Bruxelles 1862.J. M.