HIDROGRAFIA DHE MJEDISINE SHQIPERI

Shqipria, me siperfaqen e saj te prgjithshme prej 28 748 km2, ne prgjithsi sht nj vend malor ku 70 % e zn malet, kodrat, siperfaqet e liqeneve dhe shtratet e lumenjve. Pr sa i prket pasurive ujore dhe potencialit hidroenergjitik te saj ajo radhitet nder vendet e para ne Evrope. Territori hidrografik i Shqipris ka nj siperfaqe prej 44000 km2 ose 57 % me shum se territori shtetror i vendit ton.Lartesia mesatare e territorit hidrografik sht shum e madhe, rreth 700 metra mbi nivelin e detit.Shqipria sht nj vend me rreshje relativisht te shumta.. Prurja mesatare shumevjecare e rrjedhjes se prgjithshme te lumenjve tan sht rreth 1.245 m3/sek, e nj rendi me lumenjte e njohur te Evropes, q derdhen ne Detin Mesdhe si lumi PO me prurje 1.275 m3/sek dhe lumi Ron me prurje 1.350 m3/sek.T gjith lumenjte e Shqipris, me perjashtim te lumit te Vermoshit e kan drejtimin e rrjedhjes nga lindja ne perndim dhe derdhen kryesisht ne detin Adriatik dhe pjeserisht ne detin Jon. Lumenjte me te rndsishm te Shqipris jan Buna me prurje mesatare shumevjecare prej 652 m3/sek dhe pastaj, me radhe, vijn Drini me 340 m3/sek, Vjosa me 210 m3/sek, Semani me 101 m3/sek, Mati me 74 m3/sek, Shkumbini me 60 m3/sek etj.Pervec ktyre lumenjve, vendi yn pr vete natyren e tij te veant fiziko-gjeografike nderpritet nga nj rrjet i tr lumenjsh e perrenjsh malore, q kan burimet ujore 500-1000 m mbi nivelin e detit, te cilt kan vlera te mdha hidroenergjitike. Nder lumenjte malore q kan rezerva ujore te rndsishme jan Valbona, Curraj, Cemi, Fani i Madh e Fani i Vogel, Kiri, Gjadri, Erzeni, Osumi, Devolli, Smokthina, Benca etj.

Lumi BunaLumi i vetm i lundrueshm n Shqipri. Buron nga Liqeni i Shkodrs dhe pasi bashkohet me lumin Drin derdhet n detin Adriatik pak kilometra n veri t Velipojs. sht lum fushor i gjat 44 kilometra dhe n grykderdhje ka formuar nj delt te gjer. Prurja mesatare vjetore e Buns arrin 670m kub/sek, kjo e bn kt lum t jet ndr lumenjt me prurjen m t madhe n Mesdheun verior.

Lumi Drin Lumi Drin sht lumi m i gjat i trojeve shqiptare. Ai derdhet n Detin Adriatik, afr Lezhs dhe ne lumin e Buns, deg qe u formua pas nj prmbytjeje n shekullin e 19. Drini formohet afr qytetit t Kuksit me bashkimin e dy degve kryesore t tij: Drinit t Bardh q buron afr Pejs, Kosov dhe Drinit t Zi q buron n Shn Naumi, Maqedoni. Drini ka prurje ujore prej 340 m/sek [1], i dyti pr nga kapaciteti pas Buns. Pr shkak t liqenjve artificial t krijuar, si ai i Fierzs, Komanit, e Vaut t Dejs, nj pjes e Drinit sht br i lundrueshm. Megjithat, prmbytjet n zonn e Lezhs jan t prvjetshme edhe sot e ksaj dite.

Drini i Bardh Lum q prshkon pjesn perndimore t Kosoves, respektivisht Rrafshin e Dukagjinit. Drini buron nga nj gurr n Bjeshkn e Rusolis, sipr fshati Katundi i Ri n vendin e ashtuquajtur Radavci (afer qytezes Burimi)ku krijon edhe nj ujvar t bukur, para se t zbresi n rrafshira dhe bashkohet afr qytetit t Kuksit me Drinin e Zi pr t formuar Drinin q n antikitet njihet m emrin Drillon. N territorin e Kosovs, Drini gjarpron pr 122 km n drejtimin veri-jug. Ai mbledh me vete edhe ujrat e Lumbardhit t Pejs, Erenikut, e Lumbardhit t Prizrenit. Me nj madhsi prej 4,646 km, bazeni i Drinit sht m i madhi nga katr bazenet ujmbledhse t Kosovs.

Drini i Zi Drini Zi: burimi nga Liqeni i OhritDrini i Zi buron nga burimi i Shn Naumit dhe rrjedha e tij kalon mes prmes Liqenit t Ohrit deri n qytetin e Strugs t cilin lumi e ndan n dy pjes. Urat e shumta q lidhin dy brigjet e Drinit t Zi i japin Strugs epitetin "Qyteti i Urave". Lumi rrjedh n veri n drejtim t qytetit t Dibrs n nj zon malore, ku pastaj e shnon nj pjes t kufirit Maqedoni - Shqipri, pr t kaluar pastaj n territorin e Shqipris. N pjesn e Maqedonis rrjedha e lumit sht e ndrprer nga dy liqene artificiale, t cilat shrbejn pr prfitimin e rryms elektrike. Pran qytetit t Kuksit Drini i Zi bashkohet me Drinin e Bardh duke formuar lumin e bashkuar Drini q ka derdhje n Detin Adriatik. N ujrat e Drinit t Zi rriten nj numr i madh peshqish si krapi, trofta, ngjala etj.

Lumi Mat Lumi Mati buron n malin e Kaptins (Shqipri) dhe duke prshkruar nj lugin me zgjerime e gryka mbi t cilat gjenden Hidrocentralet (Hidrocentrali i Ulzes dhe Hidrocentrali i Shkopetit) derdhet n Detin Adriatik. gjatsia e ktij lumi sht 115 km ndrsa prurja e ujit arrin vlern mesatare vjetore prej 103 m kub/sek

Lumi Shkumbin Lumi Shkumbin buron n malin e Valamares (Shqipri) dhe duke rrjedh npr nj lugin t ngusht e reliev t thyer derdhet n Detin Adriatik. Gjatsia e ktij lumi sht 181km ndrsa prurja e ujit arrin vlern mesatare vjetore prej 61m kub/sek. Shkumbini sht nj ndr lumenjt m t rndsishm pr ekonomin shqiptare dhe q ndan pothuajse n dy pjes t barabarta Shqiprin.

Lumi Valbona Lumi Valbona sht pr nj gjatsi rreth 50 km. nj nga lumenjt m t rrmbyeshm n Alpet e Shqipris veriore. Lumi buron nga malet e rrethit t Malsis s Madhe afr fshatit Rragam dhe kalon pas rreth dy kilometrash kufirin ndars me rrethin e Tropojs. Pas disa kilometrash diku para qytetit Bajram Curri, ai kthen pr nga fshati i Gashit dhe pas Bajram Currit vrshon djathtas drejt fshatit Llukaj, pr tu derdhur m n fund n Liqenin e Komanit.

Lumi VjosaVjosa sht nj lume, i cili buron n veriperndim t Greqis n Epir dhe derdhet n Shqipri n Detin Adriatik. N Antik Vjosa njihej edhe me emrin Anio. N veri t Greqis prdoren shum rall edhe emrat Vojioussa dhe Vovoussa. Lumi rrjedh nga malet e Pindit n lindje t Janins, kurse burimi gjendet n malin Mavrovouni. Rrjedha e tij vazhdon n drejtim t veriperndimit pr n Shqipri. Lumi ka nj gjatsi prej rreth 272 km, prej t cilave 80 km n territorin e Greqis, kurse rreth 192 km brenda territorit t Shqipris. Vjosa lag zona me nj siprfaqe prej 6.706 km, 2.154 km prej t cilave gjenden brenda kufijve t Greqis, dhe 4552 km brenda kufijve t Shqipris. Prurja mesatare e ujrave n grykderdhje sht rreth 204 m/s. N muajin prill prurja sht rreth dhjet her m e madhe se n gusht. Lumi Vjosa, rrjedha e t cilit prshkon jugun e Shqipris, sht dhe kufiri ndars natyror midis rrethit t Fierit (n veri) dhe rrethit t Vlors. Ai sht nj lum i lundrueshm, pasi ai rrjedh kryesisht n zona fushore. Rrjedha e siprme e lumit n Greqi kalon shpesh her midis zonave malore me pyje. Nj pjes e tyre jan zona t mbrojtura natyrore dhe q i prkasin parkut kombtar Vikos-Aoos, i cili shtrihet pr rreth maleve Timfi (2.497 m. mbi nivelin e detit). N kt park, i cili sht dhe parku i dyt m i madh i Greqis jetojn edhe sot arinj t kaft. Prroi Voidomatis, nj deg e Vjoss (Aoos) krijon grykn e Vikos, nj gryk kjo tepr e mahnitshme. Duke pasur parasysh koefiientin (0,82) t thellsis (900 m.) me at t gjersis (1100 m.), gryka e Vikos-Aoos vlen si gryka m e thell n bot. (Ka zona n bot q jan m t thella por edhe m t gjera dhe anasjelltas). Kjo zon quhet Zagoria dhe sht e njohur jo vetm si zon pr alpinizm, por edhe pr fshatrat karakteristike me shtpi prej guri. Jo larg nga Konica brenda pr brenda parkut kombtar kalon edhe Vjosa (Aoos) n nj gryk t ngusht. N Konic ndodhet dhe nj ur historike me harqe prej guri, e cila sht ndrtuar mbi Vjos. Prej ktu e tutje lumi shfrytzohet edhe pr qllime ekonomiko-bujqsore. Dhe pikrisht pas Konics lumi e kalon kufirin greko-shqiptar, pike kjo ku derdhet edhe prroi Sarantaporos, q vjen nga lindja. Sarantaporos shrben edhe si vij kufitare greko-shqiptare pr disa kilometra. Diku aty sht ndrtuar edhe nj pik kalimi pr persona civil.

Lana Lana sht deg e lumit t Tirans, i cili kalon prmes qytetit t Tirans. Ai buron n pjesn perndimore t Qafs s Prisks; sht 29 km i gjat, siprfaqja e pellgut sht 67 km2, lartsia mesatare sht 179 m dhe pjerrsi prej 24 m/km. N hyrje t Tirans, Lana rrjedh n nj kanal t sistemuar betoni dhe pastaj bashkohet me lumin e Tirans n verilindje t Brxulls nga ku formohet lumi i Ishmit.

Semani Semani rrjedh n Shqiprin Qendrore (fig. 1-1 dhe 4-1). Degt kryesore t tij jan: Devolli dhe Osumi t cilt bashkohen afr fshatit Kozar (Berat). Ai sht 281 km i gjat, me pellg ujmbledhs 5649 km2 dhe lartsi mesatare mbi nivelin e detit 863 m. Pasi prshkruan fushn e Myzeqes, shkarkon ujrat e tij n detin Adriatik, n jug t laguns s Karavastas. Prpara se t arrij detin ai bashkohet me lumin e Gjanics i cili prshkon prmes qytetin e Fierit. Duke marr n konsiderat kushtet hidrometeorologjike, ujmbledhsi i Semanit sht m i varfri nga t gjith lumenjt e Shqipris, lidhur me ujrat nntoksor. Gjithashtu, rreshjet jan t pakta, mesatarisht 1084 mm/vit. Prurja mesatare shumvjeare sht 95,7 m3/s. Reth 60% e ujit sigurohet nga ujmbledhsi i Devollit. Ujmbledhsi i Semanit prbhet nga fusha bujqsore me mbules t pakt bimore q i nnshtrohet nj erozioni t madh. Sasia e lndve t ngurta q transportohen pr n det nga Semani sht afrsisht 31,2 milion ton/vit. Ujrat kan mineralizim relativisht t lart prej 440 mg/l. Temperaturat e ujit luhaten nga 6,8oC n janar deri n 25,5 C n gusht. Dega kryesore e Semanit, Devolli, buron nga shpatet jug-lindore t maleve t Moravs. Ai sht 196 km i gjat. Siprfaqja e ujmbledhsit sht 3139 km2 dhe lartsia mesatare 960 m mbi nivelin e detit. Prurja mesatare e Devollit sht 49,5 m3/s, ushqehet kryesisht nga ujrat siprfaqsore. Mineralizimi ujit sht 390 mg/l.

Lumenjt e Shqipris dallohen pr ujshmri t madhe. Prurja e prgjithshme mesatare vjetore e lngt sht rreth 1308 m3/sek, ndrsa prurjet e ngurta jan shum t larta. Prurja mesatare shumvjeare sht e barabart me nj vllim shumar prej 53 250 000 tone aluvione n vit, ose 1650 kg/sek. Rrjedhja e ngurt gjat periudhs s lagsht t vitit sht sa 82% e shums vjetore. Vlerat m t larta t prurjev t ngurta jan: n Erzen 5635, Devoll 5575 dhe Seman 4367 (gr/m3). Gjat vitit 1997-1998, jan kryer analiza n t gjith pellgjet ujmbledhs t Shqipris. Rezultatet tregojn se ujrat e lumenjve kan pH lehtsisht alkalin q luhatet n vlerat 7,5-8,25, kurse mineralizimi luhatet n kufijt 200-400 mg/l. N lumenjt Fan i Madh, Lumi i Tirans, Shkumbin, Dunavec dhe Gjanic vihet re munges e theksuar e prmbajtjes se oksigjenit t tretur n uj. N lumin e Tirans dhe n lumin e Gjanics kjo vjen si rezultat i shkarkimit t ujrave t ndotura t cilat harxhojn oksigjenin e tretur. N Gjanic ndikon n shkall t madhe shkarkimi i ujrave shtresore t nafts t cilat formojn n siprfaqe t ujit nj cip q pengon kalimin e oksigjenit nga atmosfera n uj. Prgjithsisht, n t gjitha rastet kur ka deficit t oksigjenit n uj hasen vlera t larta t NBO-s dhe t NKO-s. N lumenj vrehen vlera t larta edhe t prmbajtjes s formave t ndryshme t azotit dhe t fosforit.Cilsia e ujit t lumenjveN vendet evropiane rezultatet e vlersimit cilsor t lumenjve raportohen mbi bazn e nj sistemi klasifikimi, sipas t cilit cilsia e ujrave konsiderohet e knaqshme nga kategoria e par deri n t tretn. Sistemi i klasifikimit q zbatohet, numri i parametrave q maten dhe krahasohen, mnyra e llogaritjes bazohen n vetit fiziko- kimike, biologjike dhe fizike t ujrave dhe jan t ndryshme pr vende t ndryshme. N tabeln 3.8 jepet klasifikimi i prcaktuar nga Komisioni Ekonomik i Kombeve t Bashkuara pr Evropn, UNECE.

Klasifikimi i cilsis s lumenjve sipas UNECE(prmbajtja, mg/l)

Nga t dhnat e mbledhura n stacionet e monitorimit rezulton mbi 80% t ujrave i plotsojn kriteret e kategoris s par, pra lumenjt n vendin ton prgjithsisht jan t cilsis m t mir. Kjo sht e kuptueshme sepse objektet industriale q mund t shkaktojn ndotjen e tyre jan t kufizuara. Stacionet e monitorimit jan zgjedhur n mnyr t till q mostrat e analizuara t merren larg burimeve t ndotjes, pr t prfaqsuar cilsin mesatare dhe aftsit holluese t mjedisit prits. Dftuesit m t zakonshm pr vlersimin e cilsis s ujrave t lumenjve jan prmbajtja: e ngarkess organike, e lndve ushqyese, e azotit inorganik dhe prmbajtja e lndve mikrondotse. Prmbajtja e nitrateve, e amoniakut dhe e oksigjenit t treturVlerat e prmbajtjes s ktyre makrondotsve pr lumenjt kryesor t vendit paraqiten n [figurat]. Nga analiza e t dhnave, n baz t m shum se 90% t mostrave t analizuara, rezulton se t gjith lumenjt i prkasin kategoris s par. Sipas analizave t kryera m 1997, 44% e mostrave e kishin prmbajtjen e oksigjenit t tretur nn vlern limite, kurse 33% e mostrave e kishin prmbajtjen e amoniakut m t madhe se kufijt e vlerave udhzuese. Pr vitin 1998 ka nj prmirsim t situats: vetm 5% e mostrave kan prmbajtje oksigjeni t tretur m t ult se 9 mg/l dhe 22% prmbajtje amoniaku m t lart se vlera udhzuese.

Ujerat NentokesoreZonat ujmbajtse me prekshmri t lart ndotjejeZonat e ushqimit t pellgjeve t ujrave nntoksore t vendosura n depozitimet e kuaternarit, si: pellgu ujmbajts i lumenjve Drin (Shkodr-Lezh), Mat dhe Ishm (Tiran-Lezh), Erzen (Shijak-Durrs), Shkumbin (Elbasan-Lushnj), Devoll, Osum, Seman (Kor, Berat, Fier), Vjos (Prmet, Gjirokastr, Cerven, Novosel), Bistric, Kalas, Pavllo (Sarand) jan n prgjithsi zonat ujmbajtse me prekshmri t lart ndotjeje. Siprfaqja e prgjithshme n depozitimet aluviale t ktyre pellgjeve sht 2040 km2. Brenda ksaj siprfaqeje ka zona t veanta shum t ndjeshme ndaj ndotjes sepse infiltrimet e rrjedhave t ndotura t ujrave siprfaqsore deprtojn n thellesi n horizontet ujmbajtse. Mbulesa argjilore e shtresave mbrojtse n kto zona sht e vogl. Zon me prekshmri m t lart ndotjeje sht pellgu ujmbajts i Mbi-Shkodrs, i lumenjve Kir, Vrak, Rjoll, n depozitimet aluviale t t cilit gjenden rezerva t konsiderueshme ujrash nntoksore (vendburimi i Dobracit q furnizon qytetin e Shkodrs).

Masivet karstike me t cilat lidhen shum burime kryesore t ujrave nntoksore t vendit kan shum rrezik q t preken nga ndotja pr disa arsye:

(a) N shum zona karstike mungesa e mbuless argjilore bn q ujrat siprfaqsore t kalojn me t shpejt drejt thellsis.

(b) Qarkullimi i ujrave nntoksore kryhet brenda nj kohe t shkurtr, t pamjaftueshme pr vetpastrim biologjik t ktyre ujrave.

(c) Prania e gropave natyrore n relievet karstike i bn kto t prshtatshme pr depozitimin e mbeturinave t ndryshme, ka rrezikon ndotjen e ujrave. Kshtu, shkak pr ndotjen e ujrave karstike jan vendet e grumbullimit t mbeturinave urbane, industriale dhe bujqsore. Ky fakt krkon identifikimin e ktyre vatrave ndotse n zonat e ushqimit t pellgjeve ujmbledhs dhe me pas eleminimin e tyre.

Tirana, Elbasani, Durresi dhe Fieri jane kater qytetet me ajrin me te ndotur neShqiperi, por edhe ne Evrope. Mjafton te pemendet vetem kaq: qe kryeqyteti ynemesatarisht eshte 2-3 here me i ndotur se normat e Bashkimit Evropian, e ne poato shifra vertiten edhe treguesit per Elbasanin. Gjate monitorimit te ajrit per vitin2007, eshte vene re nje dukuri shqetesuese: eshte ndotur se tepermi me pluhuredhe ajri i Durresit. Kurse Vlora dhe Korca jane dy qytetet me te pastra neShqiperi, me ajer pothuajse brenda normave te lejuara.

PUNOI : GEA GJINALI Viti III Shkolla Wisdom

*******************