emiel

Typewriter

scan - lesiojot

H I S T O R Y C Z N E B I T W Y

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 2001

SŁAWOMIR AUGUSIEWICZ

PROSTKI 1656

Dom Wydawniczy Bellona prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich książek za zaliczeniem pocztowym z 20-procentowym rabatem od ceny detalicznej. Nasz adres: Dom Wydawniczy Bellona ul. Grzybowska 77 00-844 Warszawa tel./fax: 652-27-01 (Dział Wysyłki) infolinia: 0-801-12-03-67 internet: www.bellona.pl e-mail: biuro@bellona.pl

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustracja na okładce: Paweł Głodek Redaktor: Zofia Gawryś Korektor: Teresa Kępa

© Copyright by Sławomir Augusiewicz, Warszawa 2001 © Copyright by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2001

ISBN 83-11-09323-7

WSTĘP

Bitwy pod Prostkami 8 października 1656 r. i pod Filipowem 22 października 1656 r. zostały stoczone w trakcie kampanii hetmana polnego litewskiego Wincentego Gosiewskiego, naj-większej operacji przeprowadzonej przez wojska Rzeczy-pospolitej przeciw Prusom Książęcym w czasie wojny polsko--szwedzkiej w latach 1655-1660. W większości prac na temat tego okresu obydwie batalie zostały wzmiankowane, nie poświęcono im jednak wiele uwagi. Przedmiotem badań przeprowadzonych przez Wiesława Majewskiego była jedynie bitwa pod P ros tkamiNieco informacji o przebiegu kampanii Gosiewskiego po 8 października podali Ludwik Kubala, Stanisław Herbst, Jan Wimmer i wspomniany Wiesław Ma-jewski, który najszerzej poruszył tę problematykę2. Pewne

1 W . M a j e w s k i , Bitwa pod Prostkami (8 X 1656 r.), „Studia i Materiały do Historii Sztuki Wojennej", t. II, Warszawa 1956.

2 L. K u b a l a , Wojna brandenburska i najazd Rakoczego, Lwów b.r.w., s. 78-80; S. H e r b s t , Wojna obronna 1655-1660, w: Polska w okresie dnigiej wojny północnej 1655-1660, t. II, Warszawa 1957, s .51 ;J . W i m m e r , Przegląd operacji 1655-1660, w: Wojna polsko-szwedzka 1655-1660, red. J.Wimmer, Warszawa 1973, s. 178; W. M a j e w s k i, Wojna polsko-szwedzka 1655-1660, w: Polskie tradycje wojskowe, t. I, Warszawa 1990, s. 67-71; W. M a j e w s k i , Działania wojenne w Prusach Wschodnich (1656-1657), „Komunikaty Mazursko-Warmińskie", 1997, nr 4; W. M a j e w s k i , Potop szwedzki (1655-1660), w: Z dziejów wojskowych ziem północno-wschodnich Polski, cz. I, red. Z. Kosztyła, Białystok, 1986.

wiadomości, przedstawione w kontekście losów Bogusława Radziwiłła, zawiera obszerny wstęp autorstwa Tadeusza Wa-silewskiego do edycji Autobiografii koniuszego litewskiego3.

Najazd tatarski na Prusy Książęce, wydarzenie, które funkcjonuje w świadomości Polaków dzięki znakomitemu Potopowi Henryka Sienkiewicza, miał spektakularny charakter. Ponieważ o działaniach ordy budziackiej w księstwie historio-grafia polska w zasadzie milczy, jest okazja przedstawić je w tym miejscu, także jako bezpośrednie następstwo bitwy pod Prostkami. Bohdan Baranowski, znawca stosunków polsko--tatarskich w XVII w., w szkicu poświęconym militarnej współpracy Rzeczypospolitej i Chanatu Krymskiego w latach 1655-1660, nie podaje na ten temat żadnych informacji4. Zasięg najazdu tatarskiego, znacznie go jednak zawężając, określił Władysław Czapliński5. Kazimierz Piwarski wymienił fantastyczne liczby zabitych i jasyru zabranego przez ordę6, opierając się na mało znanej w Polsce, popularnej za to od momentu pierwszej publikacji w 1764 r. w Prusach Wschod-nich, monografii Georga Christopha Pisanskiego7. XVIII--wieczny historyk stworzył obraz niesłychanego kataklizmu, jaki w latach 1656-1657 nawiedził jego ojczyznę, uznając, że we wszystkich operacjach militarnych, które miały miejsce w księstwie w latach 1656-1657, brali udział Tatarzy. Choć zasięg, ramy chronologiczne, a także skutki działań ordy zostały w ten sposób przez Pisanskiego wyolbrzymione, jego ustalenia zostały przyjęte nawet przez literaturę naukową, a po

3 T. W a s i l e w s k i , Zarys dziejów Bogusława Radziwiłła, w: B. R a -d z i w i ł ł , Autobiografia, Warszawa 1979, s. 67-71.

4 B . B a r a n o w s k i , Tatarszczyzna wobec wojny polsko-szwedzkiej 1655-1660, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej, t. I, Warszawa 1957.

5 W . C z a p l i ń s k i , Glosa do Trylogii, Wrocław 1974, s. 148-149. 6 K. P i w a r s k i , Dzieje polityczne Prus Wschodnich (1621-1772), Gdynia

1938, s. 42. 7 G. Ch. P i s a n s ki , Nachricht von dem im Jahre 1656 geschehenen

Einfalle der Tartarn in Preufien, „Mitteilungen der Literarische Gesellschaft Masovia", H. 7, 1901.

dziś dzień funkcjonują także w popularnych monografiach dziejów regionu. O najeździe tatarskim pamięć przetrwała w Prusach przez następne 200 lat, a i dziś można jeszcze spotkać na tym terenie pamiątki z nim związane w postaci nazw topograficznych (tatarskie kamienie, drogi, jeziora). Ukształtowała się oryginalna tradycja, na którą złożyły się ludowe legendy i podania, literatura piękna, publicystyka, pieśni śpiewane w kościołach pruskich, o karze bożej w postaci Tatarów, którą ściągnęły grzechy Prusaków, pokazywano plamy krwi ludzi pomordowanych przez ordyńców. Wiele informacji przetrwało dzięki Pisanskiemu i przy zachowaniu odpowiedniej dozy krytycyzmu można czerpać z jego dzieła.

Prostki są najczęściej oceniane jako kolejne, nie wykorzys-tane militarnie i politycznie polskie zwycięstwo. Wydaje się, że opinia taka nie jest słuszna. Ustalenie zadań powierzonych hetmanowi, a także rekonstrukcja przebiegu kampanii: trasy i chronologii przemarszu dywizji litewskiej, zasięgu i ram czasowych najazdu ordy na księstwo, a także działań dy-plomatycznych hetmana z tego okresu, może pozwolić sfor-mułować na tę okoliczność nowe wnioski i oceny.

Do przedstawienia przebiegu całej kampanii bogactwa materiału dostarczyły przede wszystkim dwa zespoły z Ge-heimes Staatsarchiv Berlin-Dahlem, pochodzące z zasobów dawnego archiwum królewieckiego: Ostpreussische Folianten nr 829, w którym zgrupowano akta w sprawie wydarzeń w Prusach Książęcych w roku 1656 (raporty starostów z terenów objętych działaniami wojennymi, w tym także wyprawami litewskimi ze Żmudzi, korespondencje, uniwer-sały, m.in. króla Jana Kazimierza i hetmana Gosiewskiego, do ludności pruskiej, wykazy zniszczeń wojennych dla sta-rostwa ełckiego i części oleckiego), częściowo publikowane na początku XX w. we wschodniopruskich periodykach naukowych8, oraz Etats Ministerium nr 111 (korespondencje

8 Beitrage zur Geschichte des II. schwedisch-polnischen Krieges (1655-1660) und der Tatareneinfćille in PreuRen (1656 und 1657), hrsg.

dyplomatyczne, w tym kilka listów Gosiewskiego, również z okresu pobytu w księstwie, wykazy jeńców zabranych przez ordę w 1656 r.), również fragmentarycznie ogłoszone drukiem w Niemczech9.

Z polskich źródeł informacje na temat kampanii Gosiewskiego zawierają materiały archiwalne ze zbiorów Biblioteki Czartorys-kich 10 (korespondencje pomiędzy hetmanem a komisarzami na rokowania z Moskwą pod Wilnem i Pawłem Sapiehą, a także listy innych uczestników kampanii oraz wiele wnoszący w tym zakresie zbiór korespondencji Jana Leszczyńskiego), Archiwum Głównego Akt Dawnych (akta Archiwum Radziwiłlowskiego), Biblioteki PAN w Krakowie (listy Jana Kazimierza do Gosiew-skiego pisane w trakcie kampanii)", a także w mniejszym stopniu Archiwum Państwowego w Olsztynie (fortyfikacje w Prusach Książęcych)12, Archiwum Państwowego w Gdańsku (relacje Jana Kazimierza o Prostkach)13, Biblioteki PAN w Kórniku (działania pospolitego mszenia litewskiego w księst-wie) l4, Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie (wykaz pułków prawego skrzydła litewskiego ze stycznia 1657 r.)15.

Spośród źródeł drukowanych kapitalny materiał zawiera wydawnictwo źródłowe Urkunden uncl Actenstiicke zur Geschi-

K.A. M a c z k o w s k i , „Mitteilungen der Literarische Gesellschaft Masovia", H. 6, 1900; Beitrage zur Geschichte der Tatareneinfalls in Preufien im October 1656 betr. das Haupamt Insterburg, hrsg. K. A. M a c z k o w s k i , „Zeitschrift der Altertumsgesellschaft Insterburg", H. 6, 1900; Der Tatarenein-fall in das Amt Lyck im Jahre 1656, hrsg. M. K w a I o, „Altpreussische Geschlechterkunde", Bd. XV, 1984/85; Schaden durch den Tatareneinfall im Kirchspiel Jucha 1656, hrsg. M. K w a l o , ibidem, Bd. XIII, 1982.

9 Die Tataren im Amt Johannisburg und im Amt Rhein im Jahre 1656, hrsg. B. J a n c z i k , „Altpreussische Geschlechterkunde", Bd. XIII, 1982;.

10 Bibl. Czartoryskich, rkps: 149 (Teki Naruszewicza), 384, 386, 388, 2113, 2446, 2749 IV.

11 Bibl. PAN Kraków, rkps 363. 12 AP Olsztyn, XXV/5/M/VI/2. 15 AP Gdańsk, rkps 300/53/86. 14 Bibl. PAN Kórnik, rkps 755. 15 Bibl. Jagiellońska, rkps 5.

chte Friedrich Wilhelm von Brandenburgl6, zwłaszcza tomy VIII i XXIII, zawierające raporty Georga Friedricha von Waldecka i innych dowódców brandenburskich, korespondencje pomiędzy Fryderykiem Wilhelmem i Karolem Gustawem, listy rezydentów szwedzkich w Królewcu. Wstępny etap operacji opisuje przeby-wający jesienią 1656 r. na Podlasiu, w rejonie koncentracji dywizji, Jan Antoni Chrapowicki, w diariuszu ogłoszonym w roku 1978 przez Tadeusza Wasilewskiego n. Można w nim również znaleźć garść wiadomości o działaniach wojsk litew-skich w księstwie i odwrocie Tatarów.

Mniejsze znaczenie miały pamiętniki uczestników działań militarnych w Prusach: Franciszka Stefana Medekszy l8, Sa-muela Węsławskiego19, Bogusława Radziwiłła20, a także Samuela Twardowskiego21 i Wespazjana Kochowskiego22, diariusz Macieja Vorbek-Lettowa23 i tendencyjne, zawierające nieścisłości i świadome przekłamania biograficzne dzieła Samuela Pufendorfa24. Nieco szerzej o atakach litewskich ze

16 Urkunden und Actenstiicke zur Geschichte Friedrich Wilhelm von Brandenburg, hrsg. von B. E r d m a n n d o r f f e r u. a., Bd. I-XXIII, Berlin-Leipzig 1863-1930.

17 J. A. C h r a p o w i c k i, Diariusz, cz. I, 1656-1664, wyd. T. Wasilewski, Warszawa 1978.

18 S. F. M e d e k s z a , Księga pamiątnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654-1668, wyd. W. Seredyński, Kraków 1875.

19 S. W ę s t a w s k i, Victor et victus Vincentius Corvinus Gosiewski, Wilno 1691.

2 0 R a d z i w i ł ł , Autobiografia. 21 S . T w a r d o w s k i , Woyna domowa z Kozaki i Tatary, Moskwą potym

Szwedami i z Wągry, przez lat dwanaście za panowania Najjaśniejszego Pana Jana Kazimierza (...) tocząca sią, Calisii 1681.

22 W. K o c h o w s k i, Lata potopu 1655-1657, wyd. A. Kersten, Warszawa 1969.

23 M. V o r b e k - L e t t o w , Skarbnica pamiąci, wyd. E. Galos, F. Mincer, Wrocław 1968.

24 S. P u f e n d o r f, Sieben Biicher von denen Thaten Carl Gustavs Kónigs in Schweden, Nurnberg 1697; t e n ż e , De rebus gestis Friderici Wilhelmi Magni, electoris Brandenburgici, commentatorium libri novendecim, Berolini 1695.

Żmudzi i działaniach Gosiewskiego pisał Georg Abel von Tettau, w opublikowanej w 1916 r. kronice kolegium landratów pruskich25, i Stanisław Temberski26.

Najpełniejszym materiałem mogącym posłużyć do rekon-strukcji bitwy pod Prostkami są zeznania, jakie w dniach 20-30 listopada 1656 r. złożyli oficerowie regimentów brandenburs-kich, uczestniczących w batalii: regimentu gwardii elektora (Leibregimentu) — 20 listopada, Georga Friedricha von Wał-decka — 23 listopada, Christopha von Kanneberga — 25 listopada, Wolffa Ernsta von Ellera — 27 listopada i Christopha de Briinella — 30 listopada. Zeznania składają się z dwóch części — odpowiedzi na zarzuty postawione poszczególnym jednostkom przez głównodowodzącego Waldecka, dotyczące głównie zaniechania walki z przeciwnikiem, samowolnego opuszczenia powierzonych stanowisk i ucieczki z pola bitwy, oraz odpowiedzi na 12 pytań sformułowanych przez Otto Christopha von Sparra, w tym czasie sprawującego naczelną komendę nad armią brandenbursko-pruską. Całość, wraz z ob-szerną relacją Waldecka, sporządzoną w Tapiawie 22 grudnia 1656 r., stanowi obszerny, około 80-stronicowy zbiór proto-kołów, przechowywanych obecnie w Geheimes Staatsarchiv Berlin-Dahlem i zatytułowanych: Auf gniidigsten Befehl Seiner Churfurstl. Durchlauchtigkeit zu Brandenburg, unsers gnadigsten Herrs vorgenommene Verhor etlicher von Ihrer Hoh. Fiirstl. Excellentz Herr General Lieutenant Herrens von Waldeck angeklagter Regimenter ais die sich in dem bey Protzko vorgangener Treffen wieder Gebiihr solten gehalten haben27.

Materiał ten tylko częściowo był dotychczas znany z opub-likowanych przez Kóniga fragmentów protokołu z przesłuchania

25 Die Chronick des preussischen Landrcitskollegiums der Jahre 1656-1661, hrsg. G. S o m m e r f e l d t , „Forschungen zur brandenburgischen und preus-sischen Geschichte", Bd. XIX, 1916.

26 S. T e m b e r s k i, Annales 1647-1656, wyd. W. Czerniak, Kraków 1897. 27 GStA, I HA (Hauptabteilung): (Die alten preussischen Reposituren) Rep 9

(Polen), 5 ee IB.

oficerów z rajtarskiego regimentu gwardii elektora (Leib-regimentu)28. Relację Waldecka z 22 grudnia 1656 r., w nieznacznie zmienionej i skróconej formie, zamieści! w biogra-ficznym dziele poświeconym generałowi Johannowi Georgowi Rauchbarowi współcześnie jemu żyjący historyk i radca na dworze hrabiów w Arolsen2y. Książka Rauchbara zawiera ponadto relację z przebiegu śledztwa oraz polemikę Waldecka z oberszte-rem-wachmeistrem Podevillsem z regimentu Kanneberga30, 0 której milczą wspomniane protokoły, a która zawiera istotne szczegóły przydatne do odtworzenia przebiegu bitwy.

Obydwie publikacje zostały wykorzystane we wcześniejszej pracy omawiającej przebieg kampanii Wincentego Gosiew-skiego w Prusach Książęcych, wniosły też wiele do rekonstrukcji batalii z 8 października 1656 r.31 Wspomniane wyżej protokoły w dużych partiach stanowią jednak materiał zupełnie nowy 1 choć zasadniczo obrazu bitwy nie zmieniają, to jednak w kilku miejscach znacznie go uzupełniają i korygują.

Znane są wcześniejsze niż wspomniana relacje Georga Friedricha von Waldecka z wydarzeń pod Prostkami. Po raz pierwszy opisał je już 20 października w liście do rezydenta elektorskiego w Hadze Daniela Weimanna32. Znany jest też późniejszy list Waldecka, w którym przegraną tłumaczy niesub-ordynacją swoich podkomendnych33. Z relacji Waldecka należy korzystać ostrożnie. Generał usprawiedliwiał się, obarczony

28 Ibidem, k. 1-2; K o n i g, Historisch-merkwiirdige Beytrage zur Krieges-Geschichte des grossen Kurfiirst Friedrich Wilhelms in der Lebenbeschreibung Otto Christophs von Sparr, Stendal 1792, s. 49-50.

29 GStA, I HA, Rep 9 (Polen), 5 ee IB, k. 25-40; J.G. R a u c h b a r , Leben und Thaten des Fiirsten Georg Friedrich von Waldeck (1620-1692), hrsg. L. Curtze, Bd. I, Arolsen 1870, s. 145-150.

30 R a u c h b a r , op. cit., s. 155-157. 31 S. A u g u s i e w i c z , Działania militarne w Prusach Książęcych w l.

1656-1657, Olsztyn 1999. 32 Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, hrsg. B. Erdmannsdorffer, Berlin

1884, s. 106-108. 33 G. F. Waldeck do Fryderyka Wilhelma, bmd, Urkunden und Actenstiicke,

Bd. VIII, s. 111.

winą za poniesiona klęskę, oskarżany o zamiar ucieczki przed wrogiem, a nawet opuszczenie podkomendnych w ostatniej fazie walki. Przedstawiony przebieg wydarzeń nie musi być zgodny z prawdą, choć niekoniecznie zostały sfałszowane fakty. Przemil-czenia, przestawienie kolejności zdarzeń mogły mieć za zadanie wytłumaczenie motywów podejmowania ryzykownych decyzji

Nie mógł pominąć Prostek Bogusław Radziwiłł w swojej spisanej stosunkowo późno, bo po roku 1666, autobiografii. Proces jej powstawania był złożony, tekst przechodził kilka redakcji. W przedostatniej relacja o bitwie pod Prostkami różni się niewielkimi szczegółami od ostatecznie przygotowanej wersji34.

Wspomnienia z wojny polsko-szwedzkiej i niewoli tatarskiej szlachcica z Łużyc, kometa w regimencie rajtarii Johanna Engela Caspra von Kalckreutera, spisał w 1679 r. pastor Johan Magnusen. Niewielki fragment dotyczy bitwy pod Prostkami, brak jednak w nim informacji na temat jej przebiegu. Kalckreuter szczegółowo przedstawia za to okoliczności wzięcia go do niewoli przez ordę35.

Baza źródłowa pochodząca od polskiej strony jest znacznie uboższa. W dzień bitwy lub nazajutrz po niej spisane zostały relacje dowódców dywizji litewsko-polsko-tatarskiej Wincentego Gosiewskiego i Gabriela Wojniłłowicza, zawierające przede wszystkim informacje na temat strat przeciwnika i własnych, niewiele jednak wnoszące do rekonstrukcji przebiegu batalii36. Niewielką wartość w tym względzie ma odnośny fragment

34 R a d z i w i 11, op. cit., s. 139-140 i 163. 35 G. A. M ii 1 v e r s t e d t, Zur Geschichte des schwedisch-polnischen

Krieges in Preussen in J. 1656, „Neue Preussische Provinzial Blatter", Bd. IX, 1656, s. 72-73; M. G e r s s , Scliicksale des Caspar von Kalckreuter, Erbherrn auf Grano im Markgrafthum Niederlausitz, seine Kćimpfe, seine Tage, wie er im Oktober 1656 in der Schlacht von Prostken von den Tataren gefangen und in die Sklaverei nach der Tiirke verkauft wurde und wie er erst nach vier Jahren 1660 in seine Heimath zuriickkehrte, „Mitteilungen der Literarische Gesellschaft Masovia", H. 1, 1895, s. 4-6.

36 Bibl. Czart., rkps 2446, k. 6; AGAD AR, dz. II. k. 223-224; Nieznane materiały do wojny polsko-szwedzkiej 1656 r. z b. Archiwum Radziwiłłów w Warszawie, wyd. T. N o w a k , „Przegląd Historyczny", 1956, s. 719.

biografii Wincentego Gosiewskiego pióra Samuela Węsławskiego. Dzieło to, spisane zapewne w latach sześćdziesiątych XVII w., pomyślane zostało jako panegiryk hetmana polnego litewskiego i opowiada w głównej części o ostatnich latach życia Gosiewskie-go. Wcześniejsze fakty z życia hetmana potraktowane zostały pobieżnie, wśród nich bitwa pod Prostkami37.

Spośród polskich źródeł narracyjnych obszerniejsze opisy bitwy pod Prostkami zawierają dzieła Wespazjana Kochow-skiego38 i Samuela Twardowskiego39, pierwsze napisane w latach osiemdziesiątych XVII wieku (I wyd. Climacter / w 1683 r.), drugie znacznie wcześniej, pod koniec lat pięć-dziesiątych (I wyd. Kalisz 1660). Obydwaj nie byli z Gosiew-skim w Prusach Książęcych, w październiku 1656 r. Twardowski brał udział w powstaniu w Wielkopolsce, prawdo-podobnie w październiku 1656 r. był w grupie Wejhera, która przyłączyła się do armii królewskiej. W tym czasie u boku Jana Kazimierza znajdował się również Kochowski. Swoją wiedzę na temat bitwy obydwaj opierają raczej na informacjach osoby trzeciej, niewykluczone, że uczestnika wydarzeń. Pomimo to są przydatne, gdyż opisują pierwszą fazę bitwy, czego nie zawierają relacje uczestników. Zeznania oficerów Leibregimentu i Rauch-bar zaledwie o tym wspominają.

Wtórnymi źródłami są awiza z obozu królewskiego za Brześciem Kujawskim z 13 października i odpowiadające im treścią korespondencje Jana Kazimierza z 14 października, do cesarza40, króla Danii41 i magistratu gdańskiego42, oparte na liście Wojniłłowicza spod Prostek i, być może, nie zachowanej

37 W ę s t a w s k i, op. cit., s. 22. 38 K o c h o w s k i , op. cit., s. 233-234. 35 T w a r d o w s k i , op. cit., s. 206. 40 A. W a l e w s k i , Historia wyzwolenia Polski za panowania Jana

Kazimierza (1655-1660), t. I, Kraków 1866, s. 278. 41 Jan Kazimierz do Fryderyka III Sędziwój 14 X 1656, Bibl. Raczyńskich,

rkps 210, k. 22. 42 Jan Kazimierz do magistratu gdańskiego, Sędziwój 14 X 1656, AP

Gdańsk, 300/53/86, k. 153-156.

relacji Gosiewskiego. Nie wiadomo natomiast, skąd czerpał informacje Mikołaj Podlodowski, z którego korespondencji zachował się wyciąg. Choć jego przekaz chronologicznie zbliżony jest do wspomnianych listów królewskich (dotarł do Gliwic 22 października), podaje nieco inne, nie zawsze zresztą prawdziwe fakty43.

Historyk Wawrzyniec Rudawski44, piszący swoje dzieło po roku 1660, i relacjonujący w korespondencjach „na gorąco" przebieg wojny polsko-szwedzkiej Pierre Des Noyers45, sek-retarz Ludwiki Marii, oparli swoje przekazy, w wielu punktach zbieżne, a więc zapewne oparte na tych samych źródłach, na wiadomościach „od wojska litewskiego", być może relacjach samego Gosiewskiego46.

Raczej rezultat bitwy niż je j przebieg przedstawiają awiza w formie druków ulotnych. Znanych jest pięć tego typu przekazów, odnoszących się do bitwy pod Prostkami, opartych na doniesieniach z Królewca z 11, 13 i 14 października (Warhci f f t ige Relation ans unterschiednen Orten von dem harten Treffen so bey Liicke zwischen Hn. Gonsiewski und Graff von Waldeck den 8 October vor-gelauffen ist, wie auch von der reichen Prise, welche die Putzker auff der See den 12 Okt. dieses Jahres bekommen haben. 1656; Extraordinań Zeitung berichtende den verlauff des newlich Sieghafften Treffens bey Lyck zwischen Gr. Hochkeit Herm Gonsiewsky, Konigl. Polnischen Feldherrn auff einer und Gr. Excell. Herm Graffen von Waldeck anderer Seiten. Worinnen die Pohlen die Uberhand behalten

43 AGAD AR, dz. II, ks.21, s. 214. 44 W. R u d a w s k i , Historia Polska od śmierci Władysława IV aż do

pokoju oliwskiego czyli dzieje panowania Jana Kazimierza od 1648 do 1660, Petersburg-Mohylew 1855, t. II, s. 145.

45 Portofolio królowej Maryi Ludwiki, czyli zbiór listów, aktów i innych dokumentów ściągających sią do pobytu tej monarchini w Polsce, wyd. E . R a c z y ń s k i , Poznań 1844, t. II, s. 102-103.

46 Biskup tucki do A. Koniecpolskiego, Wolbórz, 23 X 1656, AGAD, AZ, rkps 452, k. 4.

nebst angefugten gewissen bericht wie seine Excell. Herr General Major Goltz den H.Crispin zusampt dem Samoiten chargiret und ganzlich zerstrewt. 1656; Ausf(rliche und glaubhaffte Relation von der gliicklichen Victorie welche Ihre Excell. der Herr Gener. Gonsiewski, Littawische Feldherr und oberschatzmeister den 8. Octobr. zu Prostkę, zwey Meyl. von Lyck wieder die schwedische und churfiirstl. Volcker unter dem Commando Ihr Fiirstl. Gn. Bogislav Radzivil, wie denn, auch wieder den Gen. Major Graff von Waldeck erhalten. 1656) Fromborka z 13 października i Ełku z 13 października (Ausfarl iche und glaubhaffte Relation...). Tylko w jednej z nich znajdujemy zdanie odnoszące się do przebiegu bitwy: „(...) Pan Bóg był łaskawy dla Polaków i nie tylko wypędził przeciwnika z okopów, ale sprawił, że od rzeki Ełk został odepchnięty (vom dem FluB Olek abgetrieben)" (Fernere continuation des gliicklisches successes, so Ihr Kon. Maj. zu Pohlen Armee unter dem Commando Ihr Excell. Des h. General Gonsiewsken neulicher Zeit wider die schwedisch und Churff brandenburgische erhalten. A. 1656).

Przydatne do badań nad wojną polsko-szwedzką lat 1655-1660 są dzieła Samuela Pufendorfa, o samej bitwie pod Prostkami mówią niewiele, wspominają jednak, jako jedyne, o przemarszu Gosiewskiego ku pozycjom bran-denburskim.

Pewną trudność stanowiło określenie zasady użycia w te-kście nazw miejscowości znajdujących się na omawianym terenie. Ostatecznie zdecydowano się podać obowiązujące dziś nazewnictwo dla terenów pozostających w granicach polskich. Dla obszarów stanowiących Obwód Kaliningradzki Federacji Rosyjskiej podawane są stosowane w XVII w. polskie nazwy zwyczajowe (np. Królewiec, Wystruć), a jeśli takie nie istniały — obowiązujące w 1656 r. niemieckie nazwy.

WIAROŁOMNY LENNIK

Księstwo Pruskie, potocznie zwane Prusami Książęcymi, powstało w 1525 r. na mocy traktatu pokojowego kończącego ostatnią wojnę Polski z zakonem krzyżackim. W świetle zawartego porozumienia wielki mistrz zrzekł się swej godno-ści i jako świecki książę otrzymał w dziedziczne lenno ziemie pozostające pod władzą krzyżacką po drugim pokoju toruń-skim w 1466 r. Granica księstwa, liczącego łącznie 32 tys. km2, przebiegała na północ od Kłajpedy, na wschód od Tylży, Ragnety i Olecka, na południe od Ełku, Pisza, Nidzicy, Działdowa i Iławy, na zachód od Kwidzyna, Prabut, Prze-zmarku. Od Zalewu Wiślanego, rozszerzając się w kierunku południowo-wschodnim, wrzynała się głęboko w terytorium Prus Książęcych Warmia, kraj stanowiący dominium bis-kupów warmińskich, formalnie zaliczany do Prus Królew-skich, z miastami Braniewem, Fromborkiem, Melzakiem (Pieniężnem), Ornetą, Lidzbarkiem, Dobrym Miastem, Re-szlem i Olsztynem.

Podstawową jednostkę administracyjną księstwa stanowiło starostwo (Amt). Łącznie było ich 39, skupionych w celu usprawnienia zarządu terytorialnego w trzech dużych okręgach: Sambii, leżącej w północnym rejonie kraju, Natangii, na południowym wschodzie, i Prus Górnych, w części połu-dniowo-zachodniej.

Najwyższą władzę w państwie sprawował książę. Jego radę stanowiło kolegium czterech urzędników — ochmistrza, nadmarszałka, nadburgrabiego, kanclerza — tytułujących się nadradcami i będących odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo i porządek wewnętrzny kraju, kancelarię państwową, stan umocnień w zamkach przygranicznych, miasta. W przypadku nieobecności księcia rola rady, zwanej również regencyjną, skąd bierze się wymienny tytuł nadradców — regenci, wzrastała. Uzupełniana podczas ważnych narad do 11 człon-ków przez tzw. radców krajowych (Landrathe), czyli staro-stów z położonych najbliżej stolicy: Brandenburga (Pokar-mina), Szaków, Rybaków i Tapiawy, oraz burmistrzów trzech miast Królewca, stanowiła nieformalny rząd Prus Książęcych, którego strukturę oraz kompetencje określiła ustawa Regiments-nottel z 1542 r.

Stany Prus Książęcych reprezentowane były w trzyizbowym sejmie krajowym (Landtag). W pierwszej, najwyższej, zasiadali landraci i przedstawiciele rodów arystokratycznych, mający tytuły hrabiów i baronów, w drugiej — posłowie szlacheccy wybrani w starostwach, w trzeciej — przedstawiciele miast. Sejm krajowy zwoływał książę, ponieważ jednak nie ustano-wiono prawa regulującego częstotliwość zjazdów, władca czynił to sporadycznie w okresach kłopotów finansowych.

Księstwo miało własną strukturę obrony krajowej, korze-niami sięgającą jeszcze stosunków feudalnych istniejących w państwie krzyżackim'. Opierała się ona na służbie woj-skowej szlachty, sołtysów, karczmarzy i wolnych chłopów, osiedlonych na prawie chełmińskim. W wyniku przeprowa-dzonej na początku XVII w. reformy, opartej na wzorach

1 C. J a n y, Geschichte der preussischen Armee vom 15 Jahrhundert bis 1914, Osnabriick 1967, t. I, s. 112; G. A. M u 1 v e rs te cl t, Die brandenbur-gische Kriegsmacht unter dem Grossen Kurfiirsten, Magdeburg 1888, s. 500-501, 712-715; U. M a r v i t z , Staatsrason und Landesdefension. Untersuchung zur Kriegswesen des Herzogtums Preussen 1640-1655, w: Militargeschichtliche Studien, Bd. XXX, Boppard am Rhein 1984, s. 182-187.

holenderskich, Prusy Książęce podzielono dla usprawnienia mobilizacji na trzy okręgi: natangijski, sambijski i górnopruski, podlegające oberszter-lejtnantom. Niższą jednostką organiza-cyjną w ramach okręgu było starostwo (Amt), pojedynczo lub w kilka rekrutujące kompanie rajtarii (szlachta), dragonii (wolni chłopi chełmińscy) i piechoty (chłopi z majątków książęcych), dowodzone przez oficerów, wywodzących się w lokalnych rodów szlacheckich. Komendę nad całością wojska pruskiego sprawował pułkownik krajowy (Landeso-berst) mianowany przez księcia. Jako instytucję kontrolną utworzono kamerę elektorską do spraw wojskowych.

Armia pruska była milicją przeznaczoną do zadań defen-sywnych, zwoływaną przez księcia w wypadku wojny lub na popis (Musterung) czy ćwiczenia. Nie wolno jej było prze-kraczać granic Prus Książęcych. Książę nie miał prawa ani werbować w księstwie, ani wprowadzać do niego stałej armii. W przypadku szczególnego zagrożenia stany mogły się zgodzić na zwołanie pospolitego ruszenia (Allgemeine Aufgebot) wszystkich poddanych.

Ponieważ istniejąca struktura uniemożliwiała zrobienie kariery wojskowej, która w ówczesnej epoce mogła stanowić podstawę awansu społecznego, wielu synów szlacheckich, poddanych księcia pruskiego, upatrywało szansy w obcej służbie. Przed „potopem" w kompucie koronnym służył Heinrich von Wallenrodt, dowodzący w latach 1652-1655 rajtarską gwardią Jana Kazimierza. Pod jego rozkazami znaleźli się w tym czasie bracia — kapitan Friedrich i porucznik Martin Wallenrodtowie. Jeszcze w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w wojskach Rzeczypospolitej spotykamy Prusaków z księstwa: Ahassverusa von Lehndorffa, porucznika, następnie oberszter-lejtnanta w królewskiej gwardii pieszej i Dietricha von Lessgewanga, zwanego w Polsce Leszkwantem, oficera rajtarii i arkabuzerii gwardii Jego Królewskiej Mości2 .

2 M. N a g i e l s k i , Liczebność i organizacja gwardii przybocznej i kom-putowej za ostatniego Wazy (1648-1668), Warszawa 1989, passim.

2 — Prostki 1656

W armii holenderskiej w pierwszej połowie XVII w. służył pułkownik Christian Albrecht zu Dohna, inny natomiast przedstawiciel tego rodu Christoph Delphicius w wojsku szwedzkim doszedł nawet do rangi marszałka polnego. Dopiero na początku XVIII w. król pruski Fryderyk Wilhelm I zakazał swoim poddanym podejmować służbę w obcych armiach.

Odpływ z kraju najzdolniejszych oficerów powodował, że kadrę dowódczą w księstwie stanowili w dużej mierze ludzie nieodpowiedni, w wielu przypadkach nieobeznani z wojną i niedoświadczeni, nie będący w stanie odpowiednio prze-prowadzić ćwiczeń, których program musieli w dodatku sami opracowywać. Tym bardziej nie mogli sprawdzić się w warun-kach wojennych. Nie tylko stan wyszkolenia jednostek obrony krajowej pozostawiał wiele do życzenia. Uzbrojenie w przypad-ku rajtarii i dragonii stanowił własny sprzęt, w większości dziedziczony, jeśli był jeszcze sprawny, a co za tym idzie przestarzały.

Na początku 1655 r. armia pruska składała się z 16 kom-panii rajtarii, 4 kompanii dragonii i 33 kompanii pieszych, których stan łączny wynosił 5770 etatów.

Znikomy potencjał ludnościowy (w połowie XVII w. księst-wo liczyło około 120 tys. mieszkańców) i militarny, zależność lenna od króla polskiego oraz swoista izolacja kraju otoczonego przez ziemie Rzeczypospolitej sprawiały, że jego władca początkowo nie mógł odgrywać znaczącej, aktywnej roli na arenie europejskiej. Wysiłki pierwszego księcia Albrechta Hohenzollerna (1525-1569) koncentrowały się na próbach wzmocnienia własnej pozycji jako panującego, ograniczonej w kraju przez strzegące swych praw i przywilejów stany. Mogłoby mu to zapewnić nabycie posiadłości lub przynajmniej nadanie tytułu książęcego w Rzeszy, przez co stałby się lennikiem cesarskim, albo uzyskanie wpływów w Polsce — miejsca w senacie, uczestnictwa w elekcji króla, opiekuńst-wa nad małoletnim królewiczem Zygmuntem Augustem po śmierci Zygmunta Starego. Jednak zabiegi u cesarza Karola V

i na dworze krakowskim nie dały rezultatu. Sukcesem zakoń-czyły się natomiast starania, podejmowane początkowo wobec bezdzietności księcia, potem choroby umysłowej jego syna Albrechta Fryderyka, o dopuszczenie do lenna w Prusach Książęcych bratanków Albrechta z brandenburskiej linii Hohen-zollernów. W roku 1563 wyraził na to zgodę Zygmunt August, a w 1577 r., już po śmierci starego księcia, Stefan Batory powierzył opiekę nad chorym następcą księciu Ansbachu Jerzemu Fryderykowi.

Jerzy Fryderyk zmarł w roku 1603, a kuratelę w księstwie Polacy przekazali w dwa lata później elektorowi brandenbur-skiemu Joachimowi Fryderykowi. W 1611 r. sejm Rzeczypos-politej przekazał prawo do sukcesji w Prusach Książęcych w przypadku wygaśnięcia linii Hohenzollernów-Ansbachów brandenburskiej gałęzi rodu. Po siedmiu latach, kiedy w 1618 r. zmarł bezpotomnie Fryderyk Albrecht, elektor Jerzy Wilhelm objął władzę w księstwie.

Zmiana dynastii panującej w Królewcu formalnie nie zmieniła sytuacji księcia. W stosunkach wewnętrznych jego władzę ograniczały przywileje stanowe. Na zewnątrz nadal pozostawał lennikiem króla polskiego, choć pozycja wasala cesarskiego jako księcia Rzeszy mogła doprowadzić do równoważenia tych zależności lub neutralizowania wpływów Rzeczypospolitej w księstwie. Na posiadłości Hohenzollernów w Rzeszy składały się: Marchia Brandenburska, księstwo Kleve-Jiilich Berg (od 1614), hrabstwa Mark i Ravensberg. Nie stanowiły one co prawda scentralizowanego organizmu państwowego, każdy kraj zachowywał własne urządzenia ustrojowe, a jego stany reprezentowały wobec władcy własne, partykularne interesy i starały się nie dopuścić do uszczuplenia swoich prerogatyw. Stojący na ich czele elektor brandenburski miał do dyspozycji niemały potencjał ludnościowy i gos-podarczy, ustępując w tym względzie wśród władców Rzeszy jedynie książętom Bawarii i Saksonii. Dziedziczne miejsce w kolegium elektorskim, obierającym każdorazowo nowego

cesarza, z jednej strony umacniało pozycję panującego w Brandenburgii, z drugiej nie pozwalało mu stać na uboczu polityki europejskiej, w orbitę której mogło dostać się również księstwo.

Inną sprawą pozostaje, czy miało być ono wykorzys-tywane przedmiotowo w rozgrywkach europejskich i ustępo-wać miejsca nadrzędnym interesom brandenburskim, czy też zasadniczy cel działań elektora miała stanowić poprawa statusu prawnego Prus Książęcych, które nie były krajem podlegającym nominalnej władzy cesarskiej, a przez rozluź-nienie czy też zerwanie związków lennych z Rzecząpospolitą mogłyby się stać podstawą suwerennej pozycji Hohenzoller-nów, osiągających przez to wyjątkową pozycję również w Rzeszy.

Pierwsze dziesięciolecia XVII w. nie rokowały jednak zmian w sytuacji międzynarodowej i wewnętrznej monarchii brandenbursko-pruskiej. Jej niedowład polityczny i militarny, osłabiając przy okazji i tak niezbyt silny autorytet i pozycję panującego, obnażyły i pogłębiły pierwsze lata wojny trzy-dziestoletniej (1618-1648), kiedy wojska cesarskie i sprzy-mierzone z elektorem Jerzym Wilhelmem szwedzkie spląd-rowały kraj, powodując ogromne straty ludnościowe i gos-podarcze. Dopiero młody, dwudziestoletni Fryderyk Wilhelm, który w 1640 r. objął władzę, uratował pozycję Brandenburgii, głównie dzięki zorganizowaniu silnej, ośmiotysięcznej armii.

Dzięki jej utworzeniu nie tylko wzrosło międzynarodowe znaczenie elektora, któremu udało się uzyskać korzystne warunki w kończącym wojnę trzydziestoletnią traktacie west-falskim (1648), przyznającym Brandenburgii księstwa biskupie Helberstadt i Minden oraz Pomorze Tylne dające dostęp do Bałtyku, a przez to połączenie morskie z Prusami Książęcymi. Ulegały także zmianie stosunki wewnętrzne, rozpoczynał się proces wprowadzania nadrzędnych, centralnych instytucji politycznych, administracyjnych i militarnych, umacniających władzę księcia i jednoczących jego posiadłości w jeden

organizm państwowy. Dotychczas jedynym elementem łączą-cym wszystkie posiadłości, stanowiące w istocie odrębne kraje, była osoba panującego, teraz powstał drugi — wspólna armia, na razie zorganizowana bez udziału stanów pruskich.

Wprowadzenie stałego wojska stanowiło dopiero pierwszy krok w procesie centralizacji państwa. Następny, budowę jednolitego dla całej monarchii aparatu administracyjnego, poprzedziło wykrystalizowanie się grupy oddanych elektorowi urzędników, zdolnych, utalentowanych polityków, dyploma-tów i dowódców. Wielu z nich, nierzadko pochodzących z obcych państw, zaczynało karierę w początkowym okresie rządów Fryderyka Wilhelma lub pod koniec panowania Jerzego Wilhelma, jak na przykład Flamand Johann von Hoverbeck, byli więc ludźmi młodymi, niemalże rówieś-nikami księcia. Reprezentowali nowe poglądy w kwestiach dotyczących państwa, a jako nie związani z żadną opcją polityczną czy stronnictwem istniejącymi w krajach elektor-skich, przy ograniczeniu kompetencji zarządów poszczegól-nych krajów monarchii, mogli stać się podporą silnej władzy książęcej. Urzędnicy Hohenzollerna, wynagradzani za wierną służbę majątkami ziemskimi w księstwie, jak na przykład wspomniany Hoverbeck, dyplomata i wieloletni rezydent elektorski w Warszawie, czy inny minister z najbliższego otoczenia Fryderyka Wilhelma, szlachcic z Pomorza Zachod-niego Otto von Schwerin, tworzyli nową grupę magnaterii, wypierając i bogacąc się często kosztem starej, rodowej szlachty pruskiej.

Od początku lat pięćdziesiątych prawą ręką Fryderyka Wilhelma był hrabia Rzeszy Georg Friedrich von Waldeck, polityk i dowódca mający za sobą doświadczenia wojny trzydziestoletniej. Na początku lat czterdziestych walczył z Hiszpanami w Niderlandach, służąc w armii holenderskiej, w czerwcu 1642 r. znalazł się nawet pod dowództwem swojego późniejszego podkomendnego spod Prostek, Bogu-sława Radziwiłła, który jako wolontariusz w wojskach księcia

orańskiego Fryderyka Henryka poprowadził podjazd pod Geldrię3. W 1657 r. porzucił służbę elektorską na rzecz szwedzkiej, potem cesarskiej, gdzie awansował do rangi feldmarszałka (1664). W bitwie pod Wiedniem w 1683 r., już jako książę Rzeszy (od 1682), wspólnie z elektorem bawarskim Maksymilianem Emanuelem dowodził środkową grupą wojsk sojuszniczych.

Próby wprowadzenia stałego wojska w Księstwie Pruskim, o którego stosunkach wewnętrznych w pierwszej połowie XVII w. decydowała jeszcze Rzeczpospolita, czy też, wbrew obowiązującym prawom, obcych na urzędy, nie mówiąc już o utworzeniu nowego aparatu administracyjnego, uzależ-nionego od księcia, w miejsce istniejących, kontrolowanych przez stany, form zarządu kraju, mogły doprowadzić do ostrego konfliktu, którego wynik wcale nie był przesądzony, bo jako strona mógł w nim uczestniczyć polski monarcha. Nie mogąc liczyć na powodzenie w rozgrywce z potężną Rzecząpospolitą, Fryderyk Wilhelm skupił swoje wysiłki na próbach złagodzenia warunków, na których jako lennik Korony Polskiej miał panować w Prusach Książęcych. Częściowo udało mu się to osiągnąć już przy obejmowaniu rządów w 1641 r., jednak hołd lenny, ostatni w dziejach, musiał książę pruski osobiście Władysławowi IV złożyć. Symbolicznym wyrazem słabnięcia zwierzchnictwa Rzeczy-pospolitej nad księstwem stało się złożenie hołdu nowo obranemu po śmierci Władysława IV królowi polskiemu Janowi Kazimierzowi już tylko przez przedstawicieli Fryde-ryka Wilhelma.

W stosunkach wewnętrznych nie udało się jednak radykalnie umocnić pozycji panującego. Nie przyniosły też trwałego rezultatu podejmowane przez Jerzego Wilhelma i Fryderyka Wilhelma próby poprawy stanu obronności kraju. Projekty zreformowania pruskiej obrony krajowej spotkały się z oporem stanów, nie tylko chcących uniknąć płacenia podatków na wojsko, ale widzących

3 W a s i l e w s k i , Zarys dziejów..., s. 27.

także w sprawnym, stałym wojsku narzędzie absoluty stycznych dążeń Hohenzollernów brandenburskich.

Okazję do podejmowania takich starań stanowiły działania wojenne prowadzone w rejonach sąsiadujących z Prusami Książęcymi. Wybuch polsko-szwedzkiej „wojny o ujście Wisły" (1626-1629), podczas której działaniami objęte zostały ościenne Prusy Królewskie, pozwolił przeforsować w sejmie krajowym uchwały o zwiększeniu budżetu na cele militarne, dodatkowych etatach w obronie krajowej i zgodę na akcję werbunkową. Jednak już w 1631 r. Jerzy Wilhelm zdemobili-zował część wojska w Prusach Książęcych. W lutym 1635 r. Landtag nie zgodził się na proponowaną przez regentów liczbę 5 tys. piechoty, niezbędnej do zabezpieczania granic księstwa, zagrożonych wobec możliwości wznowienia pol-sko-szwedzkich działań wojennych po wygaśnięciu rozejmu altmarskiego z 1629 r .4 W latach 1637-1643 doszło do redukcji obrony krajowej. W 1647 r. regenci planowali zwolnienie dużej części oficerów i pozostawienie tylko obe-znanych z wojną oraz wachmistrzów, odpowiedzialnych za wyćwiczenie. W 1648 r., pod pozorem zagrożenia księstwa przez odnoszących sukcesy na Ukrainie Kozaków i Tatarów, Fryderyk Wilhelm wprowadził do Prus Książęcych regimenty piechoty pułkownika Bemdta Friedricha von Arnima oraz rajtarii pułkownika Aleksandra Andreasa von der Ostena i sformował na terenie kraju regiment generała majora Christopha von Houvaldta. Protesty stanów pruskich zmusiły elektora do wycofania tych jednostek, Houvaldt w 1649 r. podjął służbę w wojsku koronnym. Również wprowadzone jesienią 1652 r. regularne jednostki brandenburskie musiały opuścić księstwo we wrześniu 1653 r.5

Działania Fryderyka Wilhelma, zmierzające do zreorgani-zowania struktury militarnej Prus Książęcych, musiały na

4 O. Z i m m e r m a n n , Das Defensionswerk im Herzogotum PreuRen unter dem Kurfiirsten Georg Wilhelm, Kónigsberg 1933.

5 M a r v i t z, op. cit., s. 38^4-2; J a n y, op. cit., s. 111.

razie ograniczyć się do rozbudowy twierdz w Kłajpedzie oraz Piławie i ustanowienia odpowiedzialnych tylko przed nim gubernatorów6. Księstwo nie miało praktycznie żadnych fortyfikacji odpowiadających choćby w przybliżeniu współ-cześnie obowiązującym standardom. Obrona granic oparta mogła być na średniowiecznych, niewielkich zamkach. Próbo-wano na początku XVII w. rozbudować Pisz, którego for-tyfikacje miały być oparte na najnowszych zachodnioeuropej-skich wzorach7, plany te spełzły jednak na niczym. W 1630 r. ostatni raz zadbano o naprawę murów i zaopatrzenie po-granicznych zamków w Działdowie, Wystruci, Szczytnie i Piszu8. Dopiero od 1650 r. w efekcie zabiegów Fryderyka Wilhelma podjęto prace nad rozbudową wałów w Piszu oraz twierdz Louisenschanze koło Labiawy i Friedrichsburg w Kró-lewcu, a także umocnień Kłajpedy9.

Radykalny przełom w stosunkach wewnętrznych księstwa, tak w sferze militarnej, jak i ustrojowej, politycznej i adminis-tracyjnej przynieść miały dopiero działania Fryderyka Wilhel-ma i państw ościennych wobec niego w sytuacji zmienionej agresją Karola Gustawa na Rzeczpospolitą w 1655 r.

Rozwijający się od początku XVII w. konflikt polsko--szwedzki decydował o układzie sił w basenie Morza Bałtyc-kiego. Z racji położenia księstwa w bezpośrednim sąsiedztwie

6 S. H a r t m a n n , Landesdefension und Landesverwaltung in Ostpreussen zur Zeit des Grossen Kurfiirsten Friedrich Wilhelm von Brandenburg (1640-1688), w: Ein sonderbares Licht in Teutschland. Beitrdge zur Geschichte des Grossen Kurfiirsten von Brandenburg, wyd. G. Heinrich, „Zeitschrift fur Historische Forschung", H. 8, Berlin 1990, s. 116.

7 B. D y b a ś, Koncepcja ufortyfikowania Pisza z pocz. XVII w. Przyczynek do projektowania nowożytnej twierdzy bastionowej, „Komunikaty Mazur-sko-Warmińskie", 1995, nr 4 .

8 Rezolucja radców wojennych w sprawie fortyfikacji kraju 1630 r., AP. Olsztyn, XXV/5/M/VI/2.

9 W latach 1650-1652 pracami kierował inżynier Bates, po nim Gerhardt von Bellicum, od lipca 1655 r. mianowany Generalquartiermeistrem, M a r -w i t z, op. cit., s. 57-62; zob. także M i i l v e r s t e d t , Die brandenburgische Kriegsmacht..., s. 517, 523.

teatru wojennego i sprawowania kontroli nad niezwykle ważnymi strategicznie, zwłaszcza dla Szwedów, portami w Piławie i Kłajpedzie, nie tylko skłaniał, ale wręcz zmuszał księcia pruskiego do określenia stanowiska.

W przededniu wojny 1655-1660 obiór opcji politycznej stanowił dla Fryderyka Wilhelma sprawę otwartą. Poparcie króla Karola Gustawa mogło przynieść konkretne korzyści terytorialne i polityczne, ale tylko wtedy, gdyby elektor dysponował znaczną siłą militarną. Prezentowałby się przez to z jednej strony jako atrakcyjny sprzymierzeniec i miałby szansę wynegocjować korzystne warunki przed czynnym przystąpie-niem do wojny, z drugiej byłby w stanie przeciwstawić się wszelkim naciskom i nie pozwolić na powtórzenie sytuacji z 1626 r., kiedy to Gustaw Adolf, uprzedzając decyzje Jerzego Wilhelma, siłą zajął porty kłajpedzki i piławski. Istniała jednak możliwość, że zwycięska Szwecja, umocniona w roli hegemona nad Bałtykiem, będzie zagrażać posiadłościom brandenburskim na Pomorzu Zachodnim, a także Prusom Książęcym. Zapobiec temu mogło poparcie Jana Kazimierza, do czego w istocie Fryderyk Wilhelm, książę pruski, był zobowiązany jako lennik Korony. Zwycięstwo ostatniego polskiego Wazy pozwalało zachować przynajmniej dotychczasowy stan posiadania, a to dawało więcej niż niepewne efekty szwedzkiego zwycięstwa. Poza tym potrzebująca sprzymierzeńców Rzeczpospolita, osła-biona toczącą się od 1648 r. wojną z Kozakami, do której w 1654 r. wmieszała się Moskwa, usiłująca rozciągnąć swoje zwierzchnictwo nad Ukrainą, wspierana dotychczas jedynie przez Tatarów krymskich, mogłaby być skłonna za wydajną pomoc wojskową zapłacić ustępstwami politycznymi, może nawet rozluźnieniem stosunku lennego z Prusami Książęcymi. Jednak przegrana, wielce prawdopodobna wobec ujawnionej wojną domową na Ukrainie słabości Rzeczypospolitej, mogła oznaczać katastrofę przede wszystkim dla księstwa. Obydwa warianty na przełomie lat 1654/1655 wydawały się ryzykowne, w obydwóch przypadkach Prusy Książęce narażone były

nazniszczenia wojenne. Oczywisty pozostawał jednak wniosek, a uczyły tego doświadczenia Jerzego Wilhelma, który ogła-szając w 1627 r. neutralność, nie tylko nie uniknął spustoszenia części księstwa, ale naraził się również ze strony polskiej na zarzut zdrady, że tylko aktywne uczestnictwo w wojnie może przynieść w zamian korzyści. Neutralność oznaczała porażkę, chyba że ograniczyłaby się ona do pierwszego okresu wojny, kiedy rozwój sytuacji pomógłby obrać najkorzystniejszy wariant dalszej polityki brandenburskiej wobec konfliktu polsko-szwedzkiego.

Na takie też rozwiązanie statyści brandenburscy, przyj-mujący, że nadrzędnym celem jest zachowanie stanu posiada-nia, zdecydowali się wiosną 1655 r. Żądania przedstawione we wrześniu 1654 r. w Berlinie przez posła szwedzkiego Karla von Schlippenbacha pokazały, że przymierze z Karolem Gustawem może zostać okupione co najmniej utratą kontroli nad portami w Piławie i Kłajpedzie. Szwecja przedstawiała wprawdzie możliwość, w przypadku zawarcia sojuszu, rekom-pensaty strat terytorialnych w Prusach Książęcych nabytkami w Polsce, jednak Fryderyk Wilhelm przez swojego posła w Sztokholmie, Ulricha von Dobrzenskiego, wyrażając goto-wość podjęcia rokowań o wejście w przymierze z Karolem Gustawem, sprzeciwiał się jakimkolwiek ustępstwom teryto-rialnym na jego rzecz ze strony Brandenburgii czy księstwa.

Równocześnie elektor utrzymywał kontakty z Janem Kazi-mierzem. W styczniu 1655 r. przybył do Warszawy Władysław von Kurtzbach-Zawadzki, ostrzegający w imieniu Fryderyka Wilhelma o szwedzkich planach agresji na Polskę. Trudno ocenić, na ile było to szczere szukanie kontaktu z polskim monarchą, a na ile element politycznej rozgrywki obliczonej na wysondowanie, do jakich ustępstw byłaby skłonna strona polska w zamian za dochowanie wierności przez Hohenzoller-na. Możliwe również, że elektor próbował nie dopuścić do porozumienia Rzeczypospolitej ze Szwecją, które, według opinii Waldecka potwierdzanej alarmującymi informacjami

o propozycjach polskich przedłożonych w Sztokholmie, mogło się odbyć kosztem Prus Książęcych 10.

Przyjęcie postawy wyczekującej miało na celu nie tylko zmniejszenie ryzyka, jakie niosła ze sobą przedwczesna deklaracja po którejś ze stron, lecz także uzyskanie czasu potrzebnego do umocnienia pozycji politycznej Brandenburgii na arenie europejskiej, a także wzmocnienie potencjału mili-tarnego państw elektora. Dlatego, obok równoczesnego pod-trzymywania rozmów ze Szwecją i z Polską, podjęto inten-sywne zabiegi w Hadze nad sfinalizowaniem przymierza z Holandią, morskim rywalem Szwecji, oraz nawiązano kontakty z dworem cesarskim. Zintensyfikowano także wysiłki zmierzające do utworzenia silnej armii i zapewnienia, zwłasz-cza Prusom Książęcym, dostatecznej obrony przed agresją.

Po redukcji z 1653 r. armia brandenburska w Rzeszy liczyła 1800 żołnierzy. Wprawdzie w 1653 r. stany Marchii Brandenbur-skiej, a po nich sejmy krajowe innych krajów monarchii przyznały elektorowi podatek na utrzymanie stałej armii, nie wystarczał on jednak do opłacania dużej liczby żołnierzy. Wysiłki mobilizacyjne wzmożono pod koniec 1654 r. i na początku 1655, kiedy wykorzystując zagrożenie, jakie niosły wojenne przygotowania prowadzone w Szwecji, na mocy uchwały sejmu Rzeszy, uznającej prawo władców niemieckich do nakładania podatków przeznaczonych na utrzymanie garnizo-nów, Fryderyk Wilhelm otrzymał środki, dzięki którym podnie-siono stan armii do 10,5 tys. żołnierzy w 132 kompaniach. Naczelnym dowódcą wojsk elektorskich został generał feldzug-meister Otto Christoph von Sparr.

10 Szerzej na temat polityki brandenburskiej w tym okresie: Urkunden und Actenstiicke, Bd. VII, wyd. B. Erdmannsdórffer, Berlin 1877, s. 359-362; S. P u f e n d o r f, De rebus gestis Friderici Wilhelmi, s. 254; L. K u b a l a , Wojna szwecka (sic!), Lwów b.r.w, s. 31; I. D z i e d u s z y c k i. Polityka brandenburska podczas wojny polsko-szwedzkiej w latach 1655-1657, Kraków 1879, s. 24; K. P i w a r s k i , Stosunki szwedzko-brandenburskie a sprawa polska w czasie pierwszej wojny północnej, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, t. I, Warszawa 1957 s. 422-423.

Reorganizację pruskiej obrony krajowej powierzono wiosną 1655 r. generałowi lejtnantowi Georgowi Friedrichowi von Waldeckowi. Dzięki zgodzie stanów pruskich na przeprowadze-nie na terytorium księstwa akcji werbunkowej i wystawienie dodatkowych regimentów — 1 rajtarii i 2 pieszych — oraz zezwoleniu na dodatkowy pobór w całym kraju z dóbr szlachec-kich 1 rekruta z 20 łanów (tzw. 20-Huben-Wybranzen), z poddanych starostwa (Amtsuntertanen) 1 z 10 łanów, w mias-tach 1 z 10 domów ", udało mu się do września 1655 r. wystawić regularną armię. Liczyła ona około 11 tys. żołnierzy w 106 kompaniach 12.

Wiosną 1655 r., wobec zbliżającej się wojny ze Szwecją i ofensywy moskiewskiej na Białorusi i moskiewsko-kozackiej na Ukrainie, Rzeczpospolita stanęła w obliczu przerastającej jej siły wojny na dwa fronty. Pozyskanie posiłków tatarskich przeciw wojskom Karola Gustawa było trudne, chan zaintere-sowany kontynuowaniem działań na Ukrainie nie kwapił się do zaangażowania w konflikt polsko-szwedzki. Zabiegi polskiej dyplomacji o pomoc tatarską zwieńczone zostały powodzeniem dopiero w połowie 1656 r.13 Jan Kazimierz nie mógł liczyć również na wsparcie militarne ze strony starzejącego się cesarza Ferdynanda III Habsburga, który w obliczu zbliżającej się elekcji, zabiegając o poparcie elektorów Rzeszy dla swego syna Leopolda, wolał na razie pozostać neutralny i nie łamać pokoju westfalskiego, w którym stroną układającą się była również Szwecja 14. Pomimo to polski monarcha późną wiosną 1655 r., kiedy nieuchronnie zbliżał się atak szwedzki na Polskę, nie podjął zdecydowanych starań o pozyskanie elektora, jako swojego lennika z Prus Książęcych, do wojny po stronie

11 Urkunden und Actenstiicke, Bd. XV, wyd. K. Breysig, Berlin 1894, s. 356-357; J a n y, op. cit., s. 118.

12 M i i l v e r s t e d t , Die brandenburgische Kriegsmacht..., passim. 13 B a r a n o w s k i, op. cit., s. 466-478. 14 K. P i w a r s k i, Rywalizacja francusko-austriacka o wpływy w Rzeczypos-

politej w latach 1655-1660, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, t. I, s. 380-383.

Rzeczypospolitej. Sekretarz Jana Kazimierza Bertold Rau-tenfels, przebywający w Berlinie na początku maja 1655 r., nie prowadził żadnych rozmów na temat przymierza obronnego polsko-brandenburskiego, wystąpił jedynie z propozycją, aby elektor podjął się roli pośrednika w konflikcie polsko--szwedzkim 15.

Do polskich planów defensywnych, być może licząc na wierność nie zawsze chętnych polityce Hohenzollernów bran-denburskich stanów pruskich, włączono jednak księstwo. Przyj-mując założenia, że Szwedzi będą dążyć przede wszystkim do opanowania Prus Królewskich, obsadzono tamtejsze twierdze siłami województw pruskich, szansę obrony mogła jednak zwiększyć współpraca z Prusami Książęcymi. W kwietniowych instrukcjach na sejmiki przedsejmowe wielkopolskie i Prus Królewskich król polecał stanom tych ziem zwracać się do regentów pruskich z propozycjami organizowania wspólnej obrony przed Szwedami '6. Ciekawe jednak, że nie próbowano jednocześnie porozumieć się w tej sprawie z Fryderykiem Wilhelmem.

Choć elektor oficjalnie pozostawał nadal neutralny, wyraził jednak zgodę na przemarsz armii feldmarszałka Arvida Witten-berga przez Pomorze Brandenburskie do Wielkopolski. Faktycz-nie Hohenzollern nie był latem 1655 r. w stanie przeciwstawić się temu militarnie, jednak dobrowolne przyzwolenie mogło zostać odebrane jako sprzyjanie stronie szwedzkiej, podczas gdy sprzeciw, wyrażony nawet w formie dyplomatycznej, utwierdził-by jego status strony niezaangażowanej w konflikt.

25 lipca pospolite ruszenie wielkopolskie, zebrane w obozie pod Ujściem z zadaniem obrony przepraw na Noteci, skapitu-

15 D z i e d u s z y c k i , op. cit., s. 25; P i w a r s k i , Stosunki..., s. 426; A. Kamieńsk i, Stany Prus Książących wobec rządów brandenburskich w 11 pol. XVII w., Olsztyn 1995, s. 57-58.

16 B. S z y m c z a k , Sejmiki Prus Królewskich wobec Ksiąstwa Pruskiego i polityki elektora Fryderyka Wilhelma w latach 1648-1668, „Przegląd Historyczny", t. LXXXVI, 1995, s. 171.

lowało przed Wittenbergiem i poddało prowincję Karolowi Gustawowi. 16 września Jan Kazimierz przegrał bitwę pod Żarnowcem i wycofał się do Krakowa, a potem na cesarski Śląsk, do Głogówka, gdzie przybył 17 października. 2 paź-dziernika pod Wojniczem poniosły porażkę oddziały hetmana polnego koronnego Stanisława Lanckorońskiego, 14 paździer-nika skapitulował broniony przez Stefana Czarnieckiego Kraków. 13 listopada obydwaj hetmani koronni złożyli pod Sandomierzem przysięgę wierności szwedzkiemu monarsze. 20 października w Kiejdanach poddało się Szwedom Wielkie Księstwo Litewskie, województwa jedno po drugim przyj-mowały protekcję szwedzką. Jedynie Prusy Królewskie i ewen-tualnie Fryderyk Wilhelm mogły jeszcze stawić opór zwycięs-kiemu Karolowi Gustawowi.

Na przystąpienie Hohenzollerna do wojny po polskiej stronie z nadzieją czekali ci, którzy nie chcieli uznać protekcji Karola Gustawa. Do przymierza obronnego z Fryderykiem Wilhelmem dążyły stany Prus Królewskich, część szlachty mazowieckiej, a pod jego komendę chciały się udać chorągwie litewskie majora Dawida Jordana oraz pułkowników Stefana Niewiarow-skiego i Konstantego Pokłońskiego17. Głównodowodzący w Prusach Książęcych generał-lejtnant Georg Friedrich Wal-deck utrzymywał kontakty z wojewodą witebskim Pawłem Sapiehą, przebywającym z wojskiem na Podlasiu. Pojawiały się głosy o konieczności współpracy obydwu dowódców l8. W księstwie, głównie w starostwie oleckim i w Królewcu, znaleźli schronienie uchodźcy przed postępującą armią mos-kiewską na Litwie oraz przeciwnicy układów ze Szwedami.

Sukcesy szwedzkie w Polsce i na Litwie, przy dalszej bierności cesarza Ferdynanda III i opóźnianiu się zapowiadanych przez chana Mechmeda IV Gereja posiłków tatarskich, sprawiły,

17 K u b a l a , Wojna szwecka, s. 205-206; P i w a r s k i , Stosunki..., s. 434; Urkunden und Actenstiicke, Bd. VII, s. 464-466, 480.

18 A. R a c h u b a , Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza (IX 1655-11 1656), „Acta Baltico-Slavica", t. XI, Wrocław 1977, s. 93-94.

że jesienią 1655 r. Jan Kazimierz dążył już do nawiązania współpracy militarnej z elektorem. Rokowania w tej sprawie powierzył przebywającemu w Gdańsku kanclerzowi wielkiemu litewskiemu Albrychtowi Stanisławowi Radziwiłłowi. Szanse zwiększyły się o tyle, że, o czym na polskim dworze z pewnością nie wiedziano, prowadzone od sierpnia przez przedstawicieli brandenburskich rozmowy ze Szwedami zostały zerwane i Fry-deryk Wilhelm znalazł się niemalże w stanie wojny z Karolem Gustawem.

Kulminacyjny punkt zabiegów o pozyskanie pomocy bran-denburskiej stanowiły propozycje suwerenności w Prusach Książęcych złożone w imieniu polskiego monarchy Frydery-kowi Wilhelmowi przez posła Jana Tańskiego. Pomimo braku jednoznacznej odpowiedzi na oferty Jana Kazimierza elektor zawarł 12 listopada 1655 r. w Ryńsku układ obronny ze stanami Prus Królewskich, które zgodziły się oddać pod komendę Hohenzollerna swoje oddziały i zezwalały na wejście załóg brandenburskich do twierdz pruskich.

Nie wydaje się, by ten akt można było interpretować jako przejaw przychylności dwora berlińskiego dla strony pol-skiej. Los Rzeczypospolitej wydawał się już przesądzony, sądził tak zapewne i elektor, nie chcąc składać żadnych deklaracji w zamian za niezwykle kuszące przecież obietnice przekazane przez Tańskiego. Oczywiste jednak też było, że po fiasku sierpniowych pertraktacji Szwedzi dobrowolnie nie odstąpią od swoich żądań, co więcej, zechcą mieczem wymusić ustępstwa, korzystne warunki przyszłego traktatu mógł więc zapewnić jedynie zbrojny opór Fryderyka Wilhel-ma. Dlatego też, stwarzając równocześnie okazję do wpro-wadzenia załóg brandenburskich do miast pruskich, zapew-niono oparcie zachodniej granicy księstwa o silne twierdze znajdujące się w polskiej części Pras. Jednocześnie Hohen-zollern starał się nie sprowokować przedwcześnie wojny z Karolem Gustawem, odrzucając ofensywne koncepcje Waldecka.

Fryderyk Wilhelm prezentował już w tym czasie wcale niemałą siłę militarną. We wrześniu 1655 r. przerzucił do księstwa korpus, pod dowództwem Ottona Christopha von Sparra, złożony z 4 regimentów piechoty (i jednej kompanii pieszego regimentu gwardii) oraz 4 regimentów i skwadronu jazdy (plus przybocznej kompanii gwardii), liczący około 6 tys. ludzi (w 74 kompaniach)19. Pomiędzy 23 a 26 września 1655 r. pod Prabutami doszło do spotkania korpusu Sparra i wojska pruskiego Waldecka. Ogółem armia prusko-brandenburska zgromadzona jesienią 1655 r. w księstwie liczyła około 17 tys. żołnierzy. Naczelne dowództwo zostało powierzone Sparrowi.

Opracowano plany obrony księstwa. Dwa główne korpusy zabezpieczały przed atakiem szwedzkim ze Żmudzi oraz z Prus Królewskich. Ponadto 2 tys. żołnierzy elektorskich na mocy układu w Ryńsku wzmocniło garnizony w Grudziądzu, Malborku, Tczewie i Braniewie. W księstwie uzupełniono garnizony w Kłajpedzie, Piławie i Królewcu20.

Pod koniec listopada 1655 r. wojska Karola Gustawa skierowały się do Prus Królewskich, zajmując Brodnicę, Toruń (2 grudnia). Po nich poddały się inne miasta, z których wycofały się załogi brandenburskie, bronił się jedynie Malbork. Wojska szwedzkie ruszyły na księstwo.

Kampania w Prusach Książęcych przebiegała błyskawicznie. 26 grudnia 1655 r. Karol Gustaw podszedł pod Królewiec i przesłał elektorowi ultimatum. W odpowiedzi 28 grudnia udali się do obozu szwedzkiego Otto von Schwerin i Ulrich Dobrzenski. Wbrew pozorom elektor nie zamierzał szybko kapitulować. Na audiencji u Karola Gustawa posłowie doma-gali się odstąpienia wojsk szwedzkich od Królewca i wymiany jeńców. Żądania te stanowiły wstęp do rokowań, zakończonych zawarciem układu królewieckiego 17 stycznia 1656 r., który należy jednoznacznie oceniać jako sukces Fryderyka Wilhelma.

19 J a n y , op. cit., s. 116-119. 20 Ibidem, s. 119-120; M i i l v e r s t e d t , Die brandenburgische Kriegs-

macht..., s. 147, 525, 531.

W myśl traktatu elektor zyskując Warmię (bez Fromborka) wprawdzie dopuszczał okręty szwedzkie do korzystania z por-tów w Piławie i Kłajpedzie i stawał się lennikiem Karola Gustawa, nie zawierał jednak z nim formalnego sojuszu skierowanego przeciw Rzeczypospolitej. Wprawdzie Fryderyk Wilhelm powinien udzielić pomocy zbrojnej swojemu nowemu suzerenowi (500 jazdy, 1000 piechoty), ale zostało to określone jako powinność wynikająca ze stosunku lennego. Hohenzollern znalazł się więc w bardzo korzystnej sytuacji. Praktycznie nic nie stracił, jako elektor brandenburski pozostawał nadal neutralny, jako książę pruski wciąż był lennikiem, tyle że Szwedów, którym zobowiązywał się udzielać jedynie niewiel-kich posiłków. Za uczestnictwo swojej armii w działaniach wojennych, a zmieniająca się w tym czasie sytuacja militarna w Polsce wskazywała, że Karol Gustaw będzie potrzebował pomocy, mógł żądać ustępstw politycznych i terytorialnych, tym większych, im trudniejsze było położenie króla szwedzkie-go. Nie zamykał sobie przy tym absolutnie drogi do ewentual-nego porozumienia z Janem Kazimierzem, któremu traktat królewiecki mógł zawsze przedstawiać jako wymuszony siłą. W istocie porozumienie brandenbursko-szwedzkie z 17 stycz-nia 1656 r. wymyka się jednoznacznym ocenom. Obiektywnie złamania przysięgi lennej nie można ocenić inaczej niż jako aktu wrogiego Rzeczypospolitej, i tak też widziała to starsza historiografia polska, nazywając Fryderyka Wilhelma wiaro-łomcą. Z drugiej jednak strony elektor deklarował wierność polskiemu monarsze jeszcze wtedy, gdy kolejne województwa, a nawet wojsko koronne, przyjmowały protekcję Karola Gustawa, odstępując Jana Kazimierza. W okresie największych tryumfów szwedzkich próbował stawić opór, inna rzecz, czy rzeczywiście na przełomie łat 1655/1656 chciał się bronić i czy miał szanse w takim starciu. Należy również w ocenie polityki elektora brać pod uwagę fakt, że był jednak władcą udzielnego państwa, Brandenburgii, którego racją stanu powinien się przede wszystkim kierować.

3 — Prostki 1656

W pierwszej połowie 1656 r. Fryderyk Wilhelm powiększył swoją armię w Prusach Książęcych. Utworzono nowe jednostki — 18 kompanii rajtarskich, 16 dragońskich i ponad 10 pieszych. Ponadto przerzucono z Rzeszy 27 dalszych kompanii (4 regimenty). Łącznie wojsko stacjonujące w księstwie zostało powiększone do połowy 1656 r. o około 5 tys. żołnierzy i mogło liczyć ogółem około 22 tys.

Intensywna rozbudowa armii wskazuje, że elektor przygo-towywał się już do zaprzestania biernej polityki wobec wojny polsko-szwedzkiej i zamierzał czynnie zaangażować się w kon-flikt. Korekta planów defensywnych dokonana przez Waldecka wyraźnie świadczy o antypolskim nastawieniu Hohenzollerna w tym okresie. Zabezpieczono przede wszystkim granice z Litwą i z Mazowszem, umocniono Tylżę, leżącą na głównym szlaku ku Kłajpedzie, i Ragnetę oraz usypano w ich okolicach szańce. Pisz, Działdowo, Nidzicę i Ostródę Waldeck ocenił jako dobrze ufortyfikowane. Proponował utworzenie redut polowych i transzei na granicach z Mazowszem, z wykorzys-taniem zarośli, jezior i mokradeł. Dla zabezpieczenia drogi na Węgorzewo i Wystruć należało, jego zdaniem, usypać szańce w okolicach Giżycka i jeziora Śniardwy, blokujących wąskie przejścia pomiędzy jeziorami. Uważał, że do obrony w zupeł-ności wystarczy 6 tys. wojska regularnego (2 tys. rajtarii i 4 tys. piechoty) oraz pospolite ruszenie21. Głównych zagrożeń oczekiwano więc na kierunkach z Rzeczypospolitej.

Tymczasem sytuacja w Polsce uległa w tym czasie znacznej poprawie. Ruch antyszwedzki w Wielkopolsce, listopadowa odsiecz tatarska likwidująca oblężenie Lwowa i stwarzająca możliwość wykorzystania okolic tego miasta jako polskiej bazy operacyjnej, rozchodzące się wiadomości o udanej obronie klasztoru na Jasnej Górze, od którego Szwedzi odstąpili w nocy z 26 na 27 grudnia, rozszerzające się od początku tego miesiąca otwarte powstanie na Podgórzu, wspierane przez regularne chorągwie odstępujące Karola Gustawa, wreszcie

21 Urkurulen und Actenstiicke, Bd. VII, s. 549-550.

zawiązanie 29 grudnia w Tyszowcach konfederacji, skłoniły Jana Kazimierza do powrotu do kraju. W lutym 1656 r. monarcha zatrzymał się we Lwowie.

Na początku 1656 r. Rzeczpospolita podejmowała walkę z Karolem Gustawem w osamotnieniu. Tatarzy po odparciu ofensywy moskiewsko-kozackiej stali jakiś czas pod Haliczem, po czym wycofali się na Krym. Rozchodzące się pogłoski 0 idącej z pomocą ordzie miały duże znaczenie propagandowe, na realną pomoc wojskową nie można jednak było szybko liczyć. Misja wojewody łęczyckiego Jana Leszczyńskiego w Wiedniu, który w zamian za pomoc militarną miał w imieniu Jana Kazimierza ofiarować Ferdynandowi III nawet sukcesję w Polsce, nie przyniosła rezultatów. Cesarz skoncentrował wprawdzie na Śląsku wojsko, ale w wyraźnych celach defen-sywnych, do konfliktu polsko-szwedzkiego był na razie gotów włączyć się w roli mediatora.

Zarówno Jan Kazimierz, jak i jego otoczenie liczyli więc na przymierze z elektorem, który — choć traktat królewiecki był faktycznie sprzeczny z polską racją stanu, Rzeczpospolita traciła przecież lenno pruskie — pozostawał w tym czasie jedynym potencjalnym sprzymierzeńcem. 4 lutego 1656 r. Jan Kazimierz pisał do prymasa Andrzeja Leszczyńskiego: „(...) Cesarza prosiliśmy na próżno, bliższy nam Brandenburczyk. Mógłby był oddać syna swego w adopcję królestwa, gdyby nie był więcej cenił nieprzyjaciela jak naszą przyjaźń. (...) Trzeba nam kogo innego szukać na pomoc ojczyźnie. Rakoczy nie zdolny tego ognia ugasić (...) Kto wie, czy Tatarzy i Kozacy nie będą przydatniejsi do wypędzania nieprzyjaciela (...) Ale żeśmy ich jeszcze niepewni, będziemy traktować z kurfirstem (...) W tym celu wyślę Podlodowskiego, starostę radomskiego, dodawszy mu do pomocy biskupa warmińskiego (Wacława Leszczyńskiego) 1 wojewodę płockiego (Jana Kazimierza Krasińskiego)"22.

Misja Mikołaja Podlodowskiego w Królewcu, trwająca od 10 do 21 marca 1656 r., zakończyła się fiaskiem, elektor,

22 Cyt. za K u b a l a , Wojna szwecka, s. 296.

nawet wobec ponowionych propozycji rezygnacji przez Polskę z lenna pruskiego, nie miał zamiaru wchodzić w rokowania z Janem Kazimierzem i wysuwać w odpowiedzi swoich propozycji, nie mówiąc już o wykazywaniu jakiejkolwiek inicjatywy w rokowaniach z dworem polskim.

Nie przyniosło pożądanego rezultatu również poselstwo tatarskie do elektora, któremu potem nadano duży rozgłos w Europie. Poseł chański Mehmet Ali murza przybył do Królewca 26 maja 1656 r. i na audiencji 28 maja wręczył elektorowi list chana, wzywający go do zaniechania układów ze Szwedami i powrotu pod zwierzchnictwo Jana Kazimierza23. Istnieją poważne przesłanki pozwalające przypuszczać, że poselstwo tatarskie było pomysłem polskim i zostało zasugero-wane w Bachczysaraju przez posła Jana Szumowskiego, choć istotnie dyplomacja krymska wykazywała w tym czasie wzmo-żoną aktywność, deklarując swoje poparcie dla polskiego monarchy na dworach w Wiedniu i Kopenhadze24. Sam Fryderyk Wilhelm podejrzewał polski podstęp: „(...) Tatarzyn wręczył elektorowi list pana swego, któren za fałszywy osądzili Brandenburczycy, podejrzewając, że Tatarzyn ten przez króla polskiego wysłany i że zmyślał, jakoby był posłem"25.

Tymczasem sytuacja wojenna wciąż zmieniała się na korzyść Jana Kazimierza, na co znaczny wpływ, oprócz rozszerzającego się ruchu partyzanckiego, miało podjęcie walki ze Szwedami przez regularne oddziały wojska koronnego, porzucające służbę u Karola Gustawa. Podjęta na początku lutego 1656 r. wyprawa króla szwedzkiego na południe Polski zakończyła się niepowo-dzeniem — jego armia wyczerpana podjazdową wojną, prowa-dzoną przez oddziały Stefana Czarnieckiego i Jerzego Lubomir-

23 V o r b e c k - L e 11 o w, op. cit., s. 270; R u d a w s k i, op. cit., s. 100-101. 24 Jarłyki krymskie z czasów Jana Kazimierza, wyd. A. S o y s a l - Z i h n i ,

Warszawa 1930, s. 61; B. L e w i s , .Sonie Danish-Tatar Exchanges in the I7th Century, w: Zeki Velicli Togan' a Armagan — Symbolae in honorem Z. V. Togan, Istanbul 1950-1955, s 137-144.

25 R u d a w s k i , op. cit., s. 100-101.

skiego, została osaczona pod koniec marca w widłach Sanu i Wisły. Wprawdzie udało się jej uniknąć całkowitej klęski, wykorzystując odejście sił koronnych, które 7 kwietnia rozbiły pod Warką nadchodzącą odsiecz, Karol Gustaw przerwał okrążenie osłabionych wojsk litewskich Pawła Sapiehy, nie był jednak w stanie kontynuować kampanii. W rezultacie gar-nizony szwedzkie opuściły województwo krakowskie (oprócz samego Krakowa) i sandomierskie, na których polskie dowó-dztwo organizowało nowe, regularne chorągwie. Na ziemiach jeszcze zajętych: w Wielkopolsce, na Mazowszu i Podlasiu, rozwijał się ruch partyzancki. 20 kwietnia wojska litewskie pod komendą nowego hetmana wielkiego Pawła Sapiehy dotarły do Pragi, by pod koniec miesiąca rozpocząć blokadę Warszawy. 30 maja pod stolicę przybył król z hetmanami koronnymi, a za nimi Czarniecki i Lubomirski. Spełniły się wreszcie nadzieje na uzyskanie pomocy militarnej. W czerwcu 1656 r. wyruszyły z Budziaku posiłki tatarskie, 6 lipca minęły Chocim26, 20 lipca dotarły pod Łuków, gdzie spotkały wysłane naprzeciw chorągwie polskie wojewody sandomiers-kiego Aleksandra Koniecpolskiego.

Poprawie uległa także koniunktura międzynarodowa. Mosk-wę, rywala Rzeczypospolitej i Szwecji w rejonie Morza Bałtyckiego, wyraźnie zaniepokoiły sukcesy Karola Gustawa burzące dotychczasową równowagę sił. Sprzeczności między obydwoma państwami były na tyle silne, że konflikt zbrojny po upadku Rzeczypospolitej wydawał się prawdopodobny. Aby przeciwdziałać wzrastającej przewadze Szwecji, car Aleksy Michajłowicz zdecydował się powstrzymać działania wojenne na Litwie i Ukrainie. Wybuch wojny szwedzko-moskiewskiej w kwietniu 1656 r. stał się punktem wyjścia do nawiązania porozumienia o współdziałaniu militarnym obydwóch państw przeciwko Karolowi Gustawowi. W kwietniu 1656 r. marszałek orszański Piotr Galiński ustalił w Moskwie z przedstawicielami carskimi termin i miejsce przyszłych rokowań. Komisja krółew-

26 AGAD AR, dz. II, ks. 21, s. 172-173.

ska, w skład której weszli: wojewoda płocki Jan Kazimierz Krasiński, marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego Krzysztof Zawisza, biskup wileński Jan Dowgiałło Zawisza, referendarz litewski Cyprian Paweł Brzostowski oraz Stanisław Sarbiewski, wyruszyła na spotkanie z delegacją moskiewską pod Wilno pod koniec lipca lub na początku sierpnia 1656 r.21

Karol Gustaw po niepowodzeniu wiosennej kampanii rozu-miał, że sam nie jest w stanie utrzymać wszystkich nabytków i będzie musiał się nimi podzielić w zamian za pomoc militarną. Jego wysłannicy prowadzili równolegle rokowania z Bohdanem Chmielnickim, księciem siedmiogrodzkim Jerzym Rakoczym i z Fryderykiem Wilhelmem. Najszybciej, bo już w maju, wkroczyły w decydującą fazę prowadzone od marca 1656 r. rokowania szwedzko-brandenburskie. 25 czerwca 1656 r. zawarto w Malborku formalny sojusz militarny Szwecji i Brandenburgii. Za czynne poparcie Karola Gustawa Fryderyk Wilhelm, pozostając lennikiem szwedzkim w Prusach Książę-cych i na Warmii, otrzymywał w udzielne, dziedziczne włada-nie cztery województwa wielkopolskie: poznańskie, kaliskie, łęczyckie i sieradzkie, oraz ziemię wieluńską28. 11 lipca 1656 r. Fryderyk Wilhelm przesłał Janowi Kazimierzowi oficjalne wypowiedzenie wojny. Nieco wcześniej kilka regimentów rajtarii dowodzonych przez Waldecka dołączyło do obozu szwedzkiego pod Działdowem.

Latem 1656 r., pomimo korzystnego dla Rzeczypospolitej bilansu działań militarnych z pierwszego półrocza i poprawiają-cej się sytuacji międzynarodowej, do całkowitego zwycięstwa nad Karolem Gustawem było jeszcze daleko. Szwedzi wciąż trzymali się mocno w Wielkopolsce i w Prusach Królewskich;

27 Z. W ó j c i k , Polska i Rosja wobec wspólnego niebezpieczeństwa szwedzkiego w okresie wojny północnej 1655-1660, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, t. I, Warszawa 1957, s. 339-349.

28 S. P u f e n d o r f , De rebus gestis Friderici Willielmi, s. 327-323; E. O p g e n o o r t h , Friedrich Wilhelm. Der grosse Kurfiirst von Brandenburg. Eine politische Biographie, t. I, 1620-1660, Góttingen 1971, s. 331-336; K u b a l a , Wojna szwecka, s. 49-52.

przekazanie pierwszej prowincji Brandenburczykom nie stanowi-ło więc pustej obietnicy, już wkrótce miały tam wkroczyć wojska elektorskie. Niezbędnym warunkiem utrzymania nabytków było zwycięstwo Karola Gustawa, a szalę na jego korzyść miał szansę właśnie przechylić akces Hohenzollerna do wojny po stronie króla szwedzkiego. Elektor zwlekał długo z przystąpieniem do wojny, wiedział jednak, że tym korzystniejsze warunki przymie-rza zdoła wynegocjować, im bardziej pogorszy się sytuacja Szwedów w Polsce, zmuszając ich do szukania pomocy.

Polskie zabiegi nad zawarciem porozumienia z Hohenzol-lernem nie mogły przynieść pożądanego efektu przede wszy-stkim dlatego, że skupiony wokół Jana Kazimierza ośrodek decyzyjny nie tylko nie mógł wywrzeć żadnego nacisku na elektora, ale nie był także w stanie zaofiarować tego co Szwedzi. Obietnice suwerenności czy też sukcesji w Polsce, składane Fryderykowi Wilhelmowi jeszcze w czerwcu za pośrednictwem Teodora Jana Meidla, były w pierwszej połowie 1656 r. daleko bardziej iluzoryczne, niż szansa na przejęcie kontroli nad opanowaną przez Szwedów Wielkopolską.

Wieści o wyruszeniu oddziałów elektorskich w pole spowo-dowały niesamowite wzburzenie w otoczeniu polskiego monar-chy. Jan Kazimierz przesłał elektorowi ultimatum — albo jego wojska ustąpią z Polski, albo będzie traktowany jako wróg29. 21 lipca 1656 r. zwracał się do kolegium elektorów w Rzeszy: „(...) Jeżeliby jakie zło na przyszłość elektorowi brandenburskiemu lub jego prowincjom stąd przyszło, niech będzie W.Elekt.Mciom jako też Kollegium Elektorskiemu wiadomo, że nie stało się to z Naszej strony bezprawnie albo też bez przyczyny"30. W imieniu senatu groził również prymas Andrzej Leszczyński: „(...) podobało się J.K.M., stanowi senatorskiemu i całej Rzeczypospolitej użyć przeciwko

29 Jan Kazimierz do Fryderyka Wilhelma, Warszawa 23 VII 1656, w: R u d a w s k i , op. cit., s. 117-119.

30 Jan Kazimierz do elektorów Cesarstwa, Warszawa 21 VII 1656, w: ibidem, s. 120-121.

W.Elekt.Mcł prawa najwyższego zwierzchnictwa i godność mocnemi a prawnemi środkami obwarować. Podobało się i Nam, senatorom Rzeczypospolitej do Królewskiego pisma to Nasze dołączyć, aby wiadomo było W.Elekt.Mci, że postąpiono z Nią po dojrzałej rozwadze i za wiedzą Rzeczypospolitej. Jest w mocy W.Elekt.Mci po przyjacielsku lub nieprzyjacielski! postąpić. Nas zapewne świat cały uniewinni, jeżeli na próżno wszelkich środków używszy, obierzemy sposób postępowania przyzwoity i godny J.K.M."31 W momencie kiedy wojska Karola Gustawa i Fryderyka Wilhelma maszerowały na Warszawę, były to jednak tylko czcze pogróżki.

Największa w tej wojnie trzydniowa bitwa pod murami stolicy (28, 29, 30 lipca), zakończona zwycięstwem sprzymie-rzonych, nie przyniosła diametralnej zmiany w układzie sił. Taktyczny sukces wojsk szwedzko-brandenburskich nie miał, jak się później okazało, większego znaczenia w skali operacyj-nej, tym bardziej strategicznej.

Król polski, opuściwszy Warszawę 30 lipca, skierował się na południe kraju i szybkim marszem przez Warkę i Gołąb, gdzie przeprawił się przez Wisłę, obawiając się pościgu sprzymierzonych, 3 sierpnia dotarł do Garwolina. 4 sierpnia grupa Jana Kazimierza połączyła się z jazdą koronną i Tata-rami, którzy jeszcze przed bitwą warszawską przybyli z po-mocą, choć w daleko mniejszej liczbie niż oczekiwano. Oddziały polskie i tatarskie stanęły obozem nad Wieprzem w okolicach Baranowa i pod Kazimierzem Dolnym nad Wisłą, król natomiast zatrzymał się w Lublinie.

W kilka dni później pojawiły się pogłoski o planowanych działaniach ofensywnych. Według nich wojewoda sandomier-ski Aleksander Koniecpolski otrzymał zadanie spustoszenia Prus Książęcych32. Z pewnością były to tylko plotki, znaj-dowało w nich jednak odbicie powszechne oczekiwanie na

31 Senatorzy Rzeczypospolitej do Fryderyka Wilhelma, Warszawa 24 VII 1656, w: ibidem, s. 119.

32 AGAD AR, dz. II, ks. 21, s. 192; Portofolio, t. 11, s. 71.

odwet za „zdradę elektorską". Co więcej, spodziewano się, że dokonają tego Tatarzy, ponieważ to właśnie Koniecpolski, zgodnie z praktyką stosowaną wobec oddziału budziackiego Subchana Ghaziego agi podczas całego okresu jego pobytu w Polsce, „opiekował" się ordą praktycznie od momentu jej przybycia, przy jego grupie wycofała się ona po bitwie warszawskiej i w sierpniu stacjonowała nad Wieprzem.

O ile wszelkie polskie plany ofensywne w stosunku do księstwa wydają się na początku sierpnia 1656 r. nierealne i Fryderyk Wilhelm nie musiał się jeszcze martwić o bez-pieczeństwo granic z Mazowszem i Prusami Królewskimi, 0 tyle jego zaniepokojenie mógł budzić rozwój sytuacji wzdłuż wschodniej ściany. W kwietniu 1656 r. rozpoczęło się powstanie antyszwedzkie na Żmudzi. Inicjatorem podjęcia walki był ciwun pojurski Hieronim Kryspin Kirszensztein33. Wkrótce powstanie ogarnęło powiaty kiejdański, rosieński 1 wiłkomierski, a pospolite ruszenie żmudzkie skoncentrowało się pod Szawlami. Kontratak Magnusa de la Gardie i Lowen-haupta nie zdołał go rozproszyć. W czerwcu i lipcu Żmudzini skupieni pod Birżami skutecznie blokowali twierdzę. Po-wstańcy skontaktowali się z Janem Kazimierzem, któremu wiadomości o wydarzeniach na Żmudzi przywiózł, zapewne już w maju, Jan Bartoszewicz, posłaniec od podkomorzego trockiego Teodora Lackiego. Odpowiedź królewską stanowił uniwersał dla Księstwa Żmudzkiego wydany 7 czerwca 1656 r. 26 czerwca Jan Kazimierz mianował właśnie Lackiego regi-mentarzem żmudzkim. Choć dochodziły wieści o sytuacji panującej w obozie pod Birżami, o braku zgody i rozjeżdżaniu się pospolitego ruszenia do domu34 , to jednak mianowanie

33 Bibl. PAN w Kórniku, rkps 755, k. 30; K. H a r t k n o c h, Alt- und Neues PreuBen oder preussischer Historyen zwey Theile, Kónigsberg 1684, s. 360; Pamiętnik Jana Ceclrowskiego, w: Dwa pamiętniki z XVII w., wyd. A. P r z y b o ś, Wrocław 1954, s. 10.

34 Akty izdawajemyje wilenskoju kommissieju dla razbora drewnieli aktów, t. XXXIV, Akta otnosjaszczijesa ko wremieni wojny za Malorossiju (1654-1667), Wilno 1909, s. 80-87, 89.

\

regimentarza mogło w pewnym stopniu zahamować ten proces, a przybycie na Żmudź regularnego wojska miało szansę ożywić ruch. Reakcja Szwedów, zajętych odpiera-niem ofensywy moskiewskiej w Inflantach, stała w takim przypadku pod znakiem zapytania. Uderzenie litewskie natomiast mogło skierować się na księstwo, tym bardziej że na całym odcinku granicy od Połągi do Wierzbołowa koncentrowały się już nie tylko grupy pospolitego rusze-nia, ale także chorągwie zaciężne i komputowe. Starostwu kłajpedzkiemu zagrażały stacjonujące pod Połągą oddziały rotmistrzów Krzysztofa Odachowskiego i Olbrachta Dow-giałły. Silne zgrupowanie koncentrowało się w rejonie Jurborka i Pojurza, a największe z nich, dowodzone przez pułkownika Macieja Gosiewskiego, brata hetmana pol-nego litewskiego, pod Wierzbołowem3 5 , gdzie Jan Kazi-mierz rozkazał gromadzić się wszystkim siłom litewskim ze Żmudzi3 6 .

Wychodząc z armią do Polski elektor powierzył obronę wschodniej granicy Prus Książęcych pułkownikowi Hein-richowi von Wallenrodtowi, który w 1655 r. porzucił komput koronny i przeszedł na służbę brandenburską, oddając mu do dyspozycji 6 regimentów — 2 dragońskie, w tym jeden pod komendą oberszter-lejtnanta von Kreckena, 2 rajtarskie oraz 2 piesze — pułkowników Johanna von Klingsporna i Taube-neckera37. Oddziały te mogły liczyć niespełna 2 tys. żołnierzy. Szczupłość sił przeznaczonych do obrony granicy zagrożonej

35 Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 195; Theatrurn Europaeum, t. VII, Frankfurt am Mayn 1663, s. 984; G. S o m m e r f e I d t, Der Konflikt der Freiherrn Jonas Casimir zu Eulenburg mit den preussischen Standen vom Mai 1656, und Eulenburgs Berichte ber die Gesandtschaftreise zum Żaren Alexei nach Riga, „Mitteilungen der Literarische Gesellschaft Masovia", H. 14, 1909, s. 21 i 25; A. C o d e II o, Wydarzenia wojenne na Żmudzi i w Kurlandii 1656-1660, „Przegląd Historyczny", t. LVII, 1966, s. 51.

36 Jan Kazimierz do W. Gosiewskiego, Lublin, sierpień 1656, Bibl. PAN Kraków, rkps 363, k. 218.

37 R a u c h b a r , op. cit., s. 133 i 144-145.

na znacznym odcinku zmuszała Wallenrodta do dużej ruch-liwości. W lipcu stacjonował w okolicach Wystruci, jednak już na początku sierpnia znajdował się w Olecku. 12 sierpnia zaatakował i rozproszył zgrupowanie wierzbołowskie, niebez-pieczeństwa jednak nie zlikwidował. 15 sierpnia przybył do Królewca Piotr Kamiński, rotmistrz chorągwi kozackiej w kompucie litewskim, przywożąc listy podpisane przez Gosiewskiego, grożące odwetem za działania oddziałów brandenburskich na terytorium litewskim, ale także proponu-jące układy w zamian za ich zaprzestanie. Podobną kore-spondencję otrzymał starosta wystrucki Christoph von Leh-waldt38. Nie zachowały się oryginały tych listów, znane są jedynie współczesne odpisy, nie sposób więc rozstrzygnąć, kto był ich nadawcą. Regenci sądzili, że wysłał je hetman polny litewski, jednak późniejszy wyjazd posła elektorskiego z odpowiedzią do Wierzbołowa nasuwa przypuszczenie, że ich autorem był, znajdujący się w tym czasie właśnie tam, Maciej Gosiewski.

Sukces Wallenrodta okazał się więc przejściowy, zagrożenie wschodnich starostw nie przestało istnieć, co więcej, spotęgowa-ło się na innych odcinkach. W połowie sierpnia 17 wsi w okolicach Tylży i Kłajpedy spalił Hieronim Kryspin Kirszen-sztein. Po raz pierwszy i bynajmniej nie ostatni ciwun pojurski, późniejszy podskarbi wielki litewski, nawiedził wtedy z ogniem i mieczem posiadłości Fryderyka Wilhelma, regularnie pustoszył księstwo również w następnych miesiącach. Mówiono o nim, że mści się w ten sposób na elektorze za osobiste krzywdy. Kiedy jesienią 1655 r., nie chcąc podpisać ugody ze Szwedami, schronił się z rodziną w Królewcu, powierzył elektorowi swój dobytek. Hohenzollern z kolei skonfiskował go, gdy Kirszenstein odmówił złożenia przysięgi lojalności wobec Karola Gustawa39, jaką

38 GStA, XX HA, EM Ul h, nr 164, k. 5-6; Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 194-195; S. P u f e n d o r f, De rebus gestis Friderici Wilhelmi, s. 357; K u b a l a , Wojna brandenburska, s. 235.

39 Bibl. PAN w Kórniku, rkps 755 k. 18.

odbierała od uchodźców litewskich w księstwie specjalna komisja pruska po podpisaniu traktatu królewieckiego, i uciekł na Żmudź.

20 sierpnia stacjonujący w Wierzbołowie Wallenrodt prosił regentów o przysłanie posiłków, gdyż nie był w stanie swoimi siłami zażegnać niebezpieczeństwa40. Posiłków nie otrzymał i zapewne dlatego musiał się wycofać, nie usiłując po-wstrzymać w pierwszych dniach września kolejnego uderzenia litewskiego ze Żmudzi, które prowadził prawdopodobnie Maciej Gosiewski.

Sytuacja we wschodniej części księstwa zmuszała Fryderyka Wilhelma do częściowego wycofania oddziałów brandenbur-sko-pruskich z Polski i przerzucenia ich nad granicę litewską. Istniały wprawdzie projekty zwołania pospolitego ruszenia, ale na razie elektor wolał ich nie realizować. Wśród poddanych Hohenzollerna w Prusach Książęcych przymierze z Karolem Gustawem nie cieszyło się popularnością. Niezadowolenie pruskich poddanych Fryderyka Wilhelma budziła zresztą nie tylko jego polityka zagraniczna, ale przede wszystkim inten-sywna rozbudowa armii i przerzucanie nowych jednostek z Rzeszy, pociągające za sobą wzrost świadczeń ludności księstwa na wojsko.

Pruska obrona krajowa opłacana była przed 1655 r. ze zwykłych dochodów starostwa, pochodzących z podatków łanowych. Dodatkowych świadczeń wymagało jednak zarówno utworzenie nowych regularnych jednostek, jak również pobyt kilkunastu tysięcy żołnierzy w Prusach Książęcych. Uchwalona w 1655 r. akcyza, prolongowana potem na lata następne, pobierane w drodze egzekucji wojskowych podatki nie uchwa-lone przez Landtag, comiesięczna kontrybucja (2-4 talary z łana), egzekwowana przez komisariat wojenny, stanowiły dla 120-tysięcznej ludności pruskiej ogromne obciążenie. Powinności te zresztą stale wzrastały i w 1656 r. były około 3 razy wyższe niż w roku 1655. Dochodziły do tego koszty

40 Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 195.

związane z kwaterunkiem i zaprowiantowaniem wojska. Było to powodem skarg stanów pruskich i żądań ogłoszenia neutralności Prus Książęcych w trwającej wojnie.

Dopóki armia brandenburska stacjonowała w kraju, opozy-cja nie śmiała podjąć jakichkolwiek działań. Jednak już po wyjściu Brandenburczyków do Polski zawiązany został spisek z udziałem przedstawicieli szlachty pruskiej, mający na celu usunięcie Hohenzollerna z tronu książęcego. W poro-zumieniu z Habsburgami planowano przeprowadzenie dzia-łań dywersyjnych w księstwie, w których miała być wyko-rzystana pruska obrona krajowa. Zwycięstwo sprzymierzo-nych pod Warszawą przekreśliło te projekty, spisek jednak istniał nadal, a jeden z jego uczestników, Wolf von Kreyt-zen, były pułkownik wojsk cesarskich, kontaktował się z posłem Ferdynanda III Franciszkiem Lisolą jeszcze w paź-dzierniku41.

Rozeszły się również pogłoski o zbieraniu się szlachty pruskiej pod komendą Christopha von Houvaldta, generała na służbie elektorskiej, ale mającego za sobą staż w armii koronnej. Twierdzono, że doszło do nawiązania przez nią kontaktów z Janem Kazimierzem42. Nawet gdyby pogłoski te nie były prawdziwe, świadczą, że w Polsce wiedziano o nie-przychylnych elektorowi nastrojach poddanych w księstwie. Mogło to nasunąć pomysł wykorzystania stanów w walce z Hohenzollernem.

Niechęć elektora do kontynuowania pochodu przeciwko ustępującej na południe armii polsko-litewsko-tatarskiej doprowadziła do utraty inicjatywy operacyjnej przez stronę szwedzko-brandenburską. Na naradzie w Sochaczewie 26 sierpnia Fryderyk Wilhelm odrzucił wysuwane przez Karola

41 Die Berichte des keiserlichen Gesandten Franz von Lisola ans den Jahren 1655-1660, wyd. A. F. P r i b r a m, „Archiv fur ósterreichische Geschichte", Bd. LXX, Wien 1887, s. 203-204, 212; K u b a l a , Wojna brandenburska, s. 239-240; K a m i e ń s k i , op. cit., s. 76.

42 AGAD, AR, dz. II, ks. 21, k. 174.

Gustawa propozycje podjęcia ofensywy. Szwedzki monarcha zmuszony został do odwrotu. 31 sierpnia wyruszył z Radomia i przez Zakroczym udał się do Fromborka.

W tym czasie załogi szwedzkie wycofywały się również z Wielkopolski, ustępując nie tylko przed pospolitym rusze-niem, gromadzącym się pod Kaliszem i Uniejowem, ale także w myśl traktatu malborskiego oddając prowincję Brandenbur-czykom. Już 20 sierpnia wkroczył do Wielkopolski Waldeck, z Marchii ciągnął korpus generała Dorfflingera, zdobywając 16 sierpnia Babimost i obsadzając załogami Międzyrzecz, Zbąszyń i Poznań. Stąd we wrześniu, w ślad za resztą wojsk elektorskich, skierował się do Prus Książęcych. Sam Fryderyk Wilhelm 2 września stanął w Królewcu.

POLSKIE PLANY OFENSYWNE

Wojsko Wielkiego Księstwa Litewskiego dzieliło się, według przyjętych przez polską historiografię klasyfikacji, na pięć grup: wojsko państwowe (zaciężne, pospolite ruszenie i Tatarzy litewscy), samorządowe (formowane na mocy uchwał sej-mików), posiłkowe księcia Kurlandii, który był lennikiem Rzeczypospolitej, prywatne i wolontarskie (działające samo-dzielnie). Armia zaciężna, która od 1648 r. istniała stale na Litwie z powodu trwających nieprzerwanie wojen, faktycznie nie była wojskiem stałym, tworzono ją zwykle w przypadku zagrożenia po uprzedniej uchwale sejmowej. Dowództwo sprawowali hetmani — wielki i polny'.

Polityka Jana Kazimierza z początku drugiej połowy XVII w. doprowadziła do rozbicia wojsk Wielkiego Księstwa na dwie faktycznie niezależne dywizje, zwane prawym i lewym skrzy-dłem. Dowódca lewego skrzydła, hetman polny litewski, w sytuacji wytworzonej decyzjami królewskimi, miał prak-tycznie samodzielną komendę. Hetman wielki mógł przyłączyć pod swoje rozkazy oddziały zaciągnięte przez hetmana polnego dopiero po wyrażeniu przez niego zgody. Sytuacja taka w przypadku osobistych animozji, tym bardziej powstałych z powodu reprezentowania różnych opcji politycznych, w po-

1 H. W i s n e r, Wojsko litewskie I polowy XVIII wieku, cz. I, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. XIX, 1973, cz. I, s. 95.

ważnym stopniu paraliżowała system dowódczy wojsk Wiel-kiego Księstwa Litewskiego.

W roku 1654 hetmanem wielkim litewskim został Janusz Radziwiłł, polnym Wincenty Korwin Gosiewski, pełniący również od 1652 r. urząd podskarbiego wielkiego litewskiego. Gosiewski pochodził z rodu ustępującego znaczeniem Radziwił-łom, Pacom czy Sapiehom, jednak zaliczanego już do elity magnackiej Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ojciec Wincente-go, Aleksander, doszedł do krzesła senatorskiego, był wojewodą smoleńskim, miał też znaczny majątek i był skoligacony z pierwszymi domami, czterej synowie Aleksandra rodzili się z Pacówny. Nowy hetman polny, cieszący się wśród współczes-nych opinią utalentowanego statysty, a w wojsku znaczną popularnością, należał do ludzi blisko związanych z dworem ostatniego polskiego Wazy, podkreślało to małżeństwo zawarte w 1652 r. z dworką Ludwiki Marii, kasztelanką elbląską Magdaleną Konopacką. Znalazł się w ten sposób w gronie dostojników i senatorów, stronników królewskich, powszechnie zwanych „zięciami dworu", z racji swych związków matrymo-nialnych z pannami dworskimi królowej, do którego należeli Krzysztof Pac, późniejszy kanclerz wielki litewski, Jan Kazi-mierz Krasiński, wojewoda płocki, Jan Andrzej Morsztyn, podskarbi wielki koronny, Jan „Sobiepan" Zamoyski, starosta kałuski, czy wreszcie Jan Sobieski, poślubiwszy już po „potopie" Marię Kazimierę d'Arquien, primo voto „Sobiepanową" Zamoy-ską. Przynależność Gosiewskiego do stronnictwa dworskiego miała o wiele większe znaczenie podczas rozpatrywania kandy-datur do wakującej buławy polnej niż kryteria merytoryczne — miał on w zamyśle Jana Kazimierza stanowić w armii litewskiej przeciwwagę dla opozycyjnego Janusza Radziwiłła, kontrolować jego poczynania, a zwłaszcza, jako podskarbi, wydatki na wojsko. Nic więc dziwnego, że hetman wielki, nie mogąc się pogodzić z podważeniem swojej pozycji w armii, okazywał niechęć Gosiewskiemu i stosunki między nimi układały się źle.

Skłócenie tych dowódców fatalnie odbiło się na rezul-tatach działań przeciwko wojskom moskiewskim w latach 1654-1655. Gosiewski, za aprobatą królewską, nie zamierzał podporządkować się rozkazom hetmana wielkiego. Radziwiłł dysponując szczupłymi siłami pobił wprawdzie 12 sierpnia 1654 r. pod Szkłowem armię kniazia Czerkaskiego, ale duże straty własne zmusiły go do odwrotu. 24 sierpnia poniósł porażkę pod Szepielewiczami. Winą za niepowo-dzenie letniej kampanii hetman wielki obarczył Gosiew-skiego, ten nie był dłużny i oskarżył Radziwiłła o mal-wersacje finansowe. Niezgoda hetmanów i niesnaski po-wstałe w jej wyniku w armii nie wróżyły sukcesu nowej kampanii podjętej zimą 1655 r., która istotnie zakończyła się niepowodzeniem. W rezultacie podjętej latem 1655 r. ofensywy armie cara Aleksego Michajłowicza zajęły większą część kraju, z Wilnem, pozostawiając pod kontrolą litewską jedynie Żmudź.

Wiele wątpliwości budzi postawa hetmana polnego w sytu-acji zmienionej atakiem szwedzkim na Rzeczpospolitą. Kon-tynuacja wojny na dwa fronty była oczywiście, wobec ob-nażonej podczas działań w pierwszej połowie roku słabości sił litewskich, niemożliwa, rozwiązaniem mogło stać się zawarcie porozumienia z jednym z przeciwników. Hetman początkowo poparł opcję Radziwiłła, podpisując, bynajmniej nie pod przymusem, 17 sierpnia w obozie wojskowym w Jaszwojniach tymczasowy akt poddania Wielkiego Księstwa Litewskiego Szwecji. Jednak już na początku września nawiązał porozu-mienie z przedstawicielami carskimi, a wkrótce próbował opuścić obóz i ze swoimi oddziałami udać się do Wierzbołowa, gdzie wierne Janowi Kazimierzowi chorągwie zawiązały konfederację. Został wtedy aresztowany przez Radziwiłła i osadzony najpierw w Kiejdanach, dopiero w styczniu 1656 r. odesłano go do Królewca. W stolicy Prus Książęcych przeby-wała już wtedy jego żona z dziećmi, która jeszcze latem w obawie przed nadciągającymi wojskami moskiewskimi

4 — Prostki 1656

znalazła schronienie w Olecku2. Dopiero w czerwcu udało się Gosiewskiemu uciec z Królewca i z siedmioma to-warzyszami, wśród których był Mikołaj Podlodowski, w szwedzkim przebraniu, ryzykując swym strojem zwłaszcza podczas przedzierania się przez Mazowsze, dotarł 26 czerwca pod Warszawę3.

Pojawienie się Gosiewskiego w obozie Jana Kazimierza jeszcze przed bitwą warszawską odnowiło spór w łonie dowództwa litewskiego. Janusz Radziwiłł już nie żył, król przekazał jednak buławę wielką i województwo wileńskie Pawłowi Sapieże. Lecz to nie hetman polny, który mógł się czuć zawiedziony brakiem awansu, ale były wojewoda witebski nie krył niezadowolenia. Jako starszy rangą kolega Gosiew-skiego nie mógł pogodzić się z decyzjami królewskimi 0 ponownym podziale armii litewskiej na dwie dywizje 1 faktycznie niezależnym dowództwem hetmana polnego. Różnie tłumaczono postępowanie monarchy — nie wyklucza-jąc niezadowolenia z dotychczasowej działalności Sapiehy, przypuszczano także, że związane jest ono z planowanym przerzuceniem części regularnych wojsk Wielkiego Księstwa na Żmudź. Nie można jednak wykluczyć, że intencją Jana Kazimierza było kontynuowanie w tym zakresie polityki sprzed „potopu", a więc przez rozszerzenie kompetencji stronnika dworu zrównoważenie wpływów hetmana wielkiego w armii, a w rezultacie utrzymywanie stałej niezgody pomiędzy najwyższymi dowódcami. Jakkolwiek by nie było, powstały zatarg mógł się tylko niekorzystnie odbić na dalszych opera-cjach militarnych prowadzonych przez Rzeczpospolitą.

Nie jest pewne, czy pojawiające się w lipcu 1656 r. pogłoski o planowanym pochodzie dywizji lewego skrzydła na Żmudź4 stanowiły odbicie rzeczywistych zamierzeń pol-skiego monarchy i jego otoczenia. Gosiewski w każdym razie

2 GStA, XX HA, EM, 111 e, nr 5 i 6, k. [ -3 . 3 AGAD AR, dz. II, ks. 21, s. 131; W ę s I a w s k i, op. cit., s. 17. 4 W ę s t a w s k i, op. cit., s. 19.

przed bitwą warszawską tam nie dotarł, choć niektórzy jego działania z drugiej połowy lipca traktują jako wstęp do tejże właśnie operacji. 22 lub 23 lipca, po przekroczeniu Bugu pod Wyszkowem, wojska dowodzone przez hetmana polnego litewskiego opanowały Ostrołękę, a 24 lipca obiegły Pułtusk, zagrażając liniom komunikacyjnym armii szwedzko-branden-burskiej z Prusami, a nawet samemu księstwu. Być może taki też był faktyczny cel wyprawy, choć niewykluczone, że decyzję o wysłaniu zagonu nad Narew podjęto w związku z wieściami napływającymi spod Tykocina, pod którym oblegające twierdzę oddziały litewskie i pospolite ruszenie dowodzone przez pułkownika Samuela Oskierkę zostały pobite przez odsiecz Bogusława Radziwiłła i Izraela Ridderhielma. Ostatecznie akcja podjęta przez jazdę szwedzko-brandenburską zmusiła hetmana do zaniechania dalszych działań i przeprawy na lewy brzeg rzeki5.

Poczynania Gosiewskiego z ostatnich dni lipca 1656 r. nie są znane. Wiadomo, że 29 lipca był w Broku, skąd pisał do Jana Kazimierza6. Udziału w bitwie pod Warszawą nie brał, nie osłaniał też odwrotu wojsk Jana Kazimierza, jak to utrzymywał w swojej relacji o ostatnim dniu bitwy podkanc-lerzy koronny Andrzej Trzebicki7. Tymczasem polski monar-cha już w czasie odwrotu spod Warszawy opracował plany, lub może raczej do nich powrócił, jeżeli takie istniały wcześniej, przerzucenia dywizji lewego skrzydła na Żmudź. 3 sierpnia pisał do komisarzy polskich wysłanych pod Wilno na rokowania z delegatami moskiewskimi w sprawie rozejmu: „Żądamy zatym pilno Uprzejmości Wasze, abyście jako może najprędzej starali się o to u Cara Jegomości, żeby wojsko swoje, jazdę, to jest rajtarię i piechotę, armaty i do niej

5 M a j e w s k i , Potop..., s. 92-93. 6 Jan Kazimierz do W. Gosiewskiego, Lublin, sierpień 1656, Bibl. PAN

Kraków, rkps 363, k. 217-218. 7 A. Trzebicki do komisarzy pod Wilnem, Warszawa 30 VII 1656, Bibl.

Czart., rkps 386, nr 21, k. 91-91 v.

reąuisita do wojsk naszych, z któremi W. Podskarbi (Wincenty Gosiewski) do Litwy pójdzie y w pruskich oprze się granicach, złączywszy, spolnemi spolnego da Bóg infestowali nieprzyja-ciela siłami"8. Tego samego dnia król wezwał do siebie Gosiewskiego przedstawiając mu w liście jego przyszłe zadania: „(...) złączywszy WXL wojska z wojskiem przy Waszej Uprzejmości będącym na Żmudź, do powiatów ciągnąć Uprzejmości Waszej przyjdzie. Uniwersały do powiatów posyłamy, które abyś Uprzejmość Wasza przed sobą przy swoich Uniwersałach odsyłał co prędzey"9. Jednak hetman nie odpowiadał ani na to, ani na następne wezwania królewskie. Niezadowolony król pisał wreszcie do niego, że opóźnianie jego przyjazdu do Lublina odwleka realizację zaplanowanych operacji militarnych 10.

Gosiewski przebywał w tym czasie na Podlasiu. W pierwszej połowie sierpnia ściągały tam, w okolice Brześcia Litewskiego i Janowa, chorągwie litewskie: wycofujące się spod Tykocina Samuela Łukomskiego i Korotkiewicza, pułk starosty żmudz-kiego Jerzego Karola Hlebowicza, pułki prawego skrzydła biorące udział w bitwie pod Warszawą, a więc królewski pod komendą pisarza polnego litewskiego Aleksandra Hilarego Połubińskiego, hetmana wielkiego litewskiego Pawła Sapiehy, podczaszego litewskiego Michała Kazimierza Radziwiłła, Krzysztofa Sapiehy, zmarłego wojewody smoleńskiego Filipa Krzysztofa Obuchowicza. W składzie tych pułków lub, co możliwe, jako freikompanie chorągwie kozackie Krzysztofa Stetkiewicza, Krzysztofa Potockiego, Jana Bychowca, Kon-stantego Pokłońskiego, wreszcie oddziały z grupy hetmana polnego, składające się wtedy na jeden pułk. Nie jest potwier-dzony w tym okresie pobyt na Podlasiu należącego potem do

8 Bibl. Czart., rkps 386, nr 5, k. 23; ibidem, rkps 149 (TN), nr 77, k. 272. 9 Jan Kazimierz do W. Gosiewskiego, Garwolin (3) 4 VIII 1656, Bibl.

PAN Kraków, rkps. 363, k. 219. 10 Jan Kazimierz do W. Gosiewskiego, Lublin, sierpień 1656, ibidem,

k. 217-218.

prawego skrzydła pułku chorążego Wielkiego Księstwa Litew-skiego Zygmunta Adama Słuszki z jego własnymi chorągwiami kozackimi ".

Ponieważ Sapieha był chory, w czasie batalii warszawskiej spadł z konia i złamał nogę, w myśl zaleceń królewskich, przekazywanych jeszcze w cytowanym liście spod Garwolina, dowództwo nad całością wojsk Wielkiego Księstwa miał objąć Gosiewski. Nie mógł jednak natychmiast ruszyć do Lublina, ponieważ na 9 sierpnia przypadał termin komisji do zapłaty wojsku, a sprawa ta należała do jego, jako podskar-biego, kompetencji.

Po zakończeniu komisji hetman rozpoczął nowe zaciągi, formując chorągwie: husarską Samuela Aleksandra Komorow-skiego, kozackie Michała Paca, Konstantego Odachowskiego, kompanie rajtarskie oberszter-lejtnanta Jana von Miinchhausena (Minhausa), pułkownika Stefana Niewiarowskiego, kompanie dragońskie Niewiarowskiego, oberszter-lejtnanta Mateusza Remera i trzecią, nad którą komendę przejął potem Maciej Gosiewski l2. Nie dokończył ich jednak, przekazał dowództwo Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi i ponaglany przez króla przez Parczew udał się do Lublina, do którego dotarł ostatecznie 29 sierpnia '3.

Sytuacja w wojsku litewskim nie była wówczas dobra. Uregulowanie zaległości tylko częściowo poprawiło nastroje, wciąż trwał spór o udział w dochodach z dóbr radziwiłłowskich przyznanych przez Jana Kazimierza po śmierci hetmana wielkiego wojsku litewskiemu. Obradowano w tej sprawie na specjalnych sesjach 21 i 23 czerwca 1656 r., wreszcie w lipcu,

" Rejestr chorągwi, które wyszły z chorążym WXL 1655 z Litwy do króla JM, Bibl. Czart, rkps 2247, nr 12, k. 85; C h r a p o w i c k i, op. cit., s. 96-98; W a s i l e w s k i , Zarys dziejów..., s. 61.

12 Comput zasług lewego skrzydła reymentu J. Wielm. Jmsci p. Hetmana Polnego WXL zniesiony na comissiey w Wilnie d. 14 8bra 1662, Bibl. PAN Kraków, rkps 360, k. 566-571.

13 W. Gosiewski do M. K. Radziwiłła, Lublin 29 VIII 1656, AGAD AR dz. V, nr 4567, k. 27-30.

po wielkich kłótniach, towarzysze chorągwi starego zaciągu, a więc będący dłużej w służbie, zgodzili się dopuścić do nich nowo utworzone oddziały. Sytuacja ponownie skom-plikowała się po zaciągach przeprowadzonych na Podlasiu w sierpniu przez Gosiewskiego, ponieważ nowe oddziały hetmana polnego również domagały się uwzględnienia ich przy podziale dochodów. Poza tym żołnierze żądali, by monarcha powstrzymał się od rozdawania ich różnym za-służonym a wpływowym osobom. Postulaty wojska zostały przedstawione posłom królewskim Bogusławowi Słuszce i Janowi Stankiewiczowi na komisji w Brześciu 13 sierpnia. Pomimo przychylnej odpowiedzi sprawa przeciągnęła się jeszcze do połowy września, kiedy to dla jej ostatecznego załatwienia Jan Kazimierz przysłał na Podlasie Mikołaja Prażmowskiego 14. Działo się to już po odjeździe Gosiew-skiego do Lublina.

Pomimo porażki pod Warszawą sytuacja militarna i poli-tyczna Rzeczypospolitej na początku września uległa poprawie. Załogi szwedzkie wycofały się już z województwa sandomier-skiego i z Warszawy, utrzymywały jednak Kraków blokowany przez oddziały zaciężne i pospolite ruszenie pod dowództwem Jerzego Lubomirskiego. Karol Gustaw skoncentrował główne siły w Prusach Królewskich, gdzie bronił się wciąż Gdańsk. Rozwijał się ruch w Wielkopolsce, pospolite ruszenie pod komendą Jakuba Weyhera rozbiło szwedzko-brandenburską grupę majora Jana Reinharda Wrzesowicza pod Lubnem koło Śremu i obiegło Kalisz.

Dowództwo polskie przeszło w drugiej połowie sierpnia 1656 r. do działań zaczepnych, zamierzając zwalczać wojsko szwedzkie, wycofujące się z województwa sandomierskiego, wyprzeć je za Pilicę i udzielić pomocy Weyherowi. 20 sierpnia Stefan Czarniecki z grupą chorągwi koronnych

14 C h r a p o w i c k i, op. cit., s. 100; Więcej na ten temat zob.: A. R a c h u b a , Sprawa dóbr Radziwiłłów birżańskich w latach 1655-1662, „Miscellanea Historico-Archivistica", t. VII, Warszawa 1997, s. 53-54.

wspieranych przez czambuł tatarski przeprawił się przez Wisłę i w nocy z 24 na 25 sierpnia rozbił konwój szwedzki. Ponieważ znajdowały się w nim kobiety, żony oficerów szwedzkich ewakuujące się z Krakowa, ordzie przypadł dość liczny jasyr, który odprowadzili pod Kazimierz Dolny, gdzie stacjonowały zasadnicze siły tatarskie. Siły te dopiero na początku września przesunęły się pod Kazanów. Ordyńców, żyjących z przynoszącej łupy wojny, jasyr najwidoczniej nie zadowalał. Ich zdaniem nie był on dość liczny jak na miesięczny pobyt w Polsce, ponieważ po raz pierwszy wzięli jeńców — nie mając wcześniej do tego okazji, z powodu przegranej bitwy warszawskiej, a potem bezczynnego postoju koszem pod Kazimierzem. Toteż pomimo stosowanych środ-ków ostrożności, polegających na przydzielaniu „do towarzy-stwa" ordzie silnej grupy wojsk polskich, złożonej nawet z kilkunastu chorągwi jazdy, nie udało się powstrzymać Tatarów przed braniem w łyka okolicznej ludności. Nie pomagały żądania kary dla winowajców, dowódca tatarski zamiast sprawców dostarczał przed oblicze królewskie czapki pozdejmowane z ich rzekomo pościnanych głów. Pozbywać się całkowicie posiłków tatarskich nie chciano, stanowiły one mimo wszystko niemałą siłę, choć o wiele mniej liczną niż się spodziewano, znakomicie nadającą się do działań dywersyj-nych. „Tatarzy mieli zwyczaj iść na wojnę dwa razy w roku lub w ostateczności raz (...). Szli na wojnę latem, kiedy konie paśli na trawach świeżych, i zimą (...). Idąc na wojnę każdy wojownik bierze ze sobą dwa konie (...). Jeśli czuje, że koń pod nim zmęczył się, siada na drugiego, pierwszego wiodąc w podwodzie (...). Ich konie nie są podkute (...), dlatego żeby nie kulały, kiedy zgubią po drodze podkowę. Siodło u nich lekkie i waży 6 funtów włoskich, pod niego podścielają nieduży wojłok służący do spania. Ich konie, przyzwyczajone znosić głód, zimą tak długo ryją kopytem ziemię, aż doryją się do korzeni trawy, którymi się żywią, tak że Tatarzy nie zabierają w drogę owsa dla koni, zadowalając się sami 6 -8

funtów ciasta z jęczmiennej albo żytniej mąki i z kwaśnego twarogu nazywanego togurt" 15.

Obywając się w czasie kampanii bez taboru, orda stanowiła formację, w istocie rodzaj pospolitego ruszenia, charak-teryzującą się dużą ruchliwością, którą spowalniał dopiero w czasie odwrotu kosz z jasyrem. To właśnie jeńcy i łupy, podstawa ekonomiki Chanatu Krymskiego, którego gos-podarka oparta na prymitywnym rolnictwie i pasterstwie nie była w stanie zaspokoić potrzeb ludności, stanowiły cel najazdów wojennych. Ponieważ Tatarzy w czasie wypraw nie dążyli do trwałego opanowania terenu, ale do zagarnięcia zdobyczy, uchylali się od starć z regularnymi oddziałami wojskowymi przeciwnika, by uniknąć niepotrzebnych strat. Nie oznacza to jednak, że byli łatwym przeciwnikiem w bitwie, za legendy należy też uznać twierdzenia o ich słabym uzbrojeniu. Większość Tatarów wyposażona była nie w osławione kije z końskimi szczękami, ale w szable wykonane ze znakomitej stali syryjskiej lub małoazjatyc-kiej16. „Ponadto ich uzbrojenie stanowiły (...) łuki z koł-czanem zaopatrzonym w 18-20 strzał, w nóż zwisający u pasa, w szydło i 5 lub 6 sążni skórzanych arkanów służących do wiązania jeńców (...). Tylko najmajętniejsi noszą kolczugi, inni z braku środków wyruszają na wojnę tak jak stają" n.

Taktyka tatarska w czasie wypraw opierała się na ochronie kosza, miejsca koncentracji, do którego czambuły odprowa-dzały zdobycz. Przed wkroczeniem do nieprzyjacielskiego kraju orda dzieliła się na trzy części, z czego dwie (korpus) stanowiły osłonę kosza, a jedna działała na skrzydłach,

l 5 E . D o r t e l l i d ' A s c o l i , Opisanije Czernogo moria i Talarii 1634, w: Zapiski Imperatorskogo Odiesskogo Obszczestwa lstorii i Drewnostiej, t. XXIV, 1902, s. 123.

16 B a r a n o w s k i, op. cit., s. 456. 17 W. B e a u p 1 a n, Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy,

opr. Z. Wójcik, Warszawa 1972, s. 128.

zdobywając łup. Co jakiś czas następowała wymiana, po-wracająca część pozostawiała w koszu jasyr, a w pole wyruszała kolejna grupa. W ten sposób osłona kosza składała się stale z 2/3 wojsk, a w terenie operowały wciąż świeże zagony 18.

Na czele armii tatarskiej podczas walnych wypraw stawał chan oraz jego zastępcy: kałga i nurredin, jako dowódcy skrzydeł. Zdarzały się one jednak rzadko, a ich zadaniem była wówczas, oprócz łupów, realizacja celów politycznych. Dzia-łania chanatu, sąsiadującego z Moskwą i Rzecząpospolitą, zmierzały do zapewnienia równowagi między tymi państwami, która pozwalała eksploatować przygraniczne terytoria obu państw, i niedopuszczenia do porozumienia antytatarskiego między nimi, które mogło stanowić żywotne zagrożenie dla Tatarów. Jednak zwykłe, „codzienne" wyprawy, „besz-basz" („pięć głów") miały wyłącznie charakter łupieżczy i choć doprowadzały do zaognienia stosunków Bachczysaraju z Mo-skwą i Warszawą, realizowane były bez udziału rządu.

Liczebność armii tatarskiej, a należy dodać, że w jej skład wchodziły oprócz ordy krymskiej, również ordy koczownicze, mające siedziby poza półwyspem: jedyczykulska, budziacka, oczakowska (jedysańska), perekopska (dżambojłucka), do dziś budzi kontrowersje wśród historyków. Współcześni wymieniają liczby, które już dawno uznano za wyolbrzymione, wręcz fantastyczne. Zweryfikował je Olgierd Górka, uznając, że w wyprawach poza granice kraju brało udział około 20-22 tys. ordyńców. Ostatnio Wiesław Majewski podniósł te przypusz-czalne, bo oparte na dedukcyjnych metodach badawczych, liczby do 37-38 tys. Dane te pozwalają zweryfikować poda-waną przez współczesne źródła liczebność oddziału Tatarów budziackich, który przybył do Polski latem 1656 r. Wiarygodne wydają się być tylko dane zawarte w relacjach Rudawskiego i Des Noyersa: 5000-6000 szabel '9. Znakomity znawca

18 Ibidem, s. 132-133. 19 Problemy te omawia szerzej M a j e w s k i , Działania..., s. 579-583.

stosunków polsko-tatarskich Bohdan Baranowski szacował stan ordy budziackiej na 2 tys. szabel20. Taką liczbę podaje Pasek przy opisie bitwy pod Strzemeszną21, być może Bara-nowski ten fragment pamiętnika przyjął za podstawę swoich wyliczeń, nie wziął jednak w takim przypadku pod uwagę, że w wyprawie Czarnieckiego uczestniczyła jedynie część od-działu Subchana Ghazi agi pod komendą jego syna. Zdawałyby się to potwierdzać dane przytoczone przez Rudawskiego i Des Noyersa, w każdym razie stwierdzić należałoby, że liczebność ordy pod Warszawą była większa niż twierdzi Baranowski. Takiego też zdania jest Majewski, według którego oddział liczył 3 -4 tys. szabel. Jednak według listu komisarzy spod Wilna, przedstawiciele moskiewscy mieli w tym czasie twier-dzić: „Ani wojska nie macie, ani pieniędzy na zapłatę onemu, ani Tatarów, tylko się chlubicie wielością ich, a my dwóch stamtąd dopiero co dostali, którzy na oko wojsko wasze widzieli, iż nie masz Tatarów więcej półtora tysiąca"22.

Nie wydaje się, aby w trudnych rokowaniach pod Wilnem, w których przedstawiciele Jana Kazimierza zapewne przeciw-stawiali się twardym żądaniom Moskwy prezentując poprawę sytuacji militarnej Rzeczypospolitej, komisarze carscy posu-waliby się do kpiny w celu ośmieszenia rozmówców, podając nieprawdziwe dane, jako argument zbijający polskie racje. Nawet gdyby przytoczona liczba została zaniżona, to i tak pozostaje przystać na wyliczenia Baranowskiego. Można przecież przypuszczać, że Pasek, na podobieństwo innych ówczesnych pamiętnikarzy, zawyżył stan oddziału tatarskiego pod Strzemeszną. Istnieją zresztą inne źródła, które jeszcze zostaną przytoczone, potwierdzające, że Subchan Ghazi aga miał pod swoją komendą na początku października zaledwie około 1 tys. ordyńców.

20 B a r a n o w s k i, op. cit., s. 479. 21 J. Ch. P a s e k , Pamiątrtiki, wyd. R. Pollack, Warszawa 1989, s. 6. 22 Komisarze do A. Trzebickiego, Niemiaża 10 IX 1656, Bibl. Czart., rkps

2113, k. 48.

Na czele ordy stał Subchan Ghazi aga używający w Polsce tytułu „wojewody ord budziackich". Przebywający przy Janie Kazimierzu gdański sekretarz Barkmann przedstawił go jako „(...) silnego mężczyznę z szerokimi barami, ogorzałą twarzą, czarną, szeroką, okrągłą brodą, czarnymi, błyszczącymi jak ziarnka pieprzu oczami. Jest spokojny w rozmowie i łagodny w obliczu"23. Za rządów Islama III Gereja, przed 1654 r., należał do ścisłego grona jego doradców, miał nawet pełnić urząd podskarbiego. Jednak po śmierci chana poparł Aadil Gereja jako pretendenta do tronu w Bachczysaraju, stając w opozycji do wielkiego wezyra Sefera Ghazi agi, forsującego kandydaturę Mehmeda IV, zdetronizowanego w roku 1644, a teraz powracającego z wygnania na Rodos, za przyzwoleniem sułtana tureckiego. Stronnictwa miały również odmienny pogląd na politykę tatarską wobec zawartego w styczniu 1654 r. porozumienia Kozaków z Moskwą; o ile wezyr dążył do antymoskiewskiego przymierza z Rzecząpospolitą, o tyle opozycjoniści chcieli kontynuować sojusz z Bohdanem Chmiel-nickim. Objęcie władzy przez Mehmeda IV, kandydata popie-ranego przez Sefera Ghazi agi, załamało pozycję Subchana Ghazi agi. Mianowany został wprawdzie jały-agą, to jest namiestnikiem Budziaku, musiał jednak opuścić Krym, co pozbawiło go wpływu na politykę chanatu.

Zanim Tatarzy przybyli do Polski, Jan Kazimierz wygrywał propagandowo chańskie obietnice pomocy. Już w listopadzie i grudniu 1655 r., w okresie interwencji tatarskiej na Ukrainie, krążyły w Polsce prawdziwe czy też sfabrykowane, trudno to jednoznacznie rozstrzygnąć, listy Mehmeda IV do hetmanów wojska z wezwaniem do posłuszeństwa Janowi Kazimierzowi. Sam monarcha na początku 1656 r. informował wszystkich swoich korespondentów o zapowiedzianych posiłkach tatar-skich, czy w nich pokładano istotnie wielką nadzieję, to już

23 Cyt za: R. D a m u s, Der erste nordische Krieg bis zu Schlacht bei Warschau. Aus Danziger Quellen, „Zeitschrift des Westpreussischen Ges-chichtsvereins", H. 13, 1884, s. 100.

inna sprawa. W każdym razie często wyrażano obawy co do pobytu ordy na ziemiach Rzeczypospolitej, podejrzewając także użycie Tatarów do realizacji polityki dworskiej, w której szlachta dopatrywała się często dążeń do absolutum dominium. Próbowali takie nastroje wykorzystywać Szwedzi, pisząc w uniwersałach do szlachty: „Boć tu nie o kogo tylko o stan szlachecki gra idzie, którego temi sztukami nieprzyjaciele waszmościów zgubić, zniszczyć i wniwecz obrócić umyślili, Tatarów sprowadzając, których przyjaźń król JMć łatwo zniewolić może"24 .

Szwedzka propaganda musiała paść na podatny grunt, skoro 3 stycznia „Wydał arcybiskup (Andrzej Leszczyński) i drugą odezwę dla uspokojenia umysłów szlachty, przerażonej fał-szywymi wieściami pospólstwa, jakoby wojska tatarskie ciągnęły w pomoc na obalenie stanu szlacheckiego"25.

Bardziej jednak obawiano się, jak się okazało nie bezpod-stawnie, że Tatarzy spustoszą tereny, przez które przejdą. W kwietniu szlachta halicka, a w maju przemyska prosiła Jana Kazimierza, aby wyznaczył idącej z pomocą ordzie inny szlak pochodu26. Niepokój podzielało zresztą otoczenie samego monarchy. Des Noyers pisał: „(...) Polska podobno równą klęskę poniesie od tych sprzymierzeńców, jak z najazdu Szwedów"27 .

Żołnierze Karola Gustawa bali się nadejścia Tatarów. „Boją się ich tak, że ani sobie powiedzieć nie dadzą, aby mieli przeciwko nim wojować, wiedzą bowiem dobrze, iż tam nie ma pardonu, do którego są przyzwyczajeni"28. Wykorzys-

24 Uniwersał generała R. Douglasa, Łowicz 31 XII 1655 cyt za: A. K e r s t e n , Chłopi polscy w walce z najazdem szwedzkim 1655-1656, Warszawa 1958, s. 126.

25 A . K o r d e c k i , Pamiętnik oblężenia Częstochowy 1655, Częstochowa 1991, s. 123-124.

26 Landa sejmikowe, t. II, Lauda wiszeńskie 1648-1673, opr. A. P r o h a s -ka , Lwów 1911, s. 192.

27 Portofolio, t. I s. 228. 28 Ibidem, s. 225.

tywało to wojsko polskie wpajając w Szwedów przekonanie, że orda już walczy w Polsce przeciwko nim. Oto fragment relacji Czarnieckiego z potyczki pod Jarosławiem (datowanej 18 marca 1656 r.): „Dwunastego marca wysłałem podjazd, a za nim zaraz dwa pułki, którym chorągwie pochować, a na ich miejsce ogony końskie pozatykać kazałem, które u Tatarów zwykle zastępują miejsce sztandarów, chciałem przez to dokazać, aby ich za Tatarów wziął nieprzyjaciel, który też zoczywszy naszych uderzył na nich, lecz widząc, iż się biją zwyczajem tatarskim, ciągle postępują, ciągle strzały pusz-czając i z tyłu mu zachodząc, po jednym wystrzeleniu z pistoletów tak ściśnięty został przez naszych, iż nie miał czasu powtórnie ich nabijać, lecz uchodzić zaczął i poszedł w rozsypkę"29. Tego typu fortele świadczą, że w Polsce znane były obawy Szwedów przed ordą. „Tatarów (Szwedzi i Bran-denburczycy) boją się bardzo i ich modum bellandi (sposobu wojowania) z tyłu, z boków, a już poznali po naszych, co za broń łuk i jako z niego expedite (strzelać, wyrzucać pociski) łacnie i dalej niż z pistoletu, zabić może lub chłopa, lub konia i obawiają się bardzo hoc genus armorum (tego rodzaju broni), a najbardziej, żeby od Tatarów nie byli kędy w polu osadzeni i wprzód głodem na konie i na się niż orężem zwyciężeni"30.

Zrozumiałe więc, że ze względów militarnych, czy bardziej propagandowych, nie chciano ich odsyłać w stepy. Tym bardziej że wracając bez jasyru niezadowoleni ordyńcy mogli złupić ziemie polskie w drodze powrotnej.

Nadarzającą się okazją do wykorzystania specyfiki wojska tatarskiego była planowana operacja przerzucenia dywizji Gosiewskiego na Żmudź. Ponieważ trasa przemarszu wojsk

29 Ibidem, s.277. 30 [Daniel Żydkiewicz], O szwedzkich z Królem Jmcią i Koroną Polską

postępkach i dalszych zamysłach informacja, w: Pisma polityczne z czasów panowania Jana Kazimierza Wazy 1648-1668. Publicystyka-eksorbitan-cje-projekty-memorialy, oprać. S. Ochmann-Staniszewska, Wrocław 1989.

litewskich z Podlasia w tamtym kierunku mogła prowadzić w pobliżu granic Prus Książęcych lub nawet przez jego terytorium, nasuwał się pomysł skierowania ordy do księstwa. Pozwalałoby to wziąć wreszcie powszechnie oczekiwany odwet za udział wojsk brandenburskich w kampanii letniej w Polsce, być może zmusić Fryderyka Wilhelma do zerwania przymierza z Karolem Gustawem, zapewnić Tatarom łatwą zdobycz w postaci jasyru z cywilnej ludności pruskiej, wreszcie, przy wykorzystaniu walorów militarnych ordy, pozbyć się jej z Polski i zabezpieczyć własny kraj przed „wybrykami" niesfornego sprzymierzeńca.

Projekty takie musiały być wysuwane już w połowie sierpnia, skoro w drugiej połowie miesiąca Fryderyk Wilhelm dowiedział się o nich z przejętego listu sekretarza królew-skiego, być może Pierre'a Des Noyersa, do generała cesars-kiego Melchiora Hatzfelda31. Na początku września o za-grożeniu tatarskim wiedziano już w Królewcu. To zdecydo-wanie zbyt szybko, aby obawy te mogły stanowić echo decyzji podjętych w Lublinie po przyjeździe Gosiewskiego, tym bardziej utrzymywanych w najgłębszej tajemnicy uchwał odbytej właśnie w tych dniach narady polskiego dowództwa.

Najlepszy dowód utajnienia polskich planów ofensywnych stanowi fakt, że data odbycia narady lubelskiej, na której zostały one sprecyzowane i uporządkowane, nie jest znana. Tradycyjnie przyjmuje się, że miała ona miejsce w pierw-szych dniach września. Tym bardziej trudno ustalić, jakie decyzje na niej zapadły, relacje z tego okresu milczą zresztą na ten temat, jedynie kanclerz wielki koronny Stefan Koryciń-ski pisał do komisarzy pod Wilnem o planowanym na początek października ataku wojsk koronnych na Pomorze Brandenburskie i Marchię32 . Informację tę potwierdzają, uzupełniając ją o nowe szczegóły, listy Jana Leszczyńskiego

31 P. Des Noyers, Łańcut 27 VIII 1656, w: Portofolio, t. II s. 74-75. 32 S. Koryciński do komisarzy pod Wilnem, Lublin 14 IX 1656, Bibl.

Czart., rkps 386, nr 33, k. 139.

ze stycznia i lutego 1657 r.33, a więc z okresu, w którym postanowienia lubelskie, jako już nieaktualne, przestały być tajemnicą. Korespondencje wojewody poznańskiego są w tym zakresie źródłem jak najbardziej wiarygodnym, wprawdzie ich autor nie brał osobiście udziału w naradzie, miał jednak informacje z pierwszej ręki, od obecnego w Lublinie na początku września 1656 r. prymasa Andrzeja Leszczyńskiego. Według nich, uderzenie silnego zgrupowania wojsk koron-nych na posiadłości brandenburskie w Rzeszy i na Pomorzu miało być asekurowane na linii Narwi przez piechotę i artylerię pod osobistym dowództwem Jana Kazimierza.

Zaskakuje nieuwzględnienie w planach ofensywnych ope-racji przeciwko wojskom szwedzkim w Prusach Królewskich. Wygląda na to, że przede wszystkim zamierzano rozbić przymierze Karola Gustawa i Fryderyka Wilhelma. Elektor zdążył już wcześniej przerzucić większość sił z Marchii i Pomorza do Prus Książęcych i uderzenie polskie w tym kierunku nie mogło doprowadzić do militarnej klęski Hohen-zollerna, obliczone było raczej na spustoszenie jego krajów i zmuszenie do podjęcia rokowań, jeśli nie samego elektora, to przynajmniej jego poddanych. Gdyby polskie dowództwo dążyło do orężnej rozprawy ze „zdradzieckim lennikiem", powinno raczej podjąć ofensywę z udziałem głównych sił w kierunku Królewca. Tymczasem w Lublinie ustalono, podtrzymując wcześniejsze projekty, że działania w księstwie przypadną w udziale ordzie. Zwolennikiem spustoszenia Prus Książęcych był sam Jan Kazimierz: „(...) Poza tym, aby Księstwo przywrócić pod Nasze i Rzeczypospolitej zwierzch-nictwo, należy je ogniem i mieczem spustoszyć srodze"34. Warto zwrócić uwagę na to właśnie zdanie: planując uderzenie

33 J. Leszczyński do J. Lubomirskiego, Kalisz 20 I 1657, ibidem, rkps 388, nr 16, k. 29; tenże do A. Trzebickiego, Danków 16 II 1657, ibidem, nr 28, k. 43; tenże do S. Korycińskiego, Danków 16 II 1657, ibidem, nr 29, k. 46.

34 Jan Kazimierz do magistratu gdańskiego. Sędziwój 14 X 1656, AP Gdańsk 300/53/86, k. 156.

na księstwo zakładano, że będzie to tylko działanie dywersyjne, obliczone na spustoszenie części kraju i wzięcie jasyru, i nie stawiano przed nim innych celów operacyjnych. Spodziewano się przy tym, że wrażenie, jakie wywoła najazd Tatarów znanych w Prusach Książęcych tylko z opowieści, zmusi elektora do porzucenia strony szwedzkiej.

Pewne zdziwienie budzi fakt, że o ile trudno znaleźć w źródłach z tego okresu wzmianki o planowanych działa-niach na innych kierunkach, o tyle o zamiarze zaatakowania Prus Książęcych korespondencje w okresie od 10 do 30 września wspominają nader często. Już 10 września Pierre Des Noyers pisał: „(...) Podskarbi wielki litewski (...) wyruszył (...) z wojskiem i z Tatarami pustoszyć Prusy Książęce (...)"35. 14 września Krzysztof Pac donosił Cy-prianowi Brzostowskiemu, jednemu z komisarzy prowadzą-cych rokowania pod Wilnem: „Pan podskarbi WXL, wojsko WXL objąwszy wszystko, ma z ordami in Ducalem Prussiam iść (...)"36. Podobne informacje zawiera anonimowy list pisany 18 września z Wrocławia: „(...) Poszedł do Książęcych Prus pan Gosiewski, podskarbi litewski, z częścią Tatarów niemałą"37. W niewiele ponad tydzień po pierwszym donie-sieniu, 23 września, Krzysztof Pac ponownie pisał do komisarzy pod Wilnem: „Pan podskarbi w tych dniach z wojskiem WXL i ordami tatarskimi (...) do Prus Książęcych poszedł"38. Na koniec Jan Leszczyński wspominał 30 wrześ-nia w liście do kasztelana śremskiego: „Podskarbi litewski (...) poszedł in Ducalem Prussiam"39.

35 P. Des Noyers, Lublin 10 IX 1656, w: Portofolio, t. II, s. 88. 36 K. Pac do C. Brzostowskiego, Lublin 14 IX 1656, Bibl.Czart., rkps 149

(TN), nr 113, k. 369. 37 Kopia listu do pana poznańskiego, Wrocław 18 IX 1656, ibidem, rkps

384, nr 233, k. 477. 38 K. Pac do C. Brzostowskiego, Niezanimirów 23 IX 1656, ibidem, rkps

386, nr 38, k. 162. 39 J. Leszczyński do pana śremskiego, b.m. 30 IX 1656, ibidem, rkps 384,

k. 484.

Intryguje w tym kontekście przesłana do Królewca przez biskupa warmińskiego Wacława Leszczyńskiego informacja o otrzymanym rozkazie opuszczenia diecezji, którą mogą nawiedzić „zła pogoda" i „barbarzyńcy"40. Pamiętając o sze-rzących się w księstwie już od połowy sierpnia pogłoskach o zagrożeniu najazdem tatarskim trudno oprzeć się wrażeniu, że zamiar ten celowo nagłaśniano. Trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, dlaczego tak czyniono, jeśli rzeczywiście było to działanie zamierzone. Ujawnianie kierunku ataku narażało go na niepowodzenie. Z drugiej jednak strony istniała szansa odwrócenia uwagi Brandenburczyków od głównych operacji. Pochód nad Noteć i uderzenie na Pomorze czy nawet Marchię mogły zostać zrealizowane dopiero po wyparciu wojsk bran-denburskich z Wielkopolski. Oczywiste też było, że elektor, wobec zwiększającego się zagrożenia własnych krajów, skupi się na ich obronie, nawet kosztem rezygnacji z nabytków. W konsekwencji powinien koncentrować wojsko na kierunku najbardziej zagrożonym, czyli właśnie w księstwie, wycofując z Wielkopolski korpusy Waldecka i przybyły z Marchii Dorfflingera, a tym samym osłabiając obronę posiadłości w Rzeszy i na Pomorzu. Nie można też wykluczyć, że wieści o ofensywie miały w zamyśle obradujących w Lublinie senatorów i dowódców pobudzić do działania opozycję anty-brandenburską w Prusach Książęcych.

Przerzucenie do księstwa dwutysięcznego oddziału ordy, nawet wzmocnionego kilkoma lub kilkunastoma chorągwiami jazdy, mogło się okazać niemożliwe bez wsparcia silnego związku operacyjnego. Do Prus Książęcych wiodły dwa dogod-ne szlaki — na Prusy Górne przez Działdowo i Nidzicę oraz korytarzem łomżyńsko-kolneńskim na Ełk. Pierwszy kierunek uderzenia, możliwy do realizacji we współdziałaniu z wojskami koronnymi, nie wchodził w rachubę zarówno z uwagi na garnizony szwedzkie na Kujawach i w województwie płockim,

40 Urkunden und Actenstiicke, Bd. XXIII, wyd. M. Hein, Berlin-Leipzig 1930, s. 335.

5 — Prostki 1656

jak i zbyt bliskie położenie w stosunku do rejonów przewidy-wanych działań oddziałów polskich. Aby uzyskać spodziewany efekt — odciągnięcie z nich sił brandenburskich — należało wybrać drugi wariant, a to z kolei skłaniało do utrzymania powstałej jeszcze przed naradą koncepcji połączenia ataku tatarskiego na księstwo z pochodem dywizji Wincentego Gosiewskiego na Żmudź.

Warto w tym miejscu jeszcze raz podkreślić, że zadaniem operacyjnym hetmana polnego litewskiego było dotarcie na terytorium Księstwa Żmudzkiego, wsparcie ruchu antyszwedz-kiego, przeprowadzenie zaciągów i wreszcie, w dalszej per-spektywie, przeniesienie działań militarnych do Inflant, gdzie po zawarciu porozumienia z Aleksym Michajłowiczem istniała szansa nawiązania współdziałania z wojskami moskiewskimi. Tak w każdym razie wynika z listu Jana Kazimierza do Gosiewskiego, pisanego 5 września, a więc wkrótce po zakończeniu lub może nawet w trakcie trwania narady: „Znaczna wszystkiego X. Żmudzkiego desolatia (spustoszenie) dobrze constat (jest wiadome) każdemu i Uprzejmości waszej będąc wiadomym rozumiemy, sam przez się potrafiać w to będziesz, jakoby oneribus mililici (ciężarami wojskowymi) do ostatka zrujnowane nie zostawało. A że desiderium (prośby) X. Żmudzkiego ratione (w stosunku do) zaciągów, aby takie były, którym by victum et stipendia (żywności i kontrybucji) zdesolwowane X. Żmudzkie wystarczyć mogło, przez posłów swoich nam doniosło, żądamy i po Uprzejmości Waszej mieć to chcemy, abyś Uprzejmość Wasza respectując na spus-toszenie krajów tamtych częścią od nieprzyjaciela, częścią od swoich, że domowych to desideratum obywatelów X. Żmudz-kiego od nas przyjęte w osobliwej zachował obserwatiey"41.

W świetle powyższego nie wydaje się, aby hetmanowi powierzono inne zadania operacyjne do realizacji na terytorium księstwa, niż tylko rozpuszczenie zagonów tatarskich. Co więcej,

41 Jan Kazimierz do W. Gosiewskiego, Lublin 5 IX 1656, Bibl. PAN Kraków, rkps 363, k. 223.

wiadomo, że nakazano mu unikania starć z regularnymi oddziałami brandenbursko-pruskimi. Już w czasie trwania kampanii zarówno Jan Kazimierz jak i Krzysztof Pac przestrze-gali Gosiewskiego przed podejmowaniem walki42.

Innym zagadnieniem, które w zasadzie pozostaje nie wyjaś-nione do końca, jest zakres kompetencji hetmana w rokowa-niach z Fryderykiem Wilhelmem. Wiele wskazuje na to, że otrzymał stosowne pełnomocnictwa królewskie, wydaje się to naturalne, skoro oczekiwano dyplomatycznych zabiegów elek-tora o zaprzestanie pustoszenia jego terytorium. Prawdopodob-nie jednak Gosiewski miał czekać na propozycje elektorskie nie zawierając wiążących porozumień. Mógł jednak, jak wykazują późniejsze jego działania, a potwierdza taki wniosek uniwersał królewski z 10 września skierowany do mieszkańców księstwa43, wykazywać inicjatywę w rokowaniach ze stanami pruskimi, starając się wykorzystać nie sprzyjające Hohenzol-lernowi nastroje poddanych pruskich.

W projektach uderzenia na księstwo prawdopodobnie uwzglę-dnione zostały zgrupowania litewskie stacjonujące na pograniczu żmudzko-pruskim. W Lublinie w czasie trwania narady przeby-wała delegacja żmudzka44, której zapewne, jak można wniosko-wać z wydarzeń z października 1656 r., polecono przeprowadze-nie skoordynowanych z przemarszem Gosiewskiego działań dywersyjnych w Prusach Książęcych. Niewykluczone, że zakła-dano spotkanie dywizji hetmańskiej i oddziałów ze Żmudzi na terenie księstwa. Możliwe, że również w tym celu, nie tylko w związku z przewidywanym przejęciem nad nimi komendy przez Gosiewskiego, polski monarcha rozkazał grupom spod Połągi, Jurborka i Pojurza, a także innym rozproszonym po kraju, zbierać się pod Wierzbołowem.

42 Jan Kazimierz do W. Gosiewskiego, Kościerzyna 6 XI 1656, ibidem, k. 233; K. Pac do W. Gosiewskiego (bmd), w: Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 196.

43 GStA, XX HA, OsF 829, k. 512. 44 P. Des Noyers, Łańcut 31 VIII 1656, w: Portofolio, t. II, s. 83.

Już 13 września Jan Kazimierz, któremu towarzyszył m.in. czambuł syna Subchana Ghazi agi, opuścił Lublin. Oddział ten, nie wiadomo jednak dokładnie kiedy, dołączył później do grupy tatarskiej już na Podlasiu45. Kampanię rozpoczął sukces — 4 października zdobyto bronioną przez garnizon branden-burski Łęczycę. Jednak już kilka dni później król zrezygnował z przyjętych planów — zamiast nad Noteć pomaszerował na Gdańsk, gdzie ostatecznie dotarł 12 listopada. Na mniejszą też skalę niż początkowo zamierzano, przeprowadzono ataki na Marchię i Pomorze Brandenburskie, dokonał tego Piotr Opaliń-ski na czele pospolitego ruszenia46.

Zdaniem zarówno współczesnych jak i historyków uderzenie regularnych sił koronnych na posiadłości elektorskie po-wstrzymano w efekcie interwencji elektora saskiego. Pewne znaczenie mogły mieć także naciski dworu wiedeńskiego. Niepokojąca cesarza działalność mediatorów francuskich, dążących do zawarcia pokoju szwedzko-polskiego, przebieg dotychczasowych działań wojennych w Polsce, w efekcie których znaczna część kraju została oswobodzona, wreszcie zarysowująca się koalicja antyszwedzka, rokowania polsko--moskiewskie pod Wilnem wchodziły w decydującą fazę i już wkrótce miał być podpisany traktat (nastąpiło to 3 listopada 1656 r.), zawarcie traktatu Holandii z Danią, dotyczącego wspólnej polityki bałtyckiej, skłaniały Habsburga do przy-stąpienia do wojny. Przymierze miało zostać sfinalizowane przez wybierających się do Wiednia wojewodę poznańskiego Jana Leszczyńskiego i kasztelana wojnickiego Jana Wielopol-skiego. Z drugiej jednak strony Ferdynand III był przeciwny podejmowaniu walki z Fryderykiem Wilhelmem, wolał go raczej pozyskać ze względu na politykę habsburską

45 Bogusław Radziwiłł (op. cit., s. 140) w relacji z bitwy pod Prostkami twierdzi, że został zaatakowany przez chorążego, syna Subchana Ghazi agi, prawdopodobnie więc w batalii uczestniczył cały oddział.

46 W. C z a p l i ń s k i , Wyprawa Wielkopolan na Nową Marchią w roku 1656 i uklacl w Sulęcinie, „Roczniki Historyczne", R. XXIV, 1957.

w Rzeszy i glos elektora brandenburskiego w zbliżającej się elekcji cesarskiej. Jeśli nawet tak było, przyczyny te nie doprowadziły do odroczenia czy zaniechania ataku tatarskiego na Prusy Książęce. Jeszcze 3 października Jan Kazimierz nakazał Gosiewskiemu kontynuację przygotowań do kampanii47.

Na marginesie warto dodać, że w korespondencjach królewskich do Gosiewskiego z tego okresu można spotkać czasem całkowicie sprzeczne ze sobą rozkazy. Faktem jednak jest, że gońcy z listami często byli przechwytywani przez przeciwnika, znane są takie przypadki z okresu kam-panii jesiennej hetmana polnego, dlatego też wiążące po-lecenia przesyłał Gosiewskiemu Krzysztof Pac w zapo-wiadanych przez króla cyfrowanych listach, jak wówczas zwano szyfry, niezbyt zresztą skuteczne, ponieważ Bran-denburczykom udało się je złamać48.

Już na przełomie sierpnia i września Tatarzy, przekonani że zapadnie ostateczna decyzja o wysłaniu ich do Prus Książę-cych, rozpoczęli pospieszną wyprzedaż jeńców wziętych jeszcze pod Strzemeszną. Żądany okup nie był zbyt wysoki i nie przekraczał 300 dukatów. Ludwika Maria i jej dworki wykupywały zwłaszcza kobiety, by potem zwrócić im wolność. Dochodziło przy tym do okropnych scen, gdyż nie przebiera-jący w środkach Tatarzyn, kiedy żądano od niego obniżenia ceny „bije biedną niewolnicę podług upodobania i robi z nią to, na co nie każda chętnie pozwala. (...) Przedają ich tutaj (w Lublinie) codziennie na targu, a kiedy Tatarowi nie dosyć dają za którego, ucina mu głowę. Królowa wykupiła dzisiaj dość piękną panienkę szwedzką za 1200 franków, gdyż ordyńcy grozili, że ją zgwałcą, jeżeli wkrótce wykupioną nie będzie"49. Los jeńców tatarskich był jak widać niezwykle

47 Jan Kazimierz do W. Gosiewskiego 3 X 1656, Bibl. PAN Kraków 363, k. 229.

48 Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 196. 49 Portofolio, t. II, s. 77-78; 87-88.

ciężki i wzbudzał litość Polaków, nawet Jan Kazimierz zwrócił uwagę, „że (Tatarzy) bardzo surowo obchodzą się z więźniami szwedzkimi"50.

Już 6 sierpnia oddział Subchana Ghazi agi wyruszył w kie-runku Brześcia Litewskiego. Towarzyszył mu, mając za zada-nie nie dopuścić do rabunków tatarskich na ziemiach Rzeczy-pospolitej, Gabriel Wojniłłowicz. Jan Kazimierz powierzył „opiekę" nad ordą doświadczonemu oficerowi, mającemu za sobą wieloletni staż w kompucie koronnym. Służąc jako porucznik chorągwi kozackiej Jeremiego Wiśniowieckiego, a od 1653 r. hetmana Stanisława „Rewery" Potockiego, wałczył pod Beresteczkiem w 1651 r., pod Ochmatowem i Gródkiem w 1655 r. Był jednym z pierwszych oficerów polskich, który odstąpił od Karola Gustawa i już w grudniu 1655 r. rozbijał garnizony szwedzkie na Podgórzu, a w styczniu 1656 r. w województwie krakowskim. Od lutego był podkomendnym Stefana Czarnieckiego, a może nawet zastępcą w dowodzeniu pułkiem królewskim. Ponieważ kasztelan kijowski odniósł rany w czasie sierpniowych działań, jego miejsce na czele najbar-dziej doborowych jednostek w armii koronnej zajął właśnie Wojniłłowicz. Jesienią nie miał jednak pod swoją komendą wszystkich chorągwi z pułku królewskiego. Przy boku Jana Kazimierza znajdowały się w tym czasie roty husarska i kozac-ka wojewody krakowskiego Władysława Myszkowskiego. Spo-śród 15 chorągwi, które wzięły udział w wyprawie do Prus Książęcych, można jedynie wymienić kozacką rotę króla Jana Kazimierza, której porucznikiem był sam Wojniłłowicz, i kozac-ką rotmistrza Jakuba Rokitnickiego31.

50 Zdobycie Warszawy przez Szwedów r. 1656 opisane w listach królowej polskiej Maryi Ludwiki, wyd. A. P r z e ź d z i e c k i , „Biblioteka Warszawska", t. II, 1851, s. 207.

51 Jan Kazimierz do magistratu gdańskiego, Sędziwój 14 X 1656, AP Gdańsk, 300/53/86, k. 155; Jan Kazimierz do cesarza Ferdynanda III, Sędziwój 14 X 1656, W a I e w s k i, op. cit., s. 278; G. Wojniłłowicz do Jana Kazimierza, Prostki 9 X 1656, AGAD AR, dz. II. k. 223-224, zob. także w: Nieznane materiały..., s. 719.

Jak wielki strach panował w Polsce przed nieobliczalnym sprzymierzeńcem, świadczyć mogą reakcje mieszkańców okolic, przez które przechodzili Tatarzy we wrześniu 1656 r. Przebywający wówczas na Podlasiu Jan Antoni Chrapowicki zanotował w Diariuszu, nieocenionym źródle informacji o wydarzeniach z jesieni tego roku, pod datą 24 września, w którym to dniu orda mijała Wysokie Mazowieckie: „Pani (małżonka) poroniła zaraz po dwunastej poruszywszy się (...) z okazyjej strachów od Tatar, z przelęknienia"52. Obawy mieszkańców Podlasia mogą być miarą stopnia przerażenia, jakie w mieszkańcach Prus Książęcych wywoływały wieści 0 nadciągającej ordzie. Pod koniec września orda, nie rabując 1 nie biorąc jasyru w trakcie przemarszu, dotarła pod Brańsk.

Później niż Tatarzy wyruszył na Podlasie Wincenty Gosiew-ski. 19 września przybył do Brześcia Litewskiego na spotkanie z przebywającym tam chorym Pawłem Sapiehą. Wiele zależało od wyniku rozmów obydwu skłóconych ze sobą hetmanów litewskich. W Lublinie założono, że Gosiewski obejmie komendę nad całym wojskiem Wielkiego Księstwa, być może nie tyle w zamiarze przerzucenia również prawego skrzydła na Żmudź, co zapewnienia wsparcia lewemu skrzydłu swojej dywizji. Potem pułki Sapiehy miały powrócić na Podlasie. Wbrew wyrażanym obawom Sapieha życzliwie przyjął het-mana polnego i zgodził się oddać pod jego komendę swoje pułki, choć trudno ustalić czy wszystkie, czy tylko część53.

W tym samym czasie Gosiewski, zapewne z polecenia Jana Kazimierza, liczącego na nawiązanie współpracy militarnej przeciw Szwedom z wojskami Aleksego Michajłowicza, podjął przez komisarzy pod Wilnem starania o pozyskanie posiłków moskiewskich54. Zabiegi te nie przyniosły rezultatu, wątpliwe

52 C h r a p o w i c k i, op. cit., s. 100. 53 Ibidem, s. 100; W ę s ł a w s k i, op. cit., s. 22. 54 Kopia listu do Jana Kazimierza, Niemiaża 25 IX 1656, Bibl. Czart, rkps

2113, k. 63; W. Gosiewski do C. Brzostowskiego, Narew 26 IX 1656, ibidem, rkps 386, nr 464, k. 185.

zresztą, aby we wrześniu czy nawet październiku 1656 r. możliwa była wojskowa współpraca Jana Kazimierza i Alek-sego Michajłowicza. Rokowania pod Wilnem dopiero wcho-dziły w decydującą fazę i choć obydwie strony znajdowały wspólny interes w walce z dążącą do hegemonii nad Bałtykiem i zyskującą w tym okresie wyraźną przewagę Szwecją, to wiele spornych kwestii hamowało drogę do ostatecznego porozumienia. Jedną z nich był odmienny stosunek obydwu państw do Chanatu Krymskiego. Przymierze Tatarów z Rze-cząpospolitą miało charakter antymoskiewski, zawarte zostało w odpowiedzi na porozumienie Bohdana Chmielnickiego, poprzedniego sojusznika chana, z carem. W zmienionej po wystąpieniu Szwedów przeciw Polsce sytuacji politycznej i militarnej, Moskwa oczekiwała, że Tatarzy zaprzestaną napaści na ziemie carskie. Tego oczywiście ani komisarze na rokowania, ani nawet sam Jan Kazimierz obiecać nie mogli, nie mieli na to zgody Mehmeda IV. Ponieważ polskiemu monarsze zależało na sfinalizowaniu traktatu z carem, co odwlekał brak stosownych deklaracji chańskich, postanowiono stworzyć pozory i namówić Subchana Ghaziego agę do wysłania przedstawicieli pod Wilno lub przynajmniej do przedstawienia warunków tatarskich na piśmie. Wprawdzie dowódca posiłkowego oddziału ordy nie mógł posiadać w tym względzie żadnych pełnomocnictw chańskich, komisarze mos-kiewscy mogli się jednak nie zorientować w fortelu dy-plomatów Rzeczypospolitej i przyjąć jego deklaracje za wiążące. Zadaniem nakłonienia do tego Subchana Ghaziego agi obarczono Gosiewskiego. W czasie koncentracji na Pod-lasiu przed wyruszeniem do Prus Książęcych hetman kilka-krotnie rozmawiał z nim w tej sprawie, bez rezultatu55. Nie pomogło przybycie specjalnego posła królewskiego. Tatar przed rozpoczęciem kampanii ani nie wysłał przedstawicieli

55 W. Gosiewski do C. Brzostowskiego, Narew 26 IX 1656, ibidem, rkps 386, nr 47, k. 193-194; Komisarze do Jana Kazimierza, Niemiaża 17 X 1656, ibidem, rkps 2113, k. 80.

pod Wilno, ani nie przedstawił zobowiązań i warunków, które powinny zostać uwzględnione w przyszłym traktacie polsko--moskiewskim.

W rejon koncentracji wojsk litewsko-polsko-tatarskich, znaj-dujący się na południe od rzeki Narwi w okolicach miejscowości Narew, Suraż, Brańsk i Bielsk Podlaski, Gosiewski przybył przed 26 września. W skład jego dywizji, która mogła łącznie liczyć około 2 tys. szabel, wchodziły w tym czasie: chorągiew husarska hetmana pod porucznikiem Kazimierzem Chwalibogiem Żerom-skim, kozacka hetmana pod porucznikiem Janem Aleksandrem Ihnatowiczem-Łubiańskim, kozacka Mikołaja Władysława Judyc-kiego, tatarskie: Antonowicza, Dawida Rejżewskiego (Reyow-skiego), Kulbickiego i Mikołaja Baranowskiego, piechota węgierska Hieronima Michała Iwanowskiego, dragonia starosty upickiego i Bandymira oraz regiment pułkownika Krzysztofa Jeśmiana i chorągiew kozacka Stanisława Jana Lipnickiego, która w maju 1565 r. opuściła „regiment wielki" Sapiehy56. Dochodziły do tego jednostki sformowane w sierpniu, których stan mógł sięgać około 1 tys. szabel. Spośród pułków prawego skrzydła pod komendą Gosiewskiego znalazły się w tym czasie cztery: Pawła Sapiehy, królewski pod Połubińskim, Michała Kazimierza Radziwiłła i Hlebowicza, a także chorągwie kozac-kie: Samuela Korotkiewicza i Konstantego Pokłońskiego, oraz dragonia pułkownika Jana Koreckiego i oberszter-lejtnanta Mikołaja Giedroycia57. Liczyły one zapewne nie więcej niż 3 tys. głów. Razem z liczącą około 1 tys. koni ordą5 8 i mającą podobny stan liczebny grupą Wojniłłowicza, dywizję Gosiew-skiego można szacować na około 8 tys. szabel. Dochodziło do

56 Comput zasług lewego skrzydła, k. 566-571. 57 Rejestr chorągwi, k. 85; Jan Kazimierz do W. Gosiewskiego, Kościerzyna

6 XI 1656, Bibl. PAN Kraków, rkps 363, k. 233; R a d z i w i ł ł , op. cit., s. 141,172,194; K. Kotowski do A. H. Połubińskiego, Augustów 18 XI 1656, Bibl. Czart., rkps 2749 IV, nr 99, k. 363; AGAD AR, dz. VII, nr 63, k. 25; W. Gosiewski do P. Sapiehy, Prostki 8 X 1656, Bibl. Czart., rkps 2446, k. 6.

58 Urkunden und Actenstiicke, Bd. XXIII, s. 349; R a u c h b a r , op. cit., s. 146.

tego pospolite ruszenie podlaskie, mazowieckie i płockie, dowodzone przez pułkownika Samuela Oskierkę. Wyliczenia takie potwierdzają wiadomości przyniesione na początku paź-dziernika przez podjazdy Waldecka, które od pochwyconych jeńców z dywizji hetmańskiej dowiedziały się, że Gosiewski ma pod swoją komendą, bez pospolitego ruszenia i grupy tatarsko-polskiej, 5 tys. żołnierzy39.

28 września wojska Gosiewskiego opuściły miejsce zgrupo-wania i rozpoczęły pochód w kierunku księstwa. Przeprawiw-szy się przez Narew, stanęły około 4 października pod wsią Łopianka w pobliżu Łap, gdzie hetman zatrzymał się przynaj-mniej na dwa dni60. Powodem mogło być pojawienie się w obozie posła pruskiego Johanna von Manteuffla-Szóge, co hetman mógł uznać za szansę podjęcia rokowań, gdyż, jak się wydaje, nie był zwolennikiem militarnych rozstrzygnięć w konflikcie z Fryderykiem Wilhelmem. Upatrywał w każdym razie szansę na przejście choćby tylko ludności księstwa ponownie pod zwierzchnictwo Jana Kazimierza. Wiadomo, że już 27 września z Narwi, w przeddzień wymarszu, wysłał do Prus swoich ludzi z uniwersałami, wzywającymi do wierności polskiemu monarsze. Z operacyjnego punktu widzenia popełnił hetman duży błąd — posłańcy wpadli w ręce podjazdu Waldecka i dostarczyli mu informacji o aktualnej pozycji i siłach dywizji litewsko-polsko-tatarskiej 6I. 4 października z Łopianki Gosiewski ponownie wystosował uniwersał do ludności pruskiej62. Miał to uczynić raz jeszcze, już w dniu bitwy, z Wąsoszy, kiedy ostrzegał Prusaków, że jeśli kogoś zastanie przy wojsku szwedzkim lub brandenburskim, jego dobra zostaną nawiedzone ogniem i mieczem63.

59 GStA, I HA, Rep 9 (Polen), 5ee IB, k. 8. 60 W. Gosiewski do K. Zawiszy, Łopianka 5 X 1656, Bibl. Czart., rkps

386, nr 55. 61 GStA, I HA, Rep 9 (Polen), 5ee IB, k. 7v-8. 62 GStA, XX HA, OsF 829, k. 515. 6i Ibidem, k. 513.

OBÓZ BRANDENBURSKI

Wieści o trwającej na Podlasiu koncentracji wojsk litewskich skłoniły Fryderyka Wilhelma do skierowania w rejon Pisza i Ełku grupy Georga Friedricha von Waldecka.

Po obsadzeniu Łęczycy i Kalisza załogami brandenburskimi generał 29 sierpnia przybył do Zakroczymia. Nie mógł jednak, pomimo wyraźnych rozkazów elektorskich, mszyć natychmiast do księstwa, gdyż Christoph Otto von Sparr zażądał od niego pomocy przy ewakuowaniu artylerii z Warszawy — dostar-czenia koni i ubezpieczania jej przemarszu aż do granicy pruskiej. Być może wtedy powstały między obydwoma dowód-cami animozje, które dadzą o sobie znać zwłaszcza w lis-topadzie 1656 r. W czasie tego przemarszu oddziały branden-burskie wykruszały się na skutek chorób. Dopiero po dotarciu do południowych starostw Prus Górnych, gdzieś w okolicach Szczytna, Waldeck mógł odłączyć się od Sparra, a umieściwszy chorych w Nidzicy i okolicznych miasteczkach skierował się na wschód

W tym samym czasie ze Szreńska przez Sielec do Tykocina posuwała się grupa Bogusława Radziwiłła. Koniuszy Wielkiego Księstwa Litewskiego, bo takim tytułem posługiwał się z racji pełnionego od 1646 r. urzędu, na przełomie lat czterdziestych

1 G. F. Waldeck do Fryderyka Wilhelma, Warszawa 1 IX 1656, Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 90-91; Rauchbar, op. cit., s. 134-137.

i pięćdziesiątych należał do najbliższego otoczenia Jana Kazimierza. Po kilkuletnim pobycie na zachodzie Europy, gdzie m.in. w latach 1640-1643 wziął udział w walkach z Hiszpanami w Niderlandach i wsławił się pojedynkami z Henri Charlesem, księciem Talmontem, i Francois Louisem, hrabią de Rieux, powrócił do Rzeczypospolitej w 1648 r. na wieść o wybuchu powstania kozackiego. W 1649 r. polski monarcha powierzył mu urząd generała gwardii królewskiej, w skład której wchodziły regimenty zaciągu cudzoziemskiego. Powierzenie mu tej funkcji świadczy o bliskich związkach łączących Radziwiłła z Janem Kazimierzem, zażyłość tych stosunków utrwalił zapewne nieprzerwany pobyt księcia na dworze przez cały rok 1650. W bitwie pod Beresteczkiem w 1651 r. dowodził całym wojskiem cudzoziemskiego auto-ramentu, brał także udział w kampanii żwanieckiej w roku 1653. Nie jest jasne, dlaczego Bogusław zerwał z dworem i przeszedł do opozycji, znaczenie mógł tu mieć spór króla z hetmanem wielkim litewskim Januszem Radziwiłłem, wobec którego książę oficjalnie przyjmował postawę neutralną, jednak to ich obydwóch Jan Kazimierz oskarżył o zerwanie sejmu w 1654 r. Koniuszy litewski uczestniczył w kampaniach na Białorusi w 1655 r., latem prowadził pertraktacje ze Szwedami 0 warunki uznania protekcji Karola Gustawa. Niezadowalające go propozycje sprawiły, że wycofał się z rozmów. Jesień 1655 r. spędził na Podlasiu, podając się za stronnika Jana Kazimierza 1 donosząc królowi o układach Janusza Radziwiłła ze Szwe-dami. Jednak równolegle do starań o otrzymanie regimentar-stwa nad wojskiem litewskim w miejsce aresztowanego Gosiewskiego korespondował z hetmanem wielkim litewskim i pertraktował o warunki poddania się Karolowi Gustawowi. Jego poczynania zdemaskowali przed Janem Kazimierzem konfederaci wierzbołowscy wysyłając mu przejęte listy Bogu-sława, książę jednak jeszcze w styczniu 1656 r. odpierał zarzuty o zdradę. W lutym odniósł sukcesy w walce z od-działami litewskimi Pawła Sapiehy na Podlasiu, rozbijając

chorągwie Krzysztofa Sapiehy, Konstantego Pokłońskiego, Konstantego Kotowskiego i Samuela Korotkiewicza, likwidu-jąc zagrożenie Tykocina. Działania kontynuował jeszcze w marcu ponosząc porażkę pod Janowem (12 marca). Pod koniec tego miesiąca połączył się ze Szwedami, a 17 maja 1656 r. przybył do obozu Karola Gustawa i wraz z nim pociągnął do Prus Królewskich. W obozie Jana Kazimierza uznawany już był za jawnego zdrajcę, toteż z amnestii, udzielonej 1 lipca kapitulującej szwedzkiej załodze Warszawy, książę został wyłączony. 13 lipca Radziwiłł rozbił oblegające Tykocin oddziały Samuela Oskierki, a w dniach 28-30 lipca wziął udział w bitwie pod murami stolicy. Drugiego dnia batalii uratował życie królowi szwedzkiemu, gdy w czasie szarży husarii pod komendą Aleksandra Hilarego Połubiń-skiego zastrzelił z pistoletu husarza o nazwisku Kowalewski, atakującego Karola Gustawa2.

„Po wygranej warszawskiej obrócił się król szwedzki do Prus, a mnie (Bogusława Radziwiłła) z czterema regimentami, przydawszy mi generał-majora Israela, na Podlasze wyprawił, z tym wyraźnym ordynansem, abym się osłuchiwał i in casum nastąpienia na się do wojska kurfirsztowskiego się brał, które że koło Szczytna stało"3. Jednak połączenie obydwóch grup, do czego dążył również idący od Szczytna Waldeck, utrudniała działalność partyzanckich partii szlacheckich i chłopskich, rozkopujących drogi i stawiających zasieki. Rajtaria branden-burska poniosła w trakcie tego przemarszu znaczne straty w koniach. Wreszcie obie grupy połączyły się 14 września pod Chorzelami.

W tym samym dniu dotarły do nich alarmujące wiadomości o porażce Wallenrodta oraz o zagrażającym starostwu ełckiemu marszu pospolitego ruszenia podlaskiego, a także chorągwi Krzysztofa Jeśmiana, Stefana Niewiarowskiego i Aleksandra Hilarego Połubińskiego (Polovinski) korytarzem pomiędzy

2 W a s i l e w s k i , Zarys dziejów..., 24-63. 3 R a cl z i w i Ił, op. cit., s. 139.

Pisą a Biebrzą4. O ile wieści o porażce Wallenrodta były przesadzone, choć być może doszło do jakichś starć na początku września w czasie ataku zgrupowania Wierzbołow-skiego, o tyle chorągwie idące z Podlasia istotnie mogły wejść głęboko na terytorium Prus Książęcych. Jeszcze w sierpniu Jan Kazimierz pisał do Gosiewskiego: „A że dochodzą do nas wiadomości z krajów litewskich, iż od granice pruskiej przez ludzi Xsiążęcia Pruskiego znaczne ponoszą invasie (...), żądamy i mieć po Uprzejmości Waszej chcemy, abyś Uprzej-mość Wasza pułkownika, którego z tysiącem ludzi w tamten kraj ku Wierzbołowi, gdzieśmy się obywatelom tamtecznym i włościom naszym gromadzić kazali, wyprawił"5. W związku z tymi wiadomościami Waldeck zamierzał trzymać się pier-wotnego planu, zakładającego dotarcie pod Pisz, i sprzeciwiał się Radziwiłłowi, proponującemu przemarsz na Podlasie.

Już wtedy mówiono w księstwie o planowanym ataku wojsk litewskich w sile 3 -4 tys. żołnierzy dowodzonych przez Wincentego Gosiewskiego. Być może chcąc zyskać na czasie i zdążyć rozlokować wzdłuż zagrożonych odcinków granic świeżo przybyłe z Polski po zakończonej kampanii oddziały brandenburskie, elektor postanowił wysłać do hetmana polnego litewskiego posła, pod pretekstem udzielenia odpowiedzi na sierpniowe poselstwo Kamińskiego. 11 września wydano instrukcję dla wspomnianego wyżej pułkownika Johanna von Manteuffla-Szóge 6, który z Królewca udał się do Wierzbołowa, gdzie ostatecznie dotarł około 19 września. Kierunek podróży posła może budzić zdziwienie, właśnie w tych dniach hetman jechał z Lublina do Brześcia. Świadczy to o niedostatecznym

4 R a u c h b a r , op. cit., s. 137-139; Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 91 - 95; W as i 1 e w s k i, Zarys dziejów..., s. 63-66; M a j e w s k i , Potop..., s. 96-97.

5 Jan Kazimierz do W. Gosiewskiego, Lublin sierpień 1656, Bibl. PAN Kraków, rkps 363, k. 218.

6 Instrukcja dla pułkownika Johanna von Manteuffel, zwanego Sey, wysłanego do Gosiewskiego, Królewiec 11 IX 1656, GStA, XX HA, EM 111 h, nr 164, k. 9 i 10.

rozeznaniu strony brandenburskiej w działaniach strony polsko--litewskiej, z drugiej popiera jednak wysuniętą uprzednio tezę, że w Królewcu mylono Wincentego Gosiewskiego z Maciejem, którego obecność pod Wierzbołowem w tym czasie potwier-dzają źródła. Manteuffel nie spotkał więc hetmana, ale na miejscu otrzymał kolejne mylące wiadomości o jego odejściu do Wielkopolski, które przesłał do Królewca. Sam udał się w okolice Ełku lub Olecka7 . Do Wincentego Gosiewskiego jednak w końcu dotarł — 5 października pod Łopianką, kiedy dywizja litewska szła już do Prus8.

Próby dyplomatycznych działań Fryderyka Wilhelma nie przyniosły więc efektu. Pod koniec września Prusy Książęce stały się ponownie celem ofensywy litewskiej ze Żmudzi. Jej zasięg był znacznie większy niż dwóch poprzednich. 21 września ogniem i mieczem zniszczono 47 wsi w starostwie kłajpedzkim, 28 września Litwini wtargnęli pod Ragnetę, Wystruć i Tylżę, puszczając z dymem kolejne 50 wsi. Ponownie złowrogo zabrzmiało nazwisko Hieronima Kryspina Kirszenszteina. O ile poprzednie ataki miały raczej charakter spontaniczny, a zasięg ograniczony i lokalny, to te z ostatniej dekady września zostały raczej zaplanowane; równoczesne uderzenie na tak duży odcinek wschodniej granicy księstwa nie mogło być przypadkowe. Być może ich zadaniem było zmuszenie dowództwa brandenbursko--pruskiego do rozciągnięcia obrony na jak najdłuższym odcinku granicy i uniemożliwienie skoncentrowania dużych sił w części południowo-wschodniej, czyli na planowanym szlaku pochodu dywizji Gosiewskiego.

Jeżeli istotnie takie były zamiary polsko-litewskiego dowódz-twa, to powiodły się one w pełni. Elektor zabezpieczywszy Prusy Górne, narażone atakami z Prus Królewskich i północnego Mazowsza, ściągniętym z Wielkopolski korpusem Dorfflingera,

7 J. Manteuffel do Fryderyka Wilhelma, Wierzbolów 19 IX 1656, ibidem, k. 11-12.

8 W. Gosiewski do K. Zawiszy, Łopianka 5 X 1656, Bibl. Czart., rkps 386, nr 55, k. 210-213; Portofolio, t. I, s. 323-324.

rajtarią Aleksandra von Spaena i piechotą Christopha Ottona von Sparra, wysłał do starostwa wystruckiego rajtarię generała--wachmeistra Joachima Ernesta von Gortzkego, odłączoną od korpusu Dorfflingera, liczącą zapewne więcej niż 1 regiment, 1 dragoński regiment gwardii, w okolice Piłkał 3 regimenty piesze generała-wachmeistra Joachima Rudigera von der Goltza, a także gdzieś w ten rejon grupę Wolrada von Waldecka9. W starostwie wystruckim naprzeciw Wierzbołowa stała nadal grupa Wallenrodta10.

Tymczasem Waldeck po połączeniu się z grupą Radziwiłła pod Chorzelami kontynuował pochód na północny wschód. 18 września był już w Piszu. Początkowo zamierzał tu wypocząć, ostrzegając jedynie Ełk o niebezpieczeństwie i wysyłając podjazd ze stu koni pod Wąsosz. Działalność pospolitego ruszenia na północ od Narwi, a jednocześnie brak regularnych chorągwi, które wycofały się pod Brańsk, Bielsk i Suraż, skłoniły jednak Waldecka do podjęcia dalszego marszu. 19 września razem z Radziwiłłem byli już w Kolnie, w którego kierunku posuwała się z Tykocina rajtaria Israela. 20 września dowodzący rajtarią radziwiłłowską oberszter--lejtnant Puttkamer rozbił grupę podkomorzego wiskiego Jana Olbrachta Opackiego. Jednocześnie przeprowadzono rozpo-znanie i nazajutrz Waldeck mógł już zameldować elektorowi, że na północ od Narwi nie ma regularnych oddziałów polskich i litewskich, Gosiewski i Połubiński stoją za Narwią, Sapieha jest w Brześciu, a Tatarzy jeszcze za Bugiem. Dowiedział się także, że atak na księstwo ma być przeprowadzony przez dwie kolumny po obydwóch stronach rzeki Ełk. 25 września grupa brandenbursko-szwedzka dotarła do Wizny, jednak walki

9 Wg relacji G. F. Waldecka na przełomie września i października stała ona daleko na północ od Ełku, GStA, I HA, Rep 9 (Polen), 5ee IB, k. 27, 31, 33.

10 GStA, XX HA, OsF 829, k. 521 -523; Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 100; ibidem, Bd. XXIII, s. 330; R a u c h b a r , op. cit., s. 145-146; M U l v e r s t e d t , Die brandenburgische Kriegsmacht..., s. 107-108.

z pospolitym ruszeniem ziemi wiskiej trwały jeszcze do 27 września. Spod Wizny Radziwiłł odesłał z prowiantem do Tykocina pułkowników Dietricha von Rosena jako komendanta i Hansa Engela 11.

Bogusław Radziwiłł nie chciał zatrzymywać się na linii Narwi, lecz namawiał Waldecka do podjęcia działań ofensyw-nych przeciwko koncentrującym się pułkom litewskim na południe od rzeki. Generał brandenburski odrzucał jednak takie projekty. Zapewne uważał je za zbyt ryzykowne wobec szczupłej liczby wojska, jakim dysponował. W istocie cały czas zabiegał o wsparcie ze strony Wallenrodta, interweniował w tej sprawie u Fryderyka Wilhelma. Elektor rozkazał jednak pozostać pułkownikowi na miejscu, a Waldeckowi, jak prze-widywał zresztą w pierwotnych projektach, wysłać posiłki złożone z piechoty i dział. Generał, który w końcu na to przystał, rezygnując z przyłączenia całej grupy, był bezradny, gdyż Wallenrodt go zwodził raz obiecując przybycie, to znów zapowiadając opóźnienie, wreszcie odmawiając spełnienia żądań, przedstawiając na tę okoliczność wspomniane rozkazy elektorskie. W końcu wezwał na pomoc swego brata Wolrada von Waldecka, który jednak znajdował się dalej od Ełku niż grupa Wallenrodta '2.

Waldeckowi nie tylko nie udało się uzyskać posiłków, ale jeszcze jego oddziały osłabiły choroby, a ponadto na rozkaz Fryderyka Wilhelma musiał zostawić skwadron z własnego regimentu rajtarii w Piszu i jeszcze odesłać po 200 koni do Działdowa i Ełku. Generał nie był więc istotnie w stanie ryzykować pochodu na południe od Narwi, a jedyne co mógł zrobić, to przygotować obronę na odcinku Pisz-Ełk. Pod Wizną odbyła się narada z udziałem Waldecka, Israela i Bogusława Radziwiłła, na której rozważano możliwość

" Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 96-97; R a u c h b a r , op. cit., s. 139-142; W a s i l e w s k i , Zarys dziejów..., s. 66; M aj e w s k i, Potop..., s. 97.

12 GStA, I HA, Rep 9 (Polen), 5ee IB, k. 31.

6 — Prostki 1656

obrony przepraw na Narwi. Ponieważ jednak utrzymywanie pozycji pod Wizną groziło ominięciem stanowisk szwedzko--brandenburskich przez nieprzyjaciela idącego na Goniądz lub Łomżę oraz równocześnie zagrażającego od strony Grodna Wallenrodtowi, za dogodniejsze uznano stanowisko pod Wą-soszą. Szwedzi i Brandenburczycy dotarli tam 28 września 13. Waldeck uznał, że miejsce nadaje się do obrony, tyły zabez-pieczają bagna, a założenie magazynów w Ełku i Piszu rozwiązałoby problem aprowizacji. Zgromadził materiał do budowy mostów. Jednak nowe wieści o marszu tylko oddziału tatarskiego na Łomżę, a głównych sił Gosiewskiego przez Grodno na Prusy Książęce, wobec którego w poważnym niebezpieczeństwie mogła się znaleźć grupa Wallenrodta, sprawiły, że na nowej naradzie ustalono przemarsz pod Rajgród całej grupy szwedzko-brandenburskiej. Kiedy w jego trakcie mijano wieś Prostki, około 29 września, Waldeck, który już rok wcześniej, przygotowując księstwo do obrony przed wojskami szwedzkimi zapoznał się dokładnie z jej usytuowa-niem 14, postanowił pozostać i w tym właśnie miejscu przygo-tować obronę. Przeciwny temu był Bogusław Radziwiłł, według którego miejsce nie nadawało się do obrony, lepszą sytuację obronną stwarzało, jego zdaniem, zajęcie pozycji położonej bardziej na północ, za brodami na rzece Ełk, ryglującej dogodny szlak biegnący doliną Ełku. Waldeck odrzucił jednak tę propozycję uznając, że wpuściłby wtedy wroga zbyt daleko w kraj pruski. Ostatecznie ustalono, że Brandenburczycy pozostaną pod Prostkami, Radziwiłł z Israelem natomiast pójdą pod Rajgród. Utworzona zostanie w ten sposób linia obrony w dwóch zgrupowaniach, z których każde może pospieszyć na pomoc drugiemu w przypadku zagrożenia15.

1 października Waldeck otrzymał od Fryderyka Wilhelma wiadomość o tym, że Wallenrodt ma rozkaz przyłączenia się

13 Ibidem, k. 27v. 14 Ibidem, k. 31. 15 R a u c h b a r , op. cit., s. 143.

do ugrupowania pod Prostkami, ale generałowi taka decyzja wydała się zbyt późna. Wysłał jednak naprzeciw pułkownika oberszter-lejtnanta Polentza ze 100 rajtarami z Leibregimentu, by przyprowadził od niego posiłki l6. Ten wrócił 5 paździer-nika, prowadząc regiment rajtarii, 600 dragonów oraz 6 dział z obsługą i zaopatrzeniem17, a Wallenrodt w pierw-szych dniach października podjął powolny marsz, docierając 4 października do Olecka, w którym zatrzymał się na 3-dniowy postój '8.

Polentz jadąc do Wallenrodta napotkał wysłanników Go-siewskiego, którzy opuścili Narew 27 września i z uniwer-sałami hetmańskimi dotarli do księstwa. Wzięci do niewoli i przesłuchani podali informacje na temat sił litewskich i planowanego terminu ataku na księstwo. Oberszter-lejtnant natychmiast wysłał jeńców z eskortą kilkunastu ludzi do obozu Waldecka l9. Wcześniej Waldeck otrzymał z Tykocina informacje, że Gosiewski ma pod swoją komendą jedynie 500 Tatarów20.

Radziwiłł przybył do Rajgrodu około 30 września. Dociera-jące również do niego wieści o szczupłych siłach przeciwnika sprawiły, że snuł plany podjęcia działań zaczepnych na Podlasiu. Ostatecznie do nich nie doszło, książę pozostawał pod Raj-grodem przez kilka dni, był tam jeszcze 5 października21.

Pod Prostkami Waldeck starannie wybrał miejsce do obrony, wykorzystując informacje urzędników (starostów — ?). Roz-lokował swoich żołnierzy we wsi Prostki, otaczając ją wałami, rowem i palisadą.

Topografię terenu, na którym ostatecznie się ufortyfikował, doskonale przedstawia rękopiśmienna mapa starostwa ełckiego,

16 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. 7v, 28-28v. 17 Ibidem, k. 7v, 26v. 18 R a u c h b a r , op. cit., s. 141-144; Beitrćige zur Geschichte des II

schwedisch-polnischen Krieges, s. 21. 19 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. 7v. 20 Ibidem, k. 27v. 21 AGAD, AR dz. IV, t. 4, kop. 47, k. 1-8.

wykonana po 1660 r. (prawdopodobnie w roku 1663) przez inżyniera, geometrę i kartografa Józefa Naronowicza-Naroń-skiego. Pomimo niedoskonałych przyrządów, jakimi posługiwał się w czasie pomiarów, jego prace są dziś oceniane jako dobre, a porównanie ze sporządzonymi na początku XIX w. wieloarkuszowymi mapami Schrottera-Engelhardta czy nie-mieckimi mapami sztabowymi z początku XX w. wypada dla dzieł Narońskiego korzystnie. Zdaniem wybitnego znawcy historii kartografii Jana Szeligi, „mapy Narońskiego dają szczegółowy obraz stosunków rzeczywistych, zarówno jeśli chodzi o elementy środowiska geograficznego, jak i elementy antropogeniczne", natomiast analiza arkusza Ełk wykazała „bardzo małe zniekształcenia liniowe mapy"22.

Pole przyszłej bitwy przecinała rzeka Ełk, płynąca z pół-nocnego zachodu na południowy wschód. Na odcinku Ostry-kół-Prostki-Bogusze jej koryto szerokości kilkunastu metrów jest proste, pozbawione zakoli, a brzegi łatwo dostępne, płaskie, dziś miejscami porośnięte trzciną. Dla oddziałów jazdy nie stanowiła raczej wielkiej przeszkody. Na północ od wsi Prostki do Ełku wpada niewielka rzeczka czy raczej strumień płynący z północnego zachodu, na około 1 tys. metrów przed ujściem zmieniający kierunek na zachodni. Drugi, prawy dopływ, także wąski strumień, dochodzi do Ełku na południe od Prostek, już właściwie w dzisiejszej wsi Bogusze. To o nim prawdopodobnie pisał Węsławski jako o błotnistej rzece, osłaniającej obóz brandenburski23. Lewy dopływ obecnie uchodzi do Ełku niemal na wprost wsi Prostki. Naroński jego ujście zaznaczył nieco dalej na południe.

Prawy, zachodni brzeg stanowiła dolina, ciągnąca się od rzeki w kierunku zachodnim do wzniesień 137-141 m n.p.m. odległych o około 1,5-2,5 km. Podczas późniejszych prze-słuchań oficerowie Leibregimentu twierdzili, że z tej strony

22 J . S z e l i g a , Rękopiśmienne mapy Prus Książęcych Józefa Naronowicza--Narońskiego z drugiej polowy XVII w., Warszawa 1997, s. 26 i 56.

23 W ę s 1 a w s k i, op. cit., s. 22.

nadeszło główne natarcie litewskie, które można było obser-wować z obozu24. W kierunku północnym te niewielkie w istocie wzniesienia, obecnie znacznie zmniejszone przez wyrobiska, oddalają się od koryta rzeki. Tylko z miejsca pomiędzy dzisiejszymi Prostkami a Boguszami znajdują się one w zasięgu wzroku. Od wzgórz dolina obniża się w kierunku Ełku. Lewy, wschodni brzeg rzeki na całej długości między Prostkami a Ostrymkołem (około 2,5 km) pokryty był mok-radłami, za którymi rozprzestrzeniał się duży kompleks leśny. Suchy teren, trochę wyżej położony, określany w relacjach jako „wzniesienie"25, zaczynał się nieco na północ od obszaru podmokłego.

Informacja samego Waldecka o rozlokowaniu oddziałów brandenburskich we wsi Prostki, która następnie została ufortyfikowana, jednoznacznie, jak się wydaje, rozstrzyga problem umiejscowienia obozu, ponieważ określa ściśle zarów-no miejsce wzdłuż koryta Ełku w stosunku do granicy polsko-pruskiej, jak i brzeg, na którym został on założony, czyli wieś, jak wskazują na to współczesne materiały karto-graficzne, położona po prawej, zachodniej stronie rzeki. Lecz przy okazji pozwalają one przypuszczać, że przed 8 paździer-nika 1656 r. zabudowania Prostek znajdowały się w nieco innym miejscu niż wykazują to mapy późniejsze, według których miejscowość o takiej nazwie położona była dalej na północ w stosunku do granicy Prus Wschodnich z Polską, bliżej granicy znajdowały się Prostki Małe (Klein Prostken).

Na mapie Narońskiego przedstawione zostały w sposób oznaczający, jak objaśnia legenda, „pagus vastatus" (wsie zniszczone), dwie miejscowości położone symetrycznie w sto-sunku do granicy Prus Książęcych, oddalone od siebie o około 1,5 km. Jedna z nich, ulokowana po polskiej stronie, została opisana jako Bogusze, napis „Prostki" odnosi się zarówno do wsi pruskiej położonej bliżej granicy i oznaczonej jako

24 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. 1; K o n ig , op. cii., s. 49. 25 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. 35v; R a uc h ba r, op. cit., s. 146.

„zniszczona", jak i drugiej, usytuowanej bardziej na północ, zabudowanej. Zastanawiające, dlaczego Naroński umieścił na swojej mapie takie właśnie oznaczenia dla obydwu miej-scowości. Zastosował je tylko dla nich, chociaż na początku października 1656 r., w wyniku działań ordy, spalono jeszcze wiele innych wsi w Prusach Książęcych, a najbardziej ucierpiało właśnie starostwo ełckie. Według lustracji dokonanej w styczniu 1657 r. przez Hansa Georga von Auera, wieś Prostki została całkowicie spalona, nie pozostał żaden budynek, ocalały nato-miast Prostki Małe26. Źródła wyraźnie twierdzą, że zagłada Prostek miała miejsce 8 października 1656 r., to ariergarda brandenburska wycofując się z ufortyfikowanej wsi miała podpalić zabudowania27. Czy oznacza to, że w czasie kiedy kartograf prowadził pomiary w terenie, stare Prostki, te położone bliżej granicy, nie zostały jeszcze odbudowane, a z czasem tym mianem nazwano położone bardziej na północ Prostki Małe? Jeśli tak, a trudno znaleźć inne wytłumaczenie wyrażonych wyżej wątpliwości, oznacza to, że Waldeck umocnił się niemal na samej granicy księstwa.

Taką lokalizację obozu potwierdzają źródła pisane. Georg Christoph Pisanski w swoim opisie najazdu tatarskiego na Prusy Książęce w 1656 r. cytuje pastora Alberta Columbusa: „Alluit quoque Columnam fluvius Lyccensis, ibiąue rudera valii Tartaris a. 1656 obiecti adhucdum conspiciuntur"28. (Gdzie rzeka Ełk oblewała kolumnę, tam dotąd oglądamy część wałów rzuconych przeciwko Tatarom w roku 1656). Wspomniana kolumna to słup graniczny pomiędzy Księstwem Pruskim a Wielkim Księstwem Litewskim, postawiony w roku 1544. Zaznaczył go Naroński, znajdował się (do dziś stoi w tym miejscu) na lewym brzegu rzeki Ełk. Podana przez Columbusa lokalizacja szańców w stosunku do słupa granicz-nego wydaje się być dokładna, potwierdza ją Des Noyers

26 GStA, XX HA, OsF 829, k. 649 v. 27 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. 36v; R a u c h b a r, op. cit., s. 147. 28 P i s a n s k i, op. cit., s. 94-95.

pisząc: „Bitwa zaszła na miejscu, na którym stoi kolumna marmurowa z napisem przypominającym przysięgę wierności, którą zmarły elektor, ojciec teraźniejszego, wykonał Polsce jako lennik pruski"29. Sekretarz miał informacje od uczestnika bitwy, opis pochodzi więc pośrednio od osoby, która widziała kolumnę, wątpliwe, by powszechnie wiedziano w Polsce 0 istnieniu granicznego słupa. Gdyby bitwa rozegrała się bardziej na północ od tego miejsca, np. pomiędzy wsiami Prostki i Ostrykół, uczestnicy mogliby nie zauważyć tego szczegółu. Poza tym także Wawrzyniec Rudawski stwierdza, że bitwa miała miejsce „na samej granicy u miasteczka książęcego Prostki"30. Podobnie Wincenty Gosiewski „(...) Na samej granicy pruskiej wojsko szwedzkie, pruskie i radziwił-łowskie (...) zniesione"31. Jeszcze na początku XIX w. tradycyjnie umieszczano pole bitwy pod Prostkami w okolicy słupa. W roku 1819 radca rejencji Wagner w tym miejscu poszukiwał śladów walki32.

Są jeszcze inne przesłanki pozwalające umiejscowić obóz brandenburski w opisanym powyżej położeniu. Nazwa Prostki pochodzi od pruskiego słowa brast — bród. Sungubrast lub, po polsku, kamienny bród, to punkt graniczny na rzece Ełk, oddzielający ziemie zakonu krzyżackiego od Mazowsza, wymieniany w traktatach z 1343 r. i 1422 r. Na Ełku znajdowały się dwa brody — górny, położony 3 mile od Ełku, 1 dolny, w odległości 5 mil od miasta. Dolny oznaczony był kamieniem, na miejscu którego postawiono potem wspomniany słup graniczny33. O obronie dwóch brodów, z których jeden

29 P. Des Noyers, Wolbórz 28 X 1656, Portofolio, t. II, s. 103. 30 R u d a w s k i, op. cit., s. 145. 31 W. Gosiewski do P. Sapiehy, Prostki 8 X 1656, Bibl. Czart., rkps 2446,

k. 6. 32 F. D e w i s c h e i t, Bericht iiber die Grenzsiiule bei Prostken, „Preussis-

che Provincial Blatter", Neue Folgę, Bd. II, 1842, s. 399. 33 J. M a l ł e k , Granice państwowe, kościelne i administracyjne Prus

Książęcych w XVI w., „Komunikaty Mazursko-Warmińskie", 1966 nr 1, s. 132; H. G o 11 u b, Die Prostken Grenzsiiule, „Mitteilungen des Yereins fur

położony był pod Niendorf (Neuendorf, Nową Wsią Ełcką — ?), pisze Waldeck w relacji z 22 grudnia 1656 r. Kochowski twierdzi, że Gosiewski kazał szukać Tatarom brodu w dole rzeki, poniżej obozu, a więc, gdyby uznać, że fortyfikacje brandenburskie znajdowały się w miejscu ozna-czonym przez Narońskiego jako „pagus vastatus", czyli w starej wsi Prostki, bród ów byłby istotnie w okolicy kolumny i to w niewielkiej odległości, gdyż broniący przejścia przez rzekę Radziwiłł, według własnych słów, znajdował się „na strzelanie działa od okopu", „gegen Dorf Protzko" (naprzeciw wsi Prostki)34.

Szańce znajdowały się na prawym, zachodnim brzegu Ełku i zwrócone były na południowy wschód. Wynika to z koncepcji obrony na odcinku Prostki-Rajgród przyjętej przez Waldecka. Za taką lokalizacją szańców brandenburskich przemawia zarówno umiejscowienie Prostek na mapie Narońskiego, jak również fakty podawane w relacjach o bitwie. Zarówno większość przesłuchiwanych w listopadzie oficerów, jak Bogusław Radziwiłł i sam Waldeck, twierdziła, że decyzja o wyprowadzeniu taboru z umocnień i przerzuceniu go przez most na drugi brzeg zapadła w obliczu wroga. Skoro wozy na początku bitwy istotnie znajdowały się na prawo od rzeki, to dlaczego, gdyby jednak szaniec był po lewej, Waldeck przerzucał tabor na zachodni brzeg w ślad za rajtarią i artylerią. Po której stronie rzeki znajdowały się fortyfikacje wynika z zeznań oficerów, którzy przedstawiają kolejność zdarzeń w identycznym porządku — najpierw odwrót z umocnionego obozu na most, przeprawa przez rzekę i obrona na linii Ełku. Oddziały brandenburskie wycofywały się więc z tego brzegu, na którym był obóz, atakowany bezpośrednio przez Litwinów, którzy nie musieli w drodze do niego pokonywać żadnych

die Geschichte von Ost- und Westpreussen", Bd. II, 1928, s. 23-25; D e w i s c h e i t, op. cit., s. 395.

34 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. 37v; R a u c h b a r , op. cit., s. 148; R a d z i w i 11, op. cit., s. 140.

przeszkód naturalnych. Identyczną kolejność zdarzeń przed-stawił także Waldeck twierdząc, że szaniec został opanowany, kiedy rajtaria kierowała się na most, oraz Bogusław Radziwiłł, według którego Tatarzy i Litwini najpierw opanowali okop, a potem dopiero ruszyli na most35. Warto przy tym dodać, że wszystkie wymienione relacje mają na myśli zasadniczy obóz, a nie na przykład umocnione przedmoście na prawym brzegu, gdyż na początku bitwy znajdowała się w okopie całość sił brandenburskich, a także wszystkie działa, z których część Waldeck przerzucił potem przez most, a części kazał iść przed okop, aby wspólnie z grupą jazdy nie dopuścić do ataku przeciwnika na fortyfikację. Nie wspominają przy tym, aby ta druga grupa przeprawiała się przez rzekę w drodze na stanowiska.

Jedynie Waldeck, a za nim Rauchbar podają, że 8 październi-ka w okolicach Prostek były dwa mosty na rzece Ełk, jeden określany jako „stary prostecki" („die ałte protzker Brticke") i drugi nowy lub duży36. Most w pobliżu granicy zaznaczył Naroński. W identycznym położeniu został przedstawiony w materiałach kartograficznych kontynuatora Narońskiego Samuela Suchodolca-Suchodolskiego i Jana Władysława Sucho-dolskiego w połowie XVIII w.37 Można więc przypuszczać, że obydwie mapy przedstawiają stary most prostecki, nie istniejący już w XIX w., gdyż drugi, prawdopodobnie doraźnie zbudowany przez Waldecka z materiałów zgromadzonych jeszcze pod Wąsoszą, jeśli nawet nie został zerwany przez ariergardę, która taki rozkaz otrzymała, to nie mógłby przetrwać kilkudziesięciu lat, do momentu pomiarów prowadzonych w tym rejonie przez Suchodolca.

35 Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 107; R a d z i w i ł ł , op. cit., s. 139-140, 163; zob. W a s i l e w s k i , Zarys dziejów..., s. 68-69.

36 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. 37-37v; R a u c h b a r , op. cit., s. 148.

37 Kopia mapy J. W. Suchodolca Regnum Borussiae (Berlin 1763) w: Allgemeiner Grosser Atlas, hrsg. F. A. Schraembl, Wien 1800, tabl. V, Ost-Preussen.

Położenie „nowego" mostu w stosunku do „prosteckiego" można ustalić na podstawie relacji o przebiegu bitwy. Waldeck w końcowej fazie bitwy znajdował się na moście nowym, ponieważ tylko wtedy mógł być świadkiem opisywanej przez siebie ucieczki regimentów broniących tego miejsca38, kiedy został opuszczony przez podkomendnych, zwrócił się na lewo, ku Szwedom. Chciał wprawdzie skierować się na prawo, gdzie w niewielkiej odległości od mostu miał stanowisko Podevills z regimentem Kanneberga, ale nie mógł go znaleźć. Bogusław Radziwiłł, który dowodził grupą szwedzką, w koń-cowej fazie bitwy miał się znajdować po jednej stronie obydwóch mostów, dużego mostu bronił Leibregiment, pros-teckiego 5 skwadronów brandenburskich. Most prostecki razem z tymi jednostkami znajdowały się najbliżej grupy szwedzkiej, dalej w kolejności stał Leibregiment z innymi kompaniami na nowym moście i dalej skwadron Podevillsa i regiment Wal-decka39. Jeśli Waldeck chciał zwrócić się na lewo, a więc w kierunku południowym przy froncie Brandenburczyków zwróconym ku rzece (na zachód), aby dołączyć do Szwedów, to wynika stąd, że nowy most położony był na północ od prosteckiego. Radziwiłł, który przecież miał bronić brodów usytuowanych, jak ustalono powyżej, na granicy i znajdować się przy tym naprzeciw wsi Prostki i „na strzelanie działa od okopu" opisuje więc obronę mostu starego, prosteckiego, oficerowie Leibregimentu, którzy nie opuścili stanowisk, przedstawili walkę o drugi z nich. Taką lokalizację potwierdza moment bitwy, w którym atak litewski na prawe skrzydło umocnień mógł odciąć ariergardę od mostu. A wycofywała się ona wraz z Leibregimentem na duży, nowo zbudowany most, który być może znajdował się za liniami umocnień, lecz bliżej prawego, północnego krańca. Pierwszy znajdował się w pobliżu granicznego słupa, drugi, wybudowany przez Waldecka,

38 Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 111. 39 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee 1B, k. 36v-37; R a u c h b a r, op. cit.,

s. 148, 155-156.

niewiele dalej na północ, pozostając w zasięgu umocnień. Niewykluczone, że i południowy, „prostecki", także był osłonięty liniami, nawet gdyby jednak tak nie było, to ogień prowadzony z dział, które miał Waldeck, skutecznie mógł ryglować dostęp do niego, skoro i bród, położony za nim, był w zasięgu ognia.

Polskie przekazy nie są zgodne co do składu wojsk branden-burskich i szwedzkich pod Prostkami. Gabriel Wojniłłowicz pisze o 6 regimentach szwedzkich oraz o 10 pruskich40, Wincenty Gosiewski ogólnie o 16, Kalckreuter o 7 szwedzkich i 7 brandenburskich41. Radziwiłł wspomina „(...) Po wygranej warszawskiej obrócił się król szwedzki do Prus, a mnie z czterema regimentami, przydawszy mi generał-majora Israela, na Podlasze wyprawił" 42. Kochowski nie wie, ile regimentów znajdowało się pod komendą Waldecka, podaje natomiast 6 szwedzkich, tyle samo co Des Noyers i Rudawski. Dwaj ostatni jako jedyni podają nie tylko liczbę jednostek szwedzkich i brandenburskich, ale nawet je wyliczają: regimenty Georga Friedricha von Waldecka, ks. Johanna Georga zu Sachsen--Weimara, Christopha de Briinella, Christopha von Kannenberga i Wolrada (Wolrada von Waldecka czy Heinricha von Wallenro-dta?). Udział regimentu księcia weimarskiego potwierdza sam Waldeck43. Oficerowie tej jednostki jako jedyni nie byli poddani przesłuchaniu w listopadzie 1656 r., gdyż zgodnie z oświadcze-niem generała, tylko oni nie opuścili go w obliczu wroga.

Mając na uwadze powyższe zastrzeżenie, wydaje się za słuszne przyjąć, że oprócz regimentu księcia Johanna Georga zu Sachsen-Weimara, w skład korpusu brandenburskiego wchodziły te jednostki, których oficerowie składali potem wyjaśnienia, a więc: regiment rajtarii gwardii elektora

40 G. Wojnittowicz do Jana Kazimierza, Prostki 10 X 1656, AGAD AR, dz. II, ks. 21, s. 223.

41 M i i l v e r s t e d t , Zur Geschichte..., s. 72; G e r s s, op. cit., s. 5. 42 R a d z i w i ł ł , op. cit., s. 139. 43 Urkunden und Actenstiicke, t. VIII, s. 111.

(Leibregiment) pod komendą oberszter-lejtnanta von Polent-za; regiment rajtarii generała-lejtnanta Georga Friedricha von Waldecka, pod komendą oberszter-wachmeistra Wilhelma Friedricha von Hiilsena; regiment rajtarii generała-wachmeis-tra Christopha von Kannenberga, pod komendą oberszter--lejtnanta von Buchta; regiment rajtarii pułkownika Wolfa Ernsta von Ellera; skwadron rajtarii pułkownika Christopha de Brunella.

W bitwie brała udział również dragonia; relacje podają, że nawet w liczbie 6 kompanii44. Waldeck wymienia nazwisko dowódcy — kapitana Hohendorfa (w 1657 r. awansował na oberszter-lejtnanta), który stał na czele regimentu dragoń-skiego generała45. Pisanski, a także bardziej w tym względzie wiarygodny Bogusław Radziwiłł, twierdzą, że 8 października 1656 r. do niewoli tatarskiej dostał się Josias von Waldeck („der jtlngere Graf Josias von Waldeck")46 . Niektóre opraco-wania podają, że dowodził on całym regimentem rajtarskim Georga Friedricha47. W istocie wśród przesłuchiwanych oficerów tej jednostki znalazł się „Graff von Waldeck", ale tylko w stopniu rotmistrza i sprawujący komendę nad jedną kompanią48 . Nie jest też do końca pewne, przekaz nie jest w tym fragmencie zbyt jasny, czy w bitwie brała udział kompania rotmistrza Heinricha Hermanna von Elverfeldta, czy też to ona właśnie została wysłana jeszcze we wrześniu do Pisza49. Podobne wątpliwości dotyczą kompanii rotmistrza

44 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. 9-9v. 45 GStA, I HA, Rep. 9 (ee IB, k. 35; M u 1 v e r s t e d t, Die brandenbur-

gische Kriegsmacht..., passim; J a n y, op. cit., s. 117; M a j e w s k i, Bitwa..., s. 327.

46 P i s a n s k i , op. cit., s. 96; B. Radziwiłł do E. Drake'a, bmd, w: B. K a l i c k i , Bogusław Radziwiłł, koniuszy litewski, Kraków 1878, s. 163 (w publikacji list błędnie datowany na sierpień 1656 r., choć jego treść bezsprzecznie świadczy, że powstał po bitwie pod Prostkami).

47 M i i l v e r s t e d t , Die brandenburgische Kriegsmacht..., s. 73. 48 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. 10. 49 Ibidem.

Bredowa z regimentu Kanneberga, wysłanej w tym samym kierunku50.

Rudawski i Des Noyers wymieniają ponadto „2 chorągwie szlachty pruskiej". Chodzi tu zapewne o pospolite ruszenie. Jak wspomniano powyżej, elektor początkowo wahał się, czy je zwołać, obawiając się wrogich nastrojów poddanych z księ-stwa. Prawdopodobnie jednak uczynił to, obecność pospolitego ruszenia (Lehnpferde) w okolicach Prostek, niechętnego walce z Gosiewskim, ale rozbitego po bitwie przez Tatarów, po-twierdza Caspar von Kalckreuter. Ciekawie może zabrzmi w tym miejscu informacja Mikołaja Podlodowskiego o rzeko-mej śmierci generała Houvaldta, poniesionej pod Prostkami51. Przypominają się cytowane powyżej awiza mówiące o wrogo nastawionym do Fryderyka Wilhelma pospolitym ruszeniu, dowodzonym właśnie przez generała Houvaldta. Interesujące, że właśnie pod Ełkiem 2 października wystosowano do elektora suplikę w imieniu stanów pruskich. Wallenrodt przysłał do obozu 6 dział, a Waldeck miał kilka swoich, razem w obozie brandenburskim było ich 9. Taką liczbę podaje Gabriel Wojniłłowicz. Rauchbar relacjonuje, że w pierwszej fazie bitwy Waldeck wysłał 4 działa na most, 2 pozostawił w oko-pach, a pozostałym rozkazał iść przed obóz. Już z tego fragmentu wynika, że dział było w istocie więcej niż 6. W czasie obrony przepraw na Ełku obsługa uciekła i porzuciła 4 działa, 2 działa z obozu przepadły, 1 działo z odłamanym lontem miał Waldeck, 2 działa wyprowadzone przed obóz kazał sprowadzić Radziwiłł. Razem daje to 9 sztuk.

Obok dział przybył pod Prostki regiment rajtarii (nie jest pewne, który z wyżej wymienionych) oraz regiment dragonii Wallenrodta pod oberszter-lejtnantem Jobstem von Krec-kenem52. Nie wziął jednak udziału w bitwie, z relacji wynika,

50 Ibidem, k. 16. 51 AGAD AR, dz. II, ks. 21, s. 214. 52 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. 33v; R a u c h b a r , op. cit.,

s. 145; M ii I v e r s t e d t, Die branclenburgische Kriegsmacht..., s. 307.

że Krecken został odkomenderowany do obrony brodów pod Niendorf (Nową Wsią Ełcką?). Nie wiadomo jednak, kto go tam wysłał, Waldeck czy może Wallenrodt. Sam generał dodaje, że obrona brodów miała uniemożliwić Tatarom przejście rzeki i odcięcie Waldecka od grupy pułkownika. W relacji z 20 października twierdził natomiast, że obawia-jąc się przejścia ordy przez rzekę powyżej jego pozycji (a więc na północ od obozu) wysłał tam regiment jazdy i dragonów (chyba jednak nie należy utożsamiać oddziału wysłanego pod Niendorf jeszcze przed bitwą, złożonego jak widać co najwyżej z 2 regimentów, z grupą szwedzką, daleko bardziej liczną i broniącą przepraw na południe od obozu). Wydaje się, że w obydwu relacjach chodzi o tę samą jednostkę dragońską — regiment Kreckena. Nie wiadomo jednak, co to za rajtarzy (regiment jazdy) mu towarzyszyli, być może była to kompania rotmistrza Neumanna z regimen-tu Kanneberga.

Trudniej ustalić skład grupy Israela i Radziwiłła. Des Noyers i Rudawski podają, że stanowiły ją regimenty generała--majora Israela Ridderhielma, pułkowników: Amersteina, Petera, Johanna Jacoba Taube, Johanna Engela i Joachima Engela. Kochowski poszerza tę listę podając nazwiska Horna (generał major Henryk Horn?), Scharfenberga, Kocha i Ban-nera53. Ponadto inne relacje wymieniają pułkowników Bocka i Rosena. Bogusław Radziwiłł wspominał, że Karol Gustaw wysłał go na Podlasie na czele 4 regimentów54. Prawdopodob-nie były to regimenty rajtarii braci Engelów, Dietricha von Rosena i dragonia Puttkamera. Israel przyłączył się do Radziwiłła już we wrześniu, podczas działań na północ od Narwi. Miał pod swoja komendą, oprócz własnej jednostki, także skwadron Hansa Bottichera. Radziwiłł jeszcze spod Wizny odesłał do Tykocina Rosena, ale otrzymał w zamian inną jednostkę rajtarii, dawny regiment Pera Hammarskjolda

53 K o c h o w s k i, op. cii., s. 234. 54 R a cl z i w i 11, op. cit., s. 139.

dowodzony przez oberszter-lejtnanta (lub obersztera) Ericha Drakę. Hammarskjold został wzięty do niewoli w bitwie pod Warszawą, jego regiment przejął Ludwik Oxtenstierna, a po Prostkach połączony z rozbitymi oddziałami Israela i Taubego-Drake. Jednak Oxtenstierny nie było pod Prostkami, był za to Drakę, więc to on w październiku 1656 r. dowodził tą jednostką. Potem, pod koniec września dołączył do wymienio-nych jeszcze regiment Johanna Jacoba TaubegoD5.

Brak w źródłach informacji na temat Bannera, Amersteina i Scharfenberga. Peter faktycznie był oberszter-lejtnantem i istotnie przebywał w niewoli tatarskiej, z której powrócił w marcu 1657 r.56 Nie jest jednak pewne, czy dostał się do niej 8 października pod Prostkami. Oberszter-lejtnant Peter von Kessel został pochwycony przez ordę pod Strzemeszną 24 sierpnia 1656 r.37 Niewykluczone, że pułkownik Peter u Kochowskiego i ten spod Strzemeszny to jedna i ta sama osoba. Natomiast istotnie pod Prostkami został wzięty do niewoli przez Tatarów oberszter-lejtnant Koch, którego wykupiono dopiero w sierpniu 1662 r. Wydaje się jednak, że nie dowodził on żadnym regimentem, raczej skwadronem wchodzącym w skład jednego z nich. O pułkowniku Bocku brak wiadomości, chyba że był to oberszter-lejtnant Wilhelm von Błock, w latach 1656-1657 służący w regimencie dragonii Bogusława Radziwiłła5 8 .

Waldeck stwierdza, że Radziwiłł miał 6 regimentów. Tyle samo podają Wojniłłowicz, Kochowski oraz Rudawski i Des Noyers. Z powyższych obliczeń wynika, że tak było w istocie. Regiment Bottichera po bitwie warszawskiej został włączony do regimentu Israela59.

55 G. T e s s i n, Die deutsche Regimenter der Krone Schweden, Koln-Graz 1965, s. 146, 126-127, 147-148; W a s i l e w s k i , Zarys dziejów..., s. 67.

56 Theatrum Europaeum, t.VIII, Franfkurt am Mein 1667. s. 140. 57 AGAD AR, AGAD AR, dz. II, ks. 21, s. 197. 58 M i i l v e r s t e d t , Die brandenburgische Kriegsmacht..., s. 57-58. 59 T e s s i n, op. cit., s. 146.

Wojska szwedzko-brandenburskie dowodzone przez Georga Friedricha von Waldecka były daleko mniej liczne od sił Gosiewskiego. Przyjmując za podstawę wyliczeń stan wymie-nionych jednostek po ich sformowaniu, liczyłyby one łącznie 53 kompanie, tj. nieco ponad 3 tys. koni. Stan ten z pewnością obniżył się po odbytej kampanii w Polsce w wyniku chorób 1 dezercji. Waldeck we wrześniu 1656 r. twierdził, że ma pod swoją komendą 1400 rajtarów i 200 dragonów60. Nawet gdyby generał zaniżał celowo siłę swego korpusu, by skłonić tym elektora do przysłania pomocy, to wydaje się, że i tak nie przekraczały one 2 tys. koni.

W maju 1656 r. jednostki szwedzkie, które potem walczyły pod Prostkami, liczyły odpowiednio: Johanna Engela 213 ludzi, Joachima Engela — 169, Hansa Bóttichera — 146, Johanna Jacoba Taubego — 276, Israela Ridderhielma — 211, Pera Hammarskjolda — 300, Puttkamera — 600. Razem stan tych regimentów wynosił 1915 żołnierzy. Przed kampanią letnią zostały uzupełnione. Regimenty Engelów liczyły łącznie 1128 żołnierzy, jednak już po bitwie warszawskiej niespełna 650. Regiment Israela łącznie z przyłączonym oddziałem Bóttichera miał w składzie 400 ludzi. 3 regimenty, czyli połowa korpusu szwedzkiego pod Prostkami, liczyły więc 1050 żołnierzy61. Grupa szwedzka składała się także z około 2 tys. żołnierzy. Łącznie korpus szwedzko-brandenburski pod Prostkami co najwyżej nieznacznie przekraczał 4 tys. koni.

Problem naczelnego dowództwa nad wojskami szwedzko--brandenburskimi pod Prostkami wzbudzał dotychczas kon-trowersje. Nie jest jasne, jaki stopień wojskowy miał w paź-dzierniku 1656 r. koniuszy litewski, nie została rozstrzygnięta kwestia nadania mu przez Karola Gustawa buławy feldmar-szałkowskiej. Faktem jednak jest, że podporządkowany mu był np. szwedzki generał-lejtnant Robert Douglas. Ten sam

60 GStA, I HA, Rep 9 (Polen), 5ee IB, k. 27v; G. F. Waldeck do Fryderyka Wilhelma, Kolno 19 IX 1656, Urkunden urnl Actenstiicke, Bd. VIII, s. 96.

61 T e s s i n , op. cit., s. 25, 28, 143-146, 243-244.

stopień miał Wałdeek. Logiczny więc byłby wniosek, że dowódca brandenburski pozostawał pod Prostkami pod komen-dą Radziwiłła. Książę Bogusław był poza tym krewnym elektora Fryderyka Wilhelma. Sam koniuszy litewski stwierdza, że zarówno Waldeck, jak i generał-major Israel Ridderhielm znajdowali się pod jego komendą62. Sam Radziwiłł rozróżnia dwie grupy szwedzkie wysłane po bitwie warszawskiej na Podlasie: liczniejszą, złożoną z 4 regimentów, pod swoim dowództwem i drugą, Israela, w skład której wchodziły 2 regimenty. Zarówno z przytoczonego fragmentu, jak i omó-wionych powyżej działań korpusu szwedzkiego na Podlasiu i północnym Mazowszu nie wynika, żeby generał szwedzki pozostawał w jakiejś zależności od Bogusława. Obydwie grupy działały oddzielnie i miały odmienne zadania — w czasie gdy Radziwiłł dążył do połączenia się z Waldeckiem, Israel zabezpieczał Tykocin. Taki stan istniał jednak tylko we wrześniu, w początkowej fazie kampanii. Pod Prostkami całym korpusem szwedzkim, a więc także grupą Israela, dowodził Bogusław Radziwiłł. Sam jednak pozostawał pod komendą Waldecka, głównodowodzącego siłami szwedzko--brandenburskimi. To Georg Friedrich von Waldeck, nawet wbrew zdaniu Radziwiłła, podejmował decyzje 8 października. Waldeckowi przypisano potem winę za poniesioną klęskę. Generał zresztą nie uchylał się od odpowiedzialności, domagał się dochodzenia i sądu w tej sprawie, a Bogusława wskazywał jedynie jako świadka, a nie głównego sprawcę czy nawet współwinnego porażki. Nawet gdyby uznać, że Radziwiłł był wyższy stopniem wojskowym od Waldecka, to generał bran-denburski przewyższał księcia Bogusława pod względem pełnionej funkcji. Wiosną 1655 r. został mianowany przez Fryderyka Wilhelma odpowiedzialnym za obronę Prus Ksią-żęcych i głównodowodzącym armii pruskiej.

62 R a d z i w i ł ł , op. cit., s. 173.

7 — Prostki 1656

BITWA

Gosiewski wyruszył spod Łopianki około 6 października'. Narew sforsował prawdopodobnie w najdogodniejszym miejscu, pod Wizną, gdzie znajdowały się brody. Wydaje się, że nie znał wtedy pozycji Szwedów i Brandenburczyków, sądził, że nadal znajdują się pod Wąsoszą. Najwyraźniej też dążył do starcia, warunkiem koniecznym wprowadzenia ordy na teren księstwa było rozbicie korpusu osłaniającego jego część południowo--wschodnią, pozostawienie tych jednostek na tyłach mogło w poważnym stopniu zagrozić powodzeniu realizowanej operacji militarnej. Po przeprawie przez rzekę Gosiewski zdecydował się pozostawić tabory i komunikiem podążył pod Wąsosz2. Pośpiech hetmana oraz kierunek marszu wskazują, że spodziewał się zastać przeciwnika na pozycji, o której być może poinformowali go uczestnicy walk z Waldeckiem z końca września, którzy teraz ponownie skupiali się przy jego dywizji. Przemarsz regularnych oddziałów litewskich i koronnych oraz wycofanie się Waldecka i Radziwiłła z rejonu Narwi ożywiło działalność partii szlachec-kich i pospolitego mszenia. Na początku października wkraczały one nawet na teren Prus Książęcych

Swój błąd wynikający z nieprzeprowadzenia rozpoznania i obrania w efekcie złego kierunku marszu hetman poznał

1 C h r a p o w i c k i, op. cit., s. 101. 2 P u f e n d o r f , De rebus gestis Friderici Wilhelmi, s. 356.

przybywszy 7 października do Wąsoszy, którą przeciwnik opuścił przecież tydzień wcześniej. Gosiewski dopiero stamtąd rozesłał podjazdy, na które furażerowie Waldecka natknęli się tego samego dnia pod wieczór. Zaalarmowany przez nich generał brandenburski rozesłał podjazdy. Około północy powrócił do obozu kornet Meyer z Leibreigementu prowadząc jeńca — Tatara — i potwierdzając wieści o zbliżaniu się przeciwnika3. Rankiem 8 października w okolicach Prostek, rzekomo także na północ od tej wsi, pojawiły się grupy Tatarów, które zapewne nie miały innych zadań, niż tylko przeprowadzenie rozpoznania.

Dietrich von Rosen przebywający w Tykocinie, dowiedziaw-szy się o marszu Gosiewskiego na północ, zaalarmował Bogusława Radziwiłła4. Książę koniuszy otrzymał list puł-kownika wieczorem 7 października, gdy wiedział już o za-grożeniu. Zdążył opuścić swoje stanowisko pod Rajgrodem i znajdował się już w Mieczach położonych w połowie drogi do Prostek. Radziwiłł zapewne orientował się, że korytarzem między Pisą a Biebrzą ciągnie Gosiewski ze wszystkimi siłami, w innym przypadku raczej nie rezygnowałby z wcześ-niejszej pozycji, osłaniającej księstwo przed spodziewanym atakiem z kierunku Grodna. Skoro zdecydował się na prze-marsz pod Prostki, musiał wiedzieć, że wieści o planowanym ataku na księstwo z dwóch stron, jakie napływały pod koniec września, były nieprawdziwe i że cała dywizja litewska nadciąga od południa na Pisz lub Ełk. Zmuszało to przede wszystkim do koncentracji sił szwedzko-brandenburskich.

Obserwując reakcje Waldecka z 7 i poranka 8 października nasuwa się wniosek, że mimo wszystko kierunek działań Gosiewskiego był dla niego dużym zaskoczeniem. Hetman obchodził przecież od zachodu przygotowaną przez wojska szwedzko-brandenburskie linię obrony. Może wprawdzie dzi-wić, że nie został powiadomiony o marszu i siłach przeciwnika

3 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. 6, 8, 11, 17. 4 W a s i l e w s k i , Zarys dziejów..., s. 67-68; R a u c h b a r, op. cii., s. 144.

przez Manteuffla, który miał okazję spotkać hetmana i widział jego wojska. Charakterystyczne, że w czasie listopadowych przesłuchań Sparr polecił pytać oficerów, czy nie zostali zaalarmowani przez Manteuffla. Ci jednak zgodnie twierdzili, że pułkownika widzieli, kiedy jechał do hetmana, nie wiadomo im jednak było, czy pojawił się w obozie pod Prostkami w drodze powrotnej. Nie wydaje się, aby Gosiewski popełnił ten błąd i odprawił posła zanim doszło do bitwy. Gdyby tak się stało, Waldeck już od około 6 października powinien spodziewać się ataku, również Radziwiłł podjąłby intensywny przemarsz pod Prostki znacznie wcześniej niż dopiero 7 paź-dziernika.

Waldeck, dowiedziawszy się od uciekających z kierunku Wąsoszy furażerów o pojawieniu się dywizji hetmańskiej, posłał gońców do księcia Bogusława, wzywając go na pomoc5 . To również zaskakujący szczegół, posłańcy Waldecka byli dopiero trzecimi, którzy poinformowali Radziwiłła o zbliżaniu się Gosiewskiego. Oznacza to z kolei, że stacjonujący pod Rajgrodem koniuszy litewski dysponował znacznie lepszym rozeznaniem w sytuacji odcinka, który w myśl przyjętych założeń ubezpieczać miał Waldeck, niż sam generał. Niemniej jednak alarmujące wieści o dywizji litewskiej znajdującej się w odległości przemarszu dziennego od obozu brandenburskiego skłaniały Radziwiłła do przyspieszenia pochodu. Waldeck obiecywał zawiadomić księcia o nadejściu przeciwnika sal-wami z dział.

Wezwanie Radziwiłła pod Prostki mieściło się w przyjętym wcześniej planie obrony granic w dwóch zgrupowaniach — grupa brandenburska znalazła się przecież w bezpośrednim zagrożeniu i wątpliwe, by sama była w stanie skutecznie przeciwstawić się Litwinom. Nie wydaje się jednak, by po połączeniu się ze Szwedami pozbawiona była szans. Zwięk-szało je korzystne położenie obozu, na południe od którego,

5 G. F. Waldeck do D. Weimanna, Straduny 20 X 1656, Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 106; R a u c h b a r , op. cit., s. 145.

w odległości około 2 km, rozpościera się jezioro Toczyłowo, otoczone bagnami i mokradłami. Czyli przeprawa przez rzekę Ełk poniżej Bogusz (w okolicach których walczył potem Radziwiłł) nie dawała przeciwnikowi możliwości szybkiego opanowania lewego, wschodniego brzegu, gdyż utrudniała mu to przeszkoda naturalna. W grę mogła wchodzić tylko prze-prawa na północ od Bogusz, a tam założył obóz Waldeck, skąd można było prowadzić ogień z dział na odległość 500-600 m. Tyły zabezpieczała rzeka, której wschodni, podmokły i bagnisty brzeg mógł utrudniać działania grupom jazdy. Nawet dziś pas mokradeł, o którym zresztą wspominają wszystkie relacje ze strony brandenburskiej, ciągnie się szeroko kilkadziesiąt metrów na wschód od brzegu, niemalże do miejsca, w którym stoi wspomniany powyżej słup. Poszerzał on w istotny sposób koryto rzeki w rejonie Prostek. Zrozumiała w tym kontekście staje się zażarta walka o mosty w drugiej fazie bitwy

Pomimo to 7 października wieczorem generał myślał już o innym wariancie — porzuceniu pozycji pod Prostkami. Decydujący wpływ na odejście od projektów przewidujących obronę ufortyfikowanego obozu przez połączone siły szwedz-ko-brandenburskie miało opóźnianie się przybycia grupy Wallenrodta pod Prostki. W Olecku, a więc w odległości dziennego przemarszu od obozu, stacjonował już od 4 paź-dziernika. Nie wiadomo czemu postój przedłużał, nie za-trzymywały go żadne ważne sprawy, jego żołnierze zajmowali się głównie rabunkiem mieszkańców miasta i niszczeniem zebranego w sterty na polach zboża. Sam pułkownik przed odejściem z Olecka, a nastąpiło to dopiero 7 października przed południem, wymusił na mieszczanach kontrybucję6.

Wallenrodt zawiadomił Waldecka, zapewne zanim jeszcze dotarły wieści o zbliżaniu się Gosiewskiego, że przybędzie pod Prostki 7 października około godziny 9 7 , przodem wysiał

6 Beitrage zur Geschichte des U Schwedisch-polnischen Krieges, s. 19-21. 7 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. 26 v, 33v.

wspomniane wcześniej posiłki. To właśnie dlatego generał, niepokojący się, czy Wallenrodt zdąży przed atakiem przeciw-nika na obóz, myślał o wyjściu mu naprzeciw, zanim przeciw-nik zbliży się do Prostek. W grapie Waldecka, poza tym że istotnie nielicznej, znajdowała się niemal wyłącznie rajtaria, Wallenrodt miał 2 regimenty piesze i 2 dragońskie, to znaczne wzmocnienie siły ognia mogło okazać się decydujące w starciu z wojskami hetmana litewskiego.

Waldecka zatrzymał na miejscu brak informacji o aktualnej pozycji grupy pułkownika, wiedział tylko tyle, że wyszła z Olecka. Nie znając trasy przemarszu Wallenrodta — czy skierował się on bezpośrednio na Prostki, czy też na Ełk, ryzykowałby idąc mu naprzeciw rozminięcie się. Poza tym obranie drogi bezpośrednio do Olecka odsłoniłoby kierunek na Ełk — do którego zbliżała się grupa Wolrada von Waldecka, narażona w takim przypadku na wielkie niebezpieczeństwo. Nie mogli też Brandenburczycy opuścić obozu przed nadej-ściem Radziwiłła. Na razie więc Waldeck postanowił czekać na miejscu8. Nie wiadomo, czy próbował skontaktować się czy choćby dowiedzieć się o pozycji pułkownika, rankiem 8 października w każdym razie nadal nie wiedział, gdzie on się znajduje. Brak rozpoznania prowadzący w konsekwencji do niemalże zupełnej nieznajomości sytuacji operacyjnej tuż przed bitwą najpoważniej obciąża konto generała.

Tymczasem pojawienie się w okolicy Prostek Tatarów Waldeck wziął za nadejście głównych sił hetmańskich. Oczy-wiście, ordyńcy nie zbliżali się do ufortyfikowanego obozu, tym bardziej nie próbowali go atakować. Nie wiadomo, czy rzeczywiście dotarli aż pod Nową Wieś, położoną kilka kilometrów na północ od Prostek, czy też były to późniejsze tłumaczenia Waldecka, próbującego tuszować własne błędy. Faktem jednak jest, że generał posłał do obrony znajdujących się tam brodów dragonię Kreckena. Miało to zabezpieczyć połączenia z Wallenrodtem, jednak według późniejszych relacji

8 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. 33; R a u c h b a r, op. cit., s. 145.

Waldecka ordyńcy przeszli na lewy, wschodni brzeg Ełku. Rzeka o wąskim korycie, płaskich brzegach i powolnym nurcie nie mogła stanowić dla jazdy tatarskiej wielkiej przeszkody. Dlatego właśnie, jak tłumaczył potem, nie mógł skontaktować się z pułkownikiem, bo ordyńcy przejmowali podjazdy.

Przed południem rozpoznanie przeprowadził Brunell, który przyniósł wiadomości, że pod Prostki zbliża się jedynie 1000 Tatarów i 500 Polaków9, czyli, jak się wydaje, cała grupa ordy Subchana Ghazi agi i 15 chorągwi koronnych pułkownika Gabriela Wojniłłowicza. Jeżeli rzeczywiście dopiero wtedy nadciągali oni spod Wąsoszy, to wcześniejsze wiadomości o działaniach tatarskich mogły dotyczyć podjazdów. Zdobywszy informacje o położeniu obozu brandenburskiego, zapewne także 0 pozycji innych oddziałów, zanieśli je hetmanowi, który podjął decyzję o zaatakowaniu Waldecka. Być może istotnie, pozostałe źródła nie dają co do tego pewności, Gosiewski posłał przodem jazdę polsko-tatarską, dążąc do związania walką przeciwnika 1 niedopuszczenia do jego odejścia spod Prostek naprzeciw grupy Wallenrodta, jeśli hetman rzeczywiście o nim wiedział, przed nadejściem głównych sił litewskich.

Wieści przyniesione przez Brunella umocniły tylko Wal-decka w zamiarze opuszczenia obozu pod Prostkami. Liczył zapewne, że stosunkowo nieliczna grupa polsko-tatarska nie będzie w stanie rozbić w trakcie przemarszu jego kolumny opartej o tabor i wykorzystującej przewagę swojej siły ognia oraz że zdąży połączyć się z Wallenrodtem zanim nadejdzie Gosiewski z resztą wojska. Generał wiedział, że do Wąsoszy dotarła cała dywizja hetmana. Wprawdzie sam Radziwiłł stwierdza, że został powiadomiony jedynie o oddziałach polskich i tatarskich — „W nocy dał mi znać graf Waldeck, że polskie i krymskie wojska do Wąsoszy przyszły" l0.

9 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k 34; R a u c h b a r , op. cit., s. 145-146.

10 R a d z i w i 11, op. cit., s. 139-140.

Z drugiej jednak strony, nie opuszczałby Rajgrodu, gdyby na Pisz i Ełk kierowała się tylko orda wsparta koronnymi chorągwiami jazdy.

Nie można uwierzyć, aby w momencie podejmowania ostatecznej decyzji o opuszczeniu obozu Waldeck jeszcze obawiał się przerwania połączeń z Wallenrodtem albo jakoby już do tego doszło. Gdyby tak było istotnie, to dlaczego miał nadzieję na połączenie się z pułkownikiem. Poza tym Briinellowi udało się jednak dotrzeć do niego, pod sam Ełk, i to właśnie wieści o zamiarach Wallenrodta skłoniły Waldecka do marszu na północ. Bo pułkownik, zapewne na wieść o nadejściu Gosiews-kiego, przerwał pochód, usypał pod miastem dwie reduty, które obsadził piechotą Klingsporna i Taubeneckera. W samym Ełku stał skwadron dragonii Hansa Georga von Auera, a nadciągała jeszcze w tym kierunku grupa piechoty Wolrada von Waldecka, w skład której przypuszczalnie wchodziło więcej jednostek niż tylko jeden regiment pieszy. Tworzyło się więc w tej okolicy silne zgrupowanie, z pewnością liczniejsze niż to, którym dysponował Waldeck, i co ważniejsze - w przeważającej części złożone z piechoty i dragonii. Poza tym miejsce obrony pod Ełkiem, które ryglowało dogodny szlak wiodący w głąb Prus Książęcych, dawało również szansę powstrzymania najazdu, być może to o nim myślał Radziwiłł, kiedy po porzuceniu pozycji pod Wąsoszą generał postanowił zatrzymać się pod Prostkami. Decyzja o opuszczeniu obozu może nie byłaby więc zła, gdyby została podjęta wcześniej, a nie w obliczu zbliżającego się przeciwnika.

Ewakuacja miała nastąpić przez nowy, duży most położony na północ od Prostek. Na początek przygotowano do wymarszu tabory. Za nimi miały iść działa i dragonia Hohendorfa. Dla ubezpieczenia wymarszu pozostawiono w okopach 2 działa, część dragonii oraz po jednej kompanii z regimentów Waldecka i Kanneberga, dowodzonych odpowiednio przez Hiilsena i Buch-ta, oraz jedną ze skwadronu Brunella, w łącznej sile 240 koni

" GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k 6v.

Jakieś oddziały, mógł być to skwadron z własnego regimen-tu pod komendą rotmistrza Tresko 12, wysłał Waldeck przed obóz, na wzgórza, dając im do pomocy 2 działa. Ich zadaniem było niedopuszczenie do bezpośredniego ataku na obóz. Waldeck cały czas uważał, że na razie ma do czynie-nia tylko z oddziałami polsko-tatarskimi13. Około południa dotarła pod Prostki grupa szwedzka, która zatrzymała się na lewym brzegu Ełku i nie wchodziła do obozu. Radziwiłł nie zgadzał się z zamiarami Waldecka, proponował raczej „wniść do jego okopu i obserwować actiones JM pana Gosiewskiego, ale gdym do niego przybył, inszą zastałem radę. Bo obawiając się, żeby dwu tysięcy człeka, które z Ełku już szły do niego, orda od niego nie oderżnęła, postanowił był, okop pod Prostkami opuściwszy, iść tym ku posiłkowi (a) one in salvo (bezpiecznie) zaprowadziwszy, obozem pod Ełkiem się położyć. Temu łubom był contrarius (przeciwny), przeprzeć żem go nie mógł (...)" I4. Książę koniuszy nie wierzył również w możliwość przerwania połączeń z Wallenrodtem, uważał, że dragonia Kreckena stanowi wystarczającą obronę przepraw pod Nową Wsią15 .

Nie jest pewne, czy w momencie opuszczania obozu przez tabor pod Prostki nadeszły już główne siły Gosiewskiego, czy też były tu tylko chorągwie koronne i orda, o których mówił Briinell. W każdym razie uderzenie nastąpiło w tym właśnie momencie. Bogusław Radziwiłł pisał: „(...) Skoro zobaczono, że wozy z okopu wyszły, wpadła orda na oślep na niego" 15. Podobnie zeznali oficerowie Leibregimentu: „Gdy wróg to zobaczył (wyjście wozów z szańca), natarł na okop" l7. Jedynie Waldeck twierdził, że atak nastąpił już po przejściu wozów

12 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. l , 9; Ko n i g, op. cit., s. 49. 13 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k 39v; R a u c h b a r , op. cit.,

s. 146-147; T w a r d o w s k i, op. cit., s. 206; K oc h o w s k i, op. cit., s. 233. 14 R a d z i w i l l , op. cit., s. 139. 15 R a u c h b a r , op. cit., s.145. 16 R a d z i w i 11, op. cit., s. 139. 17 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k.lv; Konig, op. cit., s. 49.

przez rzekę, miał on jednak na myśli bezpośrednie uderzenia na obóz. Zdaniem księcia koniuszego, w pierwszym natarciu brali udział Tatarzy. Taka wersja wydaje się najbardziej prawdopodobna, nawet gdyby hetman dotarł już w tym momencie z całą dywizją litewską pod Prostki, to celem wstępnego uderzenia było spędzenie z pola oddziałów bran-denburskich wysłanych na prawy brzeg dla osłony odwrotu i otwarcie bezpośredniego dostępu do obozu. Waldeck nie zamierzał, oczywiście, przyjmować bitwy w otwartym polu, stąd też posłał tam niewielką część swojej jazdy — oficerowie Leibregimentu twierdzili potem, że większość rajtarii została w szańcu. Dlatego walki na prawym brzegu Ełku trwały krótko — „łatwo uradzono sobie z przeciwnikiem w począt-kowych utarczkach (...)" '8. Po odwrocie Brandenburczyków z przedpola natarcie na obóz nie było kontynuowane, ponieważ tylko w takiej sytuacji wysłany przez Radziwiłła oberszter-lejtnant Drakę mógł ściągnąć stąd porzucone przez wycofujące się oddziały 2 działa. Dopiero kiedy przygotowano je do prowadzenie ognia z lewego brzegu, nastąpił litewski atak na obóz i doszło do sytuacji, którą Wespazjan Kochowski opisał: „przeprowadzone przez rzekę elektorskie działa otworzyły ciągły ogień na litewskie oddziały, próbujące wysforować się naprzód" l9.

Miało to jednak miejsce w momencie, gdy wozy przeszły przez most i na lewy brzeg kierowały się już jednostki bojowe, których pochód otwierał regiment księcia Sachsen--Weimara. Odwrót osłaniał idący w tylnej straży Leibregiment, z idącą na samym końcu kompanią oberszter-lejtnanta Buchta. W obozie zabezpieczały odwrót kompanie Hiilsena, Buchta i Briinella, które wychodząc z okopów miały podpalić zabu-dowania i uniemożliwić dostęp do rzeki na odcinku pomiędzy oboma mostami20. Waldeck musiał zmienić plany. Wobec

18 K o c h o w s k i , op. cit., s. 233; por. T w a r d o w s k i , op. cit., s. 206. 19 K o c h o w s k i, op. cit., s. 233. 20 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. 5, 7v, 36v; R a u c h b a r ,

ataku nieprzyjaciela i to nie tylko Tatarów, ale całej dywizji hetmana polnego, podjęcie przemarszu pod Ełk było niemoż-liwe. Jedynym wyjściem stało się zorganizowanie obrony na linii rzeki i obrona mostów i przepraw między Prostkami a Boguszami. W to miejsce posłano grupę Bogusława Radzi-wiłła, jednak nie całą, jakiś oddział szwedzki, którego liczeb-ność trudno ustalić, osłaniał tabor, który w tym czasie zdążył już dojść do Ostrykołu.

Pozycję Radziwiłła w tej fazie bitwy daje się ustalić na podstawie jego własnej relacji i relacji Waldecka, którzy za przyczynę odcięcia grupy koniuszego litewskiego od korpusu brandenburskiego podają utratę mostu i przejście Litwinów na lewy brzeg. Gdyby książę bronił brodów na północ od Prostek, nie zastałby odcięty, gdyż Waldeck wycofywał swoją rajtarię właśnie w tym kierunku. W momencie utraty mostu Branden-burczycy albo już połączyliby się z Radziwiłłem, albo znaj-dowaliby się między nim a mostem. Według słów samego Waldecka część Szwedów broniła przepraw, umocniwszy się „gegen dem Dorf Protzko" (naprzeciw wsi Prostki)21.

Poza tym wiadomo, że Radziwiłł bronił przepraw przed ordą, a Gosiewski „Tatarom, których miał spory oddział, rozkazał szukać brodu w dole rzeki"22, a więc na południe od Prostek. Tatarów wspierała prawdopodobnie grupa 15 chorągwi polskich pod komendą Wojniłłowicza. Trudno sądzić, żeby Gosiewski liczył na wykonanie zadania wyłącznie przez ordę, skoro przepraw bronił prawie cały korpus szwedzki, poza tym grupa koronna działała z nią praktycznie od początku kampanii, stanowiąc wydzielony korpus w dywizji Gosiewskiego. Pod-jazdy szwedzkie i brandenburskie zawsze potwierdzały obec-ność chorągwi koronnych przy ordzie, również Briinell przed bitwą przyniósł wieści o połączonej grupie polsko-tatarskiej. Poza tym gdyby przyjąć, że Kochowski i Twardowski

op. cit., s. 147. 21 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. 37v; R a u c h b a r, op. cit., s. 148. 22 K o c h o w s k i, op. cit., s. 233.

oparli swoje opisy na relacji uczestnika bitwy, prawdo-podobnie kogoś z grupy Wojniłlowicza, tłumaczyłoby to, dlaczego wiedzą o walce w pierwszej fazie bitwy i zdobyciu przeprawy, a brak u nich wzmianek o odwrocie Waldecka na most i jego obronie.

Równocześnie z działaniami grupy polsko-tatarskiej na prawym skrzydle wojska litewskie, jak wspomniano już wcześniej, zaatakowały opuszczony szaniec, próbując jedno-cześnie oskrzydlić nieprzyjaciela od północy i odciąć drogę na most kierującej się tam grupie brandenburskiej. Waldeck i Rauchbar piszą o ataku na prawe skrzydło brandenburskie (północne), mogące odciąć od mostu tylną straż i działa z okopu. Plan taktyczny Gosiewskiego zakładał więc atak silnego centrum na szaniec, odcięcie drogi ewakuacji w kierun-ku nowego mostu oraz, po sforsowaniu Ełku przez Tatarów i Wojniłlowicza, zajęcie lewego brzegu i wyjście na tyły przeciwnika. Pełna realizacja tych założeń dawałaby w rezul-tacie okrążenie wojsk szwedzko-brandenburskich i w konsek-wencji ich likwidację.

Do tego jednak nie doszło. W czasie gdy Bogusław Radziwiłł ze Szwedami skutecznie bronił przed Tatarami i Polakami przepraw na Ełku, „dwie godzinie z nimi hałaso-wałem się tak, że żaden przejść nie mógł (...)"23, grupa litewska mająca oskrzydlić Brandenburczyków od północnego zachodu spóźniła się. Gdy przeszła przez pas bagien zalega-jących na części prawego brzegu, odcinając drogę do mostu, znajdował się tu jedynie Leibregiment i dragonia. Stojące w ariergardzie jednostki miały zapewne zadanie utrzymania pozycji osłaniającej drogę ewakuacji, do momentu gdy wszys-tkie regimenty z okopu przejdą za rzekę i zdążą się również wycofać Bucht, Hiilsen i Brunell z działami. Celu nie osiągnięto, Leibregiment, zanim wszystkie kompanie zdążyły przejść za rzekę, ruszył na most, a ponieważ już był od niego odcięty przez Litwinów, Polentz, nie mając innej możliwości,

23 R a d z i w i 11, op. cit., s. 140.

przepłynął Ełk wpław, poniżej mostu i na nowo uszykował się przed nim na lewym brzegu24.

Znalazłszy się na lewym brzegu Waldeck rozpaczliwie usiłował podjąć obronę na linii Ełku. Nowego mostu, atako-wanego przez dragonię przeciwnika, przez który wycofywały się jeszcze jednostki Buchta i Hulsena, bronił Polentz z Leib-regimentem i kompania Brunella. Za nimi, nieco na północ, poza pasem bagien, na wspomnianym wyżej wzniesieniu, stanęły regimenty Waldecka i Kanneberga, dragonia Hohen-dorfa oraz pozostałe 3 kompanie ze skwadronu Brunella. Regiment Kanneberga otrzymał rozkaz zwrócenia się frontem do lasu, a więc tyłem do przeciwnika. Najprawdopodobniej Waldeck obawiał się jednak, że przeciwnik może wyjść mu na tyły i chciał w ten sposób zabezpieczyć się przed tą ewentualnością25.

Generał wciąż objeżdżał pozycje, starając się zapobiec panice, bo choć przerzucenie oddziałów przez most odbyło się w porządku, to od początku walki na wschodnim brzegu większość jednostek wykazywała ochotę do opuszczenia pola bitwy. Jednocześnie starał się zabezpieczyć miejsca najbardziej zagrożone. Wkrótce po zajęciu pozycji przez regiment Kan-neberga, w tym momencie dowodzony przez oberszter--wachmeistra Podevillsa, Bucht nie zdążył jeszcze dołączyć, Waldeck polecił odkomenderować rotmistrza z 50 końmi do obrony przejść na mokradłach pomiędzy mostami, a sam odprowadził 1 skwadron, a z nim także skwadron z regimentu Ellera i 3 kompanie Brunella, na stary most prostecki2ń.

Waldeckowi udało się więc częściowo zrealizować plan, przerzucił swoje oddziały na lewy brzeg i utworzył linię obrony na rzece Ełk. Z lewej flanki walczył Radziwiłł

24 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. lv; 36v; G. F. Waldeck do D. Weimanna, Straduny 20 X 1656, Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 107; K o n i g, op. cit., s. 49; R a u c h b a r , op. cit., s. 147.

25 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. 7, 9, 12,16v, 20. 26 Ibidem, k. 14, 15v, 18, 18v, 20, 20v.

i Szwedzi, most prostecki osłaniało 5 skwadronów: 2 z re-gimentu Weimara, po jednym Brunella, Ellera i Kanneberga. Pomiędzy oboma mostami stała kompania wysłana przez Podevillsa, wydzielona z regimentu Kanneberga. Leibre-giment z dragonami i po jednej kompanii dowodzonymi przez Brunella i Buchta walczyły na dużym moście. Za nimi, nieco z boku, na północ, stała reszta regimentu Kanneberga i Waldecka oraz dragoni Hohendorfa. Most w Ostrymkole (następnej wsi) został zerwany, broniła tam przejścia grupa Szwedów, którą z taborem wysłano przodem. Pod Nową Wsią bronił przepraw Krecken.

Do zorganizowania skutecznej obrony było jednak jeszcze daleko. Zabrakło przede wszystkim dział, generałowi zostały tylko 3, z czego jedno zepsute. 4 działa wysłane przodem przed bitwą obsługa porzuciła w lesie, a 2 pozostawione przez Brunella w obozie przepadły. 2 działa ściągnięte z prawego brzegu przez Draka po oddaniu kilku strzałów okazały się bezużyteczne, brakowało do nich zaopatrzenia. Także drago-nom i rajtarom po godzinie walki zaczęło brakować amunicji, Polentz pięciokrotnie posyłał po zaopatrzenie kaprala z dwoma rajtarami, jednak żaden nie wrócił27. Ponadto utrzymanie pozycji utrudniał im podmokły, bagnisty teren, choć warunków nie pogorszyły opady, na początku października 1656 r. zanotowano jedynie przelotne deszcze padające rankiem 1 i 6 dnia tego miesiąca. Pomimo to grunt był bardzo nasiąknięty wodą, żołnierze, aby pewnej stać, ścinali drzewka oraz krzaki i słali je koniom pod nogi. 8 października była piękna, słoneczna pogoda2S. Jednak i to działało na niekorzyść Szwedów i Brandenburczyków, gdyż mieli front zwrócony na zachód, oślepiało ich więc zachodzące słońce.

Nasilający się napór przeciwnika sprawił, że zwłaszcza w regimentach brandenburskich oczekiwano decyzji o od-wrocie. Wprawdzie na południowym skrzydle udało się

27 Ibidem, k. 3. 28 C h r a p o w i c k i , op. cit., s. 101-102.

początkowo odeprzeć Litwinów, wtedy jednak Gosiewski nasilił natarcie29. Na nowym moście, gdzie żołnierzom za-brakło już kul i prochu i część z nich próbowała uciekać, Brunell wymógł na Polentzu, by jechał do Waldecka zapytać, jak długo jeszcze mają bronić tego miejsca30. Posłany w tej sprawie porucznik z Leibregimentu znalazł generała przy stanowisku Radziwiłła, z którym naradzał się co do dalszej obrony. Część Szwedów, zwłaszcza jeden z Engelów, uważała, że należy połączyć oddziały rozrzucone wzdłuż rzeki, jednak zarówno Waldeck jak i Radziwiłł byli temu przeciwni.

Waldeck natychmiast pojechał do nowego mostu, aby zatrzymać stojące tam regimenty. Wysłany do odparcia natarcia Bucht zepchnął Litwinów aż do połowy mostu, jednak w tym czasie Waldeckowi i Polentzowi, pomimo próśb i gróźb, płazowania uciekających, nie udało się zatrzymać na miejscu oddziałów31. Prawdopodobnie w tym momencie śmierć z rąk własnych żołnierzy poniósł Brunell.

Teraz nastąpił opisywany wyżej moment, którego analiza pomogła usytuować położenie mostów na Ełku. Waldeck i pozostający u jego boku Polentz chcieli się zwrócić ku stojącemu od nich nieco na prawo skwadronu z regimentu Kanneberga pod Podevillsem. Ten jednak, a także regiment samego Waldecka uciekły32. Generał zwrócił się więc na lewo ku południowemu mostowi, jednak wróg przedostawał się już na wschodni brzeg.

Pierwsze dotarły tu oddziały litewskie, a więc centrum dywizji Gosiewskiego, które zajęły obóz. Było to najsłabsze miejsce w linii obrony brandenburskiej. W czasie gdy wysiłki głównych sił Waldecka koncentrowały się na utrzymaniu obydwu mostów, odcinka pomiędzy nimi, do którego dostęp utrudnić miały płonące zabudowania wsi i połamane fragmenty

29 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. 15v. 30 Ibidem, k. 3. 31 Ibidem, k. 3v i 14. 32 Ibidem; R a u c h b a r , op. cit., s. 155-156.

umocnień, wrzucone do rzeki przez Brunella i uniemoż-liwiające przez to przeprawę wpław, strzegła jedynie grupa 50 koni przysłana tu przez Podevillsa. Dowodzący tym odcinkiem rotmistrz nie utrzymał jednak pozycji, po bitwie Waldeck zarzucał mu opuszczenie stanowiska bez walki. W każdym razie Litwini przebyli rzekę, a ich pojawienie się na wschodnim brzegu wywołało panikę wśród rajtarii brandenburskiej: „(...) kiedy wróg raz wodę przeszedł i jego siłę mogli zobaczyć, w pole uciekli (...)"33.

Nie jest pewne, jak doszło do przełamania linii obrony na prawym skrzydle. Radziwiłł twierdził, że to rajtaria branden-burska zaprzestała obrony starego mostu: „wojsko litewskie i orda, przeprawiwszy się potem przez most, który Prusacy konfodowaszy się odbiegli i litewskie i tatarskie wojska uderzyły na mnie"34. Brandenburczycy twierdzili, że to Szwedzi nie powstrzymali natarcia35. Bardziej prawdopodobne wydaje się jednak, że to podkomendni Waldecka pierwsi porzucili swoje stanowiska, bo to nie oni, ale właśnie Radziwiłł znalazł się potem w okrążeniu.

Waldeck zamierzał obejść przeciwnika po prawym skrzydle, ale ćwierć mili od starego mostu spotkał skwadron z regimentu Kanneberga i skwadron Brunella36, a także księcia Weimara, ranionego strzałą tatarską, i oberszter-lejtnanta Arnsdorfa z regimentu Johanna Engela. Ci twierdzili, że grupa Radziwiłła została całkowicie okrążona. Pozostawała już tylko ucieczka. Kierowali się na Ełk. Po drodze opuściły jeszcze Waldecka skwadrony Kanneberga i Brunella, których oficerowie tłuma-czyli się potem, że bagna opóźniły ich przemarsz. Pogoń podążała pod samo miasto, kładąc wielu z nich trupem37.

33 G. F. Waldeck do Fryderyka Wilhelma, (b.m.d.), Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 111.

34 R a d z i w i 11, op. cit., s. 163. 35 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. 15v. 36 Ibidem, s. 15v, 20v. 37 W. Gosiewski do P. Sapiehy, Prostki 8 X 1656, Bibl. Czart., rkps 2446,

k. 6.

8 — Prostki 1656

Dopiero reduty z piechotą Klingsporna i Taubeneckera po-wstrzymały ścigających. Waldeck ruszył dalej do Olecka. Nie pozostał w tym mieście długo, w nocy udał się do Węgorzewa. Nie wiadomo, czy swojego brata Wolrada spotkał jeszcze przed Oleckiem, czy też dopiero później. Rauchbar twierdzi, że Wolrad von Waldeck dołączył do Georga Friedricha już pod Węgorzewem3S.

W tym czasie trwała likwidacja okrążonego na skutek ucieczki Brandenburczyków zgrupowania szwedzkiego. Ra-dziwiłł wspominał: „Obydwóch wojsk potęga na mnie na-stąpiła, która mię opasawszy, część ludzi na miejscu położyła, część pobrała, mnie w głowę bardzo rannego, na ziemi już leżącego, chorąży syna Supan Kazy agi grotem przy drzewcu chorągwi swej bardzo długim i ostrym do ziemi przyszpilić chciał, alem porwał casu (przypadkiem) ręką za grot i tak Bóg chciał, że się od drzewca ułamawszy w ręku u mnie został. Wystrzeliłem był jeden pistolet Swinarskiego odstrzeliwując, a drugi mi zmylił, gdym do tego, co mię ciął, ścisnął. Prowadził mię ten ordyniec pół mili przy koniu, nic ze mnie nie biorąc, a gdym ustał, zrzucił chłopca mego, Sułowskiego, z konia, także już wziętego, i mnie z nim wespół nań wsadził. Miałem w kieszeni w worku okopciałym dość bogaty klejnot, który mi po kilka razy Tatarzyn odebrać chciał, alem mu go nie dawał; on też nie mogąc się domyśleć, co w worku było i rozumiejąc, jako mi sam potem powiedał, że to były relikwije albo do nabożeństwa służące rzeczy, nie brał mi go. Gdy mnie ten Tatarzyn prowadził, poznał mię pacholik z wojska koronnego z pułku pana Wojniłłowicza, który o tym usłyszawszy, że mnie wzięto, we czterdziestu koni przypadłszy, opończą na mnie rzucił i gwałtem mię Tatarom odjął. Zaraz mię potem do J.M. pana Gosiewskiego zaprowadził (...)"39. Incydent z odebraniem jeńca ordzie, przy tym tak znacznego

38 Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 99; 107-108; R a u c h b a r , op. cit., s. 157.

39 R a d z i w i 11, op. cit., s. 140.

jak książę koniuszy, miał wkrótce doprowadzić do ostrego konfliktu dowództwa litewsko-polskiego z Subchanem Ghazi agą.

Warto w tym miejscu dodać, że oprócz Radziwiłła Wojnił-łowicz odebrał Tatarom również jeńców brandenburskich. Wspomina o tym Mikołaj Jemiołowski: „Tak Szwedów jako i Prusaków Tatarowie w niewolę nabrali, niektórych zaś, wielkie okupy od nich biorąc, za perswazyją Wojniłłowicza na wolą puścili, osobliwie znaczniejszych"40. Relacja tego pamiętnikarza o wyprawie do księstwa jest niemal w całości nieprawdziwa i zawiera mnóstwo mylnych informacji, stąd i tę można podać w wątpliwość. Jednak oficerowie branden-burscy zeznali, że część wziętych do niewoli żołnierzy istotnie po kilku czy kilkunastu dniach wróciła41. Można oczywiście uznać, że podobnie jak książę Bogusław odzyskali oni wolność w wyniku porażki Gosiewskiego pod Filipowem. Nie zmienia to jednak faktu, że nie pozostali w ręku tatarskim, tak jak Szwedzi wzięci pod Prostkami. Hetman litewski chciał praw-dopodobnie wykorzystać jeńców brandenburskich w później-szych rokowaniach z elektorem.

Oprócz Bogusława Radziwiłła w niewoli znaleźli się: generał-major Israel Ridderhielm, pułkownik Johann Engel, oberszter-lejtnant Wilhelm von Błock, oberszter-lejtnant Koch. Tylko nielicznym udało się uniknąć śmierci lub, co bardziej prawdopodobne, niewoli. Z regimentu Israela Ridderhielma ocalało 31 żołnierzy, Taubego 28, oberszter-lejtnanta Drakę 1 1042. Łączne straty Szwedów (zabitych i jeńców) mogły sięgać nawet 1,5 tys. żołnierzy. Gabriel Wojniłłowicz zdobył na czele swego pułku 18 chorągwi szwedzkich. Z grupy brandenburskiej do niewoli dostał się Josias von Waldeck, być może dlatego relacje powstałe w pierwszych dniach po bitwie

40 J e m i o ł o w s k i , Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648-1679), opr. J. Dzięgielewski, Warszawa 2000, s. 218.

41 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. 5. 42 T e s s i n, op. cit., s. 127.

mylnie wymieniają wśród jeńców samego naczelnego dowódcę — Georga Friedricha von Waldecka. Spośród oficerów zginął jedynie pułkownik Christoph de Brunell. Oberszter-lejtnant Podevills jest wymieniany zarówno wśród jeńców jak i poleg-łych. Wiadomo jednak, że zeznawał w listopadzie przed sądem wojskowym, udało mu się więc ujść spod Prostek, choć nie wiadomo, czy rzeczywiście, jak twierdzi Waldeck, jako pierwszy uciekł z pola bitwy43.

Bitwa pod Prostkami zakończyła się całkowitą klęską korpusu szwedzko-brandenburskiego, pomimo że Gosiewski nie zrealizował do końca swojego planu taktycznego. Nie doprowadzając do zamknięcia okrążenia, pozwolił wymknąć się praktycznie całej grupie brandenburskiej. Zlikwidowano jednak rajtarię szwedzką. Zapewne duża jej część została wzięta w jasyr przez Tatarów, a mniej było zabitych. Rajtaria brandenburska nie poniosła wielkich strat, uległa raczej rozproszeniu. Rezydent szwedzki w Królewcu Wolfsberg twierdził, że Waldeck stracił pod Prostkami działa i tabory, ale mało żołnierzy44.

Straty Gosiewskiego nie były duże. „W wojsku naszym szkoda za łaską Pana Boga mała" donosił Gabriel Wojniłłowicz Janowi Kazimierzowi. Znane są nazwiska poległych porucz-ników Kosika i Ogińskiego. Wiadomo również, że zginął brat Gabriela Wojniłłowicza z królewskiej chorągwi kozackiej45.

43 K o c h o w s k i , op. cit., s. 234; G. Wojnitłowicz do Jana Kazimierza, Prostki 9 X 1656, AGAD AR, dz. II, ks. 21, s. 224; także w: Nieznane materiały..., s. 719; W. Gosiewski do P. Sapiehy, Prostki 8 X 1656, Bibl. Czart., rkps 2446, k. 6; Awiza z obozu królewskiego z Boruczyna, 13 X 1656, AGAD AR, dz. II, ks. 21, s. 214; Jan Kazimierz do Fryderyka III Sędziwój 14 X 1656, Bibl. Raczyńskich, rkps 210, s. 22; tenże do magistratu gdańskiego, Sędziwój 14 X 1656, AP Gdańsk, 300/53/86, s. 155; P u f e n -d o r f , Sieben Biicher..., s. 183; P i s a n s k i , op. cit., s. 96; R a u c h b a r , op. cit., s. 157.

44 Urkunden und Actenstiicke, Bd. XXIII, s. 344. 45 G.Wojnillowicz do Jana Kazimierza, Prostki 9 X 1656, AGAD AR,

dz. II, ks. 21, s. 224; także w: Nieznane materiały..., s. 719; dopisek w liście W. Gosiewskiego do P. Sapiehy, Prostki 8 X 1656, Bibl. Czart., rkps 2446, k. 6.

Początek kampanii hetmana polnego litewskiego można uznać za błyskotliwy. Historycy podkreślają umiejętne za-stosowanie przez niego taktyki działania armią rozczłon-kowaną, związanie przeciwnika walką przez część sił, podczas gdy pozostałe dokonują obejścia na skrzydła i tyły46. Takie wnioski wynikają jednak z odmiennej niż przedstawiona powyżej rekonstrukcji bitwy. Hetman zaskoczył przeciwnika, warto dodać słabszego liczebnie, w momencie przegrupowy-wania i odwrotu, dążył do jego oskrzydlenia i okrążenia, co właściwie nie powiodło się, realizację założeń taktycznych uniemożliwiły warunki terenowe, bagna na zachód od rzeki opóźniły działanie lewego skrzydła. Warto jednak powtórzyć, że Waldeck popełnił rażące błędy, przede wszystkim nie przeprowadził rozpoznania, co w efekcie przyniosło decyzję o wyprowadzeniu wojska z ufortyfikowanego obozu w obliczu nadciągającej i przeważającej liczebnie dywizji litewsko--polsko-tatarskiej. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że ten moment bardziej zaważył na końcowym sukcesie Gosiewskiego, niż strategiczne talenty hetmana.

Des Noyers podaje, że bitwa miała miejsce po południu. Wydaje się mieć rację. Pomijając już fakt, że czerpał relacje od naocznego świadka, taki termin rozpoczęcia walki potwier-dzają inne okoliczności: Gosiewski jeszcze 8 października, jak wspomniano wyżej, rozsyłał uniwersały z Wąsoszy. Waldeck, uchodząc spod Prostek, spotkał oddział Klingsporna wieczo-rem, co może oznaczać po zapadnięciu zmroku, który w paź-dzierniku, jeszcze przy pogodnym dniu, mógł nadejść około godz. 18. O godz. 9 wieczorem generał dotarł do Olecka47. Klingsporn stał pod Ełkiem w odległości 15 km od Prostek, uciekający konno Waldeck mógł przebyć tę trasę najdalej

46 M a j e w s k i , Bitwa..., s. 340; A. R a c h u b a, Wincenty Korwin Gosiew-ski, w: Hetmani Rzeczypospolitej Obojga Narodów, red. M. Nagielski, Warszawa 1995, s. 488.

47 Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 99; Beitriige zur Geschichte des II schwedisch-polnischen Krieges, s. 23.

w godzinę. Bitwa nie trwała długo. Radziwiłł bronił przejścia przez rzekę 2 godziny, oficerowie Leibregimentu godzinę48. Radziwiłł, przy założeniu, że atak prawego i lewego skrzydła litewskiego nastąpił równocześnie, osłaniał przeprawy tyle czasu, ile trwały razem odwrót Brandenburczyków i obrona nowego mostu przez Leibregiment. Czyli od momentu natarcia litewskiego do ostatecznego rozbicia wojsk szwedzko-bran-denburskich upłynęły 2 godziny. Brak danych do obliczenia, ile czasu trwało starcie na prawym brzegu, ale nawet gdyby miały to być 2 godziny, oznacza to, że bitwa i tak nie trwała dłużej niż 4. Czyli mogła się rozpocząć około 13, może nawet później, o 14.00. Należy pamiętać, że rano Waldeck zdążył wysłać Kreckena pod Nową Wieś, na podjazd wyjechał Briinell i wrócił, uszykowano tabor i regimenty do wymarszu.

Wydawać by się mogło, że po rozbiciu korpusu szwedzko--brandenburskiego Prusy Książęce stoją otworem przed Go-siewskim, a przemarsz na Żmudź może się odbyć bez przeszkód.

48 GStA, I HA, Rep. 9 (Polen), 5ee IB, k. lv; R a d z i w i ł ł , op. cit., s. 140; K o n i g, op. cit., s. 50.

NAJAZD TATARSKI

Jeszcze wieczorem 8 października Wincenty Gosiewski po-wiadomił Pawła Sapiehę o zwycięstwie. Jest to jedyna zachowana relacja hetmana polnego litewskiego o Prostkach, choć wiadomo, że o sukcesie donosił również przebywającej w Wolborzu Ludwice M a r i i N a informacjach „od wojska litewskiego" oparł swój list, w którym opisuje wiktorię Gosiewskiego sekretarz polskiej królowej Pierre Des Noyers2, prawdopodobnie więc jego korespondencja w znacznym stopniu oddaje treść raportu hetmana.

W liście do hetmana wielkiego litewskiego Gosiewski pisał: „Błogosławieństwo Wmci Pana na wyjezdnym, za które teraz wielce dziękuję, i odwaga wojsk JKMci, jakowe dnia dzisiejszego z nieba zaciągnęło zwycięstwo, krótko wypisuję. Na samej granicy pruskiej wojsko pruskie, szwedzkie i radzi-wiłłowskie, którym nic i przeprawa nie pomogło zniesione. Graf Waldek hetman pruski poległ, czy też u ordy zostaje, non nam constant (nie jest nam wiadome). Generał major Izrael, starszy nad wojskiem szwedzkim, pojmany, Xiążę Radziwiłł wzięty. Pułków szesnaście zniesionych. Trupa na mil dwie pełno. Munitia i armata pobrana. Wozy w łup poszły. Orda

' Biskup łucki do A. Koniecpolskiego, Wolbórz, 23 X 1656, AGAD, AZ, rkps 452, k. 4.

2 Portofolio, t. II, s. 102-103.

jasiru, że ma na dziesięć tysięcy chlubi się. Chorągwi kilkadziesiąt wzięto. Dziś też według ordynansu i woli JKMci PMM na kilkadziesiąt miejscach ognie wzniecić w Prusiech kazałem. To oznajmiwszy nie godzi się przepomnieć odważ-nych Jmści Panów poruczników WMM Pana jako odważnych mężów i Pana Giedroicia przy nich jako dobrego kawalera oraz wnoszę zarazem intercesję, aby w osobliwym WMM Pana zostawali baczeniu. Dan z obozu nieprzyjacielskiego pod Prostkami, d. 8 8bra (Oktobra) 1656"3.

Brak potwierdzonych informacji o analogicznych raportach przesłanych przez Gosiewskiego Janowi Kazimierzowi, choć wydaje się pewne, że takowe hetman przesłał. Wiadomo, będzie o tym mowa później, że obszerną relację z przebiegu nie tylko batalii pod Prostkami, lecz także dalszej kampanii, przedstawili w listopadzie specjalni posłowie. Monarcha 0 sukcesie dywizji litewsko-polsko-tatarskiej dowiedział się jednak już 13 października, kiedy minął Brześć Kujawski 1 znajdował się pod Boruczynem4 .

Treść zachowanego odpisu korespondencji z obozu królew-skiego z tego właśnie dnia, podobnie jak i o dzień późniejszych listów Jana Kazimierza, powtarza się w nich taka sama, błędna pisownia nazwisk jeńców brandenburskich i szwedzkich — jest zasadniczo zbieżna z raportem przesłanym monarsze spod Prostek przez pułkownika Gabriela Wojniłlowicza. Nie zachował się autograf listu, znany jest tylko odpis, opub-likowany przez Tadeusz Nowaka, datowany na 10 października 1656 r., choć wydaje się, że jest to błędny zapis, list powstał zapewne dzień wcześniej5: „Impreza WKM PMM wzięła szczęśliwy swój początek 9-go (sic!) praesentis pod Prostkami, na granicy prawie, gdzie się schodzi Podlasze z Mazowszem, z wojskiem książęcia pruskiego o króla szwedzkiego, który rzuciwszy tam wały, zastawił się był. Szczęśliwą (maneat

3 Bibl. Czart., rkps 2446, k. 6; AGAD AR, dz. II. k. 223-224. 4 AGAD AR, dz. II, ks. 21, s. 214. 5 Ibidem, s. 223-224; zob także Nieznane materiały..., s. 719.

Najwyższemu chwała!) mieliśmy potrzebę — wszystek tabor znieśliśmy. Dział 9 było, te różnie na drodze porzucone zostają. W potrzebie było regimentów 16 zaciężnych szwedz-kich, oprócz ludzi książęcia Radziwiłła Bogusława i dragonii, których było kilkaset, 10 regimentów książęcia pruskiego pod kommendą Graffa Weidela (Waldecka). Ten sam Tatarom dostał się do więzienia i inszych bardzo wiele officyjerów, tak też: oberszter Briiner (Brunell) i oberszter lejtnat Pudel (Podevills). Regimentów króla szwedzkiego 6 pod kommen-dą Xiążęcia Bogusława było, który nam sam się dostał w ręce żywo, ale oberszter Israel, który Xiążęciu pomagał kommendą, dostał się Tatarom do więzienia. Tysiąc ich wzięli nasi żywcem, Tatarowie też mało co więcej wojska tego kładą, tysięcy trzy legło na placu. Daj Panie Boże szczęśliwy koniec, jaki jest początek imprezy WKM PMM. Sufan Kazi Aga barzo nami miesza — napiera się, aby mu Xiążęcia Bogusława wydano, co my do decyzji WKM PMM odłożyli, o czym Pan Rokitnicki rotmistrz WKM PMM opowie. W wojsku naszym szkoda za łaską Pana Boga mała. Spod chorągwie WKM brata mego zabito, a drugiego postrzelono, w koniach kompania niewielką szkodę ma. Ja w tych jako i w inszych okkazyjach proszę, abyś WKM PMM nie zapominał, jako o barzo zruinowanym, także i o mnie, wiernym poddanym WKM i słudze, który do nóg upadam WKM PMM".

Wojniłłowicz, ponieważ orda walczyła pod Prostkami u boku jego chorągwi, jest dobrze zorientowany w losach szwedzkich dowódców, podaje natomiast zupełnie błędne informacje na temat oficerów brandenburskich. O ile Gosiewski nie był jeszcze pewny losu Georga Friedricha von Waldecka, hetman pisał swoje doniesienie „na gorąco", krótko po zakończeniu boju, to Wojniłłowicz, który sporządzał swój raport dzień lub dwa po bitwie, miał już lepsze rozeznanie w stratach przeciwnika i własnych. Niemniej jednak mylił się sądząc, że Waldeck i Podevills, którzy faktycznie uciekli

z pola bitwy, oraz Brunell, w rzeczywistości zastrzelony 8 października przez własnych podkomendnych, trafili do niewoli. Pomyłka taka mogła się brać stąd, że jeńcy pochodzili z regimentów dowodzonych przez wspomnianych oficerów, które walczyły najbliżej pozycji szwedzkich szturmowanych przez ordę i chorągwie koronne.

Zwycięstwo pod Prostkami, oprócz swego ogromnego znaczenia operacyjnego — rozbicie osłonowych korpusów brandenburskiego i szwedzkiego, umożliwiało realizację zadań postawionych przed hetmanem polnym litewskim w Lublinie, miało także znaczne walory prestiżowe i mogło zostać wygrane propagandowo. Pomijając już fakt, że zwycięstwem odniesio-nym w polu nad regularnym wojskiem Karola Gustawa mógł się dotychczas w Polsce poszczycić jedynie Stefan Czarniecki (Warka 7 kwietnia 1656 r.), co w pewnym sensie podnosi rangę wiktorii z 8 października 1656 r. i dodaje splendoru jej głównemu sprawcy Wincentemu Gosiewskiemu, to miała ona miejsce w niezwykle odpowiednim momencie. Przegrana pod Warszawą z pewnością nadszarpnęła prestiż Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej i mogła utrudnić polskie starania, kontynuowane w tym czasie pod Wilnem i w Wiedniu, o pozyskanie sprzymierzeńców w wojnie ze Szwecją. Prostki można więc było przedstawić jako rewanż za niepowodzenie z ostatnich dni lipca, a także jako dowód, że siły Rzeczypos-politej nie zostały radykalnie osłabione czy też rozproszone, ale nadal są zdolne do kontynuowania ofensywy przeciwko wojskom Karola Gustawa, mimo pomocy elektora branden-burskiego. Jan Kazimierz już 14 października z obozu pod Sędziwojem, nazajutrz po otrzymaniu wieści z Prus Książę-cych, rozesłał listy głoszące sukces Gosiewskiego i Rzeczypos-politej, zawiadamiając o nim cesarza Ferdynanda III i króla Danii Fryderyka III. Polski monarcha pisał również do magist-ratu gdańskiego6, z którym na przestrzeni całego 1656 r.

6 Bibl. Raczyńskich, rkps 210, k.22; AP Gdańsk 300/53/86, k. 153-156; W a 1 e w s k i, op. cit., s. 278.

utrzymywał stałą korespondencję. 15 października zawiadomił 0 tym także małżonkę, Ludwikę Marię7.

Wieść o Prostkach błyskawicznie rozeszła się po Prusach Królewskich, docierając 13 października do Fromborka, a dzień później do Elbląga. Wiadomości te, z dodaniem korespondencji z Ełku i Królewca, miały w formie drukowanych relacji obiec wkrótce Rzeczpospolitą i sąsiednie kraje8.

W szczególny sposób wykorzystał wiadomość o sukcesie Gosiewskiego Jerzy Lubomirski, oblegający zajęty wciąż przez Szwedów Kraków. Otrzymawszy najpierw około 20 paździer-nika doniesienie od starosty radomskiego Mikołaja Podlodow-skiego, przesłane potem dalej do Gliwic, a także od królowej „pan marszałek (Jerzy Lubomirski) kazawszy z dział bić, za okazyją, co tam był w obozie od Wircza (generała Pawła Wirtza, szwedzkiego komendanta Krakowa) trębacz, posłał listy (o Prostkach) Wirczowi do przeczytania na dobranoc" 9.

Wzięci pod Prostkami jeńcy szwedzcy przez najbliższe dni pozostawali w obozie tatarskim w Prusach. Potem zostali odprowadzeni szlakiem przez Kamieniec Podolski na Budziak. W drodze, na noc, ordyńcy wiązali jeńcom ręce, a nogi zakuwali w drewnianych kłodach. Być może większość z nich, podobnie jak szwedzki żołnierz Caspar von Kalckreuter, zimę spędziła „u Tatarów", dopiero wiosną i latem 1657 r. zostali sprzedani Turkom. Sam Kalckreuter w czerwcu 1657 r. trafił do Konstantynopola, a z niewoli wykupił się dopiero w 1660 r. Oficerów wyższych rangą Tatarzy zatrzymali jednak u siebie, licząc na wyższy okup niż cena, którą mogliby uzyskać z ich sprzedaży. Dla Israela i pozostałych szwedzkich pułkowników 1 oberszter-lejtnantów niewola miała trwać sześć lat10. Istnieją

7 Portofolio, t. I, s. 322-324. 8 Ausfiirliche und glaubhaffte Relation von der gliicklichen Victorie...;

Extraordinari Zeitung...; Fernere continuation des glucklisches successes...; Warhafftige Relation aus unterschiednen Orten...

5 AGAD AR, dz. II, ks. 21, s. 214. 10 G e r s s, op. cit., s. 7-11.

wprawdzie przekazy o wcześniejszych negocjacjach szwedz-ko-tatarskich w sprawie wykupienia jeńców spod Prostek. Według informacji Krzysztofa Koryckiego, pozostającego jesienią 1656 r. nadal w służbie szwedzkiej, Israela i pozo-stałych oficerów miał wykupić za 2 tys. talarów Arvid Wittenberg ". Wiadomość ta ma pozory prawdopodobieństwa. Orda mogła się wycofywać z Prus Książęcych przez okolice Zamościa, tak przynajmniej spodziewał się Jan „Sobiepan" Zamoyski, zalecający swemu słudze Rabaszowskiemu wyna-lezienie „jakiej pięknej sztuki srebrnej dla (Subchan Ghazi) Agi" 12. A właśnie do Zamościa został odesłany, zatrzymany po kapitulacji Warszawy w czerwcu 1656 r., szwedzki feldmarszałek. Pomimo to nie wydaje się, aby wspomniana transakcja miała miejsce w rzeczywistości, choć niewy-kluczone, że próby doprowadzenia do niej zostały podjęte. Podana przez Koryckiego suma okupu za grupę wyższych oficerów, w tym generała, wydaje się nazbyt niska. Ponadto wiadomo, że wspomniani jeńcy odzyskali wolność dopiero w 1662 r. Wprawdzie Rzeczpospolita już w traktacie oliw-skim, kończącym wojnę w 1660 r., została zobowiązana do podjęcia starań na Krymie o uwolnienie jeńców wziętych przez ordę13, brak jednak informacji o takich zabiegach polskiej dyplomacji w latach następnych. Natomiast już w maju 1661 r. udawało się przez Szczecin do Sztokholmu tatarskie poselstwo w celu podjęcia rozmów o wykupieniu przebywających w niewoli oficerów szwedzkich. Negocjacje zakończyły się zawarciem porozumienia w tej sprawie, gdyż w sierpniu 1662 r. Israel i oberszter-lejtnant Koch wrócili do Sztokholmu, a Johann Engel (źródło wymienia tylko ich nazwiska) z Gdańska, przez który wracali niedawni jeńcy, skierował się do Meklemburgii14.

11 AGAD, AR, dz. V, nr 7340, k. 10. 12 AGAD, AZ, nr 1124. 13 Volumina legum, t. IV, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1859, s. 349. 14 G e r s s , op. cit., s. 10-11.

Na osobne omówienie zasługuje sprawa Bogusława Radzi-wiłła, głośna wówczas w Rzeczypospolitej. Nie bez powodu oczekiwano na dalszy jej rozwój, bo oto znalazł się w rękach Gosiewskiego, który cieszył się zaufaniem dworu królew-skiego, człowiek ogłoszony już za zdrajcę, obarczany zarzutami tak ciężkimi, jak zbrodnia obrazy majestatu i więzienie senatorów, wzięty do niewoli, gdy orężnie występował prze-ciwko wojskom Jana Kazimierza. Dodatkowym aspektem tej sprawy był fakt, że hetman odebrał jeńca ordzie, nie mogącej się pogodzić z utratą perspektywy na znaczny okup, bo przecież za jednego z najpotężniejszych magnatów litewskich Tatarzy mogli spodziewać się pokaźnych sum, i wszczynającej z tego powodu awanturę, której echa miały rozejść się nie tylko po Rzeczypospolitej.

Warto w tym miejscu wyjaśnić inną sprawę związaną z wzięciem Radziwiłła do niewoli pod Prostkami. Fakt ten, spopularyzowany sienkiewiczowskim Potopem, funkcjonuje w powszechnej świadomości i jest zazwyczaj łączony z boha-terem powieści Andrzejem Kmicicem. Znakomity powieś-ciopisarz wykorzystał w tym fragmencie cytowany powyżej fragment pamiętników koniuszego litewskiego i zgodnie z rzeczywistością historyczną ukazał scenę, w której na rozkaz Gosiewskiego odbiera jeńca ordzie Gabriel Wojnił-łowicz, z tym tylko, że Tatarami miał dowodzić chorąży orszański. Nie sposób dowieść, że Samuel Kmicic, pierwowzór powieściowej postaci, był 8 października 1656 r. pod Pro-stkami, choć jest to prawdopodobne. Na pewno jednak nie miał komendy nad ordą, bo tą akurat wtedy „opiekował się" z rozkazu królewskiego właśnie Wojniłłowicz.

Losy historycznego Kmicica układały się w czasie „potopu" inaczej niż przedstawił to Henryk Sienkiewicz. Po podpisaniu przez Janusza Radziwiłła układów ze Szwedami w Jaszwoj-niach opuścił obóz hetmana wielkiego litewskiego i wraz z innymi zbuntowanymi oficerami zawiązał w sierpniu 1655 r. konfederację w Wierzbołowie. Był jednym z rzeczników

przejęcia dóbr radziwilłowskich przez wojsko litewskie, po-słował w tej sprawie do Jana Kazimierza we wrześniu 1655 r. To między innymi o nim myślał Radziwiłł rozkazując wytruć konfederatów plądrujących jego majątki na Podlasiu — list hetmana do Harasimowicza, cytowany w powieści przez Sienkiewicza został rzeczywiście wysłany '5. W grudniu 1655 r. Kmicic przystąpił do konfederacji tyszowieckiej. W 1656 r. walczył już pod komendą Pawła Sapiehy, uczestniczył w kam-panii wiosennej przeciwko Karolowi Gustawowi na południu Polski. Wczesną jesienią, będąc już rotmistrzem i pułkow-nikiem, przebywał na Podlasiu, gdzie trwała koncentracja wojsk litewskich przed wyprawą do Prus Książęcych i na Żmudź. Źródła nie potwierdzają jednak jego udziału w kam-panii w księstwie l6.

Niewykluczone, że Wojniłłowicz odbierając Tatarom Bogu-sława Radziwiłła czynił to, jak chce Sienkiewicz, na rozkaz Gosiewskiego bądź za wstawiennictwem obecnego w wojsku litewskim krajczego Wielkiego Księstwa Litewskiego Michała Kazimierza Radziwiłła. Sam koniuszy twierdził, że stało się to z polecenia hetmańskiego 17. Możliwe jest też jednak, że uczynił to z własnej inicjatywy, jak już kilkakrotnie wspo-mniano oddziały koronne i orda współdziałały ze sobą w czasie kampanii, pułkownik mógł więc po prostu jako pierwszy rozpoznać w prowadzonym na arkanie jeńcu koniuszego litewskiego. Motywy jego działania w takim przypadku są jednak trudne do wyjaśnienia. Wojniłłowiczów nic nie łączyło z Radziwiłłami oprócz wspomnienia dalekiej koligacji poprzez Olelkowiczów 18. Nie wydaje się, by miał jakieś znaczenie

15 Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego ksiąga pamiątnicza, Kraków 1864, s. 766-768.

16 Obszernie o działalności Samuela Kmicica pisał T. W a s i l e w s k i , Pierwowzór sienkiewiczowskiego Kmicica, „Mówią Wieki", R. 2, 1959, nr 4; zob. także T. W a s i l e w s k i , Kmicic Samuel, Polski Słownik Biograficzny, t. XIII, Wrocław 1967, s. 81-83.

17 K a l i c k i , op. cit., s. 163. 18 E. W o j n i ł ło w i c z, Wspomnienia, Wilno 1931, s. XI-XVIII.

w tym względzie fakt, że Albrycht Stanisław Radziwiłł uczynił zapis w testamencie jakiemuś nie znanemu z imienia Wojniłło-wiczowi19. Była to zresztą szeroko rozgałęziona rodzina, osiadła w wielu powiatach litewskich, a także w Koronie. W październi-ku 1656 r. Gosiewski miał pod swoją komendą oprócz Gabriela jeszcze przynajmniej trzech Wojniłłowiczów. Trudno też jedno-znacznie zawyrokować, czy sam pułkownik należał do grona klientów księcia. Nie udało się odnaleźć żadnych korespondencji pomiędzy nimi ani pisanych przed, ani po tym zdarzeniu. Mogli jednak znać się wcześniej, odbywali przecież wspólnie kampanię berestecką w 1651 r. i żwaniecką w 1653 r. Nie wydaje się, aby pułkownik ratował po prostu znajomego z rąk tatarskich, w swoim liście do króla wstawiłby się zapewne wtedy za nim, a przecież nie uczynił tego, lakonicznie stwierdzając, że zostawiono decyzji królewskiej, czy ewentualnie nie zwrócić go ordzie. Nie ma też śladów, by Wojniłłowicz w jakikolwiek sposób angażował się potem w sprawę Radziwiłła. Trudno też przypuszczać, że uwolnił go z łyków w celu przypisania sobie zasługi pojmania zdrajcy, wspomniałby wtedy o swoim czynie w raporcie do króla, a jak wiadomo nie uczynił tego. Najbardziej prawdopodobne wydaje się tłumaczenie, że pułkownik odebrał koniuszego litewskiego po to, by oddać go do dyspozycji królewskiej. Tatarzy w tym momencie zapewne nie mieli pojęcia, kogo w istocie prowadzą na arkanie, Bogusław nie wspomina, by stawili jakikolwiek opór Wojniłłowiczowi. Nato-miast anonimowy autor Żywo tu Jaśnie Oświeconego Xiąiącia Bogusława Radziwiłła zanotował: „(Tatarzy) bowiem nie znając księcia osoby bez trudności go byli ustąpili litewskim żołnierzom, lecz dowiedziawszy się czem był, koniecznie się go domagali"20.

19 A. S. R a d z i w i ł ł , Pamiętnik o dziejach w Polsce, wyd. A. Przyboś, R. Żelewski, Warszawa 1980, t. III, s. 466.

20 Żywot JO Xiążącia Bogusława Radziwiłła z rękopisu hrabiego T. Działyńskiego, wyd. A. P o p l i n s k i , Poznań i Trzemeszno 1840, s. 135; Zdaniem T. Wasilewskiego (Zarys dziejów..., s. 101-103) Żywot napisał arianin Samuel Przypkowski na zamówienie, wg wskazówek i na podstawie materiałów dostarczonych przez Bogusława Radziwiłła.

Jeszcze Gosiewski piszący, przypomnijmy, w dniu bitwy nie wspomina o kłótni z ordyńcami o jeńca, pisze o tym natomiast w dwa dni później sam pułkownik. List Wojnił-lowicza jako pierwszy podaje informację na temat sporu hetmana z Tatarami, o którym wieści obiegły Rzeczpospolitą w ciągu najbliższych dni. 13 października, opierając się na doniesieniach pułkownika spod Prostek, pisano z obozu królewskiego pod Boruczynem: „Książę Bogusław Radziwiłł ten był na szczęście się nie Tatarom, ale Polakom dostał, którego jednak napiera się mordicus Sufan Kazy Aga i grozi odejściem, jeśli mu go nie wydadzą"21. 17 października wiedziano już o nieporozumieniach wśród dowództwa litew-sko-tatarskiego w Królewcu22. 23 października wieści dotarły do Wolborza, na dwór Ludwiki Marii, a za jej pośrednictwem do obozu Jerzego Lubomirskiego pod Kraków23. Przed 28 października wiedział już o sporze nawet przebywający w Wiedniu Jan Leszczyński24.

Zarówno współcześni, jak i potem historycy przypisywali temu zdarzeniu zbyt duże znaczenie, uważając, że stanowiło ono zasadniczą przyczynę wycofania się ordy z Prus Książę-cych. Należy jednak pamiętać, że Gosiewski miał dotrzeć na Żmudź, a Tatarzy wziąć jasyr w księstwie, spustoszyć kraj i przez to wywrzeć presję na elektora. Skoro takie właśnie cele wyznaczono w Lublinie, to trudno się spodziewać, żeby znający praktykę wojenną ordy Polacy przypuszczali, że zechce ona z jasyrem ciągnąć jeszcze na Litwę. Obawy o skutki zatargu wyrażali więc zapewne ci, co nie znali prawdziwych zadań Gosiewskiego. Porozumienie w sprawie jeńca osiągnięto zresztą na miejscu i choć ostateczny epilog miał dopiero miejsce po 6 latach, nie wydaje się, by w istotny sposób pokrzyżowało to polskie plany.

21 AGAD AR, dz. II, ks. 21, s. 214-215. 22 Fernere continuation des gliicklisches successes.... 23 AGAD AR, dz. II, ks. 21, s. 228; ibidem, AZ, nr 452, k. 4. 24 Bibl. Czart. 384, nr 247, k. 492.

9 — Prostki 1656

Tymczasem Bogusław Radziwiłł pozostawał w rękach litewskich. Umieszczono go pod strażą w taborze, traktowany był jednak dobrze, czemu dawał wyraz w swoich wspo-mnieniach. Przyprowadzony przez Wojniłłowicza do Go-siewskiego „Który conclolenclo (współczując) kilką słów stroi mecie (losowi memu) opatrzyć mię cyrulikowi swemu kazał"25. W podobnym tonie opisał tą samą sytuację autor Żywotu: „Gdy do Gosiewskiego hetmana polnego litewskiego (Bogusław Radziwiłł) był przyprowadzony, z wielkim ho-norem jest przyjęty. Osobliwie Jm. Michał Radziwiłł bra-terskim go uczcił afektem i rannemu wszelką wygodę czynił i od Tatarów go z wielkim usiłowaniem bronił"26. Bogusławowi pozwolono wysłać posła, Wojniata, do prze-bywających w Mitawie Marii Radziwiłłowej, wdowy po Januszu, hetmanie wielkim litewskim, i jego córki z pierwszej żony, Katarzyny, a przyszłej małżonki księcia koniuszego, niespełna siedemnastoletniej wówczas Anny Marii. Wojniat potwierdził, że Gosiewski ma dobre staranie o jeńca i otoczył go opieką cyrulików. Nie zdołały te zapewnienia uspokoić żalu wojewodzianki, która „nieustającym płaczem żałosnego serca swego utulić nie mogła"27.

Motywy troski Michała Kazimierza Radziwiłła o los krew-niaka, pochodzącego wprawdzie z birżańskiej linii rodu, podczas gdy sam krajczy z nieświeskiej, wydają się oczywiste. Powody Gosiewskiego wymagają jednak zastanowienia. Za-pewnienie pomocy medycznej, kontuzja głowy, ranionej szablą i obuchem lub czekanem, w istocie okazała się dotkliwa, dolegliwości Bogusław odczuwał jeszcze wiosną 1657 r., o niczym nie przesądza i nie pozwala wysnuwać na tę okoliczność zbyt daleko idących wniosków. Być może hetman pamiętał o sytuacji sprzed roku, kiedy to aresztowany przez Janusza Radziwiłła zwracał się o pomoc właśnie do księcia

25 R a d z i w i 1t, op. cit., s. 140. 26 Żywot, s. 136. 27 Bibl. PAN Kraków, rkps 342, nr 38, k. 127-130.

koniuszego28. Nie bez podstaw są również twierdzenia, że życzliwość Gosiewskiego dla jeńca, wyrażona również przez poparcie na polskim dworze jego starań o amnestię, mogła się wiązać z widokami hetmana na uzyskanie konkretnych korzy-ści. Koniuszy litewski, mimo iż uniknął łyków tatarskich, znajdował się w trudnej sytuacji, ciążyły na nim bardzo poważne zarzuty. Na dworze oprócz króla i królowej miał wielu przeciwników, był nim na przykład Krzysztof Pac, dążący do uwięzienia Bogusława i konfiskaty jego dóbr. Jednym z podstawowych dążeń Radziwiłła w pierwszych dniach po Prostkach stało się zapewnienie bezpieczeństwa dla własnej osoby i majątku. Poparcie Michała Kazimierza Radzi-wiłła mogło okazać się niewystarczające w tym względzie, wiele natomiast mogła pomóc protekcja kogoś takiego jak Gosiewski, który był w stanie zapewnić koniuszemu nietykal-ność w obozie litewskim w Prusach Książęcych, a także wstawić się za nim u pary monarszej. Do porozumienia pomiędzy jeńcem i hetmanem zresztą doszło. W zamian za obietnicę amnestii Gosiewski uzyskał od Bogusława „skrypt", że ten już nigdy nie opuści strony polskiej i nigdy nie przystąpi już do Szwedów oraz zapis należnych koniuszemu po Januszu Radziwille dóbr birżańskich i kiejdańskich29.

Wydaje się, że pewne wnioski można wysnuć z późniejszej, już po opuszczeniu niewoli, działalności Bogusława i z jego kontaktów z Gosiewskim, zwłaszcza w pierwszej połowie 1657 r. Możliwe, że hetman zawarł z Radziwiłłem porozumie-nie odnoszące się nie tylko do poparcia w sprawie amnestii i chciał uzyskać nie tylko korzyści majątkowe. Gosiewski, prywatnie zwolennik rokowań z elektorem, podobno na naradzie lubelskiej był przeciwny atakowaniu księstwa30, mógł chcieć w osobie księcia pozyskać pośrednika w nego-cjacjach z Fryderykiem Wilhelmem. Niezbędnym po temu

28 AGAD AR, dz. V, nr 4567, k. 10-13. 29 W a s i l e w s k i , Zarys dziejów..., s. 69. 30 P i s a n s k i, op. cit., s. 93.

warunkiem było jednak porzucenie przez koniuszego obozu Karola Gustawa, z drugiej strony zaangażowanie się w me-diację pomiędzy Rzecząpospolita a Hohenzollernem mogło ułatwić starania o amnestię. Miał przy tym hetman uzyskać pomoc Bogusława przy załatwieniu w Królewcu i prywatnej sprawy, chodziło o uwolnienie żony, Magdaleny Gosiewskiej, przetrzymywanej wciąż w stolicy Prus Książęcych. Do wydarzeń, które, jak się wydaje, uzasadniają wyrażone wyżej przypuszczenia, będzie jeszcze okazja powrócić we właściwym miejscu.

Zabiegi o amnestię Bogusław Radziwiłł, obawiający się decyzji pary monarszej w swojej sprawie, rozpoczął jeszcze wieczorem w dniu bitwy lub nazajutrz, wysyłając listy do Jana Kazimierza i Ludwiki Marii. Do królowej koniuszy litewski pisał: „Dawam znać WKM Pani Mojej, żem jest więźniem, z którego więzienia wybawiony być nie mogę, tylko przez łaskę i protekcję WKM, w której proszę, abyś WKM mię chowała, jakoś przedtym zwykła czynić. A rozumiem przy tym, że WKM rozumie o mnie, żem zdrajcą do tego czasu WKMości zostawał, w czym pokaże się przeciwna rzecz, bo do tego czasu wiem pewnie, że posłaniec mój stanął u króla JM — ten to miał powiedzieć, żem już Szwedów myślił

' • ' u 3 1

opuscic . Korespondencji księcia do Ludwiki Marii towarzyszyły

listy Gosiewskiego, „który się za nim przyczyniał"32. Nieco później, około 14 października udał się do króla posłaniec książęcy, nieznany z imienia Wojniłłowicz (nie Gabriel), towarzysz chorągwi kozackiej Jerzego Karola Hlebowicza33, który w myśl obszernej instrukcji Bogusława miał zade-klarować w jego imieniu powrót do wierności Janowi Kazi-mierzowi i wyjaśnić, że Radziwiłł przygotowywał się już wcześniej do opuszczenia obozu szwedzkiego, zwlekał tylko

31 Nieznane materiały..., s. 720. 32 AGAD AR, dz. II, ks. 21, s. 214; ibidem, AZ, nr 452, k. 4. 33 Bibl. PAN Kraków, rkps. 363, k. 233.

dlatego, że „nie jeden, ale z fortecami i dobrymi ludźmi do Króla JM miał powrócić, tylko żem per medici (przez podstęp) wprzódy Birże chciał z rąk szwedzkich eliberować, a potem rzeczy moje z Elblągu kształtnie jako do Hamburku wywieźć, jako tedy przez różne osoby duchowne i świeckie różnymi czasy dałem Królowi JM panu memu intencyję moją do wyrozumienia"34.

Bogusław Radziwiłł zarówno wobec królowej, jak i Jana Kazimierza utrzymywał, jak z cytowanych pism wynika, że do powrotu pod sztandary Rzeczypospolitej skłaniała go nie tylko sytuacja przymusowa, w jakiej w istocie się znalazł, ale wynikało to z jego wcześniejszych zamiarów, o których miał rzekomo polskiego monarchę informować. Nie wiadomo, kiedy mógłby to rzeczywiście przed Prostkami uczynić. Jest rzeczą znaną, że Radziwiłł faktycznie utrzymywał kontakty z dworem w pierwszej połowie 1656 r., a po bitwie warszaw-skiej próbował nawet podjąć się mediacji między Szwecją a Rzecząpospolitą. Jan Kazimierz natomiast, który nie tracił widocznie nadziei na pozyskanie koniuszego, nie zgodził się na przekazanie jego dóbr, jako należących do zdrajcy, ani wojsku, ani dygnitarzom litewskim.

Wojniłłowicz miał również prosić o wstawiennictwo w spra-wie Bogusława Jerzego Lubomirskiego, do którego książę skierował osobne pismo35, a także Aleksandra Michała Lubo-mirskiego, podkanclerzego Andrzeja Trzebickiego oraz Krzysz-tofa Paca.

Zabiegi jeszcze długo nie przynosiły rezultatu, a utrudniła je potem ucieczka Radziwiłła z niewoli po bitwie pod Filipowem, odebrana jako złamanie danego przyrzeczenia, którym książę zobowiązywał się do porzucenia strony Karola Gustawa. Amnestię udało mu się uzyskać dopiero na mocy polsko-brandenburskich traktatów zawartych w Welawie i Byd-goszczy jesienią 1657 r. Nie jest zasadne rozpatrywanie w tym

34 R a d z i w i 11, op. cit., s. 176. 35 Bibl. PAN Kraków, rkps. 342, k. 195-196.

miejscu kolejnych etapów tej sprawy, warto jednak zwrócić uwagę na stanowisko pary monarszej wobec sprawy Ra-dziwiłła, bo właśnie ono decydowało o niej w znacznym stopniu.

Spore zaskoczenie w tym względzie stanowią pogłoski o planowanym przez dwór zamachu na osobę koniuszego litewskiego. Wiele informacji na ten temat przekazuje sam Bogusław. W zredagowanej na początku 1657 r. „Informacji (...) do traktowania o amnestyją" napisał: „Pokazał mi (po bitwie pod Filipowem) kurfirszt JM listy cyframi pisane primum (przede wszystkim) JM pana Paca, żeby mnie lub veneno (trucizną), lub quocumque modo (jakimkolwiek sposo-bem), powadziwszy rzekomo ludzie o mnie e medio zniesiono (z drogi usunięto), przydawszy haec formalin (to wytłumacze-nie), że to się ex consilio theologorum (za radą teologów) stało i że żadnego miłosierdzia wyglądać nie mam"36 . Nie wynika z tego fragmentu jednoznacznie, o który list Paca chodzi, wiadomo, że w okresie pobytu dywizji litewskiej w Prusach Książęcych Brandenburczycy przejęli list podkanc-lerzego litewskiego skierowany do Gosiewskiego, jednak w korespondencji tej, przetłumaczonej na język niemiecki przez Johanna von Hoverbecka, nie ma ani słowa na temat Radziwiłła37. Tadeusz Wasilewski, wybitny badacz biografii księcia Bogusława przypuszcza jednak, że miał to być list Paca do Jana Kazimierza, a sam król nie sprzeciwiałby się planom podkanclerzego, gdyby takowe rzeczywiście istniały38. Na potwierdzenie tej tezy warto przytoczyć zdanie z ko-respondencji Krzysztofa Koryckiego do koniuszego z początku grudnia 1656 r., który stwierdza, że Szwedzi przejęli listy polskiego monarchy zawierające polecenie, „aby JOXMci nie

" 39 żywiono

36 R a d z i w i ł ł , op. cit., s. 183. 37 Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII. s. 196. 38 W a s i l e w s k i , Zarys dziejów..., s. 70. 39 AGAD AR, dz. V, nr 7340, k. 11.

Jednoznacznie rozstrzygnąć mogłoby problem poznanie autografów lub choćby odpisów wspomnianych koresponden-cji, które Koryckiemu i Radziwiłłowi rzekomo zaprezen-towali Szwedzi i Brandenburczycy. Wspomniane przez księcia przygotowania do odejścia do obozu Jana Kazimierza, jeśli istotnie były czynione, niekoniecznie musiały ujść uwadze Karola Gustawa i być może chciano powstrzymać Bogusława, dowodząc mu, że wtedy jego życiu może zagrażać bezpośrednie niebezpieczeństwo. Z drugiej strony stanowisko królewskie w sprawie Bogusława jest o tyle trudne do określenia, że nie udało się znaleźć wypowiedzi Jana Kazimierza na jego temat, pochodzącej z pierwszych tygodni po Prostkach. Nie można też wyciągnąć jednoznacz-nych wniosków ze stwierdzenia Ludwiki Marii, która w liście do przyjaciółki, pani de Choisy, pisała, że jest przeciwna karze śmierci dla Bogusława, choć nie może przewidzieć, co się zdarzy, gdyż wojna pozbawia ludzi czułości40. Wydaje się, że królowa nie była tymczasem zdecydowana na żadne działania, a ich podjęcie zapewne uzależniała od rozwoju wydarzeń. Czy miały nimi być rozmowy Bogusława z Gosie-wskim i ich skutek w postaci deklaracji księcia po stronie Rzeczypospolitej i podjęcia się mediacji między Janem Kazimierzem a Fryderykiem Wilhelmem? Niewykluczone, że tak. 20 grudnia, a więc już po ucieczce księcia z niewoli, tak negatywnie przecież odebranej nawet przez Michała Kazi-mierza Radziwiłła, ostatni polski Waza pisał do hetmana polnego litewskiego, aby „w księstwie słuckim (własność Bogusława Radziwiłła) do dalszej deklaratiej Naszej nie tylko hostilitatem nie escenclerat, ale też żeby prywatne insolentiae żołnierskie nie ważyły", a samemu księciu polecał dać konwój, gdyby do Gosiewskiego „jakimkolwiek dostał się sposobem, a stamtąd do boku naszego udać się miał wolę"41. A dlaczego Bogusław „miałby wolę" jechać do

40 W a s i l e w s k i , Zarys dziejów..., s. 70. 41 Jan Kazimierz do W. Gosiewskiego, Gdańsk 20 XII 1656, Bibl. PAN

króla, gdyby faktycznie zagrażało mu tam jakieś niebez-pieczeństwo?

Wydaje się, że Radziwiłł chciał po latach usprawiedliwić, ale tylko przed opinią szlachecką, swoją ucieczkę z niewoli po złożeniu deklaracji porzucenia Szwedów. W swojej Auto-biografii, zredagowanej jak już wspomniano w celach propa-gandowych, chcąc usprawiedliwić się ze swojej działalności w latach 1655-1657, Bogusław opowiada o próbach zamachu na jego życie podejmowanych przez żołnierzy litewskich: „(...) zaraz tacy się znaleźli konsyliarze, którzy svadebant (doradzali), aby mię dobito, ale że się szczęściem książę J.M. pan podczaszy (Michał Kazimierz Radziwiłł) brat mój trafił w wojsku, wziął mię do siebie i sub jego custodia (pod jego strażą) zostawałem, jednak non sine periculo (nie bez niebez-pieczeństwa)" 42. Książę Michał Kazimierz w kilka dni później jeszcze raz zmuszony był rzekomo ratować życie krewniaka: „(...) wojsko litewskie (...) do Filipowa się ruszyło. Mnie w lektyce niesiono, a pacholikowie w lesie się zasadziwszy na mnie zabić mię w lektyce mieli, których pułk książęcia J.M. pana podczaszego fortuito (przypadkiem) natrafiwszy, nie wiedząc nic o ich intencyi, rozproszył"43.

Tadeusz Wasilewski wyraził wątpliwość, czy opisana wyżej próba zamachu na życie księcia miała istotnie miejsce44. W powstałej na początku 1657 r. „Informacji (...) do traktowania o amestyją", przeznaczonej dla króla i dworu, koniuszy litewski nic nie wspomina o tym zdarzeniu. Warto przy tym dodać, że w tejże „Informacji" Bogusław swoje przejście do obozu szwedzkiego w 1655 r. tłumaczy również spiskiem na swoje życie, uknutym przez konfederatów wierzbołowskich: „Wojsko skonfederowane litewskie, a oraz i Moskwa, w Podlasze wtargnąwszy na mnie i żywot mój były konspiracje, do których

Kraków, rkps. 342, k. 643. 42 R a d z i w i 11, op. cit., s. 140. 43 Ibidem, s. 141. 44 W a s i l e w s k i , Zarys dziejów..., s. 70.

się pan (Krzysztof) Jeśman, że był in consilio (w spisku), mnie samemu przyznał"45.

Nie wydaje się, aby można było wierzyć Radzwiłlowi w kwestii rzekomych prób zamordowania go przez żołnierzy litewskich. Pomiędzy 8 a 22 października 1656 r. znajdował się pod opieką Michała Kazimierza Radziwiłła i samego hetmana Gosiewskiego, którzy zadbali i oto, by zapewnić mu bezpieczeństwo ze strony wojska. „Żeby zaś (Bogusław Radziwiłł) wybił litewskim naszym panom opacznego przeciw sobie podejrzenia skrupuł, oświadczył się polnym i całym wojskiem litewskim, iż nie dobrowolnie, ale z nieuchronnej potrzeby musiał się do Szwedów udać, że nigdy przeciwnego umysłu i serca przeciw królowej Rzpltej nie miał, lecz prędzej życie niż wierność ku ojczyźnie i królowi miał stracić"46. Zaręczył za kuzyna wobec żołnierzy również Michał Kazimierz Radziwiłł, stąd też późniejsze wyrzuty kierowane pod adresem Bogusława po jego ucieczce.

Na nastroje żołnierzy wpływ miały jednak nie pokrętne i obłudne przecież argumenty, jakimi książę tłumaczył swoją zdradę, bo nie można, patrząc nawet przez pryzmat ówczesnej rzeczywistości, nazwać inaczej jego działalności z lat 1655-1656, ale fakt, że w dywizji znajdowało się zapewne liczne grono klientów radziwilłowskich, powiększone o tych, którym koniuszy doraźnie oddał w tym czasie przysługi. Już 12 października Radziwiłł pisał do komendanta słuckiego Jana Grossa: „Chcę to mieć po Wmści koniecznie (...) abyś nie tylko samey Jmści Paniey Oskierczynie pozwolił z Słucka tam jechać, gdzie będzie chciała, ale y rzeczy Jch. Mści obojga wszystkie aż do najmniejszej niech będą zarazem wydane. Są też tam siostry Jmści Pana Białobrzeskiego w Słucku y tych jako nigdy nie trzeba było zatrzymywać tak y teraz bez żadnej zwłoki niech będzie wolę (...) stamtąd ze wszystkimi rzeczoma swemi"47. Już

45 R a d z i w i ł ł , op. cit., s. 179. 46 Żywot, s. 136. 47 AGAD AR dz. IV, t. 4, kop. 47, k. 9.

wkrótce podobną przysługę miał koniuszy oddać samemu Gosiewskiemu, a w styczniu 1657 r. pomógł innemu uczest-nikowi jesiennej kampanii w Prusach Książęcych — Aleksan-drowi Hilaremu Połubińskiemu „rekuperować wiciny i rzeczy na nich w Prusiech zabrane" 48.

W czasie gdy miały miejsce wszystkie te wydarzenia, trwał już w księstwie najazd tatarski. Gosiewski rozesłał czambuły wieczorem 8 października. Początkowo orda działała na terenie starostwa ełckiego, ale już 9 października wtargnęła do piskiego. Przebywający w tamtejszym zamku starosta Dietrich von Lessgewang donosił elektorowi, że z murów widać było codziennie po 10 i 12 pożarów. W tym samym czasie Tatarzy pojawili się w starostwie oleckim49.

Orda działała według swojej tradycyjnej, opisanej już wcześniej taktyki. Kosz, do którego działające po obydwu skrzydłach czambuły odprowadzały jasyr i łupy, znajdował się w dolinie rzeki Ełk i w czasie trwania najazdu tylko nieznacz-nie przesunął się na północ, zatrzymując ostatecznie na terenie parafii Ostrykół, prawdopodobnie w okolicy wsi Glinki. Jak już wspomniano, najwcześniej czambuły spustoszyły leżące na terenie starostwa ełckiego parafie Ostrykół, z której Tatarzy uprowadzili 1238 osób, i Ełk, skąd zabrano 811 jeńców50 . Wyjątkowo tylko ocalało kilka wsi, większość została obrócona w popiół, dobytek — konie, bydło, owce i świnie zrabowano. Ucierpiały mieszkające w Kobylinach i Glinkach szlacheckie rodziny Kobylińskich i Glińskich. Tatarzy pojmali Krzysztofa Kobylińskiego z trójką dzieci, Wojciecha Glińskiego i jego żonę, Stanisława Glińskiego z dwiema córkami. Drugi Stani-

48 Ibidem, dz. V, nr 12080, k. 3. 49 Bibl. Czart., rkps 2446, k. 6; GStA, XX HA, OsF 829, k. 501; Beitrage

zur Geschichte des H schwedisch-polnischen Krieges, s. 13 i 21. 50 Untersuchung des Ambts Lyck, nach grimmigen feindtlichen Einfall der

Pohlen undt Tardtern, wie selbige alles geraubet undt verbrandt, auch was dieselben vor Leuthe von den Ambts Unterthanen weggefiihret und nieder-gehauen haben, undt ist solcher Einfall geschehen den 8 Octobr. Anno 1656; GStA, XX HA, OsF 829, k. 623 i nn.

sław Gliński stracił w czasie najazdu zabranych w jasyr: żonę, dwóch synów i trzy córki, Krzysztof Kobyliński, inny niż wymieniony powyżej, żonę, dwóch synów i dwie córki, Maciej Sokołowski żonę i pięcioro dzieci. Mikołaj Gliński został zabity, być może próbował stawić opór. To imienne wyliczenie można byłoby kontynuować jeszcze długo, uwzglę-dniając również, a może przede wszystkim, chłopów, w mniej-szym stopniu mieszczan. W Ostrymkole został spalony kościół, szkoła i szpital. Zabito pastora, uprowadzono żonę i jedno z dzieci wikarego, drugie, być może niemowlę, Tatarzy zamordowali uderzając nim o ścianę. Troje dzieci zginęło również w Borkach i Krupińsku, z których to wsi orda uprowadziła samej szlachty 43 osoby. Z miasteczka Ełk, w którym spłonęły kościół, szkoła, szpital i młyn, w jasyr zostały wzięte 23 osoby, 5 zabito, dalsze 2 zaginęły bez wieści. Ze znajdującą się w okolicy miasteczka górą, zwaną później Tatarską, związana była legenda o kobietach, miesz-czankach ełckich, które korzystając ze snu pijanych strażników uwolniły z łyków przetrzymywanych tam mężczyzn. Fakt ten nie jest jednak potwierdzony przez wiarygodne materiały źródłowe, opowieść zachowała się jedynie w tradycji ustnej i została zanotowana dopiero w XIX w.51

9 października czambuły działające na wschód od rzeki Ełk dotarły do Kalinowa i Wieliczek. W obydwu wsiach spalono kościoły, w Kalinowie do niewoli dostali się pastorzy Wojciech Baranowski, Wojciech Zabarowski z żoną i dziećmi oraz diakon Jan Columbus. W tym samym czasie orda spaliła w starostwie ełckim wieś Pisanicę oraz szkołę, szpital i kościół, uprowadzając pastora Macieja Trentowskiego. W pobliskim Liszewie do niewoli dostał się pastor Krzysztof Kozik z żoną, synem i córka. Drugi syn Kozika został przez Tatarów żywcem spalony52. W parafii liszewskiej, podobnie jak

51 M. T ó p p e n , Wierzenia mazurskie, Warszawa 1894, s. 152. 52 GStA, XX HA, EM 103 d/W 1683, k. 101; Beitriige zur Geschichte des

II. schwedisch-polnisches Krieges, s. 22-23; P i s a n s k i, op. cit., s. 101-102.

wcześniej w ostrokolskiej, rabowały grupy złożone ze szlachty mazowieckiej i podlaskiej mieszkającej blisko granicy księ-stwa. 10 października czambuły dotarły do Olecka53.

Równocześnie Tatarzy pustoszyli starostwo piskie położone na zachód od rzeki Ełk. 9 października stanęły w ogniu okolice Białej, Drygał i Kumielska. W tej ostatniej został wzięty do niewoli wikary Stanisław Bilski z 28-letnią żoną Katarzyną i 12-letnią córką oraz ze służbą, wśród której były 6-cio i 14-letnie dzieci. Z ogarniętego przez ordę jeszcze tego samego dnia Różyńska został uprowadzony pastor Andrzej Stankowski z żoną Zuzanną Maletin, córką pastora z Białej. Kościół w tej wsi jednak ocalał, jak głosiło późniejsze podanie, dzięki przypadkowi54. Napastnicy ujrzawszy w świątyni obraz, według innej wersji witraż, przedstawiający św. Erazma, uznali ją za katolicką i pozostawili nietkniętą55. Podobny przypadek miał się później przydarzyć w miejscowości Ciche w starostwie oleckim — tam kościół ocalał dzięki wizerunkowi Matki Boskiej56. Obecność obrazów przedstawiających świę-tych, nawet Maryję, w świątyniach luterańskich może dziwić, kult Bogarodzicy i niektórych patronów, nasilający się w okre-sie wojen i zagrożeń, zdarzał się jednak na ziemiach pruskich, skąd udawały się nawet pielgrzymki do sanktuarium maryjnego w Świętej Lipce. Za bardziej niecodzienne wydarzenie należy uznać oszczędzanie świątyń uznanych za katolickie przez muzułmańskich Tatarów. Faktem jest, że wymienione kościoły

53 Beitrage zur Geschichte des II. schwedisch-polnischen Krieges, s. 21. 54 Ambts Johanniszburg Verzeichnusz und Specification derer Leuthe so

Anno 1656 im October durch den tartarischen Einfall gefanglich entfuhret worden, wie derer Nahmen und in wa Alter Sie damal gewest sein. Auf Sv. Churfrl. Durchlaucht. gnadigsten Befehl abermahl untersucht den 30 Juny Anno 1663; GStA., XX HA, EM 111 k, nr 110, k. 2 i nn.

55 Już w XIX w. literatura niemiecka podała w wątpliwość wiarygodność tego podania, G. B u j a c k, Das Wunderbild in der Kirche von Gr. Rosinsko, Kreis Johannisburg, Sitzungberichte der Altertumsgesellsachaft Prussia, 1888/1889, Konigsberg 1890, s. 94-101.

56 P i s a n s k i, op. cit., s. 103.

nie spłonęły w 1656 r., choć nie jest do końca pewne, czy rzeczywiście stało się to z podanych wyżej przyczyn, źródeł podających te przypadki nie można zaliczyć do w pełni wiarygodnych. Gdyby jednak istotnie tak było, opisane zda-rzenia zdają się świadczyć, że czambułom towarzyszyły chorągwie jazdy koronnej z grupy Wojniłłowicza bądź też litewskie. Wniosek taki pozostać jednak musi tylko w sferze przypuszczeń. Wprawdzie wiadomo, że przy zdobywaniu Olecka obecne były, może nawet brały czynny udział, chorąg-wie jazdy dowodzone przez Stefana Franciszka Medekszę57, wykonywały one jednak zupełne inne zadania niż współpraca czy też kontrola nad ordą i przypadek ten nie może stanowić potwierdzenia wyrażonej wyżej tezy. Podobnie jak zdarzenie opisane w diariuszu Jana Antoniego Chrapowickiego: „od dragona kupiłem Prusaczka, chłopa Jaśka z ryńskiego powiatu, spod Ełku od naszych wziętego"58. Jednoznacznie z cytatu wynika, że żołnierze litewscy brali w księstwie jasyr, co więcej, czynili to oddalając się od obozu, który, o czym będzie jeszcze mowa, znajdował się w północnej części starostwa ełckiego. Owego Jaśka mogła jednak wziąć grupa wysłana np. w celu prowiantowania obozu. Wydaje się zresztą, że był to przypadek odosobniony, jak świadczą relacje odnoszące się do działań litewskich z okresu po odejściu ordy, żołnierze Gosiew-skiego używali przemocy w stosunku do poddanych księcia pruskiego tylko w przypadku stawiania oporu, nie słychać jednak, by kiedykolwiek brali jasyr. Nie wydaje się przy tym, by występowali w obronie ludności pruskiej przed ordą, zresztą co warto podkreślić raz jeszcze, wysłano Tatarów do księstwa między innymi po to, by wzięli satysfakcjonującą ich liczbę jeńców. Do literackiej fikcji należy zaliczyć sienkiewiczowski opis najazdu tatarskiego na Prusy Książęce, w czasie którego oszczędzano umiejących mówić po polsku. Rejony, do których wkroczył Gosiewski po Prostkach i które zostały objęte

57 M e d e k s z a, op. cit., s. 4. 58 C h r a p o w i c k i, op. cit., s. 103.

działaniami ordy, zamieszkane były w przeważającej części przez ludność polskojęzyczną, świadczą o tym choćby przyto-czone powyżej nazwiska ofiar — jeńców i zabitych, zwano je wówczas zresztą „die polnische Amte" (polskie starostwa), a w XIX w. przyjęła się dla nich nazwa Mazur.

Dopiero 12 października Tatarzy dotarli w okolice Pisza, samego zamku osadzonego załogą nie próbowali zdobywać, spustoszyli jednak okolice. Lessgewang wyprawił przeciwko napastnikom muszkieterów, którzy około 21 października, a więc już po ustąpieniu ordy, pochwycili jeńca. Okazał się nim osiadły w starostwie piskim szlachcic Władysław Milew-ski, który wcześniej wspólnie z Tatarami napadł na wieś Rybitwy, a po ich odejściu, w ciągu następnych dni, rabował ocalałe jeszcze z pożogi, opustoszałe domostwa59. Nie był to z pewnością przypadek odosobniony, z wojennego zamętu skorzystała, jak już wspomniano, szlachta mazowiecka. Warto dodać, że pogranicze mazowiecko-pruskie nie należało w XVII w. do spokojnych. Sejm Rzeczypospolitej kilkakrotnie wyznaczał komisje do uregulowania sporów granicznych, spośród których najgłośniejszym wydarzeniem był najazd na Kumielsk i Pisz dokonany w grudniu 1642 r. przez starostę łomżyńskiego Hieronima Radziejowskiego60.

Jak świadczy przykład Milewskiego, do Tatarów mogli się s

również przyłączać poddani Fryderyka Wilhelma. Siady podob-nych wystąpień spotykamy w tym okresie nawet na terenach, do których orda nie dotarła. Należący do możnego w Prusach Książęcych rodu Lehndorffów pałac w Sztynorcie został w październiku 1656 r. spalony. Regionalna literatura przyj-mowała tradycyjnie, że dokonali tego Tatarzy. Wersji takiej zdecydowanie przeczy list Andrzeja Tyzenhauza, szwagra ówczesnego dziedzica Sztynortu Bogusława von Lehndorffa, w którym znajduje się stwierdzenie, że to „nie wróg,

59 GStA, XX HA, OsF 829, k. 539. 60 A. K e r s t e n, Hieronim Radziejowski, studium władzy i opozycji.

Warszawa 1988, s. 118-119.

lecz niegodziwi ludzie nocą Sztynort spalili i zrabowali"61. Mogli to być chłopi z majątków Lehndorffa bądź grapy plądrujących czy maruderów, nie sposób stwierdzić tego jednoznacznie na podstawie lakonicznych źródeł. Faktem jednak pozostaje, że złupienie Prus w październiku 1656 r. było dziełem nie tylko Tatarów.

W czasie gdy orda 11 i 12 października ogarnęła okolice Pisza, inne czambuły dotarły również do północno-wschodniej części starostwa oleckiego, pustosząc parafię Ciche. Nie jest pewne, czy Tatarzy dotarli do Mieruniszek koło Filipowa, pożar tamtejszej świątyni, składany niekiedy na karb ordy, mógł mieć związek z późniejszymi działaniami wojennymi prowadzonymi w tym rejonie. Być może ta sama grupa, która dotarła do Cichych, napadła również na dwór Lehndorffów w Doliwach. Znajdowała się w nim wówczas Marianna, żona Sebastiana Dietricha, krewnego Bogusława von Lehndorffa, jego dwaj synowie i córka, a także matka Rosina oraz cztery siostry: Elisabeth Sybilla, Anna Maria, Sophia i Katharina. Pałacu strzegł początkowo jakiś oddział brandenburski, prawdopodobnie nie-zbyt liczny, który jednak uciekł na wieść o zbliżaniu się wroga. Marianna, jej dzieci oraz jedna z sióstr Sebastiana Dietricha dostały się do niewoli, Rosinę ordyńcy zamordowali62.

Tragedię Lehndorffów podzieliła inna magnacka rodzina pruska Schencków zu Tautenburg. Georg Friedrich Schenck zu Tautenburg, dziedzic Sterławek, został zabity broniąc się przed Tatarami we dworze w Węgielsztynie, jego syn Michael dostał się do niewoli. Brat Georga Friedricha, dziedzic Gawlika, Christoph Wilhelm zmarł w wyniku pobicia, jego syn Melchior został uprowadzony53.

61 G. S o m m e r f e l d t , Urkundliche Mitteilungen iiber die Herren von Lehndorff„Altpreussische Monatsschrift", Bd. XXXVI, 1899, s. 419-425.

6 2 I b i d e m . 63 E. von PI a t e n, Geschichte der Reichsfreiherrn Schenk zu Tautenburg,

preussische Linie, Sitzungberichle der Altertumsgesellsachaft Prussia, 1888/1889, Konigsberg 1890, s. 76-77.

Około 12 października ordyńcy działający na zachód od rzeki Ełk wtargnęli do starostwa ryńskiego, pustosząc po-czątkowo parafię Kłusy. W samej wsi ocalał kościół, jak głosiło późniejsze podanie dzięki niecodziennemu zdarzeniu. Przed świątynią leżał głaz, na którym rzekomo miał przed laty odcisnąć stopę diabeł wygnany z duszy opętanej kobie-ty. Kiedy Tatarzy dotarli do Kłus i podeszli do świątyni proboszcz Jakub Wiśniewski pokazał im osobliwy kamień z widocznym na nim dziwnym śladem, przypominającym kształtem stopę, jego widok do tego stopnia wystraszył ordyńców, że uciekli ze wsi pozostawiając kościół nie-tknięty. Faktycznie świątynia w Kłusach ocalała z pożogi w 1656 r., przyczynę jego ocalenia opisano w kronice kościelnej i na tej podstawie pisał o zdarzeniu w 1786 roku proboszcz parafii Johann Gross do biskupa Tymoteusza Gizewiusza. Opowieść o „diabelskim" kamieniu funkcjono-wała jednak niezależnie jako ludowa legenda i została zapisana w XIX w., może więc jest w niej, zapewne niewielka, część prawdy64.

Jeszcze 13 października Georg Friedrich von Waldeck raportował Fryderykowi Wilhelmowi o posuwających się w kierunku Giżycka oddziałach wroga, niewielkie już grupy ordy, idąc na Orzysz, dotarły do Okartowa i Szymonki. Dalej na północny zachód Tatarzy już nie przedostali się, gdyż w okolicach Szymonki, w przesmyku pomiędzy jeziorami Śniardwy i Niegocin, znajdowały się szańce obsadzone przez dragonię brandenburską. Tylko jakiś odosobniony czambuł skierował się na południe dochodząc do wsi Woźnice 65.

Równocześnie Tatarzy operowali na północ i północny zachód od miasta Ełk, grabiąc w komornictwie Połom,

64 T ó p p e n , op. cit., s. 136. 65 Urkunden mul Actenstiicke, Bd. VIII, s. 103; Ambts Rhein Untersuchung

und Specification deres so im tartarischen Einfal Anno 1656 im October weg gefuhret worden und noch nicht zuriick gekommen. In den Kirchspielen untersucht im Junio 1663, GStA., XX HA, EM 111 k, nr 110, k. 48-57 v.

w parafiach Juchy, Świętajno, Wydminy i Straduny66. Praw-dopodobnie w tym czasie miał miejsce atak na dwór Schen-cków zu Tautenburg w Gabliku. W Grabniku, wsi należącej do starostwa ełckiego, ale objętej działaniami ordy w tym właśnie czasie, ocalał kościół, na wieży którego pokazywano potem chorągiewkę przebitą strzałą tatarską, jako pamiątkę po najeździe 67.

Wniosek o niewielkich liczebnie grupach ordy, działających na terenie położonym dalej na północ od granicy, wynika z porównania wielkości jasyru zabranego w poszczególnych parafiach. Wymienione już zostały liczby jasyru zabranego z ogarniętych najazdem 8 października parafii Ełk i Ostrykół. Nieco mniej jeńców Tatarzy zagarnęli w następnych dniach, w okolicach Liszewa — 379 osób, Pisanicy — 390, Białej — 424, Drygał — 348, Kumielska — 425 i Różyńska — 485. Wyraźna jest jednak różnica między liczbami przytoczonymi powyżej a wielkością jasyru uprowadzonego z parafii: Pisz — 128, Kłusy — 201, około 12 października, a więc w końcowym okresie działań. Jeszcze z Okartowa i Orzysza orda uprowadziła odpowiednio 55 i 72 osoby, ale już z dalej położonej parafii Szymonki 9 (z 4 wsi), a z Woźnic 5. Podobnie ze wsi komornictwa połomskiego, ogarniętego najazdem w końcowym jego okresie, do niewoli trafiło z Gorłówka 5 osób, z Orzechowa 7, z Pietraszek 3, z Sajz 5.

Dysponując materiałami źródłowymi, które zawierają tak dokładne dane, można oszacować stosunkowo precyzyjnie wielkość jasyru uprowadzonego przez Tatarów z Prus Książę-cych jesienią 1656 r. Z trzech starostw — ełckiego, piskiego i ryńskiego, bo tylko dla nich zachowały się przytaczane wyżej dane, orda wzięła do niewoli łącznie 5335 osób. Dla starostwa oleckiego i komornictwa Połom można podać tylko

66 Cammer Ambts Pollomen untersuchte Schiiden, so durch de Gonschoffsky und der Tartern Einfall geschehen. Durch Paul Grunau, Verwalter daselbst auffgezeichnet Anno 1656 im Octabro, GStA, XX HA, OsF 829, k. 609-647.

67 P i s a n s ki , op. cit., s. 101.

10 — Prostki 1656

wielkości szacunkowe. Przyjmując, że liczba jasyru wziętego z poszczególnych parafii odpowiada wielkością zabranemu z parafii objętych działaniami ordy w analogicznym okresie i należących do trzech wymienionych starostw, wydaje się, że nie przekraczała ona 1500 osób. Razem Tatarzy mogli wziąć do niewoli w księstwie około 7 tys. ludzi. Wyliczenie takie wydaje się prawidłowe, wymienioną liczbę jasyru potwierdzają polskie źródła68.

Łup w istocie był ogromny jak na liczący tysiąc szabel oddział tatarski. Jeszcze po latach ordyńcy z zadowoleniem wspominali wyprawę do Prus Książęcych. Jej uczestników spotkał w czasie kampanii pod Ujvar w 1663 r. turecki podróżnik i kronikarz Ewelija Czelebi, a wysłuchane opowieści zapisał jako fragment własnych przygód: „We wsiach, które prande nazywają, ludność całą w domach zastaliśmy, więc też mnóstwo jasyru nam się dostało, a mienia różnego tyle, że jego liczba jeno Ałłachowi jest znana. Mnie zaś biednemu przypadło tam w udziale aż siedem dziewek i trzech pachoł-ków. Chłopy tamtejsze gęby ponure jakieś mają, ale kobiety — te i mówić pięknie umieją i powabu im nie brak. Ludzie rozmawiają tam po czesku, a gdzieniegdzie po szwedzku, lecz gdy który kraj tą krainą zawładnie temu się zawsze ulegle poddają (...) Jacy zaś przemyślni są tutejsi ludzie widać stąd, że we wszystkich wioskach, jakeśmy splądrowali, miało chłopstwo, lud prosty, piernaty i poduszki z pierza ptasiego, a spało na osobliwych podniesieniach z drzewa (...) jesiono-wego. Za to chłody panują tu bardzo często i deszcze uciążliwe przez całe sześć miesięcy ludzi nękają, wskutek czego jest tu wiele błot i trzęsawisk. Ludzie tego kraju żyją w wielkiej obawie i ciągłej czujności przed Szwedami"69.

W przytoczonym cytacie zwraca uwagę zdanie mówiące, że ludność napadniętego kraju najeźdźcy zastali w domu. Wydaje się, że dużą liczbę jasyru Tatarzy zawdzięczają również

68 AGAD AR, dz. II, ks. 21, s. 228. 69 C. E w e l i j a , Księga podróży, Warszawa 1969, s. 199.

zaskoczeniu mieszkańców księstwa. Jak wielką niespodzianką dla poddanych Fryderyka Wilhelma było pojawienie się ordy w Prusach Książęcych niech świadczy przykład niejakiego Kacpra Pietucha, który wraz z braćmi wybrał się w owym czasie pod Szymonkę, by stacjonującej tam dragonii branden-burskiej zawieźć piwo70. Nieszczęśnicy wpadli w ręce Tatarów, czy jednak wyruszliby w drogę spodziewając się czambułów? Christian Muller, pisarz starościński z Olecka, uprzedzony 0 ordzie przez uciekinierów spod Prostek, zdążył zabrać z ratusza cenne przedmioty z cyny i mosiądzu oraz akta 1 wywieźć je do Sedrank, gdzie zresztą potem i tak zostały zrabowane przez Tatarów, natomiast część bydła kazał pognać do Węgorzewa, a część ukrył w lasach71. Na terenach położonych dalej na północ ludność w popłochu opuszczała wsie. Niemal wszyscy mieszkańcy starostwa węgorzewskiego uciekli w lasy i na mokradła i nie powracali do domów przez trzy tygodnie72.

Praktycznie wcale nie stawiano oporu. Po rozbiciu korpusu szwedzko-brandenburskiego pod Prostkami w rejonie działań ordy z regularnych jednostek znajdował się jedynie garnizon Pisza i wspominana już dragonia pod Szymonką. Żołnierze stacjonujący w Doliwach nie próbowali nawet podjąć walki i uciekli na samą wieść o zbliżaniu się wroga. Bronić się próbował Georg Friedrich Schenck zu Tautenburg, być może któryś ze szlachty czy chłopów wymienionych w źródłach jako poległy. Kiedy przekaz dotyczy zamordowanych dzieci czy starców można przypuszczać, że byli oni ofiarami swoistej selekcji dokonywanej wśród jeńców przez ordę, pozbywającą się brańców, którzy nie przedstawialiby potem dużej wartości handlowej bądź stanowili obciążenie w czasie powrotu nad Morze Czarne, wątpliwe zresztą, by tę daleką i trudną drogę byli w ogóle w stanie przebyć. W przypadku mężczyzny

70 Ambts Rhein Untersuchung, k. 49. 71 Beilrćige zur Geschichte des U. schwedisch polnisches Krieges, s. 22-24. 72 Ibidem, s. 28-29;GStA, XX HA, OSF, 829, k. 718.

w sile wieku, jak choćby wspomniany Mikołaj Gliński z Glinek koło Ostregokołu, można jednak przypuszczać, że poniósł śmierć próbując walczyć. Przypadki oporu musiały być jednak nieliczne, liczba zabitych jest nieduża w stosunku do wielkości jasyru. W ełckim poległo 221 osób, w komornictwie Połom 147. Wydaje się, że liczba ofiar śmiertelnych w pozostałych starostwach mogła być porównywalna do ełckiego, czyli łącznie z rąk tatarskich zginęło w Prusach Książęcych w paź-dzierniku 1656 r. około 800-1000 osób.

Liczba ta miała się wkrótce powiększyć — najazd pozbawił dachu nad głową przeważającą część ludności na terenach objętych najazdem, a już w październiku chwyciły mrozy, zdarzały się opady marznącego deszczu, a nawet śniegu. Zimą odnotowano już wiele ofiar śmiertelnych, pojawiły się epidemie, które ogarnęły starostwa oleckie, ryńskie i giżyckie, dotarły nawet do rejonów nie objętych jeszcze działaniami wojennymi, w okolice Szczytna i Pasymia, gdzie tylko w listopadzie zmarło 80 osób73. Rozszerzaniu się chorób sprzyjał głód, Tatarzy i żołnierze z dywizji Gosiewskiego zagarnęli niemal cały inwentarz, konie, zniszczone zostały plony i uprawy.

Skalę zniszczeń obrazuje lustracja starostwa ełckiego doko-nana w styczniu 1657 r. przez Hansa Georga von Auera. Spis przedstawia stan poszczególnych wsi, określa liczbę jeńców (w dużej mierze jest to lista imienna) i zabitych, stan zabudowań gospodarczych, liczbę inwentarza pozostałego jeszcze w starostwie. Według tejże specyfikacji w ełckim spłonęły w czasie najazdu 3 kościoły, 3 szpitale, szkoła prowincjonalna, jedno miasteczko (Ełk), 2 folwarki, 3 młyny. Na 107 zlustrowanych wsi w popiół obrócono całkowicie 39, częściowo 46, ocalało jedynie 22. Z 3160 łanów zagos-podarowanej ziemi zniszczono około 1406, czyli blisko połowę. W styczniu 1657 r. na cały inwentarz żywy starostwa składało się 88 koni, 331 sztuk bydła i 10 świń74.

73 Beitrage zur Geschichte cles II. schwedisch polnisches Krieges, s. 26 - 27. 74 Untersuchung des Ambts Lyck, k. 623 i nn.

W najmniejszym stopniu ucierpiało starostwo ryńskie, w którym spalono „tylko" 36 wsi, jednak już w piskim pożoga ogarnęła aż 10575. W katastrofalnym położeniu znaleźli się mieszkańcy starostwa oleckiego. W komornictwie Połom, jak wynika z dokonanego przez Paula Grunaua, zapewne pisarza starościńskiego, spisu wyrządzonych najazdem szkód, na 22 wsie ocalało jedynie 4, zrabowano 768 koni, 2753 sztuki bydła, 3485 owiec i 1674 świnie76. W znacznej mierze straty te były efektem stacjonowania w okolicy kilkutysięcznej dywizji litewskiej, konie, których wiele zrabowano także w starostwie ełckim, mogły służyć Tatarom do transportu jeńców. Grunau zastrzega, że szkody w znacznej mierze zostały wyrządzone przez ordę, jednak zlustrowane przez niego tereny znalazły się w ogniu działań wojennych prowa-dzonych po ustąpieniu czambułów. A wojska szwedzkie nie oszczędzały księstwa, podobnie zresztą jak elektorskie. Choć pewne zdziwienie budzi zachowanie się oddziałów Heinricha von Wallenrodta w Olecku. Regimenty pułkownika składały się w znacznej mierze z przeformowanych jednostek obrony krajowej, w której służyli przecież „swoi", Prusacy. Nie przeszkodziło im to jednak stratować stert zboża na polach i obrabować mieszkańców. W rezultacie położenie mieszczan oleckich zimą 1656/1657 było tragiczne, ratując się przed głodem prosili elektora o pożyczenie 5 łasztów zboża na chleb i na obsianie pól wiosną77.

Data odwrotu ordy z Prus Książęcych jak dotąd wzbudza kontrowersje. Subchan Ghazi aga w czasie przemarszu na południe napisał list z postulatami tatarskimi na obrady komisji polsko-moskiewskiej. Korespondencja ta, napisana w Czarnej koło Brańska, nosi datę 16 października i może dowodzić, że dowódca tatarski, a więc także i cały oddział

75 Ambts Rhein Untersuchung, k. 48 i nn; Ambts Johanniszburg Verzeich-niisz, k. 2 i nn.

76 Cammer Ambts Pollomen untersuchte Schaden, k. 609-647. 77 Beitrdge zur Gescliiclite des II. schwedisch polnisches Krieges, s. 20-22.

ordy, znajdował się w tym dniu w wymienionej miejscowo-ści78. Poważny problem stanowi jednak fakt, że nie zachował się autograf listu, choć taki z pewnością istniał i dotarł pod Wilno, a jedynie dwa odpisy. Gdyby obydwa zostały sporzą-dzone bezpośrednio z oryginału, a nie sposób tego dowieść, wątpliwości do podanej daty wydawałyby się nieuzasadnione. Istnieje również możliwość, że jedna z kopii stanowi odpis drugiej, w takim przypadku, jednak także trudnym do spraw-dzenia, nie można pominąć wysuwanych zastrzeżeń dotyczą-cych wiarygodności zapisu, dopuszczając pomyłkę kopisty, powinno być „26" a nie „16"79. Uwzględnienie założenia o błędnym zapisie daty w odpisie listu Subchana Ghaziego agi, a co za tym idzie przesunięcie o 10 dni odwrotu ordy z księstwa w istocie pomogłoby wyjaśnić pewne trudności wynikające z przyjęcia tezy, że Tatarzy już 16 października byli pod Brańskiem.

Jeszcze 14 października Waldeck pisał do elektora o dzia-łaniach wroga w księstwie. Ponieważ w tym czasie oddziały litewskie nie wykazywały aktywności, można sądzić, że miał na myśli Tatarów posuwających się w kierunku Giżycka poprzedniego dnia, 13 października. Potem już brak in-formacji o pobycie ordy w Prusach Książęcych. Jeśli więc w tych dniach odeszła na południe, to może budzić wąt-pliwości, czy obciążona jasyrem zdołała do 16 października dotrzeć w okolice Brańska. Chyba że kosz znajdował się w rzeczywistości bliżej granicy, a to zdają się potwierdzać źródła, natomiast czambuły podejmowały odwrót stopniowo, a nie w jednej grupie.

Drugim argumentem skłaniającym do przyjęcia późniejszej chronologii jest oblig wystawiony 17 października Bogu-sławowi i Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłom przez Sub-chana Ghazi agę, kończący spór o jeńca i regulujący kwestię

78 Bibl. Czart., rkps 2113, k. 204; AP Łódź, Archiwum Baroszewiczów, nr 127, s. 152.

79 M a j e w s k i , Działania..., s. 592-593.

okupu. Skoro zawarto porozumienie z Radziwiłłami, znaj-dującymi się przy dywizji Gosiewskiego w Prusach Książę-cych, i osiągnięto je tego samego dnia, kiedy sporządzono ów dokument, to dowódca tatarski istotnie nie mógł znajdować się 16 października w Czarnej.

Treść obligu brzmi następująco: „My, niżej na podpisach mianowane osoby dajemy ten skrypt nasz Wielmożnemu JM Panu Suphan Kazy adze, wojewodzie ord budziackich, na to, iż dawszy natenczas część pieniędzy ad rationem (na rachunek) stargowanej sumy piętnastu tysięcy talerów przez JM pana Ogińskiego, chorążego wołkowyskiego, za książęcia koniu-szego, to jest dwa tysiące talerów i ośmset talerów, a że jeszcze zostaje dwanaście tysięcy talerów i dwieście talerów, tedy i my, niżej mianowane osoby, asekurujemy się, iż za dwa miesiące od daty tego listu mamy wystawić pieniądze JM w Białogrodzie i zakładnika naszego dajemy, JM pana Gnoińskiego, chorążego i strukczaszego Jego Królewskiej Miłości, cośmy wysłać powinni według słowa naszego kawa-lerskiego, i na to dajemy skrypt nasz z podpisem rąk naszych. Działo się w Szymkowie, dnia 17 octobris 1656. Bogusław Radziwiłł, koniuszy W.Ks. Litewskiego, Michał Kazimierz Radziwiłł, podczaszy W.Ks. Litewskiego"80.

Z przytoczonej wyżej treści dokumentu nie wynika wcale, żeby transakcji dokonano na miejscu w księstwie i żeby dokonali tego osobiście Radziwiłłowie. Wyraźnie pada stwier-dzenie, że uczynił to Jan Jacek Ogiński. Inny przekaz mówi ponadto: „Tatarowie (...) poszli z Prus ciągnąc przez Podlasze, za któremi posłano 15 tys. talerów twardych okupu, per-swadując aby wrócili"81. Gdyby przyjąć, że rozmowy z ordą na temat wykupu Bogusława toczyły się jednak w księstwie,

80 Obłig (Weksel) książąt Bogusława Radziwiłła i Michała Kazimierza Radziwiłła wystawiony 17 października 1656 w Szymkowie Suphan Kazy adze, wojewodzie Ord budziackich, a po wykupieniu w 1662 r. skasowany, w: Ra dz i w i H, op. cit., s. 194-195.

81 AGAD AR, dz. II, ks. 21, s. 228.

to dlaczego nie brali w nich udziału Radziwiłłowie, ale w ich imieniu prowadził je chorąży wołkowyski i dlaczego, skoro Tatarzy dostaliby już część okupu i skrypt na resztę na miejscu, posyłano za nimi następną sumę. Wiadomo, będzie o tym mowa dalej, że koniuszy długo jeszcze zwlekał z uregulowaniem tej sprawy. Poza tym, dlaczego w ogóle miałby płacić, skoro przebywał w rękach litewskich i nikt nie myślał zwracać go Tatarom. Nie wydaje się, żeby w ten sposób chciano zatrzymać ordę w księstwie. Skoro za od-chodzącymi posłano jeszcze pieniądze, to nie dlatego, że łudzono się możliwością ich powrotu i to obciążonych jasyrem, ale dlatego, że chciano załatwić zupełnie inną sprawę.

Wydaje się słuszne przyjąć następujący przebieg zdarzeń. Tatarzy odeszli z księstwa nie osiągnąwszy porozumienia w sprawie Radziwiłła. Jednak Gosiewski nie otrzymał też od Subchana Ghazi agi postulatów tatarskich na komisję pokojową polsko-moskiewską, o które zabiegał jeszcze przed bitwą pod Prostkami. Obrażony „wojewoda ord budziackich" oczywiście ani myślał spełniać prośby hetmana, dlatego ten nakłonił Radziwiłłów do ugody. Za Tatarami posłano Ogińskiego, który, dogoniwszy ordę pod Brańskiem 16 października, może wcześniej, wypłacił część okupu, jaką udało się w tych warunkach zebrać, a na resztę obiecał skrypt, przesłany dopiero potem Subchanowi Ghazi adze. W zamian dowódca tatarski spod Brańska wystosował list z warunkami tatarskimi pod Wilno.

Argumentem przemawiającym za przyjęciem 13 lub 14 października jako dnia odwrotu Tatarów jest zapis w lustracji Auera mówiący, że obóz wojskowy pod miejscowością Glinki znajdował się „od niedzieli do piątku"82. To dość enigmatyczne na pozór stwierdzenie łatwo jednak daje się wyjaśnić. Ze chodzi w istocie o obóz tatarski, świadczy zapis dokonany przy innej wsi parafii ostrokolskiej, niestety nazwa jej jest w dokumencie nieczytelna, stwierdzający postój ordy w oko-

82 Untersuchung des Ambts Lyck, k. 657.

licy. Dywizja Gosiewskiego obozowała przynajmniej od 12 października na północ od Ełku, inne wojska pojawiły się w tych stronach już po dokonaniu lustracji. Niedziela mogła oznaczać 8, 12 lub 22 października, tylko w tych dniach prowadzono w południowo-wschodniej części księstwa dzia-łania wojenne przed dokonaniem spisu przez Auera. 22 października, dzień porażki Gosiewskiego pod Filipowem, nie wchodzi w rachubę ze zrozumiałych względów. Nie może to być 15 października, bo taka interpretacja oznaczałaby, że obóz w okolicy Ostregokołu znajdował się jeszcze 20 paź-dziernika, kiedy Litwini byli już za Oleckiem, a do tego miasta podchodził Waldeck ze Stenbockiem, pozostawiając na swoich tyłach oddziały przeciwnika. Za słuszne wydaje się więc przyjąć 8 października, dzień bitwy pod Prostkami. Orda założyłaby więc kosz pod Glinkami w okolicach Ostregokołu zaraz po zwycięstwie, przystępując do brania jasyru i wycofała-by się w piątek, 13 października.

Chronologię odwrotu ordy z Prus Książęcych, opartą na wspomnianym zapisie w lustracji starostwa ełckiego i datacji listu Subchana Ghazi agi z Czarnej pod Brańskiem, potwier-dzają zapisy w diariuszu Jana Antoniego Chrapowickiego, który przebywał w tym czasie na Podlasiu, najpierw w Ka-mieńcu Litewskim, potem w Brześciu. „17 (października) Trwoga od kosa tatarskiego, który ciągnął spod Bielska za Bug. Tymiż czasy się Supan Kazy aga przeszedł za Bug z wojskiem tatarskim (...). 19 (października) (...) dano znać, że orda przeszła za Bug"83. W dalszych notach Chrapowicki nie wspomina już o przemarszu ordy przez Podlasie.

Można oczywiście wysunąć zastrzeżenie, że autor w jednym zapisie skumulował wydarzenia dziejące się na przestrzeni dłuższego czasu. Na przykład 17 października przechodził przez Podlasie kosz, dopiero później zasadnicza gaipa z samym Subchanem Ghazim agą, a Chrapowicki po jakimś czasie zanotował obydwa fakty jako jeden pod tą samą datą. Jednak

83 C h r a p o w i c k i , op. cit., s. 102-103.

przejście ordy przez Bug notuje już w innym miejscu, dlaczego inaczej miałby czynić w odniesieniu do kosza i grupy z samym dowódcą? Poza tym, jak wynika z wcześniejszej interpretacji materiału źródłowego, nie wydaje się, żeby Subchan Ghazi aga szedł oddzielnie od kosza, zarówno wcześniej ustalona chronologia jego odwrotu, jak i grupy z jasyrem są zbieżne. Ponadto wydawca Diariusza Tadeusz Wasilewski stwierdził, że Chrapowicki prowadził diariusz systematycznie, dokonując wpisów nawet kilkakrotnie w ciągu dnia84. Nie wydaje się więc, żeby zapisów mówiących o tak niezwykłych przecież wydarzeniach dokonywał pod innymi datami. Chronologię Chrapowickiego potwierdza list Jana Zamoyskiego, przeby-wającego w Zwierzyńcu nad Wieprzem, który już 22 paź-dziernika wiedział o samym Subchanie Ghazi adze, nie tylko koszu, wracającym z Prus Książęcych85.

Odwrót Tatarów mógł więc przebiegać następująco: z księ-stwa wyszli 13-14 października, 16 byli już w Czarnej pod Brańskiem, potem skierowali się na Bielsk, 17 października minęli Kamieniec Litewski, w którym przebywał notujący to wydarzenie Chrapowicki. Potem przeszli niedaleko Brześcia Litewskiego i być może koło Zamościa i dalej Kamieńca Podolskiego, aż dotarli na Budziak.

Trwogi mieszkańców Podlasia związane z przemarszem ordy nie były nieuzasadnione. Jak zanotował Chrapowicki, Tatarzy „w plon (niewolę) naszych nabrali srogą moc, osob-liwie Mazurów i niesłychane zbytki w Podlaszu czynili"86. Warto dodać, że w trakcie działań ordy ucierpiały również okolice Augustowa, a także ziemie łomżyńska i wiska, choć większość strat spowodować tu mogły walki prowadzone przed 8 października.

Spośród masy jasyru uprowadzonego z Prus Książęcych stosunkowo najlepiej znane są dalsze dzieje Marianny von

84 Ibidem, s. 60-61. 85 AGAD, AZ, nr 1124. 86 C h r a p o w i c k i , op. cit., s. 102.

Lehndorff dzięki jej listom skierowanym do ojca, Barty Albrechta von Szlichtynga i do Fryderyka Wilhelma. W pierw-szym z nich, pochodzącym z 1658 r., pisała: „Szlachetnie urodzony, czcigodny, najlepszy i umiłowany Panie Ojcze. Co się tyczy mojego tak wielkiego nieszczęścia, o tym nie mogę pisać, tak wielki jest smutek w mym sercu. Jestem, o Boże litościwy! Służącą u Żyda. Ach! Czemuż muszę żyć na tym świecie? Czemu Bóg tak sprawił, że się urodziłam, że nie zmarłam będąc dzieckiem. Nie stałabym się przyczyną smutku ukochanych rodziców i siostry. Bogu niech będą dzięki, że raczył uchować mą siostrę Lizę od tej przykrości, która mnie spotkała. Co się tyczy moich ukochanych dzieci, nic mi do tej pory nie wiadomo 0 nich. Wiem tylko, że są w Konstantynopolu, że kupili je Turcy, ale nie znam ich panów. Bólów ból niczym rażący miecz przeszywa na wskroś moje serce i duszę, bo oni już muszą zostać Turkami. (...) Do tej pory nikt o mnie nie pytał. Nie wiem, czy mój najukochańszy mąż żyje, skoro nie niepokoi się o mnie 1 swoje dzieci. Gdyby udał się prosić mego najłaskawszego pana Jego Elektorską Wysokość, żeby wysłał tu posła lub znającego kraj Ormianina, nie wierzę, by był on tak bezduszny, żeby nie chciał ratować nas, nieszczęsną szlachtę. Wszystko, co mieliśmy, oddaliśmy żołnierzom, aby nas bronili. Niech im Bóg tak odpłaci, jak to czynili. Skarżę się przede wszystkim na oficerów, którzy będąc dobrymi do żarcia i picia, uciekli zamiast bić wroga. Gdy mnie Tatarzy brali w niewolę, zraniłam się w twarz, znaczny uszczerbek poniosło moje lewe oko, ale Bogu dzięki mogę już widzieć. Kiedy Tatarzy przyprowadzili mnie do miasta Kinhof, kupiła mnie pewna Niemka, u której spędziłam półtora roku. Kiedy nikt o mnie się nie dopytywał, wysłała mnie do Konstantynopola. Tam kupił mnie Żyd Aron, handlarz szkłem w Geimken. Ten żąda 100 talarów. Proszę Ojcze, zechciej pojechać do mego najjaśniejszego pana i prosić, aby mnie wykupił, a także moje dzieci"87.

87 S o m m e r f e l d t , Urkunclliche Mitteilungen, s. 42CM121; H. A. B r a u n, Aus der masurische Heimal, Konigsberg 1926, s. 72-73.

Obydwa wyjątkowe listy branki tatarskiej zachowały się w domowym archiwum Lehndorffów i były publikowane w regionalnej niemieckiej literaturze. Nie znamy losów Marianny po wysłaniu tych korespondencji. Sebastian Dietrich wbrew przypuszczeniom żony żył i nie zapomniał o niej, nie był jednak w stanie zebrać 100 talarów na okup, gdyż jego majątki, podobnie jak dobra kuzynów ze Sztynortu, zrujnowała wojna. Lehndorff zwrócił się wreszcie do Fryderyka Wilhelma o pomoc w wykupieniu bliskich z jasyru — udzielenie pożyczki i zwolnienie z kontrybucji i kwaterunków. Elektor zgodził się pomóc małżonkowi Marianny, 7 maja 1659 r. poinformował będącego wówczas namiestnikiem Prus Książę-cych Bogusława Radziwiłła, żeby opłacił część okupu, na resztę mieli się złożyć przyjaciele i krewni Lehndorffów. Czy udało się w końcu żonie Sebastiana Dietricha odzyskać wolność, nie wiadomo, nie ma w każdym razie żadnych informacji o j e j powrocie do księstwa. Lehndorffowi udało się za to prawdopodobnie wykupić siostrę, gdyż w 1662 r. cztery Lehndorffówny, a przypomnijmy, że jedną spośród nich uprowadzili Tatarzy, skarżyły swego brata o zaległości ze spłatą należnej im po rodzicach części majątku88 .

Nie tylko Lehndorffowie mieli kłopoty z wykupieniem bliskich z niewoli tatarskiej. Również inni zrujnowani przez wojnę poddani Fryderyka Wilhelma domagali się od niego finansowej pomocy w tej sprawie. Nad uwolnieniem jasyru uprowadzonego z Księstwa w 1656 r. debatowano podczas obrad Landtagu w latach 1661-1663. Wreszcie na posiedzeniu izby nadradców 19 marca 1663 r. ustalono, żeby dla obliczenia sumy potrzebnej na okup sporządzić imienne listy jeńców. Z gotowymi specyfikacjami miał się udać na Krym lub Budziak poseł w celu ustalenia, kto z wymienionych jeszcze żyje i podjęcia negocjacji w sprawie wykupu89.

88 S o m m e r f e l d t , Urkundliche Mitteilungen, sA22-A25. 89 Urkunclen und Actenstiicke, Bd XV, s. 341; ibidem, Bd XVI, s. 103, 180,

242-3, 367.

Wykazy zakończono spisywać 30 czerwca 1663 r. Za-chowały się dwa — dla starostw piskiego i ryńskiego90, wymieniające z zachowaniem podziału na poszczególne wsie i parafie imię, nazwisko i wiek odpowiednio 2101 i 342 jeńców. Nie wiadomo dlaczego nie sporządzono, a może po prostu nie zachowały się, analogicznej specyfikacji dla staro-stwa oleckiego. Dla ełckiego wystarczający był spis dokonany przez Auera, zawierający wymagane dane.

Nie wiadomo, czy do planowanego masowego wykupu jasyru doszło, należy w to wątpić. Sporadyczne przypadki powrotów z niewoli tatarskiej i tureckiej, niewolnicy zostali w znacznej mierze sprzedani Turkom, zdarzały się dopiero po 24 i 25 latach. Nie zawsze były to powroty oczekiwane i szczęśliwe. Wojciech Niedźwiedzki, chłop spod Ełku, dotarłszy do domu w 1671 r. zastał go zajętym przez innego właściciela. Nadradcy, do których skierował swą skargę Niedźwiedzki, nie rozstrzygnęli skargi, powierzając decyzję staroście ełckiemu. Nie znamy finału tej sprawy, jak również dalszych losów pochodzącego spod Olecka Andrzeja Kowalskiego, który przeżył dramat osobisty. Po wykupieniu się z niewoli u Kaszim Paszy z Galaty i powrocie do Prus w 1671 r. zastał żonę powtórnie zamężną, do tego z czwórką dzieci z nowego małżeństwa. Podobnie jak Niedźwiedzki apelował w Królewcu u nadraclców. Ci wydali decyzję przychylną Kowalskiemu, jego żona nie chciała jednak się jej podporządkować91.

W przypadku Kowalskiego zastanawia fakt, skąd jeniec, przebywający od lat w niewoli tureckiej wziął 350 talarów na okup. Przecież możni Lehndorffowie mieli kłopoty z zebra-

90 Ambts Rhein Untersuchung, k. 48 i nn; Ambts Johanniszburg Verzeich-nusz, k. 2 i nn.

91 Akt wykupienia Andrzeja, syna Jana, Galata 27 Remezan (1671), GStA, XX HA, EM 103 d/Gen 1540-1736, k. 112-112 v; R. S e e b e r g -- E l v e r f e l d t , Ergiinzendes zum Tatareneinfall, „Mitteilungen des Vereins fUr die Geschichte von Ost und Westpreussen", Jg. 9, 1934, nr 1, s. 11-12.

niem 100. Przypomnieć warto, że szwedzki żołnierz Caspar von Kalckreuter wzięty przez ordę pod Prostkami wykupił się również sam. Jak widać mechanizm wykupu z niewoli tureckiej wymaga jeszcze wyjaśnienia.

Do Prus powrócił również Melchior Schenck zu Tautenburg. Jego pojawienie się w 1670 r. w rodzinnych stronach nie spowodowało jednak komplikacji jak w opisanych wyżej przypadkach. Kuzyni ze Sterławek zwrócili mu należny po ojcu Gawlik92. Nie wiadomo natomiast, jaki ostatecznie los spotkał pastora z Kalinowa Wojciecha Baranowskiego. Według jednej wersji miał zostać wykupiony na Krecie przez nie znanego z imienia Radziwiłła. Inne źródło mówi, że zmarł w niewoli umęczony w wymyślny sposób przez Tatarów, którzy w otwarte rany na głowie wprawili rogi z resztką skóry, by następnie przyrosły93.

Osobny rozdział stanowią losy Piotra Gnoińskiego, zakład-nika za Bogusława Radziwiłła94. Srogo się zawiódł „chorąży i strukczaszy królewski" na wdzięczności księcia koniuszego, sądził zapewne, że jego niewola potrwa najdłużej kilka miesięcy, znajdował się jednak w rękach tatarskich blisko 6 lat. Nie wydaje się, by kłopoty finansowe, w jakich rzeczywiście znajdował się Bogusław, mogły wytłumaczyć pozostawienie na tyle czasu „w łykach" człowieka, który wyświadczył mu tak wielką przysługę. Sam przecież corocznie 8 października uroczyście dziękował Bogu za uwolnienie go z rąk tatarskich95. Nie inne było zdanie współczesnych. Wincenty Gosiewski już w lutym 1657 r. dziwił się, że Bogusław „wziąwszy człowieka na duszę" (na sumienie), zwleka z wykupem, a przez to naraża dobre imię nie tylko swoje, ale także Michała Kazimierza Radziwiłła, który również

92 PI a t e n , op. cii., s. 76-77. 93 P i s a n s k i, op. cit., s. 103-104. 94 Obszernie omówit je A. S a j k o w s k i, W stroną Wiednia, Poznań 1984,

s. 189-198. 95 W a s i l e w s k i , Zarys dziejów..., s. 71.

podpisał oblig dla Subchana Ghazi agi. Z upływem czasu wzrastało oburzenie na koniuszego litewskiego, nawet najbliżsi słudzy księcia: Władysław Huryn i Benedykt Olszewski, donoszący o opinii szlachty w tej sprawie, wyrażali za-strzeżenia wobec jego postępowania i lekceważenia własnego słowa, nie tylko szlacheckiego, ale i książęcego. Przeciwko Radziwiłłowi występowali krewni zakładnika, a jego brat, nie znany z imienia ksiądz Gnoiński, zrobił awanturę spotkanemu w Warszawie Hurynowi, który potem pisał do Bogusława: „Wiem, że W.Ks.Mci ta sprawa do wielu inszych trudności przyjdzie molestiej, ale i nam to niesmaczno, żony i krewnych jego słuchać, którzy ustawicznie narzekają i płaczą na W.Ks.Mć, pobudzeni niesprawiedliwością jego, bo w częstych listach o ciężkiej jakiejś niewolej pisuje do nich i tu w War-szawie okrzyknął mię ksiądz zły jakiś, brat jego, i ledwiem go ugłaskał"96.

Gnoiński istotnie pisywał często i to nie tylko do rodziny, ale również do samego księcia. Listy owe, z których pierwszy został napisany w Białogrodzie 25 stycznia 1657 r. a ostatni na Krymie 19 czerwca 1662 r., pełne są próśb o miłosierdzie, lamentów, skarg na okrutny los, zapomnienie i nawet nie-wdzięczność Bogusława, na wzór tego oto: „Z Krymu 18 septembris 1660. Na miłosierdzie boże upraszam WMPP Miłościwego, chciej respektować na Boga i moją odważną usługę, bom się dosyć onej nacierpiał i teraz na usłudze Waszej Książęcej Mości zostawam głodno i nago i najwięk-szemu swemu nieprzyjacielowi nie życzyłbym to ponosić, co mnie natenczas obchodzi. I po setnie upraszam W.Ks.Mść, zmiłuj się nade mną i nad utrapieniem moim ciężkim, a nie dopuszczaj więcej tu zostawać, bobym musiał umrzeć z głodu, bo na ten czas w Krymie drogość barzo wielka. A mnie furażu najmniejszej rzeczy nie dano okrom jedne bułeczke chleba z czeladnikiem" 97.

1,6 Cyt. za S a j k o w s k i, op. cit., s. 192. 97 Ibidem, s. 193.

Subchan Ghazi aga, podobnie jak sam zakładnik, niejedno-krotnie monitował koniuszego litewskiego o wywiązanie się z obietnicy i uiszczenie zaległej sumy. Już 3 października Gosiewski powiadamiał Bogusława: „Syfan Kazi aga posłał do mnie okupu od WXM upominając się przychodzącego y odesłania Tatarów, których dirigując do WXM za kawalerem więzienie cierpiącym, abyś go przez okup uwolnić raczył proszę"98. Później hetman nie angażował się już w tę sprawę, upomnienia tatarskie jednak nie ustawały. W końcu Subchan Ghazi aga zaczął tracić cierpliwość. 11 kwietnia 1659 r. Benedykt Olszewski zaniepokojony pisał do Radziwiłła: „P. Gnoińskiego wiem, że W.Ks.Mć chcesz wykupić, ale się obawiam, aby go bez nosa i uszu nie wyprawili Tatarowie przed terminem do W.Ks.Mci, bo ode samych Kozaków z Ukrainy słyszałem o tych pogróżkach. A uchowaj Boże, żeby mieli to uczynić, lepiej by stem tysięcy okupić niżeli wieczną hańbę i niesławę tę odnieść irreperabili damno u wszystkich reputacyjej W.Ks.Mci"99.

Próżne jednak były obawy Olszewskiego, nie wydaje się, żeby Tatarzy chcąc zniesławić księcia rezygnowali z ogrom-nego okupu. Subchan Ghazi aga latem 1659 r. (list oddano w Królewcu 20 listopada 1659 r.) pisał do Bogusława, grożąc wprawdzie, ale nie zwrotem okaleczonego zakładnika: „Za podaną okazją umyśliłem, abym przez to pisanie moje nawidził dobre zdrowie WMPana i Brata, którego życzę na długie lata. Wielce się dziwuję WXM, że WXM rzykszy mi słowo jedne nie odmieniać raczysz y te zastawę okupić nie chcesz, a nie wim, co za przyczyna, że żadnej wiadomości od WXM nie mam. Tedy chciałbym się spomnieć przez to pisanie moie strony tey obiecanej sumy za siebie y o zastawę tylko proszę, abyś mi WXM ostatniey opowiedział lub przez pisanie, lub przez kogo decklaratiey, jeżeli by WXM te zastawę miał wykupić bardzo dobrze, a jeżeli by też nie, tedy ja muszę

98 AGAD AR, dz.V, nr 4567, s. 92. 99 Cyt. za S a j k o w s k i, op. cit., s. 192.

z zastawy WXM inaczy postąpić. Do tego czasu jeszcze siedzi jako pan, ale potym prętko będzie dźwigał kamienie, tedy to będzie szpeciło WXM, a druga za przyczyną KJM podobno chce onego wyswobodzić. WXM rozumiey, żeby to co należało HJM proszę, abyś WXM wybił to sobie z głowy" l0°.

Jakim sposobem Jan Kazimierz chciałby wyswobodzić Gnoińskiego, nie wiadomo. Mógł próbować interweniować u chana w tej sprawie, nie zachowały się jednak źródła świadczące, że to istotnie uczynił. Chyba że wstępem do negocjacji była misja Romaszkiewicza na Krymie w 1657 r., któremu zalecano w instrukcji: „Co się tknie Radziwiłła, tego wszystkiemi sposobami przeć (...), żeby się był miał Tatarom dostać i owszem, że go Tatarowie naszym chcieli wydzierać, i nie żeby onym nasi mieli go odejmować. I trzeba to jako najbardziej wybić z głowy tak Chanowi, jako i wezyrowi, żeby temu wiary dawać nie chcieli" l01. Gdyby posłowi udało się przekonać Mehmeda IV do wersji wydarzeń przedstawionej w instrukcji, Subchan Ghazi aga traciłby podstawę do swoich roszczeń — skoro Radziwiłł nie został wzięty do niewoli przez Tatarów, to okup wojewodzie ord budziackich jednak się nie należał i Gnoiński powinien wrócić do domu.

Cytowany powyżej list Subchana Ghazi agi zdenerwował mocno Radziwiłła i wywołał jego gwałtowną, ostrą reakcję. „Wojewoda ord budziackich" pisząc ponownie w sierpniu 1661 r. już nie groził, odwoływał się do jego sumienia i honoru: „Ja do wasz list pyszał strony chorąża waszego, który jest u mnie, czy wykupicie przez sześć lat, trzymając przy sobie, a wy onym nie dbacie. Ja do was pisał, czy wykupicie, czy nie wykupicie, tedy kiedy wy nie wykupicie, ja do was przyjechał uczynić z niego sprawiedliwość sobie, a wyście za to rozgniewali się. (...) (Hursłan) przyjechał z Warszawy powiedział mi, że Wm kazał mu przyjechać

,0° Subchan Ghazi aga do B. Radziwiłła, z Rumna b.d., AGAD AR, dz. V, nr 15286,.

"" AGAD LL 33, k. 46.

II — Prostki 1656

z Tatarzynem, otóż go poszyłam z Tatarzynem do domu Waszmościnego, ażeby była prętko odprawa ym y bratrska przyjaźń spoległa się między nami y dali zachowała, gdyż (...) powiedział o rozchodach WM y tak siła dworu karmiwszy, a nie mieć miłosierdzia nad jednym i z niewoli go nie wykupić jednego, który tak wielką rzecz uczynił, że brat rodzony tego nieuczyniłby nigdy. Jeżeli wolę macie wykupić, tedy pozwoli teraz na prośbę tego żąda za cztery tysiące talerów" l02.

Gnoiński powrócił na rodzinne Podlasie dopiero w lipcu 1662 r. Cała sprawa na tym się nie skończyła, bo krewni niedawnego zakładnika próbowali jeszcze w 1668 r. dochodzić sprawiedliwości w sądach. Sam Gnoiński dopiero w 1685 r. upomniał się o wdzięczność i otrzymał od córki Bogusława Ludwiki Karoliny pensję i deputat wypłacany w zbożu, jako rekompensatę za cierpienia doznane w niewoli. I było to chyba ostatnie w Polsce echo bitwy pod Prostkami i najazdu tatarskiego na Prusy Książęce.

Pamięć o wydarzeniach z 1656 r. była za to przez ponad 200 lat żywa w księstwie, a wciąż odświeżały je pieśni, zapisane w kancjonałach (śpiewnikach religijnych) i śpiewane w kościołach. Pierwsza z nich, często publikowana, autorstwa naocznego świadka wydarzeń pastora Tomasza Molitora, upatruje w najeździe tatarskim kary za grzechy. W podobnym tonie jest utrzymana druga, anonimowa, nigdzie dotychczas poza kancjonałem niepublikowana, zaczynająca się następują-cymi strofami:

Srogie się zewsząd zakurzyły dymy jako z pożarów, gdy goreją z zimy gwałtowne ognie dziś się rozżarzyły i w nas wsrożyły.

102 Subchan Ghazi aga do Bogusława Radziwiłła, 17 VIII 1661, Bibl. Czart 2591 IV,nr 46, k. 191.

Raz śliczne zamki i wsi pożerają, Podczas całe miasta wszcząt znaszają Ledwo znać miejsce, gdzie przedtym leżały Żal to niemały.

Wiele Tatarzyn nam złego nabroił I jeszcze myśli swey nie uspokoił Przeszedł granice, ma i wolą dalej iść Po większą korzyść.

Miej się na pieczy gospodarzu szczodry Bo widzisz, żeć to gość nie bardzo dobry O cięć gra idzie, gore, gore u sąsiada, W smakżeć biesiada?

Już to Bożego gniewu pewne znaki, A kto wie, jeśli czas nie przyjdzie taki Jaki był przyszedł tam na pięć miast onych W grzech zawiedzionych (...)103.

103 Sodoma i Gomora i okoliczne miasta wystawione są na przykład ognia wiecznego karanie ponosząc, w: Nowo wydany kancjonał pruski zawierający w sobie wybór pieśni, Królewiec 1913, nr 756.

FILIPÓW

Elektor szybko został powiadomiony o klęsce Waldecka pod Prostkami. Późnym wieczorem 10 października dotarł do niego oberszter-lejtnant von Polentz, ten sam, który dowodził Leibregimentem podczas batalii. Wkrótce, być może dzień później, otrzymał Fryderyk Wilhelm list od samego generała, pisany już pod Węgorzewem 9 października, zawiadamiający o zajęciu pozycji pod tym miastem. Waldeck objął już komendę nad grupą swojego brata Wolrada, prosił jednak o przysłanie na pomoc stacjonującego w Prusach Górnych korpusu Dorfflingera'.

Wiadomości o rozbiciu oddziałów szwedzko-brandenbur-skich osłaniających południowo-wschodni odcinek granicy przede wszystkim skłoniły elektora do zorganizowania grupy osłaniającej Królewiec na kierunku z Ełku. Wysłał swoich adiutantów, aby zebrali zmierzających na północ uciekinierów spod Prostek, polecił Dorfflingerowi i Aleksandrowi von Spaenowi, którego oddziały znajdowały się również w Prusach Górnych, w okolicy Przezmarku i Pasłęka, aby przeszli do Natangii, wreszcie rozkazał Waldeckowi połączyć się z Wal-lenrodtem. Pułkownik, jak wynika z ostatniej dyspozycji

1 Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 99-101.

Fryderyka Wilhelma, nadal nie przyłączył się do Waldecka, choć uczyniły to już regimenty piesze Klingsporna i Taubenec-kera, które wieczorem 8 października. powstrzymały pogoń litewsko-tatarską2.

Około 11 października została zorganizowana w rejonie Wielkich Jezior pod Węgorzewem silna grupa, która przy wykorzystaniu sprzyjających defensywie warunków natural-nych była w stanie zabezpieczyć Królewiec, a przynajmniej powstrzymać wroga do czasu nadejścia oddziałów Dórfflingera i Spaena. W tych dniach Georg Friedrich von Waldeck miał już pod swoją komendą regimenty piesze Klingsporna, Tau-beneckera, Jonasa Casimira zu Eulenburga i Wolrada von Waldecka, skwadron dragonii Hansa Georga von Auera oraz część żołnierzy spod Prostek, których udało mu się przy sobie zatrzymać3. Dojść miał jeszcze Wallenrodt, dysponujący przynajmniej dwoma regimentami rajtarii. Generał dysponował więc siłą przewyższającą wojska brandenburskie pod Prostkami nie tylko liczebnie, ale także pod względem wartości bojowej. Cztery regimenty piesze i dragonia, dysponujące znaczną siłą ognia, dawały szansę, w każdym razie upatrywał jej Waldeck, na powstrzymanie dywizji Gosiewskiego.

W Królewcu jednak na wieść o wkroczeniu wojsk litew-sko-polsko-tatarskich do Prus Książęcych wybuchła panika. Tatarów widziano już w odległości 10 mil od miasta, regenci wsadzili swoje rodziny na statki, pakowali rzeczy i chcieli uciekać do Gdańska i Lubeki4. Wzmogły się żądania skiero-wane do Fryderyka Wilhelma, aby zawarł pokój z Rzecząpos-politą5. 11 października skierowano do elektora suplikę,

2 Ibidem; P u f e n d o r f , Sieben Biicher..., s. 184. 3 R a u c h b a r , op. cit., s. 151; Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII,

s. 104, 108; ibidem, Bd. XXIII, s. 344. 4 Fryderyk Wilhelm do G. F. Waldecka, Królewiec 15 X 1656, Urkunden

und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 105. 5 K. Schlippenbach do Karola Gustawa, Królewiec 13 X 1565, Zur

Geschichte der hohenzollernschen Souverćinitet in Preussen. Diplomatischer Briefwechsel des Konigs Karl Gustaw von Schweden und des Gasandten

domagając się powrotu księstwa pod zwierzchnictwo króla polskiego. W trzy dni później skargę na skutki wrogiej w stosunku do Rzeczypospolitej polityki złożyli Fryderykowi Wilhelmowi landraci Wolf von Kreytzen, Johann Ernst von Wallenrodt i Hans von Lehndorff, znani jako uczestnicy spisku skierowanego przeciwko Hohenzollernowi6. Wkrótce stany i landratów poparli regenci, zwrócono się do żony elektora z prośbą o wpłynięcie na decyzję męża w sprawie zerwania sojuszu ze Szwecją7 . Można stwierdzić, że w tym okresie doszło do najpoważniejszych wystąpień opozycji wobec polityki Fryderyka Wilhelma w stosunku do Karola Gustwa i Jana Kazimierza. Czy jednak możliwe było, że przybiorą one formę bardziej zdecydowanych działań? Wyżej była przecież mowa o zawiązanym spisku, planującym nawet zbrojną walkę z Brandenburczykami, a przynajmniej otwarcie bram miast pruskich przed wojskami polskiego monarchy. Wydawać by się mogło, że w pierwszych dniach po Prostkach nadszedł dogodny moment na realizację takich zamierzeń. Groźba otwartego buntu i to w obliczu wroga mogłaby mieć wpływ na decyzję Fryderyka Wilhelma o pod-jęciu rokowań z Gosiewskim.

Elektor jednak wiedział, że do takiej ostateczności nie dojdzie. Najnowsze badania dowodzą, że miał swoich infor-matorów wśród spiskowców, jednym z nich był podobno Wolf von Kreytzen8, ten sam, który w rozmowie z posłem cesarskim Franciszkiem Lisolą zapowiadał zbrojne wystąpienie antybrandenburskie w Prusach. Poza tym opozycję mogły skłonić do bardziej zdecydowanych kroków dalsze postępy dywizji Gosiewskiego, a takich nie było, z wyjątkiem łupież-

Grafen Chr. R. von Schlippenbach aus den Kriegsjahren 1654-1657, wyd. A. Schlippenbach, Berlin 1906, s. 138-139.

6 Landraci do Fryderyka Wilhelma, Królewiec 14 X 1656, Urkunden und Actenstiicke, Bd. XV, s. 387.

7 Korespondencje A. de Lumbres do J. Mazarina z Królewca z 19 X 1656 i z 20 X 1656, ibidem, Bd. II, s. 111 i 113.

8 K a m i e ń s k i, op. cit., s. 76.

czej działalności ordy. Wydaje się zresztą, że wyjątkowe wzburzenie poddanych księcia pruskiego wynikało z obawy 0 los własny, majątek i kraj dotknięty skutkami działań wojennych, a kontynuacja najazdu tatarskiego, trwająca jeszcze przez kilka dni, mogłaby w efekcie doprowadzić prędzej do wystąpienia stanów przeciwko hetmanowi, niż do podjęcia z nim współpracy.

Nie czuł się zresztą zagrożony taką możliwością sam Fryderyk Wilhelm, który trudny okres pierwszych dni po Prostkach potrafił jeszcze wykorzystać dla siebie. Znakomity 1 przenikliwy polityk, jeśli w ogóle stracił kontrolę nad sytuacją, trwało to bardzo krótko. Najpóźniej 11 października mógł być pewny swojej pozycji, gdyż wiedział, że Gosiewski nie uderzy w głąb księstwa.

Już w dniu bitwy hetman wszczął starania o rozpoczęcie rokowań z elektorem. Wieczorem 8 października skontaktował się ze starostą ełckim Hansem Georgiem von Auerem, za jego pośrednictwem proponując układy Fryderykowi Wilhelmowi. Wysłane przez Auera wiadomości o pokojowej inicjatywie Gosiewskiego dotarły do Królewca 11 października. W tym samym dniu stanęli w Brandenburgu posłowie hetmańscy. Jeden z nich miał być Tatarem. Niewykluczone, że to oni właśnie dotarli najpierw do Ełku, by potem w towarzystwie gońców Auera, którzy mogli stanowić dla nich gwarancję bezpieczeństwa, udać się w drogę do stolicy księstwa9.

Hetman liczył zapewne, że przybycie poselstwa do Królewca zbiegnie się w czasie z pierwszymi wieściami o klęsce Waldecka, a to uczyni elektora bardziej skłonnym nie tylko do podjęcia rokowań, ale również do pożądanych ustępstw. Zręcznym zabiegiem, obliczonym na efekt, było również wysłanie na dwór elektorski Tatara. Hetman mógł wiedzieć, że w Królewcu obawiano się najazdu ordy, nie na próżno

9 GStA, XX HA, EM 111 h, nr 164, k. 16-16v; Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 100-101; Zur Geschichte der hohenzollemschen Souvernitcit, s. 132; Die Chronick des Landratskollegiums, s. 258.

celowo nagłaśniano wcześniej zamiar wysłania ordy do księstwa.

W tym czasie wojska litewsko-polsko-tatarskie tylko nie-znacznie przesunęły się na północ. 12 października stały w obozie na północ od Ełku 10. Wymarsz dywizji spod Prostek mógł więc nastąpić około 11 października.

Wojsko litewsko-polsko-tatarskie rozłożyło się obozem na północ od Ełku, prawdopodobnie pomiędzy wsiami Straduny, Woszczele i Oracze. W okolicach Stradun lokalizuje miejsce postoju dywizji hetmańskiej Stanisław Temberski ". Hans Georg von Auer w rejestrze strat starostwa ełckiego spowodowanych najazdem tatarskim, sporządzonym 25 stycznia 1657 r., stwier-dza, że „das polnische Lager" znajdował się pod Stradunami, podając jako miejsce obozowania polskich wojsk także wsie Miluki i Czerwonkę, położone w wymienionym rejonie '2. Sam Gosiewski kwaterował przez jakiś czas w Stradunach, potem w położonym około 8 km na zachód Grabniku.

W trakcie przemarszu spod Prostek nie zdobyto nawet leżącego na trasie zamku w Ełku. Miasto, składające się w zasadzie z jednej ulicy, z dwóch stron oblane wodami Jeziora Ełckiego i rzeki Ełk, nie miało murów obronnych i stanowiło łatwy łup dla Tatarów. Bardzo dobre warunki obronne miał za to zamek usytuowany na wyspie Jeziora Ełckiego nie wydaje się, by stanowiło to jednak zasadniczą przyczynę ominięcia go bez próby zdobywania. W czasie kampanii w Prusach Książęcych Gosiewski, oprócz rozesłania czambułów, nie podejmował siłami litewskimi praktycznie żadnych wrogich działań w stosunku do poddanych Fryderyka Wilhelma. Wspo-mniano już wyżej o uniwersałach skierowanych do mieszkańców miast, a także do pospolitego ruszenia pruskiego, wzywających

10 GStA, XX HA, OsF 829, k. 513v; B. Radziwiłł do J. Grossa, obóz pod Ełkiem 12 X 1656, AGAD AR, dz. II, t. 4, kop/47, nr 2, k. 9.

" T e m b e r s k i, op. cit., s. 356. 12 Untersuchung cles Ambts Lyck, k. 630 v, 631, 658. 13 Zur Geschichte des II. schwedisch-polnisclien Krieges, s. 72.

do uznania zwierzchności Rzeczypospolitej nad księstwem i gwarantujących w zamian bezpieczeństwo l4. 12 października wyruszyła z obozu pod Stradunami grupa opolskich chorągwi dowodzona przez Jana Ihnatowicza z pełnomocnictwami hetmańskimi: „(...) posyłam pułkownika Jego Królewskiej Mości urodzonego pana Ihnatowicza, któryby z Waszmościami traktował, ubezpieczając wszelaką łaskę królewską, od tatars-kich szabel i spustoszenia dóbr przez wojska moje bronić zleciłem, cokolwiek tedy według danych sobie ode mnie mocy będzie oferował, abyście we wszystkim dawszy wiarę, do clementiey skłonili się, żądamy, inaczej ogniem i mieczem karani będą" l5.

Trudno przypuszczać, by podjęte w tym czasie próby pozyskania ludności Prus Książęcych dla Jana Kazimierza na terenach już dotkniętych najazdem miały szanse zakończyć się sukcesem. Ihnatowicz realizował prawdopodobnie zupełnie inne cele, mogące mieć duże znaczenie dla ostatecznego powodzenia operacji przerzucenia wojska litewskiego na Żmudź. Gosiewski, a przede wszystkim znajdujący się pod jego komendą Tatarzy, odbierani byli przez poddanych Fryde-ryka Wilhelma jako najeźdźcy. W istocie najazd tatarski bardziej godził w ludność księstwa niż w elektora. Jeżeli w związku z nim wywierano na elektora naciski i domagano się zawarcia pokoju z Koroną, to przede wszystkim dlatego, że mogło to zabezpieczyć kraj przed atakami wojsk Rzeczy-pospolitej.

Sam hetman zresztą próbował, jak się wydaje bez po-wodzenia, nawiązać kontakt z regentami, pisząc do nich w pierwszych dniach po Prostkach 16. Niestety, nie są znane odpowiedzi na ów list.

14 Bibl. PAN Kraków, rkps 363, k. 231. 15 Plenipotentia do traktowania z Miasty, dana Jego Mości Panu Inatowi-

czowi pułkownikowi JKM, Stradun 12 X 1656, GStA, XX HA, OsF 829, k. 513 v.

16 GStA, XX HA EM 11 lh, nr 164, k. 20.

Gosiewskiemu powierzono w Lublinie prowadzenie roko-wań z Fryderykiem Wilhelmem. Wydawał się odpowiednim człowiekiem do takiego zadania, dzięki kilkumiesięcznemu pobytowi w Królewcu mógł mieć rozeznanie w stosunkach panujących na dworze elektorskim i w układzie sił politycz-nych w księstwie. Posiadał rzeczywiście stosowne upoważ-nienia królewskie, nie były to jednak „plenipotencje" nieogra-niczone. Inicjowanie rokowań z elektorem z pewnością w nich się nie mieściło. Gosiewski, jak się wydaje, miał raczej czekać, aż elektor, przerażony wkroczeniem wojsk Rzeczypo-spolitej do Prus Książęcych i niszczycielskimi działaniami czambułów tatarskich, sam poprosi o rozejm, proponując pożądane ustępstwa. Sam hetman, zdając sobie sprawę, że działa wbrew danym sobie pełnomocnictwom, starał się stworzyć pozory, że jego poselstwo do Królewca jest od-powiedzią na uprzednią legację brandenburską. Pisał o tym do Cypriana Brzostowskiego: „Po wiktoryjej zaraz nad wojskami szwedzkimi i brandenburskimi pospołu złączonymi oddano mi list od Xcia Pruskiego, który do pohamowania wojny skłoniw-szy się, pokój zaczyna traktować, do tegoż i mnie pociąga-jąc" l7. Żadne jednak źródło nie wspomina, aby poseł czy goniec brandenburski stanął przed Gosiewskim wkrótce po Prostkach. Warto dodać, że elektor w ogóle nie wysłał swoich przedstawicieli do hetmana w czasie, gdy ten przebywał ze swoją dywizją w księstwie. Hetman powołuje się w cyto-wanym liście prawdopodobnie na poselstwo Manteuffla. Tylko że miało ono miejsce 5 października, 3 dni przed Prostkami.

Działania dyplomatyczne, podjęte wkrótce po zwycięstwie nad Waldeckiem, stanowiły poważny błąd hetmana, gdyż uświadomiły elektorowi, że dywizja litewska nie rozwinie ofensywy w głąb kraju. Gdyby Gosiewski chciał rozwijać ofensywę w kierunku stolicy Prus Książęcych, starałby się

17 W. Gosiewski do C. Brzostowskiego, Grabnik 15 X 1656, Bibl. Czart., rkps 149 (TN), nr 134, k. 455; ibidem, rkps 386, nr 50, k. 199.

raczej wykorzystać krótkotrwałą sytuację powstałą po rozbiciu osłonowego korpusu szwedzko-brandenburskiego, kiedy kie-runek północny pozostawał nie zabezpieczony. Czy jednak wysłanie ultimatum elektorowi nie mogło być dowodem, że wojska hetmana zatrzymają się przynajmniej do czasu udzie-lenia odpowiedzi przez Fryderyka Wilhelma?

Dlatego też nie musiał się spieszyć z odpowiedzią na poselstwo hetmańskie, które przyjął po 2 dniach oczekiwania, dopiero 13 października. Decyzje Hohenzollerna z 13, 14 i 15 października o wycofaniu spod Węgorzewa części grupy Waldecka i przerzuceniu jej do bardziej wówczas zagrożonej części księstwa, pod Welawę i Wy struć l 8 , w celu zabez-pieczenia Królewca z kierunku Wierzbołowa, świadczą, że elektor był już wtedy pewny, że Gosiewski nie podejmie marszu na stolicę Prus Książęcych.

Hetman stawiał Hohenzollernowi ultimatum, żądał szybkiej odpowiedzi i przysłania do niego parlamentariuszy '9. Nie wiadomo, jakiej odpowiedzi udzielił Fryderyk Wilhelm. Od-rzucenie propozycji byłoby dla niego niekorzystne, mógłby wtedy spowodować wznowienie działań przez dywizję litews-ką. Poza tym fakt utrzymywania kontaktów dyplomatycznych z dążącym do zainicjowania negocjacji pokojowych Gosiews-kim mógł zostać wykorzystany w trwających właśnie rokowa-niach ze Szwedami. Najlepszym wyjściem byłoby zawarcie rozejmu zabezpieczającego księstwo ze strony wojsk polskich i litewskich. Zapewne jednak hetman przedstawił warunki bardzo niekorzystne, na które Hohenzollern, nie chcąc tracić osiągniętych podczas tej wojny korzyści, nie mógł, ale też i nie musiał się zgodzić. Pozostawało więc jak najdłuższe przeciąganie rokowań. Prawdopodobnie w tym czasie elektor nie wysłał jednak do obozu litewskiego swojego przed-stawiciela, wręczając jedynie posłom hetmańskim list z od-

18 Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 103-105. 19 Ibidem, Bd. XXIII. s. 344-345; Zur Geschichte der hohenzollernschen

Souvernitat, s. 138-139.

powiedzią20. Znane są wprawdzie glejty wystawione w Kró-lewcu 11 października dla posłów jadących do Gosiewskiego21, nie zachowały się jednak kopie instrukcji, chociaż w tym samym archiwalnym zespole akt przechowywane są takie pisma adresowane do Manteuffla, udającego się z misją do Gosiewskiego we wrześniu. Jeszcze 17 października rezydent szwedzki Schlippenbach radził wysłanie posła do hetmana, aby dać czas na nadejście posiłków do Waldecka.

Jan Kazimierz, stale informowany przez hetmana o przebie-gu rozmów, negatywnie ocenił poczynania hetmańskie, nie szczędząc przy tym złośliwości: „I niech się nie spodziewa (Fryderyk Wilhelm), abyśmy do niego posyłać i kłaniać mu się mieli, bo u niego w zastawie żony nie mamy (...)22. Nie można wykluczyć przypuszczenia, że Gosiewski podejmując wspomniane działania miał na uwadze bezpieczeństwo prze-bywającej wciąż w Królewcu małżonki. Czy była to po-wszechna opinia, czy też wyrażali ją tylko ludzie związani z dworem, trudno jednoznacznie odpowiedzieć. Powtórzył ją potem Rudawski, który negatywnie ocenia przebieg całej kampanii23. Opinia Rudawskiego jest jednak zdecydowanie krzywdząca. Zadaniem hetmana, przypomnijmy, nie było wcale rozwijanie ofensywy w księstwie, stąd trudno mówić o nie wykorzystanej szansie. Zresztą zarówno Jan Kazimierz, jak i Krzysztof Pac przestrzegali Gosiewskiego przed przyj-mowaniem bitwy czy dawaniem okazji do niej, król poza tym ponowił rozkaz przemarszu na Żmudź24.

Głos Rudawskiego nie był jednak w tym względzie odosob-niony, negatywną ocenę działań Gosiewskiego po Prostkach

20 Gosiewski przesłał ten list Janowi Kazimierzowi, Bibl. PAN Kraków, rkps 363, k. 233.

21 GStA, XX HA EM l l l h , nr 164, k. 17 v, 18, 19. 22 Jan Kazimierz do W. Gosiewskiego, Gdańsk II X 1656, Bibl. PAN

Kraków, rkps 363, k. 68. 23 R u d a w s k i , op. cit., s. 145-146. 24 Bibl. PAN Kraków, rkps 363, k.231, 233; Urkunden und Actenstiicke,

Bd. VIII, s. 196.

można spotkać częściej. Komisarze na rokowania z Moskwą pisali do Pawła Sapiehy: „(...) obawiamy się, aby za subsis-tencią pod Ełkiem Jm.P.Podskarbiego sub pretextu tractamentu z Xciem Pruskim nie dał occasią sporządzenia się na siły nieprzyjacielowi i do praktyk szkodliwych a Tatarom do utęsknienia z jasyrem i wieloma wojskowych onustise praeda do powrotu"23. Podobne obawy wyrażał w tym samym czasie Jan Leszczyński „(...) jeno nie wiem, jaką pacificatione chce inire p. Podskarbi z Kurfirstem, bo jeżeli go velit od Szwedów choćby vertetur privationem feudi przecie jako, tako abyśmy tecurius velocius wojnę skończyli, jeżeli zaś andiffidit i nie da się separatire od Szwedów, a tylko difficultcitibus będzie chciał necter moras, czekając rzekomo na deklarację J.K.M. i qua assecuratione in promissis zostawać będzie, eludet tempus ista mora i może nam wojsko zniszczyć albo Tatarów z nami zwadzie"26.

Obawy wyrażane przez współczesnych, związane z kilku-dniowym postojem dywizji pod Ełkiem, nie były bezzasadne. Powstrzymanie pochodu w kierunku granicy żmudzkiej nie tylko dlatego można uznać za poważny błąd operacyjny hetmana, że narażał wojsko litewskie na kontratak szwedzko--brandenburski. Gosiewski zaniedbywał w ten sposób plany przyjęte w Lublinie i przewidujące współdziałanie jego oddziałów z chorągwiami atakującymi właśnie w tych dniach księstwo ze Żmudzi. Stojąc pod Stradunami hetman pozo-stawiał je bez wsparcia.

Atak na północno-wschodnie starostwa księstwa miał zapew-ne na celu związanie sił brandenburskich, znajdujących się w rejonie starostwa wystruckiego, i uniemożliwienie im podjęcia kontruderzenia przeciwko Gosiewskiemu. Jednoczes-ny atak na długim odcinku granicy zmuszał przy tym wojska

25 Komisarze do P. Sapiehy, Niemiaża 25 XI 1656, Bibl. Czart., rkps 2113, k. 89.

26 J. Leszczyński do starosty bydgoskiego, Wiedeń 28 X 1656, ibidem, rkps 384, nr 247, k. 492.

brandenburskie do rozciągnięcia, a co za tym idzie osłabienia linii obrony, zwłaszcza na kierunku Wierzbołowa, gdzie stało największe zgrupowanie litewskie i dokąd prawdo-podobnie miał zamiar dotrzeć Gosiewski. Zwiększało to też szanse słabszego liczebnie i gorzej uzbrojonego po-spolitego ruszenia żmudzkiego, które miało prowadzić dzia-łania dywersyjne, spustoszyć kraj na wzór ordy i tak długo absorbować uwagę Brandenburczyków, aż hetman dotrze na Żmudź.

Na początku października nad wschodnią granicą księstwa stacjonowała grupa dowodzona przez generała Joachima Riidigera von der Goltza. Druga, generała Joachima Ernsta von Gortzkego była prawdopodobnie przesunięta nieco na zachód od Wystruci. Znajdujące się wcześniej w tym rejonie zgrupowania pułkownika Heinricha von Wallenrodta i zapewne generała Wolrada von Waldecka w pierwszych dniach paź-dziernika przeszły na południe, ku korpusowi Georga Fried-richa von Waldecka.

Atak rozpoczęły oddziały dowodzone przez Hieronima Kryspina Kirszenszteina, które 8 października znajdowały się 2 mile od Tylży. 9 października działaniami objęte już były starostwa tylżeńskie i kłajpedzkie. Litwini, podobnie jak w tym samym czasie Tatarzy pod Ełkiem, Oleckiem i Piszem, palili i rabowali „(...) folwarki elektora i inne dwory szlacheckie i ludzi chełmińskich, a także wsie (...)"21.

Przeciw kierującym się na Tylżę Litwinom wyruszył spod Piłkał generał Goltz z 3 regimentami. 13 października podjazdy brandenburskie zdobyły „języków", twierdzących, że nie-przyjaciel znajduje się na północ od miasta. Generał ruszył natychmiast i zastał przeciwnika stojącego w szyku bojowym. Walka trwała jednak krótko, Goltz przypuścił zdecydowany frontalny atak, kiedy zorientował się, że Litwini nie mają muszkietów tylko pomalowane na czarno kije. Po godzinie pospolite ruszenie zostało rozproszone, według relacji miało

27 Die Chronik des Landralskollegiums, s. 256-258.

zginąć około 1000 Litwinów, 500 dostało się do niewoli2S. Liczby te z pewnością są wyolbrzymione, podobnie jak wątpliwy jest fakt wzięcia do niewoli Kirszenszteina. W dru-kowanych relacjach ogłoszono, że 13 października Goltz pojmał go, inne informują, że do niewoli dostała się tylko żona i dzieci ciwuna pojurskiego20. On sam 21 października miał dowodzić pospolitym ruszeniem, które zniszczyło Rag-netę. Jeszcze w 1657 r. Kirszensztein nękał Prusaków pusto-szącymi kraj atakami.

Po odejściu grupy Goltza starosta wystrucki Christoph von Lehwaldt zwołał pospolite ruszenie, nad którym komendę powierzył Michaelowi Sappunowi, byłemu oficerowi szwedzkie-mu, weteranowi wojny trzydziestoletniej. Oprócz szlachty powołani zostali pod broń również chłopi. Do formowanych przez Sappuna oddziałów dołączeni zostali wybrańcy z regimen-tu Klingsporna oraz grupa dragonów, uciekinierów spod Prostek. Organizowanie obrony nie przebiegało bez kłopotów, chłopi ze wsi Skabinisch nie chcieli walczyć, a Sappuna obrzucili kamieniami. Wywiązała się walka, w efekcie której spalono wieś, a buntowników razem z prowodyrem Abramem Augusti-naitem pojmano. Nie ukarano go jednak na miejscu. Szlachta wystrucka, chcąc zatuszować incydent i nie dopuścić do powtórzenia się wystąpień chłopskich, takich jakie miały miejsce w roku 1651, odesłała Augustinaita poza teren starostwa30.

Siły pospolitego ruszenia wystruckiego i oddziały zor-ganizowane przez Sappuna zbierały się przed 17 października pod wsią Dagupejny, położoną na wschód od Piłkał. Zapewne starano się w ten sposób zabezpieczyć drogę z północnego wschodu, od strony Tylży i Ragnety, w kierunku Wystruci. Po 19 października pod Kattenau, miejscowością położoną na północny wschód od Gąbina, zajął pozycję Górtzke, odcinając

28 GStA, XX HA, OsF. 829, k. 521-521 v.; Theatrum Europaeum, t. VII, s. 984-985.

29 Ausfuhriche und glaubhaffe Relation von der gliicklichen Victorie.... 30 GStA, XX HA, OsF. 829, k 521-528.

w ten sposób kierunek z Wierzbołowa na Wystruć. Generał został wezwany na wieść, że litewskie pospolite ruszenie, zebrane przy Macieju Gosiewskim, oczekuje na posiłki i chce zaatakować księstwo. Tymczasem atak litewski skierował się na południowy zachód, na Gołdap. 16 października jakaś grupa litewska, prawdopodobnie nieduża, została odparta pod wsią Szeldkiejmy, leżącą na zachodnim krańcu lasów romin-ckich, około 38 km na południowy zachód od Wierzbołowa, a od Gołdapi oddaloną o 12 km. Do walk doszło również w oddalonej o niespełna 5 km na wschód od Szeldkiejm wsi Kiauten. 18 października 400-osobowy oddział litewski wypo-sażony w dwa działa podszedł pod samą Gołdap 31.

Może to nie przypadek, że Litwini rozpoczęli atak od uderzenia na położone najdalej na północ starostwa kłajpedzkie i tylżeńskie, a kiedy odeszła tam grupa Goltza, stworzono zagrożenie w okolicach Wystruci, kierując jednocześnie część sił na południe, naprzeciw dywizji hetmańskiej. Gosiewski dopiero 12 października wysłał w kierunku Wierzbołowa 5 chorągwi dowodzonych przez Ihnatowicza, które około 18 października dotarły pod Gołdap. 19 października 4 chorągwie, piąta pozostała pod Gołdapią w miejscowości Kozaki32, ruszyły na północ, łącząc się z pospolitym ruszeniem ze Żmudzi. Relacje pruskie potwierdzają brak agresji ze strony żołnierzy z dywizji Gosiews-kiego, działających w rejonie Gołdapi. Jeżeli mieszkańcy nie przejawiali w stosunku do nich wrogości i zgadzali się z przedłożonymi warunkami, mogli w zamian otrzymać gwaran-cje bezpieczeństwa. Takie gwarancje uzyskali mieszczanie gołdapscy i 40 wsi leżących w okolicy miasta: „Wszem wobec i każdemu z osobna osobliwie Ich Mościom panom rycerstwu do wiadomości donoszę, że będąc zesłany od Jeśnie Wielmośnego Jego Mości Pana Hetmana Wielkiego Księstwa Litewskiego do miast miasteczek i włości pruskich dla traktowania poddaństwa Królowi Jego Mości Panu Miłościwemu, zaczym że miasto

31 Ibidem, k. 522-523. 32 Ibidem, k. 526, 529-530.

12 — Prostki 1656

Goldappa uniwersał Jego Królewskiej Mości i Jego Mości Pana Hetmana przyj ąwszy załogę sub protectione Jego Mości Pana Hetmana zostawa, zaczym proszę abyście WWMMPP temu miastu zabiegami i dalszemi najazdami nieważyli czynić do dalszego ordynansu Jego Mości Pana Hetmana (...) W Gołdapie 18 X 1656, Jan Inatowicz stolnik kowieński"33.

Opór próbował jedynie stawić niejaki Martin Schultz z Kiauten, został jednak spalony w swoim dworze34.

Opóźnianie nadejścia głównych sił hetmana sprawiło, że działania litewskie w północno-wschodnich starostwach poczęły około 20 października wygasać, zanim dywizja znalazła się na Żmudzi.

Wydarzenia z pierwszych dni po bitwie pod Prostkami w istotny sposób wpłynęły na dalsze stosunki szwedzko--brandenburskie. Karol Gustaw spodziewał się, że w momencie najwyższego przecież zagrożenia, jakie stanowiło wkroczenie regularnych wojsk litewskich na terytorium Prus Książęcych, elektor będzie przede wszystkim zabiegał o szwedzką pomoc militarną, rezygnując ze swoich warunków, od jakich uzależ-niał kontynuację przymierza. Król był zresztą w stanie szybko jej udzielić, w okolicach Szczytna znajdował się w tym czasie, idący w kierunku Tylży, Ragnety i dalej Inflant, korpus Stenbocka35. Kiedy jednak do Fromborka, w którym rezydował monarcha szwedzki, przybył 11 października Polentz z wieś-ciami o Prostkach, Karol Gustaw natychmiast napisał do Fryderyka Wilhelma o swoim zamiarze wycofania tych oddziałów na Warmię35. W rzeczywistości takiego rozkazu nie wydał, wspomnianego listu nie można więc traktować inaczej niż jako formę nacisku na elektora, traktując pomoc

33 Ibidem, k. 514. 34 Ibidem, k. 529-530. 35 P u f e n d o r f , Sieben Biicher..., s. 183; Urkunclen und Actenstiicke, Bd.

XXIII, s. 348-352. 36 Urkunden und Actenstiicke, Bd.YIII, s. 101-102.

militarną jako kartę przetargową w mających się rozpocząć negocjacjach. Nie można oczywiście wykluczyć, że król szwedzki nie chciał narażać swoich oddziałów, wysyłając je w zagrożony inwazją rejon w momencie, gdy nie mógł być pewien postawy Hohenzollerna. Bo w listach z tego okresu sygnalizował wyraźnie brak zaufania do swojego alianta.

Bardzo szybko został jednak Karol Gustaw zmuszony do zmiany polityki wobec elektora. Już 13 października, poinfor-mowany przez swego posła w Królewcu o wstrzymaniu ofensywy przez Gosiewskiego i poselstwie hetmańskim, oddał Stenbocka pod komendę Fryderyka Wilhelma, obiecał dalszą pomoc, zastrzegł jednak, że sam nie wyruszy, dopóki Hohen-zollern nie wyjawi swoich prawdziwych zamysłów37.

Wstrzymanie ofensywy przez Gosiewskiego i propozycje pokojowe były Fryderykowi Wilhelmowi jak najbardziej na rękę, pochód hetmana na Królewiec działałby na korzyść Szwedów, wtedy ich pomoc stawałyby się coraz droższa. Zatrzymanie się wojsk litewsko-polsko-tatarskich w okolicach Ełku dawało elektorowi niemalże swobodę ruchów.

Elektor pisał do Karola Gustawa 12 października. Choć list zawiera również prośby o pomoc wojskową, nie wydaje się, by elektor w tych dniach rzeczywiście o nią zabiegał. Poza tym korespondencja Karola Gustawa z 11 października z in-formacjami o wycofaniu na Warmię korpusu Stenbocka uświadomiła mu, że za pomoc w odparciu najazdu będzie musiał zapłacić. Ważniejsze było oficjalne poinformowanie sprzymierzeńca o pokojowych propozycjach Gosiewskiego. Bynajmniej nie chodziło przy tym Hohenzollernowi o opinię lojalnego alianta. Wielokrotne, poczynając od tego dnia, przypominanie Szwedom o pokojowej inicjatywie hetmana świadczy, że Fryderyk Wilhelm nie traktował jej poważnie,

37 K. Schlippenbach do Karola Gustawa, Brandenburg 1 (11) X 1656, Zur Geschichte der hohenzollernschen Souvernitdt, s. 132; Karol Gustaw do Fryderyka Wilhelma, Frombork 3 (13) X 1656, Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 103.

gdyby chciał prowadzić rokowania z Rzecząpospolitą, nie głosiłby tego tak ostentacyjnie. A jeśli to robił, to dlatego, że chciał w ten sposób wywierać nacisk na Karola Gustawa38.

Tymczasem miały się zacząć zaplanowane wcześniej roko-wania szwedzko-brandenburskie w sprawie kontynuacji przy-mierza. Do Królewca przybyli w tym celu przedstawiciele Karola Gustawa Bartolomeaus Wolfsberg i Karl von Schlip-penbach, elektor wyznaczył również swoich pełnomocników na rozmowy. 12 października posłowie szwedzcy zostali przyjęci przez Fryderyka Wilhelma. Hohenzollern złożył na ręce posłów podziękowania dla Karola Gustawa za „ofiarowaną asystencję", ale uważał, że niebezpieczeństwo nie jest wcale duże. Waldeck potracił jedynie tabory i działa, w ludziach zaś straty są nieznaczne, przeciwnik natomiast zatrzymał ofensywę i znajduje się pod Ełkiem39. Elektor określił w ten sposób jednoznacznie swoje stanowisko na czas rokowań, podkreś-lając, że nie znajduje się w sytuacji przymusowej i nie myśli ustępować ze swoich żądań. Wskazywał przy tym, informując 0 czekających na przyjęcie parlamentariuszach litewskim 1 tatarskim, że alternatywą w przypadku odrzucenia jego warunków przez Karola Gustawa może być pozytywna od-powiedź na inicjatywę hetmana. Szwedzi znaleźli się więc już na wstępie w trudnej sytuacji, tracili podstawowy atut — ofertę pomocy wojskowej i zmuszeni zostali do płacenia za przyjaźń Hohenzollerna ustępstwami politycznymi i terytorialnymi.

Na audiencji 13 października Fryderyk Wilhelm przyrzeka! wprawdzie Schlippenbachowi nierozerwalność swojego przy-mierza ze Szwecją, ale zastrzegał, że warunkiem tego jest „należyta satysfakcja" dana mu przez Karola Gustawa40. Trudny do wyjaśnienia jest natomiast pomysł Schlippenbacha

38 Fryderyk Wilhelm do Karola Gustawa, Królewiec 12 X 1656, Urkunden und Actenstiicke, Bd. XXIII. 344.

B. Wolfsberg do Karola Gustawa, Królewiec 13 X 1656, ibidem, s. 344. 40 K. Schlippenbach do Karola Gustawa, Królewiec 13 X 1656, ibidem,

s. 344.

i elektora wysiania na Krym pułkownika Choritzkego (Koryc-kiego). Czy były to plany rozbicia sojuszu polsko-tatarskiego? Jeśli tak, to bardzo spóźnione.

Zachowanie elektora dalekie było od oczekiwań szwedzkich. Nieprzewidziany rozwój wydarzeń sprawił, że to on mógł dyktować warunki w rokowaniach z Karolem Gustawem, umiejętnie wygrywając możliwość powrotu pod zwierzchność Rzeczypospolitej. 15 października radził się zdumionych Schlippenbacha i Wolfsberga, czy dla zabezpieczenia swoich posiadłości nie powinien przyjąć warunków Gosiewskiego. Zaniepokojeni posłowie obiecali pomoc w przypadku ataku litewskiego i przypomnieli, że traktat malborski zakazuje zawierania partykularnych paktów. Nie zawahali się przy tym zagrozić Fryderykowi Wilhelmowi zerwaniem przymierza i pozostawieniem go w osamotnieniu w obliczu sił polsko--tatarsko-litewskich. Oświadczenie Hohenzollerna mogło sta-nowić wstęp do gry o bardzo wysoką stawkę. Tego samego dnia przedstawiciele brandenburscy zażądali uznania suweren-ności elektora w Prusach Książęcych41.

W tych dniach Karol Gustaw mógł już tylko skoncentrować wysiłki na utrzymaniu Fryderyka Wilhelma po swojej stronie nawet tak wysokim kosztem. Pisząc do elektora 15 paździer-nika obiecywał pomoc wojskową, przypominał o oddaniu Stenbocka pod rozkazy brandenburskie i proponował osobiste spotkanie42.

Udzielenie pomocy wojskowej Brandenburczykom stało się dla króla szwedzkiego koniecznością, bał się, że dalsze jej powstrzymywanie może zostać wykorzystane jako pretekst do zerwania przez elektora przymierza43. Sam Fryderyk Wilhelm jeszcze 17 października groził taką możliwością podkreślając,

41 B. Wolfsberg do Karola Gustawa, Królewiec 15 X 1656, ibidem, s. 348-351; K. Schlippenbach do tegoż, Królewiec 15 X 1656, ibidem, s. 353.

42 Karol Gustaw do Fryderyka Wilhelma, Frombork 15 X 1656, ibidem, s. 346.

43 Karol Gustaw do K. Schlippenbacha, Frombork 15 X 1656, ibidem, s. 347.

że ma okazję zawarcia traktatu z Rzecząpospolitą44. Postawa Fryderyka Wilhelma zaczynała już drażnić szwedzkiego monarchę. W jego mniemaniu Hohenzollern powinien za-biegać o szwedzką przyjaźń, a tymczasem sprawiał wra-żenie, jakby mu na tym nie zależało, nikogo nie przysyłał w celu ustalenia planów kontrofensywy, zdeklarował się dopiero na stanowcze żądanie króla, a w liście z prośbami 0 posiłki Karol Gustaw wyczuwał raczej próbę wyson-dowania jego planów.

W pierwszych dniach po 8 października Brandenburczycy myśleli przede wszystkim o zorganizowaniu skutecznej obrony przed spodziewanym uderzeniem Gosiewskiego w głąb księ-stwa, ale brak zdecydowanych działań ze strony wojsk hetmańskich oraz wiadomości o nadciągającym na pomoc korpusie szwedzkim skłoniły Waldecka do podjęcia kontr-natarcia. 12 października opuścił pozycję pod Węgorzewem 1 idąc wzdłuż zachodniego skraju kompleksu Wielkich Jezior tego samego dnia dotarł do miejscowości Doba45, leżącej 15 km na wschód od Kętrzyna i około 12 km na północny zachód od Giżycka. Grupa Wolrada von Waldecka pozostała na swoim stanowisku i nie wzięła udziału w późniejszych działaniach przeciwko Gosiewskiemu. Po 14 października opuściła pozycję pod Węgorzewem i przeszła pod Welawę. Odebrawszy 14 października pod Dobą wiadomości o po-stępach zagonów tatarskich generał podjął decyzję o przemar-szu pod Giżycko w celu zamknięcia przesmyku pomiędzy jeziorami Kisajno na północy i Niegocin na południu46. Dotarł tam tego samego dnia, w szybkim tempie pokonując niewielką odległość dzielącą obydwie miejscowości47.

44 Fryderyk Wilhelm do Karola Gustawa, Królewiec 17 X 1656, ibidem, s. 357.

45 G. F. Waldeck do Fryderyka Wilhelma, Węgorzewo 12 X 1656, Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 102.

46 G. F. Waldeck do Fryderyka Wilhelma, Doba 14 X 1656, ibidem, s. 103. 47 Tenże do tegoż, Giżycko 14 X 1656, ibidem, s. 104.

Zamiar przejścia pod Giżycko podjęto dopiero 14 paździer-nika, wcześniej jako cel przemarszu podawana była jedynie Doba. Gdyby generał opuszczał Węgorzewo z zamiarem blokowania przesmyku, nie traciłby czasu, stacjonując dwa dni pod Dobą. Wydaje się więc, że Waldeck, opuszczając Węgorzewo i udając się na południe, dążył przede wszystkim do połączenia się ze Stenbockiem i rozpoczęcia działań ofensywnych przeciwko Gosiewskiemu.

Stenbock wbrew zapowiedziom Karola Gustawa nie wyco-fał się na Warmię. Na wieść o bitwie pod Prostkami skierował się na Kętrzyn. 12 lub 13 października generał szwedzki skontaktował się z Waldeckiem48 . Przemarsz Brandenburczyków spod Węgorzewa był więc skoordynowa-ny z działaniami korpusu Stenbocka. Ten nie kwapił się jednak, wbrew oczekiwaniom Waldecka, który dążył do rehabilitacji za porażkę 8 października, do podjęcia działań przeciw Gosiewskiemu.

Stenbock wolał poczekać na przybycie posiłków w postaci grupy Jakuba de la Gardie, idącej z Królewca49, a przede wszystkim korpusu generała Dorfflingera liczącego, po odłączeniu się we wrześniu grupy generała Gortzkego, ponad 2 tys. rajtarii (w 24 kompaniach)50, oraz piechoty Christopha Otto von Sparra, nadciągających z północnego i południowego zachodu51.

Siły szwedzkie składały się z regimentów rajtarii Filipa von Sulzbacha, obersztera Christiana von Bretlacha, oberszter--lejtnanta Johanna Pringela, oberszter-lejtnanta Riitgera von Aschenberga, Gustawa Ottona von Stenbocka, księcia Karola

48 G. F. Waldeck do Fryderyka Wilhelma, Doba 14 X 1656, ibiclem, s. 103. 49 P u f e n d o r f, Sieben Biicher..., s. 184. 50 H. Kreytzen do regentów, Węgorzewo, 23 XII 1656, GStA, XX HA,

OsF. 829, k. 717-718. 51 Korpusy Sparra i Dorfflingera nie wzięły udziału w kampanii przeciwko

Gosiewskiemu. Na początku listopada Sparr działał na granicy litewskiej, w okolicach Ragnety (V o r b e c k - L e 11 o w, op. cit., s. 277), Dórfflinger zatrzymał się na leża zimowe w starostwie węgorzewskim.

von Mecklemburga, oberszter-lejtnanta Hansa Jurga von Wiirtzburga, Friedricha von Hessen-Homburga i piechoty obersztera Bengta Horna. Łącznie mogły liczyć ponad 3 tys. żołnierzy52. Około 14 października dołączyła do nich piechota Jakuba de la Gardie, której liczebność jest trudna do okreś-lenia53. Łącznie z oddziałami Waldecka i Wallenrodta wojska szwedzko-brandenburskie liczyły ponad 6 tys. żołnierzy. Tyle samo liczył w przybliżeniu korpus rozbity przez Gosiewskiego pod Prostkami. Wydaje się zrozumiałe, że Stenbock chciał przed podjęciem kontrofensywy wzmocnić swoje siły. Pogląd jego podzielał Karol Gustaw54.

Waldeck miał pod swoją komendą 6 skwadronów jazdy, sformowanych z resztek regimentów spod Prostek55, liczących nie więcej niż 1000 koni, 5 skwadronów — około 800 koni — rajtarii pułkownika Heinricha von Wallenrodta, który dołączył do zgrupowania około 14 października56. Gdyby Waldeck zabrał spod Węgorzewa piechotę (oprócz Wolrada), jego siły mogłyby łącznie liczyć około 3 tys. żołnierzy.

Spod Giżycka Waldeck wysłał podjazdy, które przyniosły wiadomość o wycofaniu się części sił Gosiewskiego z księ-stwa oraz o pozycji przeciwnika, oddalonego o 4 mile. Zadecydowało to o podjęciu działań przeciw dywizji li-tewskiej. Wojska szwedzkie i brandenburskie połączyły się 15 lub najpóźniej 16 października. 17 października były już w oddalonych o około 15 km od Giżycka Wy-dminach, 18 października dotarły do Stradun57.

Siły Gosiewskiego w tym czasie istotnie znacznie zmalały. Tego samego dnia co Tatarzy opuściły Prusy również chorągwie

52 T e s s i n , op. cit., s. 118-119, 134-136; 138-139; 157-158; 170-171; 175-176; 182-183; 268-269.

53 P u f e n d o r f , Sieben Biicher..., s. 184. 34 Karol Gustaw do Fryderyka Wilhelma, Frombork 13 X 16556, Urkunclen

und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 109. 55 Ibidem. 56 Ibidem. 57 Beitrage zur Geschichte des II. schwedisch-polnischen Krieges, s. 24.

koronne Gabriela Wojniłlowicza. Na Podlasie odeszła część dragonii, prawdopodobnie regiment Mikołaja Giedroycia. U bo-ku hetmana pozostawały pułki prawego skrzydła: królewski, hetmana wielkiego litewskiego Pawła Sapiehy, Michała Kazi-mierza Radziwiłła i Jerzego Karola Hlebowicza. Łącznie wojska hetmana polnego mogły liczyć w tym czasie nie więcej niż 5 tys. żołnierzy.

Jeszcze 15 i 16 października Gosiewski kwaterował w Grab-niku, rozsyłając ostatnie korespondencje. Referendarzowi Wielkiego Księstwa Litewskiego Cyprianowi Brzostowskiemu donosił o swoich pokojowych zamiarach względem elektora58. Zapewne za dobrą monetę wziął list Fryderyka Wilhelma, który przywieźli posłowie hetmana z Królewca; po audiencji 13 października byli w stanie przez dwa dni dotrzeć do Grabnika. Hetman kontynuował też starania o porozumienie się z Radą Regencyjną. 15 października pisał do kanclerza pruskiego Johanna von Gospoda proponując spotkanie komisji pokojowych polsko-litewskiej i pruskiej oraz prosząc o wy-znaczenie miejsca obrad59.

Listy Fryderyka Wilhelma hetman przesłał do Jana Kazi-mierza. Polski monarcha otrzymał je po 2 listopada, kiedy znajdował się już pod Chojnicami. Jednocześnie dotarł przed oblicze królewskie Wojniłłowicz, wysłany z misją Bogusława Radziwiłła60. Nie wiadomo natomiast, kiedy przybył zapowia-dany przez Gabriela Wojniłłowicza listem spod Prostek Jakub Rokitnicki. Jan Kazimierz dopiero w tych dniach otrzymał dokładne relacje o przebiegu kampanii Gosiewskiego w księ-stwie. Wiadomości przyniesionych przez umyślnych gońców i posłów mieli okazję wysłuchać także znajdujący się przy królu Samuel Twardowski i Wespazjan Kochowski, którzy

58 W. Gosiewski do do C. Brzostowskiego, Grabnik 15 X 1656, Bibl. Czart., rkps 149 (TN), nr 134, k. 455; ibidem, rkps 386, nr 50, k. 199.

59 W. Gosiewski do J. Gospoda, Grabnik 15 X 1656, GStA, XX HA, EM l l l h , nr 164, k. 21.

60 Bibl. PAN Kraków, rkps 363, k. 233.

w swoich dziełach przedstawili później podobną, zawierającą nawet identyczne błędy wersję wydarzeń61.

Rozpoczęcie kontrofensywy przez połączone siły Stenbocka i Waldecka zaskoczyło hetmana polnego litewskiego, który uniknął starcia i wycofując się spod Stradun 17 października dotarł do miejscowości Szymkowo, leżącej zapewne w okolicy Olecka. Dzień później minął to miasto ciągnąc dalej na północny wschód.

Szwedzi i Brandenburczycy stali pod Stradunami przez dwa dni. Dopiero 19 października dowiedziawszy się o pozycji wojsk litewskich Waldeck ruszył, docierając 20 października do Olecka. Stenbock tego dnia był dopiero w Giżach, w których zatrzymał się na dwa dni. Tymczasem Waldeck czekał pod Oleckiem na wsparcie, obawiając się, że jego siły są zbyt słabe, by liczyć na sukces w starciu z Litwinami62.

Na razie hetman nie przekraczał granicy litewskiej. 22 października jego wojska znajdowały się 15 km od Olecka w okolicy Mieruniszek i Filipowa, wsi położonych po obu stronach granicy, odpowiednio pruskiej i żmudzkiej. Oczekiwał na wiadomości od chorągwi, które zostały wysłane w kierunku Wierzbołowa.

Opóźnianie pochodu hetmana i wycofanie się grup żmudzkiego pospolitego aiszenia sprawiły, że oddziały brandenburskie spod Wystruci mogły rozpocząć akcję przeciwko dywizji litewskiej.

Około 19 października Gortzke otrzymał rozkaz przemarszu na południe63. Rankiem 22 października jego oddziały mijając okolice wsi Mieruniszki zaskoczyły furażystów litewskich64.

61 K o c h o w s k i, op. cit., s. 233-234; T w a r d o w s k i , op. cit., s. 206. 62 Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 105-108. 63 Fryderyk Wilhelm do G. F. Waldecka, Królewiec 19 X 1656, ibidem,

s. 106. 64 P u f e n d o r f , Sieben Biiclier..., s. 184-185; P u f e n d o r f , De rebus

gestis Friderici Wilhelmi, s. 357; Beitrage zur Ceschichte des 11 schwedisch-polnisches Krieges, s. 19; Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 109; Theatrum Europaeum, t. VII, s. 984; Die Chronick des Landratskollegiums, s. 258; R a d z i w i 11, op. cit., s. 172.

Mieruniszki są położone 3 km na południowy zachód od Filipowa, na wschodnim brzegu wąskiej na tym odcinku, ale otoczonej mokradłami, rzeki Rozpudy. Na północ rozciąga się Jezioro Mieruńskie. Do wsi prowadziła wąska droga, most został zerwany przez wycofujących się Litwinów.

Hetman, znajdujący się w momencie nadejścia rajtarii Gortzkego na wschód od Rozpudy, zaalarmowany przez ocalałych z pogromu furażystów, zawrócił ku Mieruniszkom. Być może orientował się, że przeciwnik jest słabszy liczebnie i zamierzał go rozbić. Plan hetmana nie powiódł się. Dzięki trudnym warunkom terenowym, uniemożliwiającym działanie jazdy litewskiej, Brandenburczykom udało się przez 2-3 godziny dotrzymywać pola. W końcu zostali odparci. W tym czasie jednak zbliżali się już od strony Olecka, wezwani na pomoc, Stenbock i Waldeck. Idący w awangardzie regiment rajtarii księcia Friedricha von Hessen-Homburga wsparł Gort-zkego i ponownie związał walką siły litewskie. W południe dotarły do Mieruniszek główne siły szwedzko-brandenburskie z piechotą i 6 działami. Stenbock, aby zdobyć wąską przeprawę na Rozpudzie, pomiędzy Jeziorem Mieruńskim a mokradłami rozpościerającymi się na obu brzegach rzeki, rozkazał prowa-dzić ogień z 2 dział w kierunku Litwinów. Jednocześnie upozorował próbę zdobycia przeprawy na południe od Mieru-niszek, gdzie wysłał księcia Hessen-Homburga, Gortzkego i 100 dragonów. Kiedy ogień artyleryjski osłabił obronę litewską, Stenbock przerzucił na wschodni brzeg pozostałe 4 działa i piechotę, a za nimi całą rajtarię lewego skrzydła.

Gosiewski, który opuścił obóz pod Stradunami, z zamiarem uniknięcia starcia z połączonymi wojskami szwedzko-bran-denburskimi, nie myślał 22 października dawać pola Stenboc-kowi i Waldeckowi. Zamierzał utrzymać obronę na linii Rozpudy, wykorzystując sprzyjające warunki terenowe i w tym czasie przeprowadzić odwrót dywizji nawet za cenę utraty taboru. Jednak pojawienie się piechoty szwedzkiej na wschod-nim brzegu rzeki spowodowało panikę w szeregach litewskich.

Za uciekającymi ruszył w pogoń królewski regiment gwardii Karola Gustawa pod komendą pfalzgrafa Filipa von Sulzbacha.

Dywizja Gosiewskiego utraciła 500-600 zabitych, wśrócl nich rotmistrza Korotkiewicza; Konstanty Pokłoński dostał się do niewoli. W porzuconym taborze Szwedzi znaleźli Bogu-sława Radziwiłła. Najpoważniejszym skutkiem batalii filipow-skiej było rozproszenie wojska litewskiego. Większość żoł-nierzy opuściła hetmana i dotarła nad Niemen, w okolice Wielony. Gosiewski, który zatrzymał się w Stoławce, około 7 km na południowy wschód od Wierzbołowa, polecił wieczo-rem 22 października Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi gromadzić uciekinierów i organizować obronę Żmudzi na linii Niemna przed spodziewaną ofensywą szwedzko-brandenbur-ską63. Nie doszło do tego na skutek stanowiska Stenbocka, który sprzeciwił się kontynuowaniu działań przeciw Gosiew-skiemu poza granicami księstwa. 23 października pomaszero-wał spod Filipowa w kierunku Rynu. Osamotniony Waldeck, przejąwszy komendę nad grupą Gortzkego, rozpoczął tego samego dnia odwrót do Węgorzewa66.

Bitwa pod Filipowem to taktyczna porażka Gosiewskiego, nie mająca jednak większego znaczenia w skali operacyjnej. Pod Wierzbołów ostatecznie dotarł, skupienie rozproszonego wojska, w sytuacji gdy Stenbock i Waldeck zaniechali pościgu, pozostawało kwestią kilku dni. Ucierpiał jednak prestiż hetmana, czego wyrazem były wydarzenia w obozie wierz-bołowskim, gdzie wojsko litewskie, będące pod wrażeniem porażki, a wydaje się, że najbardziej rozdrażnione utratą łupów wziętych w Księstwie Pruskim, „bardzo utyskiwało na J.M.P.Hetmana polnego"67. Gosiewski nie pozostawał zresztą

65 W. Gosiewski do M. K. Radziwiłła, Stoławka 22 X 1656, AGAD AR, dz. V, nr 4567, k. 47.

66 G. F. Waldeck do Fryderyka Wilhelma, b. m. 23 X 1656, Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, s. 109.

67 K. Kotowski do A. H. Połubińskiego, Augustów 18 XI 1656, Bibl. Czart., rkps 2749 IV, nr 99, k. 363; zob. także M e d e k s z a, op. cit., s. 4.

dłużny, winą za przegraną pod Filipowem obarczając swoich podkomendnych: „Boskie to dzieło bellorum examinare causas i ich disponere eventus\ wina tedy przy mnie nie jest, że odbieżany sustinere impetum nie mogłem, wina w tem tylko, ze zrazu nazbyt feliciter pugnavi, z czego ansam manus tatarska i żołnierska niepamiętne odniósłszy praedas reponendi in scdvo usiłuje cicąuisita i zapomniała belli prosecutionem, która że mnie jednemu była cordi, pokażę czasu swego"68.

Sytuację hetmana pogorszył fakt, że po obozie rozeszły się pogłoski, jakoby Radziwiłł nieprzypadkowo został uwolniony pod Filipowem, że stało się to z woli i za wiedzą hetmana. Konstanty Kotowski donosił Potubińskiemu: „(...) jakom wyrozumiał z listu onego (Bogusława Radziwiłła) do hetmana prędko po tym (bitwie pod Filipowem) z Królewca pisanego ut patet i w liście Wm MMW Pana, że in conditionem wypuszczony, w którym liście obiecuje to po sobie, już więcej nie podnosić ręki na JKMci ani radą subesse Królowi szwedz-kiemu i oczekuje po JMP hetmanie assekuratiey od JKM, którą otrzymawszy i sam odzyskawszy swoje z Elblągu skarby, do nas obiecuje (...)" 69.

Niezwykłe to w istocie, że zbiegły z niewoli jeniec usprawiedliwia się z faktu ucieczki i obiecuje dochować danych przyrzeczeń. Wydaje się, że Radziwiłłowi rzeczy-wiście zależało na doprowadzeniu do ugody z dworem i uzyskaniu amnestii. W każdym razie do Szwedów już nie wrócił, odrzucił proponowane mu feldmarszałkostwo i niemałą pensję. Przez najbliższe miesiące przebywał w Królewcu, stale korespondując z Gosiewskim. Przy współ-pracy z hetmanem udało mu się doprowadzić do spotkania

68 W. Gosiewski do C. Brzostowskiego, Stoławka 30 X 1656, Bibl. Czart., rkps 149 (TN), nr 141, k. 483; ibidem, rkps 386, nr 56, k. 215-216.

69 K. Kotowski do A. H. Połubińskiego, Augustów 18 XI 1656, ibidem, rkps 2749 IV, k. 363; informacje o liście pisanym do Gosiewskiego jeszcze 22 października, w dniu „ucieczki" z niewoli potwierdza sam Radziwiłł (op. cit., s. 182).

Gosiewskiego z przedstawicielami elektora latem 1657 r., które przyczyniło się do przejścia Fryderyka Wilhelma na polską stronę.

Wypuszczając Bogusława z niewoli miał jednak hetman na uwadze i prywatę. Już 11 listopada, w trzy tygodnie po Filipowie, koniuszy litewski uzyskał od Karola Gustawa paszport dla Gosiewskiej70.

Hetman z częścią wojska przez 8 dni przebywał w Stoławce. Drugie ugrupowanie, złożone z chorągwi wchodzących w skład jego dywizji, dowodzone przez Michała Kazimierza Radziwił-ła, znajdowało się w tym czasie pod Wieloną71. 30 paździer-nika Gosiewski zawiadomił Cypriana Brzostowskiego, że zamierza ruszyć w kierunku Prus72, 2 listopada awangarda litewska prowadzona przez Jana Jacka Ogińskiego rozbiła dwa pułki „nieprzyjaciela"73. Podjęty 1 lub 2 listopada przemarsz miał na celu zajęcie pozycji pod Wierzbołowem, a nie ponowne wkroczenie do księstwa. Możliwe, że doszło w jego trakcie do walk pomiędzy chorągwiami litewskimi a wystruckim pospolitym ruszeniem, ale sukces nie był tak duży, jak go hetman przedstawił w liście do komisarzy. Stanowił jednak dobrą okazję do podreperowania prestiżu, nadszarpniętego porażką pod Filipowem.

O podjęciu akcji militarnej przeciw księstwu nie mogło być mowy przede wszystkim dlatego, że 8 listopada, po krótkich pertraktacjach, zawarty został trzymiesięczny rozejm74. Elektor

70 B. Radziwiłł do M. Gosiewskiej, Holland 11 X 1656, Bibl. PAN Kraków, rkps 342, k. 635-635; także w : K a l i c k i , op. cit., s. 163-164.

71 W tym czasie Gosiewski przebywał w Wierzbołowie (B. Wolfsberg do Karola Gustawa, Labiawa 24 XI [4 XII] 1656, Urkunden und Actenstiicke, Bd. XXIII, s. 394).

72 W. Gosiewski do C. Brzostowskiego, Stoławka 30 X 1656, Bibl. Czart., rkps 386, nr 56, k. 215-216.

73 Komisarze do P. Sapiehy, Niemiaża 13 XI 1656, cyt. za K u b a l a , Wojna brandenburska..., s. 81; Jan Kazimierz do W. Gosiewskiego, Gdańsk 22 XI 1656, Bibl. PAN Kraków, rkps. 363, k. 235.

74 Relacja o układach z Gosiewskim, b. m. 13 XI 1656, Urkunden und

przyjmując propozycje hetmana dotyczące rokowań chciał wykorzystać szansę zabezpieczenia księstwa przed atakami litewskimi i polskimi. Równolegle do rokowań wierzbołow-skich trwały w Labiawie rozmowy szwedzko-brandenburskie, zakończone 20 listopada traktatem wiecznego sojuszu, gwaran-tującym Fryderykowi Wilhelmowi udzielne panowanie w Pru-sach Książęcych i na Warmii75.

Gosiewski zawierając rozejm chciał zapewne zabezpieczyć się przed atakiem wojsk Fryderyka Wilhelma w czasie prowadzenia przez dywizję litewską działań przeciw Szwedom na Żmudzi. Jan Kazimierz uważał to jednak za błąd hetmana: „(...) zewsząd mamy przestrogi, że to armistitium na pozór jeno z Uprzejmością Waszą zawarte, y że kurfirst regimenty przeciwko Nam do szwedzkiego wojska posyła, na słowo jednak Uprzejmości Waszej się spuszczając, od wtargnięcia w Margrabstwo lubo ochotnemu i gotowemu na takową okazję wojsku zatrzymać się jeszcze każemy, aby kurfirst widział powolność naszą (...)"76. Respektowanie rozejmu wierzbołowskiego przez polskiego króla nie pozwala uznawać go za lokalne zawieszenie broni, ale za powszechnie obowią-zujący w stosunkach Rzeczypospolitej z Hohenzollernem.

Hetman pozostawał nad granicą pruską jeszcze na początku grudnia. W tym czasie przeprowadził rekrutację zebranych pod Wierzbołowem oddziałów litewskich do swojej dywizji, przypisując im służbę od tego właśnie dnia. Wśród nowo zaciągniętych jednostek znajdowały się: chorągiew husarska Gosiewskiego pod porucznikiem Adamem Maciejem Sako-wiczem, chorągwie kozackie: marszałka grodzieńskiego Buchowieckiego, podstolego upickiego Kazimierza Białozora, Kazimierza Dowmonta Siesickiego, Stankiewicza, Kopcia,

Actenstiicke, Bd. VIII, s. 199-201. 75 Ibidem, s. 349-356; O p g e n o o r t h , op. cit., s. 347-349; K u b a l a ,

Wojna brandenburska..., s. 238. 76 Jan Kazimierz do W. Gosiewskiego, Gdańsk 11 XI 1656, Bibl. PAN

Kraków, rkps 363, k. 68.

Czarkowskiego, Przewłockiego, kompanie rajtarskie: Munch-hausena, Jelewskiego, Panfiły, kompanie clragońskie: Sako-wicza, kapitana Finka, pułkownika Mikołaja Szkultyna (von Schulte), majora Gosa, hetmana Michała Paca, Krzysztofa Esperyasza, Mikołaja Żardena (von Zarenden), kompanie piesze Olszewskiego i Komorskiego. Niektórym oddziałom, jak np. chorągwi kozackiej Krzysztofa Odachowskiego i re-gimentowi dragonii Macieja Gosiewskiego, przypisano służbę od 9 sierpnia, o kwartał wcześniejszą. Dywizja Gosiewskiego została więc powiększona o ponad 3 tys. żołnierzy i mogła liczyć 6 tys.77

Pod koniec października nadchodzące z Prus Górnych korpusy Sparra i Dórfflingera przesunęły się w kierunku starostw ragneckiego i tylżeńskiego, gdzie Goltz w dalszym ciągu prowadził walki ze żmudzkim pospolitym ruszeniem78. W północno-wschodnim rejonie Prus Książęcych doszło w ten sposób do koncentracji silnego ugrupowania, które po 20 listopada przesunęło się ku granicy litewskiej, w pobliżu miejscowości Diecken70. Oddziały prusko-brandenburskie, pomimo obowiązującego zawieszenia broni, przekraczały zapewne granicę, skoro Gosiewski 27 listopada interweniował w tej sprawie u Sparra80, który stał ze swoją grupą naprzeciw Wierzbołowa81, mając za zadanie przeciwdziałać ewentual-nemu atakowi wojsk litewskich na Prusy.

Nie było natomiast już w tym rejonie Waldecka. Na początku listopada generał został odwołany w związku ze śledztwem prowadzonym nad przyczynami klęski pod Pros-tkami. Sam zresztą dopominał się o nie, nie mogąc w inny sposób odeprzeć wysuwanych przeciwko niemu zarzutów82;

77 Bibl. PAN Kraków, rkps. 360, s. 566-571. 78 P u f e n d o r f, De rebus gestis Friclerici Wilhelmi, s. 357. 79 V o r b e k - L e 11 o w, op. cit., s. 277. 8" P u f e n d o r f , De rebus gestis Friderici Wilhelmi, s. 356. 81 B. Wolfsberg do Karola Gustawa, Labiawa 20/30 XI 1656, Urkunden

und Actenstiicke, Bd. XXIII, s. 391-392. 82 Ibidem, Bd. VIII s. 110.

podobno do kompromitacji Waldecka dążył Sparr. Generał obiecywał złożyć osobiście zeznania, prosił także o prze-słuchanie Bogusława Radziwiłła. Śledztwo zostało prze-prowadzone około 20 listopada w Labiawie przez specjalną komisję złożoną z wyższych oficerów. Waldeck za główną przyczynę klęski podawał ucieczkę większości niesubor-dynowanej rajtarii83. Oberszter-lejtnant Podevills starał się natomiast dowieść, że to Waldeck pierwszy opuścił pole bitwy, pozostawiając na pastwę wroga swoich podkomen-dnych. Komisja oczyściła jednak generała z zarzutów, w pierwszej połowie 1657 r. nadal sprawował dowództwo, objął też komendę nad oddziałami brandenburskimi w czasie wiosennej kampanii w Polsce84.

Gosiewski na początku odszedł spod Wierzbołowa w kie-runku Wielony, by połączyć się z grupą Michała Kazimierza Radziwiłła, a następnie skierował się pod Birże. Idący w awangardzie Krzysztof Jeśman, Stefan Niewiarowski i Jan Korecki rozbili 2 grudnia pod Radziwiliszkami konwój szwedzki idący z Rygi85.

Wymarsz Wincentego Gosiewskiego spod Wierzbołowa definitywnie kończył największą kampanię przeciwko Prusom Książęcym w roku 1656.

83 G. F. Waldeck do Fryderyka Wilhelma, bmd, ibidem, s. 111. w Kó n i g, op. cit., s. 49-50; R a u c h b a r , op. cit., s. 153-158. 85 Theatrum Europeum, t. VII, s. 1057.

13 — Prostki 1656

ZAKOŃCZENIE

„Byłoby już po całym elektorskim wojsku, a pewnie i po Królewcu, gdyby Gosiewski wnet ze zwycięską Litwą i Tata-rami wpadł do Prus Książęcych, taki bowiem przestrach padł na szlachtę pruską, że większa część odstąpiwszy elektora chciała przyznać władzę króla polskiego. Lecz Gosiewski począł zwlekać, ustępować, odprawiać Tatarów, o żonę swoją i dzieci, będących w Królewcu, prosić elektora (...)" ' — pisał w kilka lat po zakończeniu kampanii Wawrzyniec Rudawski. Współcześnie wydarzeniom, 27 października 1656 r., nie szczędziła słów krytyki Gosiewskiemu królowa Ludwika Maria: „Od tej znakomitej bitwy (pod Prostkami), którą hetman litewski wygrał, nie słyszałam więcej o tym wojsku. Nie wiem, gdzie się podziało. Dlatego zwątpiłam o szczęściu Polaków, bo nie umieją dosięgnąć nieprzyjaciela" 2.

Srogi odwet za akces Hohenzollerna do wojny po stronie Karola Gustawa i udział wojsk brandenburskich w kampanii w Polsce, marsz na Królewiec i zmuszenie elektora pod

1 R u d a w s k i, op. cit., s. 145-146. 2 Cyt. za J. W i j a c z k a , Traktat welawsko-bydgoski, próba oceny, w:

Rzeczpospolita w latach Potopu, red. J. Muszyńska, i. Wijaczka, „Prace Instytutu Historii WSP w Kielcach", nr 1, Kielce 1996, s. 73.

groźbą miecza do powrotu na stronę polskiego Wazy — oto czego spodziewano się po wyprawie hetmana litewskiego. W kontekście tych oczekiwań rezultaty kampanii Wincentego Gosiewskiego w Prusach Książęcych — spustoszenie terenów przygranicznych przez ordę, kilkudniowy postój dywizji w okolicach Ełku — przyjęte zostały w Polsce z ogromnym zawodem. Uczucie to było tym większe, im większe nadzieje rozbudził błyskotliwy sukces taktyczny odniesiony w bitwie pod Prostkami

Zdanie o niewykorzystaniu zwycięstwa i zaprzepaszczonej szansie militarnego rozwiązania problemu pruskiego podzielili historycy. Antoni Walewski w przed wiekiem z górą wydanej pierwszej monografii zmagań polsko-szwedzkich z lat 1655-1660 napisał: „(...) Zaniedbał Gosiewski sposobność pojmania elektora albo Karola (Gustawa), lub też nawet obydwóch. Litwini, nie korzystawszy ze zwycięstwa, musieli po odniesieniu pomniejszej korzyści nad Brandenburczykiem ustępować przed nadchodzącym Stenbockiem"3. Pogląd ten, jakże zbliżony do opinii Rudawskiego, pomimo rozwoju badań nad przebiegiem II wojny północnej, niewiele się zmienił do dnia dzisiejszego. W najnowszej biografii hetmana polnego litewskiego Wincentego Gosiewskiego pióra Andrzeja Rachuby znaleźć można następujące stwierdzenie: „Zwycię-stwa tego (pod Prostkami) w zasadzie (Gosiewski) nie wyko-rzystał, nie próbował bowiem zniszczyć reszty sił brandenbur-skich przed ich połączeniem z korpusem szwedzkim generała Stenbocka, nie przeprowadził też zagonu w głąb Prus, by zdezorganizować obronę przeciwnika. Uwagę skupił przede wszystkim na pertraktacjach z elektorem, które nie poparte siłą i strachem, nie miały szans powodzenia" 4.

Można teoretycznie rozważać szanse ataku w kierunku Królewca. Niewykluczone, że Gosiewskiemu udałoby się wedrzeć w głąb księstwa, gdyby najpierw pokonał zgrupowanie

3 W a 1 e w s k i, op. cit., s. 280. 4 R a c h u b a , Wincenty Gosiewski, s. 488.

brandenburskie pod Węgorzewem, całkiem silne, bo złożone oprócz rozbitków spod Prostek z dodatkowych co najmniej 6 regimentów pieszych i rajtarii. Jaki jednak byłby wynik starcia z nadciągającymi z południowego zachodu, a więc odcinającymi odwrót, znacznie liczebniejszymi od dywizji hetmana korpusami Sparra, Dorfflingera i Stenbocka? Ucieczka przed nimi na Żmudź też byłaby wtedy utrudniona, gdyż na drodze znalazłyby się grupy Goltza i Górtzkego.

Właściwą ocenę działalności Wincentego Gosiewskiego w październiku 1656 r. można sformułować tylko przy uwzględnieniu rzeczywiście postawionego przed nim zadania, a było nim wsparcie powstania żmudzkiego, rozwinięcie działań przeciwko Szwedom na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego i objęcie operacjami militarnymi Inflant. A te hetman wykonał, w znacznej mierze dzięki sukcesowi pod Prostkami, nie można więc negatywnie oceniać przeprowa-dzonej przez niego kampanii. Oczywiście, Gosiewski był samodzielnym dowódcą i mógł, wykorzystując sprzyjające okoliczności, podjąć na własną odpowiedzialność decyzję pochodu na Królewiec, tym bardziej że zwiększyłby w ten sposób szansę dyplomatycznych zabiegów podjętych w stoli-cy księstwa. Postawiłby jednak pod znakiem zapytania powodzenie wyprawy żmudzkiej, zasadniczego celu operacyj-nego kampanii jesiennej. Jeżeli zrezygnował z takiej moż-liwości świadomie, wiedząc o koncentracji wojsk elektorskich w północno-wschodnich rejonach Prus Książęcych, to należy raczej docenić przezorność Gosiewskiego, umiejętność rozpo-znania sytuacji i jej właściwej oceny. Wniosek powyższy nie oznacza jednak, że hetman żadnego błędu nie popełnił. W kontekście powierzonych mu zadań za taki należy uznać zarówno wysłanie ultimatum do Królewca, jak też wstrzyma-nie przemarszu w oczekiwaniu na odpowiedź Fryderyka Wilhelma.

Na naradzie lubelskiej, na której opracowano polskie plany ofensywne, założono, że zbrojna demonstracja i użycie stra-

szaka tatarskiego może uczynić elektora bardziej skłonnym do wznowienia rokowań z Rzecząpospolitą. Na tejże naradzie nie ustalono wprawdzie, żeby hetman posuwał się w głąb księstwa, ale też i nie dano mu pełnomocnictw do inicjowania rozmów z elektorem. Charakterystyczne, że Jan Kazimierz, krytykując Gosiewskiego w korespondencji z 11 listopada 1656 r.5, ma do hetmana pretensje za zawarcie rozejmu, a nie za to, że wycofał się z Prus Książęcych, nie próbując wykorzystać pierwszego sukcesu.

Błąd hetmana nie polegał zresztą na przekroczeniu pełno-mocnictw. Wysłanie ultimatum, połączone z równoczesnym wstrzymaniem ofensywy, pozwoliło Hohenzollernowi nabrać pewności, że Gosiewski na Królewiec nie uderzy, dopóki będzie widział szansę rokowań. W ten sposób elektor mógł wygrać pokojowe propozycje hetmana jako środek nacisku w pertraktacjach ze Szwedami, co w rezultacie obróciło się na niekorzyść Rzeczypospolitej, a także zyskać czas na przygo-towanie kontruderzenia, bezpośrednio zagrażającego dywizji litewskiej. Tylko opieszałości Stenbocka zawdzięczał hetman pomyślne zakończenie operacji. Gdyby generał szwedzki działał równie energicznie, co pałający żądzą rewanżu Georg Friedrich von Waldeck, Gosiewskiemu nie udałoby się umknąć z księstwa i wkroczyć na Żmudź.

Bezpośrednim następstwem bitwy pod Prostkami było wkro-czenie czambułów tatarskich do Prus Książęcych, które przy-niosło znaczne straty gospodarcze i demograficzne. Nie tak jednak wielkie, jak podają to niektórzy historycy, przypisujący Gosiewskiemu spowodowanie większości zniszczeń powsta-łych w wyniku działań II wojny północnej. W latach 1656-1657 skutków działań wojennych doświadczyło łącznie 13 starostw pruskich, wykazanych w specyfikacji podatkowej z 1658 r.: ragneckie, tylżeńskie, kłajpedzkie, wystruckie, ełckie, piskie, ryńskie, oleckie, węgorzewskie, giżyckie, nidzickie,

5 Jan Kazimierz do W. Gosiewskiego, Gdańsk 11 XI 1656, Bibl. PAN Kraków, rkps 363, k. 68.

szczycieńskie i działdowskie6. Tylko 4 spośród nich — ełckie, oleckie, piskie i ryńskie — ucierpiały w październiku 1656 r., reszta strat powstała w wyniku wcześniejszych działań po-spolitego ruszenia, a także późniejszych operacji militarnych wojsk Rzeczypospolitej w księstwie.

Już w listopadzie płockie pospolite ruszenie zaatakowało starostwa nidzickie i szczycieńskie. W grudniu 1656 r. i styczniu 1657 r. działał w tym rejonie Gabriel Wojniłłowicz na czele chorągwi koronnych. Pod koniec stycznia 1657 r. Stefan Czarniecki spalił Działdowo. Na początku lutego Wincenty Gosiewski, mając przy boku posiłki moskiewskie, przekroczył Niemen i zagroził granicom księstwa od północ-nego wschodu. W tym samym czasie Aleksander Hilary Połubiński przeprowadził zagon, który po zdobyciu i znisz-czeniu Pisza dotarł aż do Srokowa, położonego kilkanaście kilometrów na północ od Węgorzewa7 . Najazdy żmudzkie zaś trwały aż do połowy sierpnia 1657 r.

Działania militarne Rzeczypospolitej prowadzone w księ-stwie zawsze miały drugorzędne znacznie. Konflikt z Fryde-rykiem Wilhelmem został rozstrzygnięty środkami dyploma-tycznymi i to dopiero wtedy, gdy Hohenzollernowi nakazywała to korzyść własna, zagrożona zmieniającą się koniunkturą międzynarodową. Na ostateczny wynik wojny brandenburskiej, jak nazwał ją Ludwik Kubala, ani bitwa pod Prostkami, ani jej następstwa nie miały żadnego wpływu.

6 Beitriige zur Geschichte des II. Schwedisch-polnischen Krieges, s. 40-47. 7 S. A u g u s i e w i c z , Najazdy tatarskie na Prusy Książęce 1656-57.

Legendy i fakty, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie", 1995, nr 3, s. 245-246.

ANEKSY

I. Stan armii brandenburskiej w Prusach Książęcych latem 1656 r.':

rajtaria — kompania gwardii przybocznej elektora2; — regiment gwardii elektora (12 kompanii)3; — regiment generala-lejtnanta Georga Friedricha Waldecka

(12 kompanii); — regiment generała-majora Christopha von Kannenberga

(10 kompanii); — regiment rajtarski generala-majora ks. Johanna Georga

von Sachsen-Weimara4; — regiment generala-wachmeistra Georga von Dorfflingera

(6 kompanii)5; — regiment pułkownika Heinricha von Wallenrodta

(8 kompanii); — regiment pułkownika Georga von Schonaicha (8 kompanii);

1 Armeeliste w: Theatrum Europaeum, t. VII, s. 806; Specification iiber Ihr Churfiirstl. Durchl. zu Brandenburg etc. etc. anbefschlener zusammen Ziehung derren preussischer aufgerichtener Armee, so von Ihrer Excellence Herm Grafen Georg Friedrich von Waldeck etc. etc. und dessen Commando den 13 7 bra 1655 zum Churfiirstl. Feldlager ins Oberland an die Weichsel herstelt gemacht follgenden 16 dieses selbsten darauf gefollger, Bibl. Czart., rkps 148, k. 584; Urkunden und Actenstiicke, Bd. VII, s. 529; M U l v e r s t e d t , Die brandenburgische Kriegsmaclu..., passim; S o m m e r f e l d t , Die Begriindung des freiherrlich Eulenburgischen Regiments zu Fufi und dessen erste Entwic-klung (in den Jahren 1656-1657), „Mitteilungen der Literarischen Gesellschaft Masovia", H. 13, 1908; J a n y , op. cit., s. 116-122.

2 Jak podaje Jany (op. cit., s. 117) liczyła 67 rajtarów (15 wchodziło w skład sztabu), dowodził rotmistrz Ludwik de Wees.

3 Od wiosny 1656 r. komendę sprawował Aleksander von Spaen. 4 Wcześniej Aleksandra von Spaena. 5 Wiosną 1656 r. w skład regimentu weszła kompania Fabiana Otto von

Konigsegga.

— regiment pułkownika Hansa von Reimanna (10 kompanii); — regiment pułkownika Johanna Siegmunda von Wylich-

-Lottuma (6 kompanii); — regiment pułkownika Wolfa Ernesta von Ellera (6 kom-

panii); — regiment pułkownika Jacoba von Manteuffla (7 kompanii); — regiment pułkownika Albrechta Christopha von Quasta

(6 kompanii); — regiment pułkownika Georga Heinricha von Wallenrodta

(8 kompanii); — regiment pułkownika Georga Albrechta von Polentza6; — regiment pułkownika Hansa Georga von Streina7; — skwadron oberszter-lejtnanta Christopha de Brunella

(3 kompanie); — skwadron pułkownika Georga Friedricha von Kanitza

(4 kompanie); — skwadron pułkownika Heinricha von Hallego (2 kompanie); — skwadron oberszter-lejtnanta Johanna Schmidta von

Schmiedsecka (2 kompanie); — kompania rotmistrza Georga Wilhelma von Massenbacha; — kompania rotmistrza Polentza; — kompania rotmistrza Konigsegga; — kompania rotmistrza Hallego; — kompania rotmistrza Brandta8;

dragonia — kompania gwardii elektora; — regiment pułkownika Eliasa von Kanitza (4 kompanie);

6 Powstał z połączenia skwadronu pułkownika Georga Albrechta von Polentza (2 kompanie) z regimentem Johanna von Manteuffla.

7 Wcześniej dowodził nim Dietrich von Lessgewang, potem przejściowo pułkownik Heinrich von Kalnein, a od lata 1656 r. Strein.

8 Rotmistrzowie Polentz (nie Georg Albrecht), Konigsegg (nie Fabian Otto), Halle (nie Heinrich) i Brandt już pod koniec 1655 r. otrzymali patenty na werbunek nowych kompanii rajtarii, M t i l v e r s t e d t , Die brandenburgis-che Kriegsmacht..., s. 363. Po wycofaniu części rajtarskiego regimentu

— regiment pułkownika Friedricha Wilhelma von Lehndorffa (6 kompanii);

— regiment pułkownika Georga von Ritterfortha (6 kompanii)9; — skwadron generała-lejtnanta Georga Friedricha von Wal-

decka (5 kompanii); — skwadron generała-majora Christopha von Kannenberga

(5 kompanii); — skwadron pułkownika Christiana Ludwiga von Kalcksteina

(4 kompanie); — skwadron pułkownika Heinricha von Hallego (2 kompanie); — skwadron pułkownika Heinricha von Wallenrodta

(2 kompanie); — skwadron oberszter-lejtnanta Hansa Georga von Auera

(3 kompanie); — kompania pułkownika von Sacka;

piechota — regiment gwardii (5 kompanii) pod komendą pułkownika

Pierre'a de la Cave 10; — regiment generałfeldzugmeistra Otto Christopha von Sparra

(12 kompanii); — regiment generała-lejtnanta Georga Friedricha von Wal-

decka (10 kompanii) "; — regiment generała-wachmeistra Georga Friedricha von

Trotta (3 kompanie);

gwardii do Cottbus (ibidem, s. 103), kompanie te uzupełniły część przybyłą do Prus.

9 Do czerwca 1656 r. regimentem dowodził pułkownika Friedrich von Schlieben.

10 Regiment piechoty gwardii elektora powstał z połączenia gwardii pruskiej i brandenburskiej, por. M i i l v e r s t e d t , Die brandenburgische Kriegsmacht..., s. 150; J a n y , op. cit., s. 118. Według ostatniego pruska liczyła 4 kompanie, Armeeliste wymienia 5, ale już po przyłączeniu przybyłej do Prus we wrześniu 1 kompanii z Brandenburgii.

" Wiosną 1656 r. w jego skład wszedł regiment pułkownika Christiana Albrechta zu Dohny.

14 — Prostki 1656

— regiment piechoty generała-majora Joachima Riidigera von der Goltza (8 kompanii);

— regiment piechoty pułkownika Georga von Ritterfortha (9 kompanii);

— regiment pułkownika Johanna von Klingsporna (8 kom-panii);

— regiment pułkownika Jonasa Casimira zu Eulenburga (9 kompanii);

— regiment pułkownika Christopha Friedricha von Dobenecka (8 kompanii);

— regiment pułkownika Adolfa von Gotzena (8 kompanii) '2; — regiment pułkownika Christiana Ludwiga von Kalcksteina

(6 kompanii); — regiment pułkownika Wolrada von Waldecka (12 kom-

panii); — regiment pułkownika Caspara von Syberga (12 kompanii); — regiment pułkownika Gerhardta von Bellicuma (6 kom-

panii); — regiment pułkownika Christopha Hildebranda von Net-

telhorsta; — skwadron pułkownika Heinricha von Hallego (4 kompanie); — skwadron pułkownika Hansa Balthasara von Borowskiego

(3 kompanie); — skwadron piechoty oberszter-lejtnanta Johanna Casimira

von Mohlena (3 kompanie); — kompania pułkownika Dietricha von Lessgewanga.

12 Po śmierci Petera Kluita jego regiment zredukowany do 3 kompanii włączono do regimentu Gotzena.

II. Skład dywizji hetmana polnego litewskiego w paździer-niku 1656 r.

— oddział Tatarów budziackich pod komendą Subchana Ghazi agi;

— 15 chorągwi koronnych pod komendą pułkownika Gabriela Wojniłłowicza, w tym chorągwie kozackie: króla Jana Kazimierza pod Wojniłłowiczem i Jakuba Rokitnickiego;

— pułk hetmana polnego litewskiego Wincentego Gosiew-skiego, z chorągwiami: husarską hetmana pod porucz-nikiem Kazimierzem Chwalibogiem Żeromskim, kozacką hetmana pod komendą Jana Aleksandra Ihnatowicza--Łubiańskiego, kozacką Mikołaja Władysława Judyckiego, kozacką Stanisława Jana Lipnickiego;

— pułk królewski pod komendą pisarza polnego litewskiego Aleksandra Hilarego Połubińskiego, z husarską chorągwią króla dowodzoną przez Połubińskiego i kozacką pisarza polnego pod Konstantym Kotowskim;

— pułk hetmana wielkiego litewskiego Pawła Sapiehy, w skład którego wchodziła: chorągiew husarska pod porucznikiem Władysławem Jerzym Chaleckim, straż-nikiem Wielkiego Księstwa Litewskiego i kozacka pod chorążym wołkowyskim Janem Jackiem Ogińskim;

— pułk starosty żmudzkiego Jerzego Karola Hlebowicza z chorągwią kozacką starosty pod porucznikiem Samuelem Kmicicem;

— pułk podczaszego litewskiego Michała Kazimierza Radzi-wiłła, z jego chorągwiami husarską i kozacką pod porucz-nikiem Stanisławem Szczygielskim;

ponadto: — chorągiew husarska Samuela Aleksandra Komorowskiego; — chorągiew kozacka Michała Paca; — chorągiew kozacka Konstantego Odachowskiego; — chorągiew kozacka Korotkiewicza;

— chorągiew kozacka Konstantego Pokłońskiego; — chorągiew tatarska Antonowicza; — chorągiew tatarska Dawida Rejżewskiego (Reyowskiego); — chorągiew tatarska Kulbickiego; — chorągiew tatarska Mikołaja Baranowskiego;

rajtaria — kompania oberszter-lejtnanta Jana von Mtinichhausena

(Minhausa);

— kompania pułkownika Stefana Niewiarowskiego;

dragonia — regiment pułkownika Jana Koreckiego; — regiment oberszter-lejtnanta Mikołaja Giedroycia; — regiment pułkownika Krzysztofa Jeśmana; — kompania pułkownika Macieja Gosiewskiego; — kompania pułkownika Stefana Niewiarowskiego; — kompania oberszter-lejtnanta Mateusza Remera; — kompania starosty upickiego; — kompania Bandymira; — piechota węgierska Hieronima Iwanowskiego.

III. Skład korpusu szwedzko-brandenburskiego pod Pro-stkami

Brandenburczycy 13

— regiment rajtarii gwardii elektora (Leibregiment), pod komendą oberszter-lejtnanta von Polentza; — kompania oberszter-lejtnanta von Polentza; — kompania oberszter-lejtnanta von Hasta; — kompania oberszter-lejtnanta von Podevillsa; — kompania oberszter-wachmeistra von der Grobena; — kompania rotmistrza von Puddlitza; — kompania rotmistrza von Kónigsegga; — kompania rotmistrza von Prombsta; — kompania rotmistrza von Jacka;

— regiment rajtarii generała-lejtnanta Georga Friedricha von Waldecka, pod komendą oberszter-wachmeistra Wilhelma Friedricha von Hulsena; kompania oberszter-wachmeistra Wilhelma Friedricha von Hulsena; kompania oberszter-lejtnanta von Barfusa; kompania rotmistrza von Tresko; kompania rotmistrza von Polentza; kompania rotmistrza Josiasa (?) von Waldecka; kompania rotmistrza Heinricha Hermanna von Elverfeldta;

13 Na podstawie: Auf gnadigsten Befehl Seiner Churfiirstl. Durchlauchtigkeit zu Brandenburg, unsers gnadigsten Herrs vorgenommene Verhor etlicher von Ihrer Hoh. Fiirstl. Excellentz Herr General Lieutenant Herrens von Waldeck angeklagter Regimenter ais die sich in dera bey Protzko vorgangener Treffen wieder Gebiihr solten gehalten haben, Auf gnadigsten Befehl Seiner Churfiirstl. Durchlauchtigkeit zu Brandenburg, unsers gnadigsten Herrs vorgenommene Verhor etlicher von Ihrer Hoh. Fiirstl. Excellentz Herr General Lieutenant Herrens von Waldeck angeklagter Regimenter ais die sich in dem bey Protzko vorgangener Treffen wieder Gebiihr solten gehalten haben, GStA, I HA, Rep 9 (Polen), k. 1-23.

kompania rotmistrza von Nettelhorsta; kompania rotmistrza von Brandta; kompania rotmistrza von Oelsnitza;

— regiment rajtarii generała-wachmeistra Christopha von Kannenberga, pod komendą oberszter-lejtnanta von Buchta; kompania oberszter-lejtnanta von Buchta; kompania oberszter-wechmeistra von Podevillsa; kompania rotmistrza von Biilowa; kompania rotmistrza Hansa Kremocka; kompania rotmistrza Neumanna; kompania rotmistrza von Bruna;

— regiment rajtarii płk. Wolfa Ernsta von Ellera; kompania oberszter-lejtnanta von Krecka; kompania rotmistrza Georga Serxa;

— skwadron rajtarii pułkownika Christopha de Brunella; — kompania rotmistrza Niclausa von Wadecka;

— skwadron dragonii generała-lejtnanta Georga Friedricha von Waldecka, pod kapitanem Hohendorfem.

Szwedzi

— regiment rajtarii generała-majora Israela Ridderhielma (z regimentu Hansa Bóttichera);

— regiment rajtarii pułkownika Johanna Jacoba von Taubego; — regiment rajtarii pułkownika Johanna Engela; — regiment rajtarii pułkownika Joachima Engela; — regiment rajtarii oberszter-lejtnanta (płk?) Ericha Drakę

(dawny Hammarskjolda); — regiment dragonii księcia Bogusława Radziwiłła pod

komendą oberszter-lejtnanta Eberharda Puttkamera.

BIBLIOGRAFIA

ŹRÓDŁA

Akty izdawajemyje wilenskoju kommissieju dla razbora drewnieli aktów, t. XXXIV, Akta otnosjaszczijesa ko wremieni wojny za Małorossiju (1654-1667), Wilno 1909.

D ' A s c o 1 i E. Dortelli, Opisanije Czernogo moria i Tatarii 1634, w: Zapiski Imperatorskogo Odiesskogo Obszczestwa Istorii i Drew-nostiej, t. XXIV, 1902.

B e a u p 1 a n W., Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy, opr. Z. Wójcik, Warszawa 1972.

Beitrćige zur Geschichte des II. schwedisch-polnischen Krieges (1655-1660) und der Tatareneinfalle in Preussen (1656 und 1657), hrsg. K. A. M a c z k o w s k i , „Mitteilungen der Literarische Gesellschaft Masovia", H. 6, 1900.

Beitrćige zur Geschichte der Tatareneinfalls in Preufien im October 1656 betr. das Haupamt Insterburg, hrsg. K. A. M a c z k o w s k i , „Zeitschrift der Altertumsgesellschaft Insterburg", H. 6, 1900.

Die Berichte des keiserlichen Gesandten Franz von Lisola aus den Jahren 1655-1660, wyd. A. F. P r i b r a m , „Archiv fur oster-reichische Geschichte", Bd. LXX, Wien 1887.

C h r a p o w i c k i J. A., Diariusz, cz. I, 1656-1664, wyd. T. Wasilew-ski, Warszawa 1978.

Die Chronick des preussischen Lanclratskollegiums der Jahre 1656-1661, hrsg. G. S o m m e r f e l d t , Forschungen zur bran-denburgischen und preussischen Geschichte, Bd. XIX, 1916.

E w e 1 i j a C., Księga podróży, Warszawa 1969. H a r t k n o c h K., Alt- und Neues PreuRen oder preussischer

Historyen zwey Theile, Konigsberg 1684. Jarlyki krymskie z czasów Jana Kazimierza, wyd. A. S o y s a 1 -

- Z i h n i, Warszawa 1930. J e m i o ł o w s k i M., Pamiętnik dzieje Polski zawierający

(1648-1679), opr. J. Dzięgielewski, Warszawa 2000. K o c h o w s k i W., Lata potopu 1655-1657, wyd. A. Kersten,

Warszawa 1966. K o r d e c k i A., Pamiętnik oblężenia Częstochowy 1655, Częs-

tochowa 1991. K o n i g, Historisch-merkwiirdige Beytrćige zur Krieges-Geschichte

des grossen Kurfilrst Friedrich Wilhelms in der Lebenbeschreibung Otto Christophs von Spcirr, Stendal 1792.

Lauda sejmikowe, t. II, Lauda wiszeńskie 1648-1673, opr. A. P r o h a s k a , Lwów 1911.

M e d e k s z a F. S., Księga pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654-1668, wyd. W. Seredyński, Kraków 1875.

[Michałowski Jakub], Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego księga pamiętnicza, Kraków 1864.

Nieznane materiały do wojny polsko-szwedzkiej 1656 r. z b. Archiwum Radziwiłłów w Warszawie, wyd. T. N o w a k , „Przegląd Historyczny", 1956.

Nowowydany kancjonał Pruski zawierający w sobie wybór pieśni, Królewiec 1913.

P a s e k J. Ch., Pamiętniki, Wyd. R. Pollack, Warszawa 1989. Pamiętnik Jana Cedrowskiego, w: Dwa pamiętniki z XVII w., wyd.

A. P r z y b o ś , Wrocław 1954. Pisma polityczne z czasów panowania Jana Kazimierza Wazy

1648-1668. Publicystyka-eksorbitancje-projekty-memoriały, oprać. S. O c h m a n n - S t a n i s z e w s k a , Wrocław 1989.

Portofolio królowej Maryi Ludwiki, czyli zbiór listów, aktów i innych dokumentów ściągających się clo pobytu tej monarchini w Polsce, wyd. E. R a c z y ń s k i , Poznań 1844.

P u f e n d o r f S., Sieben Biicher von denen Thaten Carl Gustavs Kónigs in Schweden, Nurnberg 1697.

Pufendorf S., De rebus gestis Friderici Wilhelmi Magni, electoris Brandenburgici, commentatorium libri novendecim, Berolini 1695.

R a d z i w i ł ł A. S., Pamiętnik o dziejach w Polsce, wyd. A. Przyboś, R. Żelewski, Warszawa 1980.

R a d z i w i 11 B., Autobiografia, wyd. T. Wasilewski, Warszawa 1979. R a u c h b a r J. G., Leben und Thaten des Frsten Georg Friedrich

von Waldeck (1620-1692), hrsg. L. Curtze, Bd. I, Arolsen 1870. R u d a w s k i W., Historia Polska od śmierci Władysława IV aż do

pokoju oliwskiego czyli dzieje panowania Jana Kazimierza od 1648 do 1660, t. II, Petersburg-Mohylew 1855.

Schaden durch den Tatareneinfall im Kirchspiel Jucha 1656, hrsg. M. K w a l o , ibidem, Bd. XIII, 1982.

Die Tataren im Amt Johannisburg und im Amt Rhein im Jahre 1656, hrsg. B. J a n c z i k , „Altpreussische Geschlechterkunde", Bd. XIII, 1982.

Der Tatareneinfall in das Amt Lyck im Jahre 1656, hrsg. M. K w a l o , „Altpreussische Geschlechterkunde", Bd. XV, 1984/85.

T e m b e r s k i S., Annales 1647-1656, wyd. W. Czermak, Kraków 1897.

Theatrum Europaeum, t. VII, Frankfurt am Mayn 1663. T w a r d o w s k i S., Woyna Domowa z Kozaki i Tatary, Moskwą

potym Szwedami i z Wągry, przez lat dwanaście za panowania Najjaśniejszego Pana Jana Kazimierza (...) tocząca się, Calisii 1681.

Urkunden und Actenstiicke zur Geschichte des Kurfiirsten Friedrich Wilhelm von Brandenburg, hrsg. B. E r d m a n n s d ó r f f e r u . a., Bd. I-XXIII, Berlin-Leipzig 1864-1930.

V o r b e k - L e t t o w M., Skrabnica pamięci, wyd. E. Galos, F. Mincer, Wrocław 1968.

W ę s ł a w s k i S., Victor et victus Vincentius Corvinus Gosiewski, Wilno 1691.

Zdobycie Warszawy przez Szwedów r. 1656 opisane w listach królowej polskiej Maryi Ludwiki, wyd. A. Przeździecki, „Biblioteka Warszawska", t. II, 1851.

Zur Geschichte der hohenzollernschen Souverćinitet in Preufien. Diplomatischer Briefwechsel des Konigs Karl Gustaw von Schweden und des Gasandten Grafen Chr. R. von Schlippenbach aus den Kriegsjahren 1654-1657, wyd. A. S c h l i p p e n b a c h , Berlin 1906

Żywot JO Xiążącia Bogusława Radziwiłła z rękopisu hrabiego T. Działyńskiego, wyd. A. Poplinski, Poznań i Trzemeszno 1840.

OPRACOWANIA

A u g u s i e w i c z S . , Działania militarne w Prusach Książęcych w i 1656-1657, Olsztyn 1999.

B a r a n o w s k i B., Tatarszczyzna wobec wojny polsko-szweclzkiej 1655-1660, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej, t. I, Warszawa 1957.

B r a u n H. A., Aus der masurische Heimat, Konigsberg 1926. B u j a c k G., Das Wunderbild in der Kirche von Gr. Rosinsko, Kreis

Johannisburg, Sitzungberichte der Altertumsgesellsachaft Prussia, 1888/1889, Konigsberg 1890.

C o d e 11 o A., Wydarzenia wojenne na Żmudzi i w Kurlandii 1656-1660, „Przegląd Historyczny", t. LVII, 1966.

C z a p 1 i ń s k i W., Glosa do Trylogii, Wrocław 1974, s. 148-149. C z a p l i ń s k i W., Wyprawa Wielkopolan na Nową Marchią w roku

1656 i układ w Sulęcinie, „Roczniki Historyczne", R. XXIV, 1957. D a m u s R., Der erste nordische Krieg bis zu Schlacht bei Warschau.

Aus Danziger Quellen, „Zeitschrift des Westpreussischen Ges-chichtsvereins", H. 13, 1884.

D e w i s c h e i t F., Bericht iiber die Grenzsćiule bei Prostken, „Preussische Provincial Blatter", Neue Folgę, Bd. II, 1842.

D y b a ś B., Koncepcja ufortyfikowania Pisza z pocz. XVII w. Przyczynek do projektowania nowożytnej twierdzy bastionowej, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie", 1995, nr 4 .

D z i e d u s z y c k i l . , Polityka brandenburska podczas wojny polsko-szwedzkiej w latach 1655-1657, Kraków 1879.

G e r s s M., Schicksale des Caspar von Kalckreuter, Erbherrn auf Grano im Markgrafthum Niederlausitz, seine Kcimpfe, seine Tage, wie er im Oktober 1656 in der Schlacht von Prostken von den Tataren gefangen und in die Sklaverei nach der Tiirke verkauft wurde und wie er erst nach vier Jahren 1660 in seine Heimath zuriickkehrte, „Literarische Gesellschaft Masovia", H. 1, 1895, s. 4 -6 .

G o 11 u b H., Die Prostken Grenzsćiule, „Mitteilungen des Vereins fUr die Geschichte von Ost- und Westpreussen", Bd. II, 1928.

H a r t m a n n S . , Landesdefension und Landesverwaltung in Ostpreus-sen zur Zeit des Grossen Kurfiirsten Friedrich Wilhelm von Brandenburg (1640-1688), w: Ein sonderbares Licht in Teutsch-lancl. Beitrage zur Geschichte des Grossen Kuifiirsten von Bran-

denburg, wyd. G. Heinrich, „Zeitschrift ftir Historische Forschung", H. 8, Berlin 1990.

H e r b s t S., Wojna obronna 1655-1660, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, t. II, Warszawa 1957.

J a n y C., Geschichte der preussischen Arrnee vom 15 Jahrhundert bis 1914, t. I, Osnabruck 1967.

K a l i c k i B., Bogusław Radziwiłł, koniuszy litewski, Kraków 1878. K a m i e ń s k i A., Stany Prus Książęcych wobec rządów branden-

burskich w II poł. XVII w., Olsztyn 1995. K e r s t e n A., Chłopi polscy w walce z najazdem szwedzkim

1655-1656, Warszawa 1958. K e r s t e n A., Hieronim Radziejowski, studium władzy i opozycji,

Warszawa 1988. K u b a 1 a L., Wojna szwecka (sic !), Lwów b.r.w. K u b a 1 a L., Wojna brandenburska i najazd Rakoczego, Lwów b.r.w. L e w i s B., Some Danish-Tatar Exchanges in the 17th Century, w:

Zeki Velidi Togan' a Armagan — Symbolae in honorem Z.V. Togan, Istanbul 1950-1955.

M a j e w s k i W., Bitwa pod Prostkami (8 X 1656 r.), „Studia i Materiały do Historii Sztuki Wojennej", t. II, Warszawa 1956.

M a j e w s k i W., Działania wojenne w Prusach Wschodnich (1656-1657), „Komunikaty Mazursko-Warmińskie", 1997, nr 4.

M a j e w s k i W., Potop szwedzki (1655-1660), w: Z dziejów woj-skowych ziem północno-wschodnich Polski, cz. I, red. Z. Kosztyła, Białystok, 1986.

M a j e w s k i W., Wojna polsko-szwedzka 1655-1660, w: Polskie tradycje wojskowe, t. I, Warszawa 1990.

M a ł ł e k J., Granice państwowe, kościelne i administracyjne Prus Książęcych w XVI w., „Komunikaty Mazursko-Warmińskie", 1966, nr 1.

M a r v i t z U., Staatsrason und Landesdefension. Untersuchung zur Kriegswesen des Herzogtums Preussen 1640-1655, w: „Mi-litargeschichtliche Studien", Bd. XXX, Boppard am Rhein 1984.

M i i l v e r s t e d t G. A., Die brandenburgische Kriegsmacht unter dem Grossen Kurfiirsten, Magdeburg 1888.

M u l v e r s t e d t G. A., Zur Geschichte des schwedisch-polnischen Krieges in Preussen in J. 1656, „Neue Preussische Provinzial Blatter", Bd. IX, 1656.

N a g i e 1 s k i M., Liczebność i organizacja gwardii przybocznej i komputowej za ostatniego Wazy (1648-1668), Warszawa 1989.

O p g e n o o r t h E., Friedrich Wilhelm. Der grosse Kurfiirst von Brandenburg. Eine politische Biographie, t. I, 1620-1660, Gottingen 1971.

P i s a n s k i G. Ch., Nachricht von dem im Jahre 1656 geschehenen Einfalle der Tartarn in Preufien, „Mitteilungen der Literarische Gesellschaft Masovia", H. 7, 1901.

P i w a r s k i K., Dzieje polityczne Prus Wschodnich (1621-1772), Gdynia 1938, s. 42.

P i w a r s k i K., Rywalizacja frcincusko-austriacka o wpływy w Rze-czypospolitej w latach 1655-1660, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, t. I, Warszawa 1957.

P i w a r s k i K., Stosunki szwedzko-brandenburskie a sprawa polska w czasie pierwszej wojny północnej, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, t. I, Warszawa 1957.

P1 a t e n E. von, Geschichte der Reichsfreiherrn Schenk zu Tau-tenburg, preussische Linie, Sitzungberichte der Altertumsge-sellsachaft Prussia, 1888/1889, Konigsberg 1890.

R a c h u b a A., Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza (IX 1655-11 1656), „Acta Baltico-Slavica", t. XI, Wrocław 1977.

R a c h u b a A., Sprawa dóbr Radziwiłłów birżcińskich w latach 1655-1662, „Miscellanea Historico-Archivistica", t. VII, War-szawa 1997.

S a j k o w s k i A., W stroną Wiednia, Poznań 1984. S e e b e r g - E l v e r f e l d t R., Ergćinzendes zum Tatareneinfall,

„Mitteilungen des Vereins fur die Geschichte von Ost und Westpreussen", Jg. 9, 1934, nr 1.

S o m m e r f e l d t G., Die Begriindung des freiherrlich Eulenbu-rgischen Regiments zu Fufi und dessen erste Entwicklung (in den Jahren 1656-1657), „Mitteilungen der Literarischen Ge-sellschaft Masovia", H. 13, 1908.

S o m m e r f e l d t G., Der Konflikt der Freiherrn Jonas Casimir zu Eulenburg mit den preussischen Stnden vom Mai 1656, und Eulenburgs Berichte ber die Gesandtschaftreise zum Żaren Alexei nach Riga, „Mitteilungen der Literarische Gesellschaft Masovia", H. 14, 1909.

S o m m e r f e l d t G., Urkunclliche Mitteilungen iiber die Herren von Lehndorff, „Altpreussische Monatsschrift", Bd. XXXVI, 1899.

S z e 1 i g a J., Rękopiśmienne mapy Prus Książęcych Józefa Narono-wicza-Narońskiego z drugiej połowy XVII w., Warszawa 1997.

S z y m c z a k B., Sejmiki Prus Królewskich wobec Księstwa Prus-kiego i polityki elektora Fryderyka Wilhelma w latach 1648-1668, „Przegląd Historyczny", t. LXXXVI, 1995.

T e s s i n G., Die deutsche Regimenter der Krone Schweden, Koln-Graz 1965.

T o p p e n M., Wierzenia mazurskie, Warszawa 1894. W a l e w s k i A., Historia wyzwolenia Polski za panowania Jana

Kazimierza (1655-1660), t. I, Kraków 1866. W a s i l e w s k i T., Kmicic Samuel, w: Polski Słownik Biograficzny,

t. XIII, Wrocław 1967. W a s i 1 e w s k i T., Pierwowzór sienkiewiczowskiego Kmicica, „Mó-

wią Wieki", R. 2, 1959, nr 4. W i j a c z k a J., Traktat welawsko-bydgoski, próba oceny, w: Rzecz-

pospolita w latach Potopu, red. J. Muszyńska, J. Wijaczka, „Prace Instytutu Historii WSP w Kielcach", nr 1, Kielce 1996.

W i m m e r J., Przegląd operacji 1655-1660, w: Wojna polsko-szwedzka 1655-1660, red. J. Wimmer, Warszawa 1973, s. 178.

W i s n e r H., Wojsko litewskie 1 potowy XVIII wieku, cz. I, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. XIX, 1973, cz. I.

W o j n i ł ł o w i c z E., Wspomnienia, Wilno 1931. W ó j c i k Z., Polska i Rosja wobec wspólnego niebezpieczeństwa

szwedzkiego w okresie wojny północnej 1655-1660, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660,1.1, Warszawa 1957.

Z i m m e r m a n n O., Das Defensionswerk im Herzogotum Preussen unter dem Kurfiirsten Georg Wilhelm, Konigsberg 1933.

SPIS ILUSTRACJI

Jan Kazimierz Ludwika Maria Karol Gustaw Fryderyk Wilhelm Chan tatarski Wincenty Gosiewski Stefan Czarniecki Paweł Jan Sapieha Michał Kazimierz Pac Portrety konne sułtana Mehmeda IV i króla Jana Kazimierza Jeździec tatarski Tatar List wezyra Sefera Gaziego agi do kanclerza wielkiego koronnego

Stefana Korycińskiego List chana Mehmeda Gereja IV do Jana Kazimierza Lekka jazda polska Półzbroja karacenowa hetmana Stanisława Jabłonowskiego Zbroja husarska Rycerstwo polskie z XVII w. List Piotra Gnoińskiego z niewoli tatarskiej Karol Gustaw w bitwie pod Warszawą Georg Friedrich von Waldeck Grabież wsi przez Tatarów Słup graniczny między Rzecząpospolitą a Prusami

SPIS MAP

Mapa Prus Wschodnich z 1763 r. wg J.W. Suchodolca Rozlokowanie oddziałów szwedzkich i brandenburskich w okolicach

Ełku i Prostek, 8 października 1656 r. (przed bitwą) Bitwa pod Prostkami, 8 października 1656 r., druga faza Działania militarne w Prusach Książęcych w październiku 1656 r.

(po bitwie pod Prostkami)

SPIS TREŚCI

Wstęp 3 Wiarołomny lennik 14 Polskie plany ofensywne 47 Obóz brandenburski 75 Bitwa 98 Najazd tatarski 120 Filipów 164 Zakończenie 194 Aneksy 199 Bibliografia 207 Spis ilustracji 214 Spis map 215

Jan Kazimierz

Ludwika Maria

Karol Gustaw

Fryderyk Wilhelm

Chan tatarski

Wincenty Gosiewski

Stefan Czarniecki

Paweł Jan Sapieha Michał Kazimierz Pac

Portrety konne sułtana Mehmeda IV i króla Jana Kazimierza

Jeździec tatarski

Tatar

List wezyra Sefera Gaziego agi do kanclerza wielkiego koronnego Stefana Korycińskiego

List chana GerejaIV do Jana Kazimierza

Lekka jazda polska

Pótzbroja karacenowa hetmana Stanisława Jabłonowskiego

Zbroja husarska

Rycerstwo polskie z XVII w.

List Piotra Gnoińskiego z niewoli tatarskiej

Georg Friedrich von Waldeck

Karol Gustaw w bitwie pod Warszawą

Gra

bież

wsi

prz

ez T

atar

ów

Słup graniczny między Rzecząpospolitą a Prusami

H I S T O R Y C Z N E B I T W Y

Waldeck zamierzał obejść przeciwnika po prawym skrzydle, ale ćwierć mili od starego mostu spotkał skwa-dron z regimentu Kanneberga i skwadron Brunella, a także księcia Weimara, ranionego strzałą tatarską, i oberszter--lejtnanta Arnsdorfa z regi-mentu Johanna Engela. Ci twierdzili, że grupa Radziwiłła została całkowicie okrążona. Pozostawała już tylko uciecz-ka. Kierowali się na Ełk. Po drodze opuściły jeszcze Wal-decka skwadrony Kanneber-ga i Brunella, których oficero-wie tłumaczyli się potem, że bagna opóźniły ich prze-marsz. Pogoń podążała pod samo miasto, kładąc wielu z nich trupem. Dopiero reduty z piechotą Klingsporna i Tau-beneckera powstrzymały ści-gających.