If you can't read please download the document
Upload
lamnhan
View
330
Download
4
Embed Size (px)
Citation preview
Hitzak
Hurrengo hitzen artean zein desberditasun dagoen azaldu beharko bazenu,zein irizpide erabiliko zenuke?
Neska-mutilak Astakeria EkonomiaGabonak Jatetxea Deigarria
Jatorriaren arabera bereiziko zenituzke? Osagaien arabera?...Bada, hitzen iruzkina landuko dugu atal honetan.
Maileguak, hitz elkartuak eta
hitz eratorriak
Hitz elkartuak
Elkarketa eta eratorpeneko
aldaketak
Hitz eratorriak
Hitzen kategoriak
Morfemak eta kategoriak
HIZKUNTZ IRUZKINA
6
Bi elementu lexikal autonomok bat eginikosatzen duten unitatea. Elementu bakoi -tzak, bere aldetik, esanahia du.
Elkarketan elipsia egon daiteke: eta, dun,ala, deklinabide atzizki bat (ko, ren...)edo esaldi oso bat.
Hitz elkartua
Elementu lexikal autonomo batek etaberez, berak soilik, esanahirik ez duenmorfema batek osa tzen duten unitatea.
Hizkiak edo morfemak hiru motatakoakdira: aurrizkiak, artizkiak eta atzizkiak.
Hitz eratorria
Markatu zein motatako hitza den bakoitza.
1. Edertasun . . . . . . .
2. Neba-arreba . . . . .
3. Sudurluze . . . . . . .
4. Ekonomia . . . . . . .
5. Liburu . . . . . . . . .
6. Gautxori . . . . . . .
7. Herri literatura . .
8. Euskaldun . . . . . .
9. Senar-emazte . . . .
10. Jaioterri . . . . . . . .
11. Dilin-dalan . . . . .
12. Ikusgarri . . . . . . .
hitz elkartua
hitz eratorria
mailegua
1. Hitz elkarketan, marra dutenetan eta-ren elipsia egon al daiteke? . . . . . . . . . . . . . .
2. Sudurluze hitzean dun-en elipsia al dago?: sudur luzea duena. . . . . . . . . . . . . . .
3. Elipsia elementu bat ez agertzea dela esan al daiteke? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Onomatopeia batzuk ere, elementu baten errepikapena direnean hitz elkartuak al dira?
5. Hitz eratorrietan elkartzen diren elementuak autonomoak izaten al dira? . . . . . . . .
Bai Ez
1. Harri + maila ....................................... .......................................
2. Euskara + -dun + -tasun ....................................... .......................................
3. Zuriak (eta) gorriak ....................................... .......................................
4. Ezker + alde ....................................... .......................................
5. Faltsu + keria ....................................... .......................................
6. Des + agertu + -pen ....................................... .......................................
Zer ateratzen da hurrengo elementuak bat eginik?
Hitz motak
Beste hizkuntza batetik hartutako elementulexikala.
Euskarak latinetik eta gaztelaniatik askoditu. Gaur egun, gero eta gehiago dituingelesetik hartuak.
Mailegua
Hitz mota
HIZKUNTZ IRUZKINA
7
A eta: aita (eta) ama > aita-amak
B -dun: buru + argia (duena) > buruargia
C ala: ez (ala) bai > ezbaian
D Deklinabide atzizki bat:
Bide(aren) ertza > bide ertza
A Izena + izena:
etxe + orratz > etxeorratz
B Izena + izenondoa:
Uda + berri > udaberri
C Bikoiztapenak:
Apurka + apurka > apurka-apurka
Elipsi gabeak
1. Zirimiri . . . . . . . .
2. Hitz egin . . . . . . . .
3. Orrialde . . . . . . . . .
4. Txuri-urdin . . . . .
5. Bizi-poz . . . . . . . .
6. Barra-barra . . . . .
7. Elizdorre . . . . . . . .
8. (Mutil) begiurdin
9. Ilegorri . . . . . . . . .
elipsiduna
elipsi gabea
Bereizi hurrengo elkarketak zein motatakoak diren: elipsidunak edo elipsi gabeak.
Osatu hitzak eta zehaztu zein aldaketa gertatzen diren:A GehiketaB EzabaketaC Aldaketa
Egun + berri ....................................... .............................................
1. Su + alde ....................................... .............................................
2. Su + harri ....................................... .............................................
3. Aita + orde ....................................... .............................................
4. Ama + orde ....................................... .............................................
5. Arnasa + hots ....................................... .............................................
6. Harri + gin ....................................... .............................................
7. Ogi + ordu ....................................... .............................................
8. Katu + motz ....................................... .............................................
9. Zur + haitz ....................................... .............................................
10. Jan + etxe ....................................... .............................................
11. Ekin + aldi ....................................... .............................................
12. Ur + aza ....................................... .............................................
Hitz elkartua
Lehen osagaiaren azkenbokala edo kontsonantea:
baso + herri > baserri
Ezabaketa
Lehen osagaiaren azkenbokala:
arto + buru > artaburuKontsonanteak:
n > r eguraldin > t jatordur > h uharte
Aldaketa
su + ondo > sutondobehe + herri > beterri
Gehiketa
Eguberri Konts. ezabaketa
Elipsidunak
HIZKUNTZ IRUZKINA
8
Osatu hitzak eta zehaztu zer gertatu den:A Ezabaketa + gehiketaB Ezabaketa + aldaketa Afari + ordu ...................................... ..............................................
1. Idi + aurrean ...................................... ..............................................
2. Idi + zain ...................................... ..............................................
3. Begi + azal ...................................... ..............................................
4. Sagu + or ...................................... ..............................................
5. Sagu + itsu ...................................... ..............................................
6. Begi + ile ...................................... ..............................................
7. Begi + azal ...................................... ..............................................
8. Begi + oker ...................................... ..............................................
9. Afari + ordu ...................................... ..............................................
10. Haragi + gin ...................................... ..............................................
11. Gari + eper ...................................... ..............................................
12. Aizkora+ ari ...................................... ..............................................
13. Erdara + dun ...................................... ..............................................
14. Bazkari+ ondo ...................................... ..............................................
15. Ogi + gin ...................................... ..............................................
16. Hitz + dun ...................................... ..............................................
17. Hotz + bera ...................................... ..............................................
-di ezabatu eta t gehitu:ardi + talde > artalde
-gi ezabatu eta t gehitu:ogi +csein > otsein
-gu ezabatu eta t gehitu:sagu+ ar > satarra
-ri edo -ra amaieradutenek bokala galdu etakon tsonantea aldatu:
gari + buru > galburu -gi edo -di. Bokala galdueta kontsonantea aldatu:
begi + gain > bekain -ts / -tx /-tz. t galdu etahurrengo hitzarena aldatu:
Aitz + gorri > Aizkorri
Afalordu Ezabaketa + aldaketa
Hitz eratorriak hizkiz edo morfemaz osatuakdirela esaten dugu, baina horiek hiru motata-koak izan daitezke. Markatu eta sailka itzazu.
1. Ezezagun . . . .
2. Etxegintza . . .
3. Herritar . . . .
4. Desegin . . . . .
5. Eragin . . . . . .
6. Beldurti . . . .
7. Ikusgarri . . .
8. Estalki . . . . .
9. Birmoldatu . .
10. Erabili . . . . .
artizkia
atzizkia
aurrizkia
Morfemamotak
Ezabaketa eta Gehiketa
Ezabaketa eta Aldaketa
Hitz aurrean kokaturikoak dira.Adibidez: desegin
Hitz erdian kokaturikoak dira.Adibidez: erabili
Hitz amaieran kokaturikoak dira.Adibidez: aizkolari
Aurrizkiak
Artizkiak
Atzizkiak
HIZKUNTZ IRUZKINA
9
Morfemen bidez hitz berriak sortzen dira eta hitz berri horiek beste kategoria batekoak izan daitezke.
Adibidez: Ibili Aditza; Ibilaldi IzenaZehaztu zein kategoriatakoak diren hurrengo hitzak, bai jatorrizko elementua eta bai eratorria.
Morfemen eraginez, edotestuinguruaren arabera, hi -tzek kategoria desberdinakizan ditzakete:
Langilea etorri da (iz.)Neska langilea da (izond.)
Mugatzailerik (-a /-ak) ezdute onartzen.
Hiru motatakoak dira:
- Lekuzkoak (Non?):
han, hurbil...
- Denborazkoak (Noiz?):orain, bihar, laster...
- Moduzkoak (Zelan?):gaizki, hala-hola...
Ez dira nahastu behar zenbatzaile batzuekin:asko, ugari, gutxi...
1. A Mendi . . . . . . . B Menditsu . . . . .
2. A Asto . . . . . .