HÂMİDÎ'NİN TÜRKÇE ŞİİRLERİacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/5224/5870.pdf · Çü bahr-ı tab'dan bu dürr-i nâdir Yigirmi biş yaşumda oldı sâdır2 1 KDMH. s. 28. 2 Hâmidîzâde

HÂMİDÎ'NİN TÜRKÇE ŞİİRLERİ

İ S M A İ L Ü N V E R * ' • • / . - „ " ' " : ' ' • . ' '

F a t i h Sul tan Mehmet zamanında Osmanlı toprakları dışından Ana-dolu'ya, sonra da İstanbul'a gelerek padişah nedimliği gibi önemli bir görevalmış olan Hâmidî, birçok yerleri dolaştıktan sonra geldiği bu sonuncuülkeye ve onun kadirbilir hükümdarına gönülden bağlanıp, değerli eserlervermiş bir şairdir. Bizde H â m i d î üzerine en geniş çalışmayı rahmetli Pro-fesör î smai l H i k m e t E r t a y l a n yapmıştır1. - •...•.-.,,....

E r t a y l a n eserinin "Mukaddime ve Tedkik Kısmı"nda şairin hayatı,ailesi, çocukları ve eserleriyle ilgili bilgiler vermektedir. Kitabın 531 sayfa-lık metin bölümünde, eldeki tek yazma nüshanın2 tıpkıbasımı verilmiştir.Yazar, Hâmidî hattıyla yazılmış başka kitapların yazılarıyla, divanın yazı-sını karşılaştırmış ve tıpkıbasımı yapılan divanın da şair tarafından yazıl-dığı sonucuna varmıştır. Büyük bir kısmı Farsça olan divandaki Türkçe şiir-lerden bazıları, eserin "Mukaddime ve Tedkik Kısmı"nda ele alınmış; fakatbunlar da Farsça şiirler gibi eski harflerle verilmiştir. •

Biz, yazımızda divandaki Türkçe şiirlerin tamamını transkripsiyonlualarak vereceğiz. Şiirler okunduğunda görüleceği gibi, Hâmidî'nin şiirlerininçoğu, değer bakımından, o çağın Anadolu Türk şairlerinin şiirleriyle karşılaş-tırılabilecek güçtedir. Eldeki yazmanın şairin kaleminden çıkmış olması veimlâ yönünden değişik özellikler göstermesi yüzünden, Türkçe kelimelerinimlâsı üzerinde fazlaca duracağız.

Divanda Türkçe şiirler belirli bir bölümde toplanmamıştır. Türkçe kasi-deler "Kasâ'id ve Tevârîh" bölümündedir. Türkçe gazeller ise, kafiyelerinegöre Farsça gazeller arasında yer almıştır. Bunların dışında kalan iki beyit,

1 Külliyât-ı Dîvân-ı Mevlânâ Hâmidî, Prof. 1. H. Ertaylan, İstanbul Fethinin beşyü-zünctt yıldönümü münasebetiyle yapılan I.Ü. Edebiyat Fakültesi yayınlarından: Seri: 3- Sayı2, 94+531 s., İstanbul, 1949. (Eser, yazımızda bundan sonraki yerlerde KDMH. kısaltmasıylagösterilecektir.)

2 Eldeki tek yazma nüsha, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi No: 68'de kayıtlıdır./ • ' • - . • : • • - ' • • . • • • • ' ' ,

198 İSMAİL ÜNVER

sayfa kenarında bulunan iki Türkçe gazelden sonra yazılmıştır. Hâmidî'ninTürkçe şiirlerinin sayısı (4'ü kaside, 28'i gazel, 2'si beyit olmak üzere) otuzdörttür. Bu şiirlerin tamamı 240 beyit tutmaktadır.

Şiirleri transkripsiyonlu olarak verirken divandaki sıraya uyduk. Yal-nız, beyitleri sona aldık, Ertaylan 'nın yayımladığı tıpkıbasımda varak nu-marası yerine sayfa numarası kullanılmıştır. Transkripsiyon yaparken el-yazmasını esas aldık; ancak okurların güçlük çekmemeleri için, tıpkıba-sımdaki sayfa numaralarını varak numaraları yanmda ayraç içinde gösterdik.Verdiğimiz örneklerde gösterdiğimiz numaralar, yazımızın "Türkçe Şiirler"bölümündeki şiirleri ve beyit numaralarını karşılar. Tıpkıbasıma ya da yaz-maya başvurmak isteyen okurlarımızın şiirlerin yanlarındaki varak vesayfa numalarını göz önünde bulundurmaları gerekmektedir. Türkçe şiirlerinFarsça şiirler arasında karışık olarak bulunmaları nedeniyle, yazımızdakinumaralar asıl metinle doğrudan doğruya bağlantılı olamamıştır.

Hâmidî ve Türkçe Şiirleri ': ..

E r t a y l a n , kitabında şairin hayatını eldeki imkânlar ölçüsünde anlat-mıştır. Biz burada dikkatimizi çeken bir nokta üzerinde duracağız.

"Mukaddime ve Tedkik" bölümünde, şairin H. 880-881 /M. 1475-1476yılında Bursa'ya sürüldüğü bildiriliyor1. E r t a y l a n , şairin Hasbihal-nâme'sinde kendisi hakkında verdiği bilgileri değerlendirerek, sürgün yılında Hâ-midî'nin 70 yaşlarında olduğu görüşünü ileri sürüyor. Şairin küçük oğlu Ce-lîlî, Bursa'da doğmuştur. Ondan söz eden kaynaklarda doğum tarihi bil-dirilmiyor. Celîlî'nin doğum tarihini, Hüsrev ü Şirin adlı mesnevisinin so-nundaki: .• - • ' . . t . . , . - . . : .

Tokuz yüz on sekiz olmışdı hicret ': '• _ .Ki pâyân buldı bu tümâr-ı mihnet •'.'••.

Çü bahr-ı tab'dan bu dürr-i nâdirYigirmi biş yaşumda oldı sâdır2

1 KDMH. s. 28.2 Hâmidîzâde Celîlî, Hüsrev ü Şirin, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi,

Yazmalar Kısmı, No: 44923, V. 159 b. (A. Rıza Ertan, CelîlVnin Hüsrev ü Şirin Mesnevisi,Türk Edebiyatı Bitirme Tezi, xxıx+214 s. Ankara, 1966-67.)

HAMIDÎ'NIN TÜRKÇE ŞIIRLERI 199

beyitlerinden H. 893/M. 1487 yılı olarak buluyoruz. Hâmidî H. 880/ M.1475 tarihinde 70 yaşında ise, küçük oğlu Celilî doğduğu zaman 83 yaşındabulunması gerekir. Bu durum Hasbıhal-nâme'je dayanılarak yapılan tahmi-ne kesinlikle güvenemeyeceğimizi gösterir.

Şairin Türkçe şiirleri içinde gerçekten içtenlikle söylenmiş, başarılı olan-lar vardır. Yine bu şiirlerde şairin hayatıyla ilgili az, fakat anlamlı beyitlerlekarşılaşıyoruz. Özellikle saraydan uzaklaştırılmasının şair üzerindeki derinizleri, sızlanışlarının özünü teşkil etmektedir.

Hâmidî'nin Türkçe şiirleri, sayı bakımından Farsça şiirlerinden çokazdır. Şiirlerinde Türkçeyi şiir dili olarak başarıyla kullanabildiğini göstermişolan şairin, bu dili sonradan öğrendiği düşünülemez. Hele kimi kelimelerinve eklerin kullanılışında Doğu Türkçesi özelliği bulunması, şairin anadilininFarsça değil, Türkçe olduğunu gösterir1. Hâmidî'nin Türkçe şiirler yazma-sını önce, Osmanlı topraklarına gelmiş olmasına, sonra da 'Avnî mahlasıylaTürkçe şiirler yazan Fatih' in sarayında, devrin önemli şairleriyle tanışmışolmasına borçluyuz. . , .

Külliyât1! dışında hiç bir yerde Türkçe şiirleriyle karşılaşmadığımızHâmidî'nin, ölümünden önce oğlu Celîlî için Nasihat ve Vasıyyet-nâmeadlı Türkçe manzum bir eser yazdığını Aşık Çelebi haber veriyor. Me?â'irM'ş-şıt'arâ'da eserden iki beyit örnek olarak gösteriliyor2. Hâmidî hayattaiken ve daha sonraki yıllarda düzenlenmiş nazire mecmualarında da onunadı yoktur3. Bununla birlikte, İstanbul'a geldikten sonra, saray çevresindekiTürk şairleriyle (Melîhî, Ahmet Paşa, Aşkî, Nizamî vb.) tanışıp, onlarlailişkiler kurmuş olması tabiîdir. -•.••... ;.._ ; :. • ' :

Hâmidî'nin Türkçe gazelleriyle Ahmet Paşa'nm kimi gazelleri ara-sındaki benzerlikler bu düşüncemize tanık olabilecek niteliktedir:

1 Bkz. Metnin îmlâ Özellikleri.2 Aşık Çelebi, MeşâHrü'ş-Siârâ, Millet Kütüphanesi, Pertev Paşa Kısmı, No: 440.

v. 97b.3 Ömer ibni Mezîd, Mecmu catü'n-nazâHr, yazılışı, H. 840/ M. 1436, TDK. Kitaplığı,

No: Yazma A/155; Egirdirli Hacı Kemâl, CâmiVn-nazâ'ir, yazılışı, H. 918/M.1512, DTCF. Ktp., I. Saip Ef. Kitapları No: 804-805; Köprülüzâde M. Fuad, MillîEdebiyatın İlk Mübeşşirleri ve Divân-ı Türkî-i Basit, İstanbul, 1928. s. 60'taki liste. EdirneliNazmı, MecmaVn-nazâ'ir, yazılışı, H. 945/M. 1538'den önce Köprülüzâde M. Fuad, aynıeser, s. 63'te verilen liste.

200 İSMAİL ÜNVER

Hâmidî'nin

Yâr eğer kılsa beni hâr elümden ne gelürVe ger öldürse beni zâr elümden ne gelür1

Ahmet Paşa'nın . . -.

Öldürür gözlerün ey yâr elümden ne gelürMest olupdur iki hün-hâr elümden ne gelür2

Hâmidî'nin . ^

Varalım ol şanem-i gül-'ızâra yalvaralımBelâ-yı firkat elinden nigâra yalvaralım3

Ahmet Paşa'nın ' •:.""

Firak u hasret elinden nigâra yalvaralumBelâ vü mihnet ile rüzigâra yalvaralum4 ...

H â m i d î ' n i n . ' . ' - . ' • • .• ;<• -v-:••'. ;

Rahat olmadı dil ey râhat-ı can sen gideliConçe-veş gönlüme dar oldı cihan sen gideli5

Ahmet Paşa'nın

Kârbân-ı dil ü cân oldı revân sen gideliNe ğarîb olmışam ey müniş-i cân sen gideli6

Hâmidî'nin x , • .. .

Ol perî-ruh kandayise bâğ u bustân andadurAnadur cennet kim ol serv-i hırâmân andadur7

Ahmet Paşa'nın

Ağzı mercan dürcidür kim cevher-i cân andadur

Zülfî 'akreb bürcidür kim mâh-ı tâbân andadur8

-ve

Câm-ı la'lin iste kim sermâye-i cân andadurKüfr-i zülfin gözle kim mecmü'-ı îmân andadur9

• ' - : ' \ ' • • • • • v ; : • " / • - - , . ; ,

1 Türkçe Şiirler, IX.2 Ahmed Paşa Divanı, Prof. Dr. A.N. Tarlan, İstanbul, 1966, s. 160.3, 5, 7- Türkçe Şiirler, XV., XXIV., XI.4 ,6,8, 9- Ahmed Paşa Divanı, Prof. Dr. A.N.Tarlan, İstanbul, 1966, s. 247, 323,151,152.

"' \

HİMİDÎ'NİN TÜRKÇE ŞİİRLERİ .' 201

matlalı gazellerinde görülen benzerlikler, aynı dönemde, aynı çevrede bulun-muş iki şair için tesadüf sayılamaz. .-• •. -

Er t aylan, incelemesinde1, "Gazeliyyâtı arasında, bir murabbaı da var-dır ki Rûşenîlerin, Fatihlerin ve daha bazı Türk şairlerinin yazmış oldukları

Vây görjül eyvây görjül vây görjül eyvây gönül

tercî-i murabba veya tercî-i muhammesleri bundan veya bu onlardan mül-hemdir denilebilir" dedikten sonra bu murabbaın iki bendini vermiştir.

Edebiyatımızda "gönül" nakaratlı ilk murabbaın hangi şair tarafındanyazıldığını söylemek güç; Hâmidî'nin Anadolu Türk şairlerini örnek aldı-ğı ya da onların Hâmidî'ye uydukları düşünülebilir. Burada akla gelenbir üçüncü ihtimal ise, hepisinin İran edebiyatından başka bir şairi örnekalmış olabilecekleridir. Edebiyatımızda aynı nakaratla yazılmış muhammes-ler de vardır. Bundan başka II. Bayezid'in aynı vezinle "gözüm" nakaratlı,Esrar Dede'nin değişik vezinle "dilim" nakaratlı muhammesleri de bunayaklaşırlar. Bu konuyu ayrı bir yazıda ele almak istediğimizden, Türk Ede-biyatında bu nakaratla yazan şairleri anmakla yetineceğiz: Melîhî2, AhmetPaşa 3 , Hacı Kemâl 4, Hafî5, Yakînî 6, Halîlî 7, Avnî (Fat ih) 8 , Rûşenî 9.

Hâmidî'nin Türkçe Şiirlerinde Konular

Şair kasidelerinde ve gazellerinde, bu türlerin gerektirdiği konuları işle-miştir. Fat ih 'e yazdığı iki kasideden ilkinde, O'nu göklere çıkartır. İkincisin-de ise, övgünün yanı sıra, sultandan uzak olmanın ezikliği, O'nun yüzünügörme isteği dile getirilmiştir.

Gedik Ahmet Paşa için yazdığı sekiz beyitlik şiir içten övgüleriningüzel bir örneğidir. Şair Vezir-i Azam Mehmet Paşa'ya yazdığı kasidede

1 KDMH, s. 64.2 Câmi'u'n-nazâHr, DTCF. Ktp., 1. Saib Ef. Kitapları, No: 805, s. 660 ve Melihi, M.

Ergin, TDED., C. II, s. 1-2, istanbul, 1948.3 CâmiVn-nazâHr, (aynı yer) s. 658 ve Ahmed Paşa Divanı, Prof. Dr. A.N. Tarlan,

İstanbul, 1966, s. 233.4 CâmiVn-nazâHr, (aynı yer) s. 659.5 " ' ( " ") s. 659.6 " ' ( " ") s. 673.7 " ' ( " ") s. 674.8 Fatih'in Şiirleri, K.E. Ünsel, Ankara, 1946, s. 59.9 Divan-ı Dede Ömer Rûşeni, DTCF. Ktp., M. Ozak, 1 1215, v. 74 b ve KDMH.

s. 64.

202 İSMAİL ÜNVER

övgüyü ikinci plana bırakarak, bahtsızlığından yakınır. Günün birinde bir-denbire "devlet kapısından" uzaklaştırılacağını hiç düşünmediğini, bağış-laması için Paşa'nm elini öpmeğe geldiğini söyler, dualar eder.

Şair Türkçe gazellerinde aşkı, aşk derdine katlanmanın verdiği zevki,tabiat güzelliklerini dile getirmiştir. Kimi gazellerinde ise, Bursa'ya sürülmeolayının yarattığı üzüntüler yankılanır.

Türkçe Şiirlerdeki Edebî Sanatlar

Divan şiirinde yer yer anlamdan daha çok önem kazanan edebî sanat-ları Hâmidî de kullanmıştır. Burada şairin edebî sanatlarla örülmüş beyit-lerinden örnekler vermekle yetineceğiz.

Hâmidî'nin tenasüp, leff ü neşr, teşbih sanatlarım bir arada kullana-rak yazdığı

Mehi gördüm gice yılduzlar içreBenüm yârum gibi hübân içinde

(XXII-6)

Göreli hatt u ruhunı çemen-i hüsnündeDün ü gün seyr iderüz lâle vü reyhan severüz

(XIV-2)

beyitleriyle, tenasüp ve tezat sanatlarını bir arada kullanarak yazdığı

Aşikâra dimezüz kimseye sırr-ı dehenür)Kenz-i mahfîdür anı biz dahi pinhân severüz

(XIV-4)

«Uşşâkı mey-i la'l-i lebün serhoş idüptürBu ortada men ayukam ey gözleri mahmur

(IV-4)

Çün leşker-i manşürı diler kesr-i e'âdîKanda ki varur feth ile bir mülki cer eyler

(11-15)

beyitleri onun edebî sanatlar konusundaki ustalığını gösterir.

HÂMİDÎ'NİN TÜRKÇE ŞİİRLERİ ' 2 0 3

Şair,

Bu ki ârâm idemez seyr ü sülükinde felek

Garazı terbiyet-i hüsn-i bütândur bilürem

(XVII-3)

örneğinde ise, hüsn-i talil ve tenasüp sanatını birlikte kullanmıştır.

Kimi beyitlerde anlam ve söz sanatları yan yana kullanılarak, ifadeyeayrı bir güzellik ve güç katılmıştır.

İkslr-i gamı derd ile zerd eyledi yüzüm

Gör kim ğam-ı 'ışkı nice toprakı zer eyler

(II-3) , ; .

Devlet virici destüni öpmek diler ancakÜmmîd ki düstûr vire lutf ile destur

(IV-23)

Dönmezem yâr yobndan ve ger inanmaz isenHancerün ile cigerüm yar elümden ne gelür

beyitlerinde şairin teşbih, tenasüp ve cinas sanatlarını ustabkla kaynaştır-

dığını görürüz.

Gül kulak tutar u bülbül güle karşu her şubh

Bu vefâsuz çemenün vasfın okur defter ile

(XXI-5) -

beyiti ise, teşhis ve intak, istiare ve tenasüp sanatlarının toplandığı güzel birörnektir.

Çün mesned-i ikbâlde zâtun ola âmirÇerb ü felek ü encüm ola emrüne me'mür

(IV-12)

beyitinde iştikak sanatının,

Ne sa'âdetlüyimiş hindü-yı Ijâl-i siyehünKi gül üstinde durur dâyim amin hâb-gehi

(XXVII-4)

beyitinde teşbih ve istiare sanatının başarıb örnekleriyle karşılaşıyoruz.

204 İSMAİL ÜNVER ^

Hâmidî,

Öldük bu derd-i hicrde hân ey Mesîh-dem'isi lebün durur niçün itmez deva bize

(XX-2)

Bu dâr-ı ğurûr içre firâkunda dilerdümKim dara çekem kendüzümi nite ki Manşür

(IV-20)

gibi beyitlerinde telmih sanatının şiire verdiği anlam ve hayal genişliğindende yararlanmıştır.

Şairin,

Nice dil şabr ide hicran içindeNice cân ğam çeke devrân içindeNice aka gözümden kanlu yaşlarNice bir yüze gönlüm kan içinde

biçimindeki tekrirli beyitleriyle, şiirin anlam gücünü ve ahengini artırdığınıgörüyoruz.

Hâmidî'nin şiirlerindeki bütün sanatları uzun uzun anlatmıyoruz. Yal-nız, onun mecaz-ı mürsel, kinaye, irsal-i mesel, mübalağa, tariz, istifham venida sanatlarından da yararlandığını belirtmek istiyoruz.

Hâmidî'nin Türkçe Şiirlerinde Biçim Özellikleri

Nazım Şekli ^ ,.;'

Şairin kaside türünde yazdığı dört şiirden üçü, beyit sayısı, bölümlerive konuları bakımından, divan şiirindeki kaside anlayışına uygundur.Yalnız övgü ve duadan oluşan sekiz beyitlik III . şiire kasidecik (kaside-beçe)demek doğru olur.

Metinler bölümünde görüleceği gibi şairin gazelleri, bu şiir türünün ku-rallarına uygundur. Beyit sayıları beş, altı ve yedi arasında değişmektedir.

Vezin

Hâmidî'nin yukarıdan beri sözünü ettiğimiz şiirlerde kullandığı kalıp-lan ve bu kalıplarla yazılmış şiirlerin numaralarını aşağıda veriyoruz:

HÂMİDÎ'NİN TÜRKÇE ŞİİRLERİ 205

Bahr-ı remel: Fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilün: III , V, VI, VII, X,XI, XIII, XVIII, XXV, XXVI, XXXIV; fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilâtünfe'ilün: VIII, IX, XII, XIV, XVI, XVII, XXI, XXIV, XXVII, XXVIII,XXXI.

Bahr-ı "muzari: mef'ülü fâ'ilâtü mefâ'ilü fâ'ilün: XX, XXXIII; mef'ülüfâ'ilâtün mef'ülü fâ'ilâtün: I, XIX.

Bahr-ı müctes: mefâ'ilün fe'ilâtün mefâ'ilün fe'ilün: XV.

Bahr-ı hezec: mef'ülü mefâ'ilü mefâ'ilü fa'ülün: II , IV, XXX; mefâ'ilünmefâ'ilün fa-ûlün: XXII, XXIII, XXIX, XXXII.

Yukarıdaki sıralamadan anlaşılacağı üzere şair en çok bahr-ı remeli kul-lanmıştır. Hâmidî'nin aruzla Türkçe şiir yazmada başarılı olduğu söylene-bilir. Çağdaşı olan ünlü Türk şairlerinde görülen aksaklıkları ondan bekle-memek insafsızlık olur.

Kafiye

Şair kasidelerinde aynı kafiyeyi birkaç kez kullanmıştır. Uzun kasideler?de, kafiyenin oldukça aralıklı olarak tekrarlanması hoş karşılanabilen birdurumdur. Hâmidî'nin on yedi beyitlik ilk kasidesinde "aya" kelimesiüç kez; yirmi altı beyitlik ikinci kasidesinde "güher", "neler" ve "nazar"kelimeleri ikişer kez; sekiz beyitlik övgüsünde "rah-ber" kelimesi iki kez;yirmi beş beyitlik son kasidesinde ise "nur" kelimesi üç, "mehcur" ve "meş-hur" kelimeleri ikişer kez kafiye olarak kullanılmıştır.

Benzeri tekrarlar şairin gazellerinde de görülebilir. Örneğin: X. şiirde"yüzidür"; XXIV. şiirde "revan" kelimeleri ikişer kez tekrarlanmıştır. XXV.şiirdeki "şîrîn" kafiyesinin tekrarına "redd-i matla" gözüyle bakılabilir.

Şairin Türkçe kelimelerle kafiye yapması, divan şiirinde Türkçeninkullanılışına verilen önem bakımından büyük değer taşır. Hâmidî , tamamıiki yüz kırk beyit olan Türkçe şiirlerinin otuz beş beyitinde Türkçe kelimeler-den kafiye yapmıştır. Şair Türkçe eklerden de yararlanmıştır. XXIX. şiir (ga-zel) deki kafiyelerin tümünün Türkçe kelime oluşu, hem şair hem de Türkdili açısından sevinilecek bir durumdur.

Hâmidî'nin otuz dört Türkçe şiirinden otuzunda redif bulunmaktadır.Bu şiirlerin yirmi tanesindeki redifler mısra sonlarında aynen tekrarlanankelimelerden, on tanesindekiler ise, anlamı ve görevi aynı olan eklerden oluş-muştur. Bu durum Hâmidî'nin şiir yazmada kolaylık sağlayan rediftenbol bol yararlandığını gösterir.

206 İSMAİL ÜNVEH.

Rediflerde kullanılan kelime ve ekler, bir tek VII. şiirdeki, kişi adı "Mus-

tafa" kelimesi dışında, bütünüyle Türkçedir.

Dil ve Anlatım Özellikleri

Hâmidî'nin şiirlerindeki dil, büyük ölçüde XV. yüzyıl Osmanhcasınınözelliklerini taşır. Bunun yanında kimi kelime ve eklerde Doğu Türkçesi özel-likleri kendisini gösterir. Örnekler:

îksîr-i gamı derd' ile zerd eyledi yüzümGör kim ğam-ı 'ışkı nice toprakı zer eyler

(H-3)

'Âşıkam 'âşık u benden eğer incinür iseŞehrden kava beni yâr elümden ne gelür

Varalım ol şanem-i gül-'ızâra yalvarahmBelâ-yı firkat elinden nigâra yalvaranım

Çün cânumız 'adem tarafından çıkardı baş'Işkurj senürj o demde didi merhaba bize

(XX-5)

Dilün yâküt-gün balıka benzerKim oynar çeşme-i hayvan içinde

(XXII-3)

Ger 'afv kılsa lutf ile suç u günâhumızÇok yaşasun sa'âdet ile pâdişâhumız

(XXXIII)

Şair anlatıma güç kazandırmak için deyimlerden yararlanmıştır: "Kü-lahını semaya atmak" (1-2), "dili uzun eylemek" (11-16), "baş oynamak"(VIII—5), "kapıdan kovulup bacadan girmek" (X-6), "kazanın dolup taş-ması" (XXIX-4) gibi deyimleri başarıyla kullanmıştır. Hâmidî, divanşiirinin aynı düşünüş ve hayale dayanan mazmunlarına da şiirlerinde yervermiştir.

Bu şiirlerde Türkçe, Arapça ve Farsça kelimelerin sayısı, o döne-min Türk şairlerinin şiirlerine göre değişiklik göstermez. Genellikle kasi-


delerde Arapça ve Farsça kelimeler ağır basar; fakat gazellerde Türkçe keli-me sayısı kasidelerdekinden daha çoktur. Hâmidî'nin Türkçe şiirleri ara-sında tabiî ve sade Türkçe ile yazılmış beyitler de vardır. Hatta, kimi beyit-ler dil yönünden sade oldukları gibi, aruzun kulağa hoş gelmeyen imale vezihaflarından da uzaktır.

Hâmidî'nin şiirleri sözdizimi açısından sağlamdır. Aşağı yukarı herbeyitinde bir fiil, en azmdan, yargı bildiren bir fiilimsi, ya da isimle birleşerekyüklem yapan bildirme eki bulunmaktadır.

İmlâ Özellikleri

Elimizdeki şiirler, imlâ yönünden XV. yüzyılın harekesiz yazılmış eser-lerine benzemektedir. Bütün Türkçe kelimeleri tarayarak saptadığımız imlâözelliklerini aşağıda göstereceğiz: :,

Ünlüler :

a ve e ünlüleri

a ünlüsü medli elif ( T ) , elif ( I ) ve he ( • ) harfleriyle karşılanmıştır.Harekesiz olarak yazılmış olan metinde bu sesi karşılamak üzere, önsesteçoğunlukla medli elif (T), daha az olarak da elif ( I ) harflerinin kullanıldığınıgörüyoruz: açılur ( j_*L»-T: VI-2), ağızlu ( _>Jj*T: X-3), ağlaram (XIII-4), aka (4ÎÎ : XXIII-2), ala ( <JT: IV-13), altunlu (1-13), ancak ( JJŞIT: 11-13), andan (jajT: V-5), ana ( ITT: 11-14), atar isen(dL-jU-T : XXVIII-5), avuç ( j- j_,T : 11-14), ay ( J : 1-2), ayukam ( ^J:IV-4), aza ( .jT : 11-13); alı ( Jl : V-5), ayağın ( jÛ : VI-1), ayruk ( J j\ :XXXI-2).

a sesini içseste elif ( I ) ve he ( » ) harfleri karşılar: atar (jlîT: II-5),ayağun (dÜU: XXXII-1), burada ( o l j ^ : XII-3), çıkardı ( ^ j U r :XX-5), dahi ( ^ b : VI-3), dayansun ( O^-JIJIJ: 1-13), savaşdı ^,jxi\j^:XXIX-3), taşdı ( ^ U , : XXIX-4), toğanı ( J U > : IV-14), toprakı ( jljjW:XXXII-1); bacadan (^^rk- X-6), Kablucada ( . J ^ ^ L I S : VIII-7), tutasın( Cr'^J'1 IV-22). içseste yalnız, umar (jC/l : XVIII-6) kelimesi üstün( y_) harekesiyle yazılmıştır. Bunun yanı sıra, hiç bir harf ya da işaretkullanılmayan yerler de vardır: bağlayan ( JÎIJ: XXV-2), bak ( J J :XXVIII-5), dahi ( ^ J : IV-21), kanlu (_î: VI^4), kanda ( .xi : 11-14),örneklerinde görüldüğü gibi. -; •• I

208 İSMAİL ÜNVER

Sonseste o sesi genellikle he ( » ) ile karşılanmış olmakla birlikte, birkaçörnekte bunun yerine elif ( I ) kullanıldığı görülür: anda (»-üT : VIII-2),ardınca ( « İ J J T : XII-4), balıka («İ-IU XXII-3), baksa (<-5L: 11-12). Son-seste he ( » ) yerine elif (I) kullanılan bana ( ISÖ ), sana ( l£- ), ana ( ITI )kelimeleri hep gösterilen biçimlerde yazılmışlardır.

e sesinin, önseste hep elif ( 1 ) harfiyle karşılanması olağandır: elinden( ûaJI: XI-3), eksildi (JJJLJTI: XI-4), epsem (^jl: XII-3), er (jl: VIII-5), evi(ıfjl: 11-13), eyler (>J : 1-14). ' :,

Bu ses, içseste kimi yerlerde elif (I ) ve he ( «) harfleriyle karşılanmış,çoğu yerlerde ise, hiç gösterilmemiştir: göreli ( Jlj_>S" : IV—3), idelim ( Jtal:XXI-6), neyleyelim ( (ILLî: XII-1), sürelim ( ^ I j . , - : XV-2)>; bilevüzXV-6), dimeyesin ( ,y"tj<u>: 11-23), gicede ( »I<^Ş : IV-3), kesesin ( öXXX-2), nicesin (,y*4- XIII-3), öldüresin ( ^ . J J J J I : XXXI-5); benden(ÖXJ: IX-4), çekem ( ^: IV-20), çeri (^^>-: VIII- 2), depredür (jjijf.XXI-3), dönmezem ( ^ J * ' I : V-5), eyledi ( ^ j l : 1-3), gelmedi (^JiUT: III-2),istesen (iJLJL-l: XV-7), kimseye ( *~S: VI-5), neylesün ( JjJLî: XXXI-4).

e'nin sonseste genellikle he ( • ) harfiyle karşılandığını, birkaç kelimede

ise, elif ( I ) harfiyle yazıldığını görüyoruz: benümle ( 4JuJu: XXIX-3), ben-

zettüm ise jJJ J ^ J : XXVIII-4), bile (*L: IV-25), biline ( d L : IV-15,

denizde ( . I > S İ J : II-4), devrülse ( A J J J J : XXVI-4), gele ( 4İT: XVIII-4), gidince ( ıÂT: XIII-2), göndere (.j-uT: IX-5), nite ( «sî: I V-5), şöyle( ALJJ: 1-17), üzre ( . j j l : I-16); girmeğe ( IS^/": XI-2), işigürje (\fJLi\:IV-22)2, izüne (IT>I: IV-6)3, sürmeğe ( I S ^ j ^ : IV-22), özge ( iTjjl : V-6).

ı ve i ünlüleri

ı ünlüsü önseste yalnız ırak ( jljl: IV-19 ve XIX-4) kelimesinde görü-lüyor, içseste ise, ya ye (^ ) harfiyle yazılmış, ya da hiç göterilmemiştir:açılur (J_,LJ.T:VI-5), balıka («Jl;.: XXII-3), kapusına ( «J-J-U: XV-2),toğrıhk ile ( l Ü J ^ k : XXV-3), vancak ( j ^ j ' j : XXI-7), yalvaralım ( f}\j\jk:XV-5), yaraşıkı ( J-îljU: XVIII-2), yazıda ( .Jü jU: IV-14); akıdur (jj-tiT:XXIV-3), ardınca (*fijT: XII-4), kıl (J5: 1-15), kılavuzluğı (^ jj^î: 11-14),kızdurdı (ıfijijî: IV-5), olmaynıca ( *»~ijl: V-2), şıdı ( ^^>: XXXI-3),yılduzlar ( JJJAL: XXII-6).

1 Verilen örneklerde imale dolayısıyla elifli yazılış söz konusu değildir.2 Bu kelimedeki elifli yazılış imale yüzündendir.3 Bu kelime de imale yüzünden elifli yazılmıştır.


Sonseste hep ye ( <^ ) ile gösterilen ı sesinin örnekleri şunlardır: ah (Jl:V-5), attı ( -JT : 1-2), bağladı ( ^Jilij: XXV-1), dahi (jt-i: XXI-4), doluyı( ^ J J ' J : II-4), kanı ( Jlî: XXXI-6), oğlı (Jil: XXVI-1), şaşı (Û: XXX-1),toğrı ( t f > : VIII-4),

i, önseste elif ( I) ya da elif-ye ( J I ) harfleriyle karşılanmıştır: ide ( »il:1-12), it (e l : II-8), iledür (JJJÜİ: XVII-5), inüpdür (JJ-UJİ: IV-9), inen'('jTl: XX-3), inleyiben ( «ju-lTI: XII-4), irerse (*-jjl: 11-24), ister ( j U :XXX-4); itdi ( ^ J : XVIII-4), içer ( ^ . 1 : X-4), içi ( ^ J : XXV-7),içinde ( «-u>J: XXII-1), içün {bj=^\: XIII-5), incinür ise (<u-j_^_=rjjl: IX--1),incü ( JSÎ\: II-4), işi ( îji: X-5), işigine (*~JLIJI: XI-5), itler (Jc^\:XXIX-3), izi (ıSJU X-l).

tçseste ye (^ ) harfiyle gösterilmiş, ya da hiç gösterilmemiştir: bilin( j j L : XXV-3), biniben ( ö±>: III-6), birini ( J Ü J ^ : 1-15), deniz (jfls:1-16), dilün (dkLj: XXII-3), dirilürse ( * * j > . J J : VIII-4), gice ( L / :1-5), yüzin ( ,> jy,\ 1-1); bildi (JAL: XXXII-5), bile'( *L: IV-25), biq ( i b :1-6), biz (> : XIV-1), dir ( J J : 1-5), dişlü ( _ ^ I I : X-3), gice ( *yT: XIII-2),nice (<ufi: II—3), sevindür (jj-0_>-: XXIII-7), vir ( j j : IV-6), yimezem( (j£_: 1-6), yir (j\ 1-11), yürise ( **jy.: XVII-2), yüzin ( üj>.: 11-22).

Sonseste hep ye ((£ ) ile karşılanan i sesi, yalnız gördi ( ijf: XXV-5).örneğinde harfsiz ve harekesiz olarak karşımıza çıkıyor. Bunun dışındakiörnekler şunlardır: beni ( J;: II-6), beri (gj/. III-2), didi (<£.": XXXI-2),dili ( J I» : 11-16), gemi (J: XXVI^l), gördi' (<s>jjf: 1-11), gözi {<sjjf :IV-11), kişi {Jf: XXI-7), öğrendi (<sJiJ"\: XXXI-2).

Şiirlerde Farsça imlâ etkisiyle -ı ve -i yükleme eki, kimi yerlerde e ve iünlüleriyle biten kelimelere koruyucu -y- ünsüzü getirilmeden, son harfüzerine konan ( J _ ) hemze ile gösterilmiştir. Hâmidî'i ( Js-uU-: XIV-6),sühte'i ( ' ^ ^ : XXXI-7), bâde'i ( ' « b : XXI-1), boyı (^ : XVI-1).Biz bu biçimde yazılanları metinde -y- koruyucu ünsüzüyle gösterdik.

o, ö, u, ü ünlüleri .

o önseste elif-vav (jl ), ötreli elif ( I ) ya da yalnız elif ( I ) harfleriylekarşılanmıştır: ol ( J j l : 1-1), ola (Vjl: IV-11), ok ( J j l : XXVIII-5), orada( . J I J J ! : XV-3), otı ( Jj l : I V-5), oynar (>/l: XXII-6); olmaz ( j i ' l : V-l),olup ( yjJ'l: 11-17), olur ( ^ 1 : III-5), ortada ( >JS/\: IV-4); oğlan ( öXIV-5), oğh ( Ji l : XXVI-1), olur (j^JI: 11-13), otur ( j > l : XII-3).

2 1 0 İSMAİL ÜNVER

îçseslerde ise o sesini karşılamak için çoğu vav (j ) harfi kullanılmış,

kimi yerlerde ise, harf ya da hareke kullanılmamıştır: boyı ( Isjl'-

XVI-1), çok ( 3j~: XXXIII-1), doldı M>>: XXIX-4), dolaşdı (^JV>>:

XXIX-1), doluyı (çş_>J_p: II-4), komadı (^/r. IV-21), konsa ( *~iji:

VIII-2), n'ola ( AİJİ: VII-4), solundan ( J<,J j- : III-6), toğam ( jU>: IV-14),

tozı (^jjî: X-l), yol (J_,j: IV-6); konar ( JS: VII-1), kondı {^xi: VII-6),

toğrı d i > . : VII-4), toprak ( 3j£> : 11-24).

ö ünlüsünün önseslerdeki yazılışı da, o ünlüsü gibi, elif-vav (j\ ), ötreli

elif (•*! ) ya da yalnız elif ( I ) harfleriyledir: öldük ( iWjl: XX-2), örjinde

(.Jufjl: 11-14), öpmek ( di* jl: IV-23), özge (ISjjl: V-6); öldürme ( <u JJJÜ'I:

XXVII-5); öğrendi (^/\: XXXI-2), öldüresin ( ^ J J A İ I : XXXI-5), ötrü

(jj\: XIV-6).

Îçseslerde ise, ö ünlüsü ya vav (j )la yazılmış, ya da hiç bir harf ve hare-

ke konulmadan bırakılmıştır. Ancak, görünür ( ı y j .-S"'. IV—3) örneğinde

ötre (_ _) kullanılmıştır: döne ( * ! J I : VIII-6), gönül ( JT^T : II-5), gör (jjf:

11-3), gözde ( .I jjT: VIII-2), sözi (tjj*: 1-22), şöyle ( AL^: XXVIII-3).

u ünlüsü önseslerde, elif-vav (j\ ), ötreli elif ( I ) ya da elif ( I ) harf-

leriyle karşılanmıştır: ulaşdı {^JSİj\: XXIX-1), urur ( J J J J I : XVIII-6);

uğurlu ( ^ j > l : I I I - 2 ) , umdum ( fJUİ: XVIII-3), unuda ( .IJJİ: XXXI-

1), uzun (üjjl: 11-16); umar ( / 1 : XVIII-3).

îçseslerde vav (j ) la, harf ya da hareke kullanılmadan yazılmıştır, ku-

lak (/p.» : XXI-5) kelimesi hareke almış tek örnektir, açuban ( i/j^- XV-

3), altunlu ( ^ L J T: 1-13), alur ( J J J T : I - 3 ) , anun ( <JjX: 11-23), avuç

( £_,/ : 11-24), ayukam ( pijjT: IV-4), bunda ( .ai_,;: VIII-4), bulaşdı

( <S^JI: XXIX-5), dayansun ( ÖJ-JUII: 1-13), dut ( Cjjy. XXXI-6),

kapudan ( ÜIJI\I: IV-4), kılavuzluğı ( Jİjj^: 11-14), suç ( ^y: XXX-

III-l), tutuşur' ( JISJS: XVIII-5), vura ( >j>J}: XVI-4).

u ünlüsü sonseslerde hep vav ( j ) ile gösterilmiştir: ağızlu ( _>>$•• X-3),

kanlu (jkî: VI-4), karşu ( jijlî: XXI-5), mutlu (jlîj-: XXII-2), saru

( J J U IV-22), su (^-: XXIV-3), şu (ji: IV-14).

ü ünlüsü önseslerde hep elif ( I ) le yazılmıştır: üstüme ( <,jz*\ : XIX-

2), üstinde ( .JUİ-I: VIII-3), üzre ( »jjl: 1-16).

îçseslerde ya vav (j ) la, ya da harf ve hareke kullanılmadan yazılmış.

Yalnız, güneşürj (,*JUJLS*: H-7), örneğinde ötre ( _ _ ) kullanılmıştır, bilevüz


: XV-6), bilürem ( f J > . : XVI-1), bütün iken ( tfj_&: XV-4),dükenmez ( J ^ T J I : 1-3), dün ( j j s : XIV-2), düşdi ( Âijz: XIX- 2), içünöj*J: IV-5), yüregüm ( jjjf. II-4), yürise (I*JJ>: XXVII- 2), yüzi ( <sjji'X-l), yüzer ( j j ^ : XVIII-6).

Sonseste ise, hep vav ( j ) la karşılanmıştır: delü ( _>JJ: XXIX-1), dürlüdürlü ( jlji J)J>: XXV-6), incü (j^J: X-3), kendü ( j x f : IX-5), dişlü{jLi>: X-3), yüzlü (_,JjJd: XIII-2). .

Ünsüzler

Ünlülerin imlâsında görüldüğü gibi, metnimizin ünsüzlerinin yazılışların-da da birlik yoktur, b (<_>)- p ( y ) , c ( ^ ) - ç ( ^ ) , d ( j ) - t ( o - J » ) , s d^*)-ş ( ,y> ) ve rj ( *iJ-<iiî ) ünsüzlerinin yazılışları kimi yerlerde Arap veFars, kimi yerlerde ise, Eski Osmanlıca ve Doğu Türkçesi imlâlarının etkisiyledeğişik görünüştedir.

b-p ünsüzleri

Şiirlerde Türkçe kelimelerin önseslerinde p ( v) Ye yalnız P a r P a r

( J J J ; Î XVIII-5), örneğinde rastbyoruz. İçseslerde daha çok p ( y ) ünsüzükullanılmıştır: Kablucada ( m>-jh\Z: VIII-7); idüptür ( JJI>*\: IV-4), inüpdür( JJ-V' : IV-9), kapudan ( O J ^ U : IV-19), kirpügüm ( çJ^J": IX-2), öpmek( iir jl: VI-1), toprak ( öj»: 11-24), virüpdür (j j-bj j : XX-6).

Sonseslerde hem b ( I_J), hem de p ( ı_>) kullanılmıştır, idüp ( «-1-5'-XV-2), tutub ( woV: XVIII-4); alup ( VJT: :" 11-24), olup ( v ^ l : 11-17),sürüp ( tjjj -»: 11-22).

c - ç ünsüzleri

Bu ünsüzlerin içseslerindeki yazılışlarında belirli bir ölçü yoktur: anca(4~T: XXXI-5), bunca ( *»J^: XXXI-2), nice ( 4>J : IV-6), örnekleriyanında, nice ( *£: II-3), nicesin (<y~*4: XIII-2), yazıbşları da görül-mektedir. Sonseste ise, avuç ( ç_jj\: 11-24) ve suç ( -^y: XXXIII-1)yazıbşlarıyla karşılaşıyoruz.

d - t ünsüzleri

Bu ünsüzlerin kullanılışları XV. yüzyıl Osmanlı metinlerinde görü-len şekillere pek uymaz. Kimi yerlerde t (J» )'nın tonlulaşarak: dağda( «JI-II: 11—21), doldı ((jJİjz: XXIX-4) yazılışlarının ortaya çıktığı görülür.


Doğu Türkçesi etkisiyle, Osmanlıcadaki d ( I ) tonlu ünsüzünün tonsuz

olarak yazılışına rastlıyoruz: otı ( Jj\: IV-5), attı ("jT: 1-2), beijzettümse

(4*JLc*j$O: XXVIII-4). -dur bildirme ekinin hem tonlu hem de tonsuz ünsüzle

yazılması da önemlidir: idüptür ( J ^ J I : IV-4), görüpdür (jj-kjj? • XXXI-3).Yine aynı sebeple t ( i ) yerine t ( CJ) kullanıldığını görürüz: tozı (tsjy:X-l), tutasın ( &"&y: IV-22), tutuşur (J£>J~>: XVIII-5). Bunların yanısırat ( J. )lı yazıbşlar da vardır: taşa ( iilL: II-7), taşdı ( jxil!»: XXIX-4), toğrı

VIIII-4), toprak ( JjJ. : 11-24).

g ünsüzü

Hâmidî'nin Türkçe şiirlerinde bu ünsüz için keşideli kef (ıiS") kullanıl-mamış, Arap alfabasindeki kef ( il ), k ve g ünsüzleri yerinde kullanılmış-tır: geldi (Âir : XXI-1), gice ( **.f: XIII-2), gider (j-iT: XIII-5), gör-düm (fijjf: XXII-6); kim ( f: VIII-4), kirpügüm ( p S ^ / : IX-2),kişi (îT: 1-12), kendü (j^T: IX-5), kesdi ( ^JuS: XX-3).

unsuzu

Şiirlerde bu ünsüzün yazılışında da birlik yoktur. Kef ( i T ) , üç nok-talı kef ( 'JI ) ve Doğu Türkçesi etkisiyle nun-kef (dij) olmak üzere üç ayrıyazılışla karşılaşıyoruz: anur) ( iTjjT: 11-23), senür) ( •iS'j-*: XXXII-2), gö-r|ül (JTjT: XXVIII-3), yolunda ( .4S3J i : XXII-7), arja (ITI: VII-3); ayun(*i^T: XXVIII-1), bana ( l&: II-8), didürj ( il ^: XIV-6); benzer ( j ^ o :XXII-3), bin ( d b : 1-6), deqiz ( > S J J : 1-16), düür) ( dScbi: XXII-3), isteseg

l: XV-7), Tanrıdan ( öitj&: IV-9), yerji ( $k- 1-16).

s unsuzu

Türkçe kelimelerde s ( ^ ) ve ş ( {y>) harfleriyle karşılanmış olan buünsüzün yazılışında da belli bir ölçü yoktur. Kimi yerlerde Doğu Türkçesi-nin etkisiyle ş ( ^ ) yerine s ( ^ ) kullanıldığı görülür. Bunun yanı sıra, s(o") yerine ş ( y») lı yazılışlara da rastlanır: sağ ( L-: III-6), solumdan (ÖJTJJJ-:III-6), su ( _>- : XXIV-3), savaşdı (Âil -. : XXIX-3), saru - şaru (jjt-J J U . : IV-22 ve IV-6), şanur ( j ^ U : XXVIII-3), şataşdı (ÂitU: XXIX-2),şıdı (<i «»: XXXI-3).

Başka Özellikler

Hâmidî'nin Türkçe şiirlerinde şedde ( J[_ ) işareti iki kelimede kullanıl-

mıştır ( "j T : 1-2), beijzettümse (<u,lejSsj: XXVIII-4).

HÂMIDÎ'NIN TÜRKÇE ŞIIRLERI 213

Arapça kelimelerde içsesteki hemzelerin ( J_ ) yerine hep ye (& ) kul-lanılmıştır: fâyiz ( ^ J U : 1-17), fâyide ( .Jbli: 11-21), dâyimâ ( Leb: X-5).

Farsça tamlama kesresi, bir yerde, gerekli olmadığı halde ye (^ ) ileyazılmıştır: hâl-i hâlün ( dJUU- J U : XXII-2).

Sancak kelimesi Türkçe olduğu halde sultân ve devlet kelimeleriyle Fars-ça tamlama kurmuştur: sancak-ı devlet ( c J j j j=^-: VII-3), sancak-ı sul-tân ( ölkU J=~-*: III-4). Bir yerde Türkçe kim soru zamiri yerine, hiç birzorunluluk yokken, Farsçası kullanılmıştır: kiyem ( S: XXVII-3).

Metinde aynı fiilin iki ayrı yazılışıyla karşılaşıyoruz: ururXVIII-6), vurur ( J J J J J : IV-5), vura (>JJJ: XVI-4).

Şiirlerde birinci tekil kişi zamiri hem men ( ,y. 1-5), hem de ben ( ^ :V—3), biçiminde kullanılmışsa da, daha çok men ( j«) şeklinin kullanıldığıgörülmektedir.

Kov- fiilinin kav- olarak kullanılması ise, Doğu Türkçesine özgü birdurumdur: kava («jli: IX-4), kavasın ( ^-«jU: X-6).

Kimi yerlerde k tonsuz ünsüzü, iki ünlü arasında bulunduğu halde ton-lulaşmamıştır: halika («ûJl>: XXII-3), çoka («_>>•: 11-23), toprakı ( jljJ»:II-3, 24), yaraşıkı ( jJıljb : XXVIII-2).

•uban, -üben ulaç ekinin -iben biçiminde kullanıldığı yerler de vardır:biniben (irjri' IH-6), inleyiben ( ,juslS'l: XII-4). Yine bunun gibi, -alı-eli eki birinci tekil kişi çekim ekiyle birleşince, Osmanlıcada alışılagelmiş-alum, -elüm yerine, küçük ünlü uyumuna bağlı olarak, -alım -elim biçimindeyazılıyor: sürelim ( J\j_y\ XV-2), yalvaralım ( «JIJJJIJ: XV-5).

Sonuç olarak diyebiliriz ki, şairin kaleminden çıkmış olan bu yazmanüsha, kimi kelimelerin iki ayrı biçimde yazılması, kimilerinin Doğu Türk-çesi özelliği taşımaları ve Osmanlı imlâsından ayrılan yönleri bulunması gibinedenlerle daha da incelenmeğe değer.

214 İSMAİL ÜNVER

TÜRKÇE ŞİİRLER

141b (s. 279) ı KAŞÎDE'I Be-ZEBÂN-I TÜRKl, HEM Der-MEDH-İ PÂ-

DİŞÂH-I İSLÂM HALLEDE 'ÖMREHU ve DEVLETEHU

Mef'ülü fâ'ilâtün mef'ülü fâ'ilâtün

1 01 gül ki benzedürler hüsn ile yüzin aya

Gün yüzi muşhafından kadr iledür bir âye

2 Tâ aya nisbet itdüm hurşîd-i tal'atımAttı külahını ay bu şâdîden semâya

3 Yüzini görmeyince gam şulmeti dükenmezHurşîd eğer görünmez alur cihanı saye

4 Kils a nazar irişür gönlüme tîr-i gamzeSultân nazar kılursa devlet irür gedâya

5 Men itmezem şikâyet hicr-i ruhundan ammaHer gice peyk-i ahum ahvâlümi dir aya

6 Hicran eğer kılursa cânuma kaşd bin kezBir zerre yimezem gam şükr eylerem Hudâya

7 Camdan penâh iderem ol şâh sayesineKim sayesi virüpdür fer sâye-i hümâya

8 01 hüsrev-i zamane ol gevher-i yegâneKim Rümdan irişdi âvâzesi Hıtâya

9 Sultân Muhammed ibni sultân Murâd-ı GâzIK'elkâbını felek dir hurşîd-i çerh-pâye

10 Çeşm-i kevâkib içün hurşîd hâk-i râhıBu hâven-i zer içre her gün ider şılâye

11 Çün gördi yir yüzinde nakş-ı süm-i semendiTeşbîh kıldı hurşîd câm-ı cihân-nümâya

1 Okurların hem yazmadan, hem de tıpkıbasımdan yararlanabilmeleri için, önce elyaz-masındaki varak numarasını, sonra da ayraç içinde, tıpkıbasımdaki sayfa numarasını veriyoruz.


12 Şâhâ seni güneşe nisbet şunun gibidür

Kim bir kişi güneşi nisbet ide Sühâya

13 Hurşîdi zîr-i destün eyledi çerh-i atlas

Tâ devletün dayansun altunlu müttekâya

14 Ay ile gün bilürler kim Hâmidî-i miskin

Dâyim du'âlar eyler sen şâh-ı meh-likâya

142a(s.28O) 15 'Uşşâkı zinde kıldun cüd ile her birini

Lutf ile hem nazar kıl bu rind-i bî-nevâya

16 Tâ yeni ay gemisi yürür bu derjiz üzre

Bahr-ı kefüij cihanı tâ gark ider 'ataya

17 Ebr-i kefün hemîşe tâ haşr fayız olsun

Şöyle ki taze tutsun âfâkı aydan aya

II

KAŞÎDE-İ DİGER-İ TÜRKl HEM Der-MEDH-İ HAZRET-1

PÂDİŞÂH-I İSLÂM HALLEDE 'ÖMREHU ve DEVLETEHU

Mef'ülü mefâ'îlü mefâ'îlü fa'ûlün

1 Her şubh ki gül yüzine gönlüm nazar eyler

Cân bülbüline bâğ-ı cinândan haber eyler

2 Gönlümde kaçan zikr iderem kand-i lebini

Ney gibi ser-â-pây vücûdum şekker eyler

3 İksîr-i gamı derd ile zerd eyledi yüzüm

Gör kim ğam-ı 'ışkı nice toprakı zer eyler

4 Mihri yüregüm kanı kılur incü gözümde

Gün pertevi denizde doluyı güher eyler

5 Her tir kim ol gamze benüm gönlüme atar

Bî-çâre gönül karşuda sinem siper eyler

6 Yağmaladı şabr u hıredüm yakdı beni zâr

Pervaneye gör şem'-i ruhun kim neler eyler

7 Çün yakdı beni gönli sevindürdi rakîbün

Gör bu güneşüıj nün ki taşa eser eyler


8 Rahm it bana ey şüh ki gönlüm gice gündüzVaşf-ı hat u hadd-i şeh-i Cemşîd-fer eyler

9 Hurşîd-i zaman şâh-ı cihan hüsrev-i ğâzîKiêlkâbını gerdün şeh-i 'âll-güher eyler

10 Sultân-ı selâtln-i zaman Şâh MuhammedKim saltanat-ı memleket-i bahr ü ber eyler

142b (s.281) 11 01 lutf u kerem kânı ki bu devr-i zamandaHurşîd felekde gazabından hazer eyler '/

12 'Âlemde kime kim nazar-ı mihr ile baksaYüzini şeref mesnedi üzre kamer eyler

13 Gün muhterık olur nazar-ı kahrı dilerseGerdûnda evi hışm ile zîr ü zeber eyler

14 Baht u hıred ü devlet ile kanda varursaÖninde kılavuzluğı feth u zafer eyler

15 Çün leşker-i manşürı diler kesr-i e'âdîElanda ki varur feth ile bir mülki cer eyler

• 16 Ger hasm hilaf ile uzun eylese diliNahl-i kadini lâyık-ı tır ü teber eyler

17 Hhırşld-i cihân-gîr seg-i küy ile her günHem-serlik ile râzî olup ser-be-ser eyler

18 Şâhâ bu vefâ-dâr kulun r lâmidî ol kimSana dil ü cân ile du'â-yı seher eyler

19 Bülbül gibi medhün dir iken bu felek anıHicrürjde niçün gül gibi hûnîn-ciger eyler

20 İnsafını gör bu felek-i sifle-nüvâzunKim ehl-i hüner hakkına her dem neler eyler

21 T'âli' çü rücü' itse hüner fâyide virmezBaljrt olmasa gün dağda la'li hacer eyler

22 Bî-çâre niyaz ile yüzin kapuna sürüplini dir ey şâh u sözi muhtasar eyler

HÂMİDÎ'NİN TÜRKÇE ŞİİRLERİ * 217'

23 Makşüdı anuıj yüzürji görmek durur ancakAza vü çoka dimeyesin kim nazar eyler

24 Kapundan arja ger bir avuç toprak irerseToprakı alup şevk ile kühl-i başar eyler

25 Tâ encümine nür virür şâh-ı kevâkibTâ kutb mücavir olur u meh sefer eyler

143a (s.282) 26 Yâ Rab ebedi kıl bu şehürj devlet ü 'ömriZîrâ ki cihanda heme dem hayrlar eyler

III

Der-MEDH-Î HAZRET-t BEGLERBEGI AHMED PAŞA BA'DEz-MÜRÂCA'AT Ez-SEFER-Î ŞEHR-Î KEFFE

Fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilün

1 Ey mülâzımlar sana feth ile ikbâl ü zaferKanda kim varsan sana Hızr nebîdür râh-ber

2 Devr-i Âdemden beri dünyâya ey kişver-küşâBir uğurlu sencileyin gelmedi gelmeyiser

r

3 Pâdişâhun himmetiyle ey şeh-i şâhib-kırânSen alursın kanda kim vardur cihanda kal'alar

4 Sancak-ı sultân senünle yaraşur kim dünyâdaNireye varsarj cihanı feth idersin ser-tâ-ser

5 Bir mübarek yüzlü serversin ki devletlü olurPâdişeh katında her kim bulsa senden bir nazar

6 Hızr ile îlyâs ikisi sağ u solundan yürürÇün semendürje biniben idesin 'azm-i sefer

7 Hâmidi-i bî-nevâ candan du'âcurjdur senürjŞıdk ilen 'ömrürj uzunlığı diler şâm u seher

8 Görmesün hurşid-i ikbâlürj cihan içre zevalDevletürj yılduzına olsun sa'âdet râh-ber

218 İSMAİL ÜNVER

IV

150a (s.296) KAŞÎDE-İ TÜRKİYYE HEM Der-MEDHİ ŞÂHİB-İ A'ZAM

İFTİHÂRÜ'L- VÜZERÂ MUHAMMED PAŞA MEDDE

'ÖMREHU ve DEVLETEHU

Mef'ülü mefâ' îlü mefâ'îlü fa'fllün

1 Ey nergis-i mestürjle ruhun "nurun 'alâ nûr"'Uşşak ruhun görmek ile gül gibi mesrur

2 Bu devr-i zaman içre güzeller begi sensinKim ay gibi şehrdesin hüsn ile meşhur

3 Hattunla hadürji göreli halka direm kimGicede görünür gözüme bir tabak-ı nûr

4 'Uşşâkı mey-i la'l-i lebün serhoş idüptürBu ortada men ayukam ey gözleri mahmur

5 Tâ görjlümi büryân ide hicründe gam içün'Işkun otı kızdurdı tenüm nite ki tündür

6 Yol vir ki izürje süreyin şaru yüzümiDevletlü işigünden olam men nice mehcür

7 Hicran gelesi hazret-i Paşaya direm kimEhl-i nazara tal'atıdur lutf ile manzür

8 Paşa-yı felek-kadr Muhammed Çelebi kimKıldı kerem ü 'adi ile yir yüzini ma'mür

9 Tanrıdan ana rahmet inüpdür bu cihandaKim işigi cennet durur u kullarıdur hür

10 Ey fazl ile vü 'adi ile her mülkde ma'rüfVey cüd ile vü bezi ile her şehrde meşhur

11 Sen taht-ı vezâretde sa'âdetlü güneşsinKim görimeye devletürji gözi ola kür

12 Çün mesned-i ikbâlde zâturj ola âmirCerh ü felek ü encüm ola emrürje me'mür

13 Eflâkde medhürji okur şevk ile ZühreHer şubh kim ala eline çeng ile tanbür

H İ M İ D Î ' N İ N TÜRKÇE ŞİİRLERİ 219

14 Zulm ehlini şu resme zebûn eyledi 'adlünKim mashara tutar toğanı yazıda 'uşfür

15 Her kim kemer-i kinüni bağlar ise BehrâmKaşşâb gibi vurur anun biline sâtûr

150b (s.297) 16 Sen Aşaf-ı şânîsin ü devletlü kapurjdaAşaf gibi yüz var ola her gün sana müzdür

17 Âşaf-şıfatâ Hâmidî-i sühte-hâtırKim hayli zamandan beri meddah kulundur

18 Bu ma'nî anun fikrine gelmezdi ki bir günNâ-gâh bu devlet kapusından ola mehcür

19 Çeşm-i bed-i eyyam u kaza 'âkıbetü'l-emr

Kapudan ırak itdi beni haste vü makhür

20 Bu dâr-ı ğurür içre firâkunda dilerdümKim dârâ çekem kendüzümi nite ki Manşür

21 Ümmid-i vişâlün komadı kim 'adem olsamTâ bir dahi görsem meğer ol tal'at-ı pür-nûr

22 Saru yüzümi işigüne sürmeğe geldümÜmmîd budur kim tutasm lutf ile ma'zür

23 Devlet virici destüni öpmek diler ancak

Ümmîd ki düstûr vire lutf ile destur

24 Tâ gâh hazân olsa cihan içre vü geh yazMâdâm ki teşbih ide her dâne-i engür

25 Envâ'-ı sa'âdet bile yaşurj uzun olsunTah/t üstine bahtundan ola çeşm-i bedân dür

V

(Gazel)

180b (s.355) Fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilün

1 Niçün ey meh cennet-i küyünde bâr olmaz banaNiçün evvelki gibi hiç i'tibâr olmaz bana

2 Derd ü hicründe baija yâr olmadı şabr u karârSen bana yâr olmayınca kimse yâr olmaz bana

220 İSMAİL ÜNVER

3 Ben kaçan görsem seni kendümi aşla bilmezemBaljt yâr olmadığıyçün ihtiyar olmaz bana

4 'Işkugun yolında Manşüram veli nâ-pâydârEy dirîğâ kim bu devlet pâydâr olmaz bana

5 Ger nigâr itsün alı kamımdan andan dönmezemDimesünler kim meğer mihr-i nigâr olmaz bana

6 Hâmidi'den ger kabul olsa dehânug vasfınıBundan özge bu cihanda hiç kâr olmaz bana

VI

(Gazel)

182a (s.358) Fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilün

1 Ol mehili] ayağın öpmek nâz u ni'metdür baijaYüzümi izine sürmek 'ızz ü devletdür barja

2 Açılur göglüm hevâsı gamzesinden şansarjaGamzesinün okları bârân-ı rahmetdür bana

3 Kanda varur rahat olmaz yâr çevrinden kaçan'Işkunurj yolında bu dahi naşîhatdur bana

4 Kanlu yaşumdan şarâb-ı nâb u nâlemden rebâbFirkatügde her biri 'ıyş ile 'işretdür barja

5 Şekve kılmaz Hâmidî ol bî-vefâdan kimseyeDöstdan cevr ü cefâ mihr ü mahabbetdür bağa

VII

(Gazel)


1 Bâğ-ı cân nahlisin ey serv-i hırâmân MustafâRuhları gül lebleri la'l-i Bedahşân Mustafâ

2 Serv hayran kala şimşâd kadinüij lutfınaGer kılursa nâz ile gülşende seyrân Mustafâ

VI/2 şansaija: metinde " 4SÖ.JL* " biçiminde yazılmıştır.

HAMİDÎ'NİN TÜRKÇE ŞİİRLERİ

3 Sancak-ı devlet gibidür kaddi ol meh-çihrenün

Ol sebebden dirler ana şâh-ı hübân Mustafâ

4 Şüret ü ma'nide çün ol dil-rübâ mahbûbdur

- 'Âşıka n'ola kılursa lutf u ihsan Mustafâ ...-,- ' . ; . - * * ' x . • • -/•

- .".--' 5 Ehl-i 'irfan içre gülzâr-ı cemâlün vasfına

.. H â m i d ! gibi bulunmaz bir hoş-elhân Mustafâ -_

' . . ' - . ":•']••[• -.. •-•.. _, • . : . ; . V I I I •• . : . '• .,._ . •• •..:

(Gazel)

215 b (s.425) Fe ' i lâ tün fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilün './,•••• .V

1 Dostun kaddi hayâli giceler canda konar

Canda ger konmasa ol serv-i revân handa konar

2 Gözde konsa ne 'aceb hayl-i hayâli hatmun

. , H a n d a kim âb-ı revân olsa çeri anda konar

3 Yâ Rab ol hâl-i ruh u la'l-i lebi Hızr mı kim

Geh gül üstinde vü geh çeşme-i hayvanda konar

\,/' 4 Kim kadüıj 'ışkiyile bunda dirilürse bu gün

• T ° ğ r ı b u n d a n çü gide ravza-i r ızvânda konar

."•• ..'•'- 5 Zülfüne girdi gönül 'ışk ile baş oynamağa

: Kim bahâdır olan er gicede meydânda konar

6 Gönlüme kondı ğam-ı 'ışkı pes ez-katl-i rakîb

Şeh seferden çü döne feth ile eyvanda konar .•'•

7 Hicr ile I J â m i d i ger Kabluca'da konsa n'ola

; -• Derd ile bülbül-i şûrlde gülistanda konar

• ; : V . S ' ; - ' - ; . • - - • ( G a z e l ) ' • ' • '

216a (s.426) Fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilün

1 Yâr eğer kılsa beni hâr elümden ne gelür

Ve ger öldürse beni zâr elümden ne gelür r

2 Kirpügüm yazdı ciğer k a n d i l e saru yüzüme

Mâcerâ-yı dil-i hün-hâr elümden ne gelür

2 2 2 İ S M A İ L Ü N V E R : • ; • - „

3 Dönmezem yâr yolından ve ger inanmaz isei)

Hancerün ile cigerüm yar elümden ne gelür

4 'Âşıkam 'âşık u benden eğer incinür ise

Şehrden kava beni yâr elümden ne gelür

5 Kendü küyinden eğer Hâmidî-i suhteyi

Göndere Bursa'ya, Hânkâr elümden ne gelür

. ; . - • • : . ; v .. :. ; ; - . . . • . . • x ; . . - . . : - - . . . • . . . , - . • • • . . '

.•-,:• ..' .' .' - ' . ( G a z e l ) - •

216a (s.426) Fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilün y-

1 'Âşıkug 'ıydi kamer devrinde yârurj yüzidür

- . Çeşm-i cânun sürmesi dil-dârui] izi tozıdur

2 Ol perînün kametini ger elif dirsem n'ola

Çün hatidur âyet-i hübî vü muşhaf yüzidür

. ' '-- 3 Sâğarı 'aks-i lebinden la'l ü yâküt eyleyen

"•:•'•'• '• Ol şeker ağızlu incü dişlü hem kendüzidür

4 Hattur) üzre hâlüg içer câm-ı la'lüi) şanasııj

Kubbe-i firûze-rengün hüsrev-i fîrûzıdır

5 'Aks-i ruhsârug çerâğı görjlümi rüşen tntar

Dâyimâ şem'ug işi meclisde cân efrüzıdur

• • <-;r- . " 6 Ger kapundan kavasın şevk ile girür bacadan

'" - Cân-ı mahzünnm ki 'ışkuıj murğ-ı dest-âmüzıdur

7 Ol ki çeşm-i ebrden her şubh bârân yağdurur

Firkatünde Hâmidl'nür) nâle-i dil-süzıdur • , ,

(Gazel)


1 Ol perî-ruh kandayise bâğ u bustân andadur

Andadur cennet kim ol serv-i hırâmân andadur

X/4 şanasıi): metinde " 4S0-0U» " biçiminde yazılmıştır.

•\ -

HAMİDÎ'NİN TÜRKÇE ŞİİRLERİ . 223

2 İster isen ey gönül meydân-ı 'ıska girmeğeZülf ü ljâlin gözlegil kim gû vü çevgân andadur

3 Hicr elinden çüu teni terk itdün ey cân var anaHarmen-i cân andadur kim mâh-ı tâbân andadur

4 Ey ki dirsin hicrde derd-i dilün eksildi mi :t

Eksilür mi derd-i dil hergiz çü derman andadur

5 01 cefâcıdan şikâyet ger idersin Hami diDevletün işigine- yüz sür ki sultân andadur /

.••..; !•<'•' '' -•. (Gazel)

216b (s.427) Fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilün

-•. 1 Didiler şehrden ol mâh-ı vefâ-dâr giderDostlar neyleydim çâre nedür yâr gider

2 2a'f-ı hâlümden eğer haste tenüm bunda kalurTerk ider cân tenümi vü dil-efgâr gider

3 Şabr kıl epsem otur yâr gelince didilerDil nice şabr ide burada çü dil-dâr gider

4 Bu nücüm-ı feleki mahmili ardınca giceHer biri çeng gibi inleyiben zâr gider

5 Şehrde Hâmidî-i müflis-i ser-geşte n'iderŞimdi kim kevkebe-i hazret-i hünkâr gider

• ;;'.;v X I I I /•/-.?-' r . :/.'••• '

(Gazel)

216b ( s.427) Fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilün

1 Nâz ile her kanda kiôl servi hırâmânum giderMen eğer gitmezsem anunla bile cânum gider

2 01 kamer yüzlü temaşaya gidince mensüzinHer gice Keyvâna dek feryâd u efğânum gider

3 Ey ki dirsin şehrden gitme cefâya şabr kılNicesin şabr eyleyem şimdi ki sultânunı gider

224 İSMAİL ÜNVER

4 Yâr gitdi dirler ü men ağlaram tanlar rakîbAğladuğum derd ile budur ki dermânum gider

217a (s.428) 5 Hâmidî gibi yüzi görmeklik içün dururamNeylerem burada çün ol mâh-ı tâbânum gider

XIV

""••'" ' (Gazel)

218a (s.430) Fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilün

1 Seni çokdan beri ey servi hırâmân severüzSen gülistansın u biz taze gülistan severüz

2 Göreli hatt u ruhunı çemen-i hüsnünde ' '• • Dün ü gün seyr iderüz lâle vü reyhan severüz

. • 3 Kıluruz hayl-i hayâlün yolına canı fedaZlrâ biz ehl-i dilüz dünyâda mihmân severüz

'. ' . 4 Aşikâra dimezüz kimseye sırr-ı dehenüıjKenz-i mahfîdür anı biz dahi pinhân severüz

5 Hüsn ü lutfın severüz ol şanemün 'âlemdeEy rakîb sanma ki biz sen gibi oğlan severüz

6 Didün öldüriserüz Hâmidî'yi güle güleBundan ötrü seni ey ğonçe-i handan severüz

; '•'':•-'• V K '.•'• ' x v • - . . * , . . . ' . ' " . - - ; • ' " . . ' • • • • • • ' • • • : ' \

••• . • • . • • • . ' ' . ' . ( G a z e l ) . " . . ' • . " • • • . ; ; - ' - ; - v ' : " • . : ' - - ,

236b (s.467) Mefâ'ilün fe'ilâtün mefâ'ilün fe'ilün

1 Varalım ol şanem-i gül-'ızâra yalvaralım., Belâ-yı firkat elinden nigâra yalvaralım

2 Niyaz u hasret ile kapusına yüz sürelim .Şefi' idüp seg-i küyını yâra yalvaralım

3 Müsâ'id olsa eğer rüzgâr bizüm ile ^ ' 'Orada baş açuban rüzgâra yalvaralım

4 Gönül bütün iken eyyâm-ı gamda şâbir idükBu gün kim oldı gönül pare pare yalvaralım

- t

HÂMİDÎ'NİN TÜRKÇE ŞİİRLERİ . 225

5 Bu derd-i hicre ki Hak rüzî kıldı bize bugün

Egerçi idimezüz hiç çâre yalvaranın

237a (s.468) 6 Yolma ger bilevüz k'ol sanem ne yolda geçer

Piyade varuban ol şeh-suvârâ yalvaralım . .,-.'

7 Ger isteserj ki yine Hâmidî gibi göresin

Hat u ruhi dün ü gün Kirdgâra yalvaralım

ı . . - • . " • - .

- W: x v i _'./\ > .' ••:•"", :" \.-;v

':---; - (Gazel) : .-. ./•'•• V "A: J

237b (s.469) Fe' i lâtün fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilün ' ' '"

1 Ol güzel yârı ki cân ile cihândur bilürem V • -

Çemen-i canda boyı serv-i revândur bilürem . „ .. ;\

2 Ruhları âyinedür ehl-i dile rüşen imiş •'•.'-. •". ' i;

Anda ay ile günürj n ü n ' ıyândur bilürem

3 Andan ötrü severem zevk ile şîrîn lebini

Ki lebi çâşnî-i şîre-i cândur bilürem

4 Tâ hevâda vura cân-bâzlarurj murğ-ı dilin

Gamzesi kaşıyile t ır ü kemândur bilürem

5 Gösteren H â m i d î - i süb^teye câm-ı Cemi

Ehl-i 'irfan katına pîr-i muğandur bilürem

• :•- •. x v i i ..-•••": '••' '•"•' . ."•'

(Gazel)


1 Ay yüzün âyine-i şüret-i cândur bilürem

Anda nakş-ı ruh-ı dil-dâr 'ıyândur bilürem

238a (s.470) 2 Ol 'ıyân nün ki matlübıdur ehl-i nazaran

Dili her zerrenürj içinde nihândur bilürem

3 Bu ki ârâm idemez seyr ü sülükinde felek

Garazı terbiyet-i hüsn-i bütândur bilürem

XVI /I boyı: metinde " ^ »j " biçiminde yazılmıştır.

XVII/2 dili: metinde " Jj " biçiminde yazılmıştır.

226 İSMAİL ÜNVER

4 01 kim alur dil ü şabr u hıredi ğâret iderMazhar-ı şûret-i zibâ-yı fülândur bilürem

5 01 şeker-leb iledür Hâmidî'yi meykedeyeGösteren yol bar) a mehdl-i zamândur bilürem

XVIII

"• ' ' ^ ' " ' ( G a z e l ) ; , ' " ' ^ " " • * " - . : . ' "\ /••

246a (s.486) Fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilün

1 Kaçan ol serv kamer yüzlü çıkar har-gâhdanLutf ile alur lıarâc-ı hüsn mihr ü mâhdan . ' '-t

2 Yâ Rab ol dilber ne gördi 'âşık-ı bî-çâreden .Kim cefâ vü çevrini terk eyledi nâ-gâhdan

3 Gerser-i küyinden umdum merhamet 'ayb itmesünRahmet umar dâyimâ derviş şâhib-câhdan

4 Bana cevr itdi cefâ yolm tutup gitdi rakîb ,:

Barja n'itdiyse ana dalıı gele .Allahdan

5 Âh kim hicr-i ruhundan her kaçan âh eyleremTutuşur gün harmeni par par yanar ol âhdan

6 Hâmidî sensüz ğamur) denizine düşmiş yüzer

El-ğıyâ§ urur umar 'avn u meded sen şâhdan

'•" •'-':•> : X - " ' ••"'••••/ /••.:.' •.: :.'-' X I X . ' , - • ; ; ;.•-. ' " } ' . - - . : V '

' ' • ' " - - ••"-• ••'•' V : ( G a z e l ) ' ' ' • - - . ' ' , v • ^ _ ;

250b (s.495) Mef'ülü fâ'ilâtün mef'ülü fâ'ilâtün .. »

1 01 gün ki yüz sürerem bir dem bu hâk-i payaGün gibi ol şerefden başum irer semâya

2 Dünyâda Hızr gibi buldum hayât-ı câvîdTâ serv-kâmetünden üstüme düşdi saye .

3 Cemşîd eğer göreydi 'âlemde câm-ı la'lürj'Ömrinde bakmaz idi câm-ı cihân-nümâya

4 Tâ gün yüzünden ırak itdi beni sitâremAhum hadengi irdi hicr-i ruhundan aya

5 Bî-çâre Hâmidi'nün âhı Sühâya irdiKim bildürür bu hâli ol şâh-ı meh-likâya

H Â M İ D Î ' N İ N TÜRKÇE ŞİİRLERİ ,' 2 2 7

[;:., • '•••XX-'- "•-:•• . - . — '. ... •- ' ; \ ' : \ ;'X-y<\;V '. (Gazel) _ •."'

251a (s.496) Mef'ülü fâ'ilâtü mefâ'îlü fâ'ilün . '•"'-• V , f

1 Ger gösterür yüzin, bu gün ol dil-rübâ bize

Yüz gösterür visalde yüz bin şafâ bize

2 Öldük bu derd-i hicrde hân ey Mesîh-dem

'Is î lebün durur niçün itmez deva bize

3 Kesdi cefâsı bizden ü kıldı rakibe lutf : . .

İnen de n'ola kıymasa ol bî-vefâ bize

4 Çün 'akıbet bu resm ile bî-gânelik kılur

Niçün kılurdı kendüzini âşinâ bize

5 Çün cânumız 'adem tarafından çıkardı baş

'Işkun senün o demde didi merhaba bize

6 Derd ü gamı ki Hâmidi 'nün ni'meti durur .;•."<• '.-.- .\ ,.

Şükr eylerem ki anı virüpdür Huda bize

• x x i ,-.-;..; y:_ • .: y /••

(Gazel) • ,

251a (s. 496) ' ^ ^ • :

Fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilün

1 Lâle geldi çemene la'l gibi sağar ile .

Gül içer badeyi nergis gibi câm-ı zer ile

2 Bezm-i bâğun tarabı vaktidür imdi kim olur

Lâle envâ'-ı çerâğ ile vü gül micmer ile

3 Tâ reyâhtn içilür zevk ile şahbâ-yı müdâm

Depredür gül def ü bülbül b oş okur mizher ile

4 Biz dahi şahn-ı çemende kuralım hayme-i 'ıyş

Şimdi kim kondı şükûfe çemene çâder ile

251b (s.497) 5 Gül kulak tutar u bülbül güle karşu her şubh

Bu vefâsuz çemenün vasfın okur defter ile


6 K'ança yaz ola bu dünyâda ki biz olmayalım

Hâliyâ 'ıyş idelüm lâle gibi sâğar-ile

7 Hâmid i şâh-ı cihân-gir gazaya varıcak

Nice kahır kişi bu şehrde pâ-pesler ile

X X I I , .;•••• •; Î , - . . A - ^ , - :

( G a z e l ) - _ • ' • '

251b (s.497) Mefâ'llün mefâ'İlün fa'ülün : i .,.

1 ZihI mihrün dil-i vırân içinde ' ;

Makamı derd-i 'ışkun cân içinde C '

2 Ne mutludur cihanda hâl-i hâlün

Ki yatur lâle vü reyhan içinde .- :

3 Dilün yâküt-gün balıka benzer . ' •

Kim oynar çeşme-i hayvan içinde ^ ••'•'.<

4 Gözümde mâh-ruhsârun hayâl i " -''•' *.-'.••

Çü nûr-ı H a k d u r u r inşân içinde

5 T e n ü m d e dil hayâl-i sünbülürjle j ' r

Y a t u r zencîr ile z indan içinde _•-•-" ; .*

••' 6 Mehi gördüm gice yılduzlar içre

Benüm yârum gibi hübân içinde •

7 Feda kıldı yolunda rlâmidî cân

Nice bir şabr ide hicran içinde ^ :

X X ı ı ı ' • : : ;;: ; ;•

(Gazel) "•"' İT£ -'y

251b (s.497) Mefâ'îlün mefâ'İlün fa'ülün

1 Nice dil şabr ide hicran içinde

Nice cân gam çeke devrân içinde

2 Nice aka gözümden kanlu yaşlar

Nice bir yüze gönlüm kan içinde

3 Nice bir şu'lelensün bark-ı ahum

Giceler günbed-i gerdan içinde

HÂMİDÎ'NİN TÜRKÇE ŞİİRLERİ 'V 229

252a (s.498) 4 Nice bir ol perî-rü firkatinde • ^

Beni kor nâle vü efğân içinde - ' , .

5 Dahi vakt olmadı ko'l şâh-ı hübân

Beni yâd ey leye yârân içinde

6 Dahi vakt olmadı kim hayme-i 'ıyş

Kuralım lâle vü reyhan içinde .' • • •

7 Gel ey nıeh H â m i d i gönlin sevindür ,; •

Ki besler derd-i 'ışkurj cân içinde \ ,. . ' • .'

' " '-' '"" " x x i v ._ , /:.,'. . . v-•'•' 7:;vV.. '•

(Gazel) ' ' ' ' " ' , < ; ' ^ . - ; _ ' y .'• '

263a (s.520) Fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilün '. : -

1 Rahat olmadı dil el râhat-ı cân sen gideli "'.'•'•'

Gonçe-veş gönlüme dar oldı cihan sen gideli . r

2 Sünbül-i zülfün ile gül yüzüni yâd iderem

Gice gündüz kıluram âh u figân sen gideli

3 Göreli la'l gibi leblerüni merdüm-i çeşm

Akıdur derd ile su yirine kan sen gideli , * , '".

4 Âb-ı çeşmümde hayâl-i kad-i simin-berürji '•:'

îsterem dem-be-dem ey serv-i revân sen gideli '

5 Dehenürj şevkıyile Hâmidî-i sü^ıtenürj

Gitdi şabr u dil ü cân oldı revân sen gideli

xxv : ' , ' : •• • • . • / ; „ .

(Gazel) •• ' " -: ;P:;^K-',.\

263a (s.520) Fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilün : ' .

1 Nahl-i kaddün ol ki ser-tâ-pây şîrîn bağladı

Şüretürj defterini gül gibi rengin bağladı

2 Ruhlarurj üstinde kaşlarun hayâli bağlayan

Lâle vü gül üstine bir tâk-ı müşgin bağladı

3 rT°ğrılık üe kişi kim sevdi ol şekker-lebi

Hidmet içün ney gibi katında bilin bağladı

230 İSMAİL ÜNVER

4 Aferin ol nahl-bendürj destine kim lutf ileOl bilürîn servürj üzre sîb-i simin bağladı

5 Gördi gül-zâr-ı cemâlin ol peri yüzlü yineHatt-ı 'anber-bârdan hüsn ile pür-çîn bağladı

6 Çünki cân mülkine girürdi hayâlürj şevk ileCân gönül şehrini dürlü dürlü âyîn bağladı

7 Hâmidî'nün gönli içi Bursa şehri gibidürKim şehinşâhurj fütüh âyini şîrîn bağladı > \

x x v i . . , . . : '••; •.,: ' • •;.. • .

(Gazel) ' - ; / /•


1 Ol güzel kim dirler ana serv-kad oğlı MemiBursa'da yâ Rab bizümle bir zaman yâr ola mı

2 Anurj içün cân u dilden severüz ol mâhı kimSünbüli dil münisidür lebleri cân hem-demi

3 Âferîn serv-i hırâmânma kim yüz nâz ileHer taraf kim salınursa 'âşık eyler 'âlemi

4 Merdümi gark eyledi çeşmümde 'aksi kaşlarurjGark olur derjizde merdüm çünki devrülse gemi

5 'Işk ile her kim Memi'nün la'l-i cân-bahşm severHami di gibi cihanda unudur câm-ı Cemi

XXVII

(Gazel)


1 Kerem it hüsn zekâtı barja ey serv-i sehîKi işigürjde gedâyam men ü sen hüsn şehi

2 'Âşıkam serv-i gül-endâmurja kim 'ışveileHer taraf kim yürise tübi olur hâk-i rehi

3 Men kiyem kim kul olam sencileyin mâh-ruhaKi ruhurj bende kılur hüsn ile hurşîd ü mehi


4 Ne sa'âdetlüyimiş hindü-yı hâl-i siyehünKi gül üstinde durur dâyim anurj hâb-gehi •';

5 Hânıidî sevdi seni cevr ile öldürme anı ;'Afv kıl lutfun ile işbu ğarîbürj günehi

,•• ,..-;. ••,; • X X V I I I ; .; : . ' , ' • ' \ '•'"•: , '

• . ( G a z e l ) ,'.-•. . " ' • " " . „ ;

263b (s.521) Fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilün ; / ;

1 01 ki hüsn ile durur hüblarurj pâdişehi ;.Hâk-i payı şerefinden durur ayurj külehi

2 Sipehi hüsn-i lıatıdur yeticek şâh-ı rub ı . • '•Yaraşıkı biledür hüsnde şâh u sipehi

264a (s.522) 3 Hâk-i küyürjde görjül itün ile şöyle şanur '•"','Ki meğer hür ile cennetdedür ârâm-gehi

4 Şebehe hâl-i 'ızârun n'ola berjzettüm ise / •"• -Çün mu'ayyendür anun hüsnde vech-i şebehi ,

5 Tutam ok gibi beni hâk-i rehe atar iserj >Küşe-i çeşmürj ile hâlüme bak gâh gehi

6 Hami d i gerçi günâhun çok ise gam yime kimYazımaz kâtib-i sır 'aşık-ı mecnûn günehi

':.'-/. x x i x ''''"'-'• ".':' - - •. - ' V " ' K > . :;

( G a z e l ) • ' ' ' . ' . : •"• • "•'•'-.

264a (s.522) Mefâ'îlün mefâ'îlün fa'ülün / - :

1 Müselsel zülfüne görjlüm dolaşdı ' . •••:.Delü zencire bir dahi ulaşdı • •, • ' ;'''

2 Virür şüret nişan ma'nî yüzinden ' ."'• " • •Bu ma'nî barja şüretden şataşdı ' ;

3 Savaşdılar rakiblerün benümle .•-•..•. ' •Garibe n'ola ger itler savaşdı

232 İSMAİL ÜNVER /

4 Çü gamdan doldı görjlüm ağlaram zârMeseldür kim kazan çün doldı taşdı

5 Elürjle Hâmidi'yi öldürürkenNigârîn ellerürj kana bulaşdı

•'• - : ; •-• ••.-:. ; - . - . X X X , • • " / - J ' y ' " - I , : : •'•

•;•".' (Gazel) ; ."' . : •; ";^. : :

264a (s.522) Mef'ülü mefâ'İlü mefâ'İlü fa'ülün

1 Ger gamzesi okıyla göre ya gibi kaşıSeliminden ola mâh-ı nevüg gözleri şaşı

2 Âh-ı dil ü sûz-ı ciğeri terk idemez cânGer hod kesesin şem' gibi tig ile başı

3 Zâlıid mey-i gül-gûn u hab ile dirilimezHak her kişiye virmedi bu 'akl-ı ma'âşı

4 Ahumla sirişküm seni ister gice gündüz u 'Dâyim seni 'ışk ile sever tâ'ir ü mâşI

264b (ş.523) 5 Şevk ile rakibi dahi hoş görse kapınjdaGer Hâmidl-i sühte-dil olmasa nâşî

• • ' " - ; • ' . ' •; ;•.;• .; •:' X X X I

-•'. ' ,~ V v - y " . (Gazel)


1 Ger bu resme unuda yâr vefa - darlığıGonçe-veş gitmeye hergiz bu görjül darlığı

2 Kılmazam cevr ü cefâ vü sitem ayruk didi âh

Kimden öğrendi yine bunca cefâ-kârlığı

3 Geh şıdı gâh dürüst eyledi zülfi dilümiKim görüpdür hele bu vech ile dil-dârlığı

/ 4 Pış-keş kıldı dehânma görjül zerrece cânNeylesün 'âşık-ı bî-çâre budur varlığı

5 Ger beni öldüresin kapurjı terk eylemeyemAnca âzâr ola kim olmaya bl-zârlığı


6 Dut ki men hod güneh-i 'ışkunı faş cylemişemKanı ehl-i keremün 'âdet-i settârhğı

7 Hiç yâd eylemedi Hâmidî-i sühteyiBu m'idi bizüm ile ol şanemün yarlığı

' ; ;-,-'l,: ' : : ' " O ' . XXXII : •' - \ , v

T- ( G a z e l ) •••• •'.;•• "

264 (s.523) Mefâ'İlün mefâ'îlün fa'ülünx

1 Zihî mihr-i ruhun gönlüm sirâcıAyağurj toprakı hurşid tacı • . • •'

2 Senün mihrünledür gönlüm münevver

-• .. Beli mişbâh ider rüşen zücâcı

3 Güzeller begi sensin ki cihandaGetürür sana şehler hüsn bacı

4 Eğer küyünde öldürsem rakibiBu ma'nîden olam hâcî vü nâcl

5 Hemişe baş u cân oynar yolundaKişi kim bildi dünyânun mizacı

6 Muradı sensin ey nıâh Hâmidl'nünCihanda yokdur özge ihtiyâcı

XXXIII

; ( B e y i t ) : ~ '••'::"-

180b (s.355) Mef'ülü fâ'ilâtü mefâ'ilü fâ'ilün

Ger 'afv kılsa lutf ile suç u günâhumızÇok yaşasun sa'âdet ile pâdişâhumız

XXXIV

•..;.;;. (Beyit) V

182a (s.358) Fâ 'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilün

Sünbül-i zülfün nikâb-ı rüy-ı gül-gün eyleme'Âşıkurj gönlini her dem hicrden hün eyleme

Documents

HÂMİDÎ'NİN TÜRKÇE ŞİİRLERİacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/5224/5870.pdf · Çü bahr-ı tab'dan bu dürr-i nâdir Yigirmi biş yaşumda oldı sâdır2 1 KDMH. s. 28. 2 Hâmidîzâde